MAVZU: Boshlang’ich sinflarda
“O’yinli texnologiyalar” dan foydalanishning
o’ziga xos xususiyatlari.
Didaktik o‘yinlar texnologiyalari o‘quvchi-talaba faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga
asoslangan. Ular o‘quvchi-talaba shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqaradi va
rivojlantirishning amaoiy echimlarini aniqlash va amalga oshirishda kata ahamiyatga ega. Didaktik
o‘yinlarning asosiy turlari: intellektual (aqliy) va harakatli hamda aralash o‘yinlardan iborat. Bu
o‘yinlar ishtirokchilarda aqliy, jismoniy, axloqiy, psixologik, estetik, badiiy, tadbirlik, mehnat va
boshqa ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. “Ba’zi talabalar ma’ruzalarda foydalaniladigan
an’anaviy ta’lim usullaridan qoniqib o‘qiydi, ba’zilari amaliyotni ma’qul ko‘radi, ba’zilari esa ilmiytadqiqod ishlarni, muammoli vaziyatlarni, katta chaqiriqli ta’lim usullarni xush ko‘radi va o‘shanga
javob beradi. Talabalar turli xil usullar orqali ta’lim olishi o‘ta muxim. Xisoblash fanida faollik tan
olingan va motivatsiya katta kuch deb xisoblanadi, shu tufayli rag‘barlantirish muamollarni
ta’minlanadi. O‘zida ishonch xosil qilishda ta’limni kuchaytirish uchun vaqtida konstruktiv
bog‘lanish bo‘lishi, baxolash mezonli, tizimli bo‘lishi shart. fani xisobot, dasturiy ta’minot
ishlanmalar, analitik fikrlash, rejalashtirish va taqdim etish kabi ko‘p ko‘nikmalarda yuqori
standartlarga amal qilishni talab etadi. Axoli talabalarning dasturalariga ixtiyoj sezayotganini,
talabalar induksiyasi muhim ahamiyatga ega
Didaktik o‘yinlar o‘quvchi-talabalarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish,
hisoblash, o‘lchash, yasash, sanash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil
qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, axloq-odob o‘rgvtish, nutq
o‘stirish, til o‘rgatish, yangi bilimlar o‘rgatish va boshqa faoliyat turlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘yinlarga ajratiladi. Didaktik o‘yinlardan alohida foydalanish
orqali boshqa usullar yordamida erishish qiyin bo‘lgan ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarni
amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Turli o‘quv fanlariga oid didaktik o‘yinlar mavjud
bo‘lib, ular shu fanlarni sifatli o‘rgatish maqsadlariga xizmat qiladi. Umumiy o‘yinlar
nazariyasiga ko‘ra, mavjud barcha o‘yin turlarini tasniflashda ularni funkfional,
mavzuli, konstruktiv, didaktik, sport va harbiy o‘yinlarga ajratiladi. Bularning orasida
dilaktik o‘yinlar alohida ahamiyatga ega. O‘yinlar maktab yoshidagi bolalarning asosiy
faoliyat shakli hisoblanali. Bu esa pedagog va psixolog olimlar tomonidan shu yosh
davridagi o‘yinlarning ta’lim- tarbiyaviy ahamiyatini o‘rganish va yanada oshirish
bo‘yicha tadqiqotlar olib borilishiga asos bo‘ladi.
Ta’limda o’yinli mashg’ulotlardan foydalanish maqsad va vazifalari Ta’lim jarayonida o’yinli
texnologiyalar didaktik o’yinli dars shaklida qo’llaniladi. Ushbu darslarda o’quvchlarning bilim olish
jarayoni o’yin faoliyati orqali uyg’unlashtiriladi. Shu sababli o’quvchlarning ta’lim olish faoliyati
o’yin faoliyati bilan uyg’unlashgan darslar didaktik o’yinli darslar deb ataladi.
Inson hayotida o’yin faoliyati orqali quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
- o’yin faoliyati orqali shaxsning o’qishga, mehnatga bo’lgan qiziqishi ortadi;
-
o’yin davomida shaxsning muloqotga kirishishi ya’ni, kommunikativ –
-
muloqot madaniyatini egallashi uchun yordam beriladi; -
- shaxsning o’z iqtidori, qiziqishi, bilimi va o’zligini namoyon etishiga imkon yaratiladi; -
hayotda va o’yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinchiliklarni yengish va mo’ljalni to’g’ri olish
ko’nikmalarining tarkib topishiga yordam beradi; -
- o’yin jarayonida ijtimoiy normalarga mos xulq-atvorni egallash, kamchiliklarga barham berish
imkoniyati yaratiladi; - shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi; -
insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan qadriyatlar tizimi, ayniqsa, ijtimoiy, ma’naviy-madaniy, milliy
va umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishga e’tibor qaratiladi
Didaktik o’yinli mashg’ulotlarni o’quvchlarning bilim olish va o’yin
faoliyatining uyg’unligiga qarab: syujetli-rolli o’yinlar, ijodiy o’yinlar,
ishbilarmonlar o’yini, konferentsiyalar, o’yin-mashqlarga ajratish
mumkin. O’qituvchi-pedagog avval o’quvchlarni individual (yakka
tartibdagi), so’ngra guruhli o’yinlarga tayyorlashi va uni o’tkazishi,
o’yin muvaffaqiyatli chiqqandan so’ng esa, ularni ommaviy o’yinlarga
tayyorlashi lozim. CHunki o’quvchlar didaktik o’yinli mashg’ulotlarda
faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko’nikma va malakalarga
ega bo’lishlari, bundan tashqari, guruh jamoasi o’rtasida hamkorlik,
o’zaro yordam vujudga kelishi lozim
O‘yin tarzida modellashtirish texnologiyasi. Ishchanlik o‘yini darsi - dars mavzusi bo‘yicha
masalalarni hal etish jarayonida o‘quvchi-talabalarning faol ishtirok etishini ta’minlash orqali
yangi bilimlarni o‘zlashtirishish mumkin. Rolli o‘yin darsi - dars mavzusi bo‘yicha
masalalarni o‘rganishda o‘quvchi- talabalarga oldindan ma’lum rollarni taqsimlash va dars
jarayonida shu rolni bajarishlarini tashkil etish asosida bilimlarni mustahkamlash darsi.
Teatrlashtirilgan dars - dars mavzusi bilan bog‘liq sahna ko‘rinishlari tashkil etish orqali dars
mavzusi bo‘yicha chuqur, aniqma’lumotlar berish darsi. Kompyuter darsi - tegishli o‘quv fani
bo‘yicha dars mavzusiga doir kompyuter materiallari (multimedia, virtual o‘quvkursi va shu
kabilar) asosida o‘tiladigan dars. Kim oshdi savdosi darsi - o‘quv fani ayrim bo‘limi bo‘yicha
bilimlarni har bir o‘quvchi-talaba qanchalik ko‘p bilishini namoyish etish darsi. Yarmarka
darsi-dars mavzusini bo‘laklar bo‘yicha oldindan o‘zlashtirishgan o‘quvchi-talabalarning
o‘zaro muloqot asosida sinfga qiziqarli tushuntirish orqali o‘tiladigan dars. Formulalar darsi-
o‘quvchi-talabalarning
formulalarni
shaklidagi manlar o‘tkazish darsi.
puxta
o‘zlashtirishishlari
bo‘yicha
turli
o‘yinlar
Ta’lim jarayonida didaktik o‘yinli texnologiyalar didaktik o‘yinli dars shaklida
qo‘llaniladi. Ushbu darslarda talabalarning bilim olish jarayoni o‘yin faoliyati orqali
uyg‘unlashtiriladi. SHu sababli talabalarning ta’lim olish faoliyati o‘yin faoliyati bilan
uyg‘unlashgan darslar didaktik o‘yinli darslar deb ataladi. Inson hayotida o‘yin faoliyati
orqali quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: o‘yin faoliyati orqali shaxsning o‘qishga,
mehnatga bo‘lgan qiziqishi ortadi; o‘yin davomida shaxsning muloqotga kirishishi
ya’ni, kommunikativ- muloqot madaniyatini egallashi uchun yordam beriladi;
shaxsning o‘z iqtidori, qiziqishi, bilimi va o‘zligini namoyon etishiga imkon yaratiladi;
hayotda va o‘yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinchiliklarni engish va mo‘ljalni
to‘g‘ri olish ko‘nikmalarining tarkib topishiga yordam beradi; o‘yin jarayonida ijtimoiy
normalarga mos xulqatvorni egallash, kamchiliklarga barham berish imkoniyati
yaratiladi; shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi; insoniyat
uchun ahamiyatli bo‘lgan qadriyatlar tizimi, ayniqsa, ijtimoiy, ma’naviy-madaniy,
milliy
va
umuminsoniy
qadriyatlarni
o‘rganishga
e’tibor
qaratiladi;
ishtirokchilarida jamoaviy muloqot madaniyatini rivojlantirish ko‘zda tutiladi
o‘yin
Didaktik o‘yinli mashg‘ulotlarni talabalarning bilim olish va o‘yin
faoliyatining uyg‘unligiga qarab:
syujetli-rolli
o‘yinlar,
ijodiy
o‘yinlar, ishbilarmonlar o‘yini, konferensiyalar, o‘yin-mashqlarga
ajratish mumkin. O‘qituvchi-pedagog avval talabalarni individual
(yakka tartibdagi), so‘ngra guruhli o‘yinlarga tayyorlashi va uni
o‘tkazishi, o‘yin muvaffaqiyatli chiqqandan so‘ng esa, ularni
ommaviy o‘yinlarga tayyorlashi lozim. Chunki talabalar didaktik
o‘yinli mashg‘ulotlarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim,
ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari, bundan tashqari, guruhjamoasi o‘rtasida hamkorlik, o‘zaro yordam vujudga kelishi lozim
Didaktik o’yinli mashg’ulotlar orasida konferentsiya mashg’ulotlari ham muhim
o’rin tutadi. Konferentsiya mashg’ulotlari o’quvchlarning bilish faoliyatini
faollashtirishda, ilmiy dunyoqarashini kengaytirishda, qo’shimcha va mahalliy
materiallar bilan tanishtirishda, ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan
mustaqil ishlash ko’nikma va malakalarini orttirish, mustaqil hayotga ongli
tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Konferentsiya mashg’ulotini o’tishdan
avval mashg’ulot mavzusini, maqsad va vazifalarini belgilab, shu mavzuga oid
qo’shimcha ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar ko’zdan kechiriladi. Mashg’ulotni
o’tkazishdan 1 hafta oldin mashg’ulot mavzusi e’lon qilinib, unga tayyorgarlik
ko’rish uchun adabiyotlar tavsiya etiladi. Ushbu mashg’ulotda «Olimlar» rolini
tanlash, mavzuni har tomonlama yoritish, ma’ruza tayyorlash o’quvchlarning
ixtiyorida bo’ladi.
Ilmiy konferentsiya mashg’ulotini quyidagicha o’tkazish tavsiya etiladi:
I.
O’qituvchining kirish so’zi. Bunda o’qituvchi mashg’ulotning mavzusi, maqsadi va
vazifalari, tegishli rollarni bajaruvchi «Olimlar» bilan o’quvchlarni tanishtiradi.
II.
Ilmiy ma’ruzalarni tinglash. «Olimlar» mavzu yuzasidan tayyorlagan ma’ruzalarini
ko’rgazmali qurollar asosida bayon qiladilar.
III. Ma’ruzalar muhokamasi. Bunda «Olimlar» va guruhdagi boshqa o’quvchlar
o’rtasida mavzu yuzasidan bahs-munozara o’tkaziladi.
IV. Ilmiy konferentsiya yakuni. O’qituvchi mavzu yuzasidan eng muhim tushuncha va
g’oyalarni ta’kidlab, darsni yakunlaydi.
V.
O’quvchlarni
baholash.
Mashg’ulotda
faol
ishtirok
etgan
o’quvchlar
rag’batlantiriladi va reyting tizimiga muvofiq baholanadi.
VI. Uyga vazifa berish.
VII. Mashg’ulotni umumiy yakunlash. «Kasb metodlari» mavzusida o’tkaziladigan ilmiy
konferentsiya mashg’uloti quyidagi loyiha bo’yicha o’tkazilishi mumkin
Ta’lim jarayonida vujudga keltirilgan muammoli vaziyatlarni o’quvchlar
o’zaro hamkorlikda avval o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarini ijodiy
qo’llanish va izlanish orqali hal etishga zamin tayyorlaydigan didaktik o’yinlar
ijodiy o’yinlar deb ataladi. Ijodiy o’yinli mashg’ulotlardan «Geomertiya» fanini
o’qitishda va «Pifagor teoremasi» mavzusini o’rganishda foydalanish mumkin.
Bunda o’quvchlar teng sonli guruhlarga ajratiladi. Bu yerda har qaysi guruhi
ijodiy izlanib, kelgusidagi ishlarini rejalashtirishga o’rganadilar. O’qituvchi
tomonidan tavsiya etilgan topshiriqlarni bajarib, dalil va isbotlar asosida o’z
javoblarini bildiradilar. Ijodiy o’yin mashg’ulotlarida guruhdagi barcha
o’quvchlar hamkorlikda ishlaydilar, avvalgi mashg’ulotlarda o’zlashtirgan
bilimlarini yangi vaziyatlarda qo’llaydilar. Bu esa ularda o’z bilim va
iqtidoriga nisbatan ishonch hissini uyg’otadi
Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasining asosiy bo’g’ini muammoli ta’lim yo’nalishi
sanaladi. Muammogrekcha πρόβλημα. so’z bo’lib, keng ma'noda o'rganish, hal
qilishni tal ab qiladigan murakkab nazariy yoki amaliy savoldir; fanda - har qanda y
hodisalarni, ob'ektlarni, jarayonlarni tushuntirishda qaramaqarshi pozitsiyalar
ko'rinishida ishlaydigan va uni hal etish uchun etarli nazariyani talab qiladigan
qaramaqarshi vaziyat; Hayotda muammo odamlar tushunadigan tarzda shaklla
ntirilgan: "Men nimani bilaman, qanday ekanligini bilmayman", ya'ni nimaga eri
shish kerakligi ma'lum, ammo buni qanday amalga oshirish noma'lum . Muammoli
ta’lim – ta’lim jarayonini olib borishda o’quvchilar oldiga yechish uchun
muammoni qo’yish orqali muammoli vaziyatni vujudga keltirish va mashg’ulot
davomida uning yechimini topish. Muammo o’qituvchi tomonidan yoki o’quvchilar
tomonidan qo’yilishi mumkin. Muammoli ta’lim texnologiyalari – o’quvchi
faoliyatini faollashtiris h va jadallashtirishga asoslangan.
Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi – insonni fikrlashi mua mmoli vaziyatni
hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarini aniqlash, tadqiq etish va
yechish
qobiliyatiga
ega
ekanligidan
kelib
chi
qadi.
Muammoli
ta’lim
o’quvchilarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobil iyatlarini oshirishda jiddiy
ahamiyatga ega. Muammoli vaziyat yaratish usullari: - O’qituvchi o’quvchilarga dars
mavzusi bilan bog’liq ziddiyatli holatni tushuntirish va uni yechish yo’lini topishni
taklif qilish; - Bir masalaga doir turli nuqtai nazarlarni bayon qilish; - Hal etish uchun
yetarli bo’lmagan yoki ortiqcha ma’lumotlar bo’lgan yoki savolning qo’yilishi
noto’g’ri bo’lgan masalalarni taklif etish. Muammoli vaziyatni hal etish darajalari: O’qituvchi muammoni qo’yadi va o’zi yechadi; - O’qituvchi muammoni qo’yadi va
uning yechimini o’quvchilar bilan birgalikda topadi; - O’quvchilarning o’zlari
muammoni qo’yadilar va uning yechimini topadilar. Muammoli vaziyatni yechishda
qo’llaniladigan usullar: - Muammoni turli nuqtai nazardan o’rganish, tahlil qilish; Solishtirish, umumlashtirish; - Dalillarni aniqlash va qo’llash; - Vaziyatga bog’liq
xulosalar chiqarish; - O’quvchilarning o’zlari aniq savollar qo’yishi va boshqalar.
Muammoli ta’limni amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog D.Dyui 1894 yilda
Chikagoda tashkil etgan tajriba maktabida qo’llagan. XX asrning 60 yillarida bu
yo’nalishda tadqiqotlar olib borildi. 70-80 yillarga kelib, amaliyotga keng joriy etildi.
Muammoli o’qitishni chuqur o’rganish XX asrning 60-yillarida boshlangan bo’lib, uning
asosida “Tafakkur- muammoli vaziyatdan boshlanadi”-degan g’oya yotadi. Fikrlash
psixologiyasi
nuqtai
nazaridan
muammoli
o’qitish
g’oyasi
va
tamoyillari
S.L.Rubinshteyn, M.I.Maxmutov, V.Okon, I.Ya.Lerner tomonidan ishlab chiqilgan.
Muammoli ta’lim turi ilmiy-uslubiy jihatdan 3 xil ko’rinishga ega.
1. Muammoli vaziyatni vujudga keltirish.
2. Muammoning qo’yilishi.
3.
Muammoning yechimini topish. Muammoli vaziyatni o’quv mashg’ulotlarining
barchasida shakllantirish mumkin. Uni dars jarayonida qancha ko’p shakllantirish
o’qituvchiga bog’liq. Muammoli vaziyatning ahamiyati shundaki, u o’quvchilar
diqqatini bir joyga (muammoga) qaratadi va o’quvchilarning izlanishiga, fikrlashga
o’rgatadi
Muammoli ta’lim o’qituvchi rahbarligida muammoli vaziyat vujudga keltirilib, mazkur
muammo o’quvchilarning faol, mustaqil faoliyati natijasida nazariy bilim, amaliy ko’nikma
va malakalarni ijodiy o’zlashtirish va aqliy faoliyatni rivojlantirishga imkon beradigan ta’lim
jarayonini tashkil etishni nazarda tutadi. Muammoli o’qitish jarayonida beriladigan
topshiriqlar o’quvchilarga tadqiqiy, evristik, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish bo’yicha
topshiriqlar beriladi.
Bunda:
• nostandart masalalarni tuzish bo’yicha;
• shakllantirilmagan savol bilan;
• ortiqcha ma’lumotlar bilan;
• o’zining amaliy kuzatuvlari asosida mustaqil umumlashtirish;
• yo’riqnomalardan foydalanmasdan qandaydir ob’ekt mohiyatini bayon etish;
• olingan natijalarni qo’llash chegaralarini va darajalarini aniqlash;
• hodisaning namoyon bo’lish mexanizmini aniqlash;
• «bir lahzada» topish kabi topshiriqlarni berish mumkin.
Muammoli vaziyatlarda yechimga kelishning algoritmi quyidagi tartibda
amalga oshiriladi Muammoni qo’yish, ma’lumotlar fondini to’plash,
qayta ishlash, yechim modelini aniqlash, qo’shimcha ma’lumotlar
to’plash va ularni tanlangan yechim modelida aks ettirish, yangi
ma’lumotlar va yechim modeli o’rtasidagi zidlikni aniqlash, zidlikni
yechimini topish, yangi yechim modelini yaratishdan iboratdir
E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT