Internet tarmog'ining tuzilishi murakkab va ko'p darajali bo'lib, ko'plab turli texnologiyalar, protokollar va infratuzilmalarni o'z ichiga oladi. Quyida Internetning asosiy tarkibiy qismlari va ularning o'zaro bog'liqligi haqida batafsil ma'lumot berilgan. ### Asosiy Tuzilma 1. **Fizik Layer (Physical Layer):** - **Optik tolalar, Mis kabel, Simsiz texnologiyalar:** Internet fizik infratuzilmasi orqali ma'lumotlar uzatiladi. Bu tolalar va kabellar yirik ma'lumot markazlari va boshqa infratuzilma obyektlarini bog'laydi. 2. **Ma'lumotlar Link Layer (Data Link Layer):** - **Ethernet, Wi-Fi:** Ma'lumotlar link qatlami ma'lumotlarni fizik qatlamdan olish va uzatish uchun ishlatiladi. Ethernet lokal tarmoqlar (LAN)da keng qo'llaniladi, Wi-Fi esa simsiz aloqani ta'minlaydi. 3. **Tarmoq Layeri (Network Layer):** - **IP Protokoli (Internet Protocol):** IP manzillari yordamida ma'lumot paketlarini manzillar orasida uzatish uchun ishlatiladi. IPv4 va IPv6 eng keng tarqalgan versiyalardir. - **Routerlar:** Tarmoq layerida routerlar paketlarni manzildan manzilga yo'naltiradi. 4. **Transport Layeri (Transport Layer):** - **TCP (Transmission Control Protocol) va UDP (User Datagram Protocol):** Ushbu protokollar ma'lumot uzatishning ishonchliligini ta'minlaydi. TCP uzatish vaqtida ma'lumotlarni to'g'rilash va qayta yuborishni ta'minlaydi, UDP esa kam kechikishli xizmatlar uchun ishlatiladi. 5. **Ilova Layeri (Application Layer):** - **HTTP/HTTPS, FTP, SMTP, DNS:** Ushbu qatlamda turli xil internet xizmatlari va ilovalari faoliyat ko'rsatadi. Masalan, HTTP/HTTPS veb sahifalarni yuklash uchun, SMTP elektron pochta jo'natish uchun, DNS esa domen nomlarini IP manzillarga o'zgartirish uchun ishlatiladi. ### Internet Infratuzilmasi 1. **Internet Protokol (IP) Manzillar:** - **IPv4:** To'rt o'nli sonlardan iborat (masalan, 192.168.0.1). - **IPv6:** Sekiz guruh olti o'nli raqamlardan iborat (masalan, 2001:0db8:85a3:0000:0000:8a2e:0370:7334). 2. **Domain Name System (DNS):** - **DNS Serverlar:** Domen nomlarini (masalan, www.example.com) tegishli IP manzillarga o'zgartiradi. 3. **Internet Servis Provayderlar (ISPs):** - **Mahalliy va global ISPlar:** Foydalanuvchilarga internetga ulanish imkoniyatini taqdim etadi. Mahalliy ISPlar odatda mijozlar va korxonalarga xizmat ko'rsatadi, global ISPlar esa yirik tarmoqlarni birlashtiradi. 4. **Ma'lumot Markazlari va Serverlar:** - **Veb-serverlar, pochta serverlar va boshqa xizmatlar:** Internetdagi barcha xizmatlar va ilovalar ma'lumot markazlarida joylashgan serverlarda ishlaydi. 5. **Content Delivery Networks (CDN):** - **CDN xizmatlari:** Ma'lumotlarni foydalanuvchilarga yaqin joylarda keshlash orqali veb sahifalarning yuklanish tezligini oshiradi. ### Internetning Asosiy Tarkibiy Qismlari 1. **Backbone tarmoqlari:** - **Yirik magistral tarmoqlar:** Katta hajmdagi ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi. Ular odatda yirik ISPlar va telekommunikatsiya kompaniyalari tomonidan boshqariladi. 2. **Edge tarmoqlari:** - **Foydalanuvchilar va kichik biznes tarmoqlari:** Internetga ulanish va xizmatlardan foydalanish uchun mo'ljallangan. 3. **Qo'shma nuqtalar (Peering Points):** - **Internet Exchange Points (IXPs):** Turli ISPlar va tarmoqlar bir-biriga ma'lumot almashish uchun ulanishi mumkin bo'lgan joylar. ### Internet Tarmog'ining Ishlash Mexanizmi 1. **Ma'lumot uzatish:** - Ma'lumot paketlarga bo'linadi va IP manzillar yordamida manzillarga yo'naltiriladi. - Paketlar routerlar orqali uzatiladi, har bir router paketni manzilga eng qisqa yo'l orqali yo'naltiradi. 2. **Qo'llanish:** - Foydalanuvchilar web sahifalarni yuklash, elektron pochta jo'natish, video oqimlar (streaming) ko'rish kabi harakatlarni amalga oshiradi. - Bu jarayonlarda ilova qatlamidagi protokollar (masalan, HTTP, SMTP, FTP) ishlatiladi. ### Xulosa Internet tarmog'i murakkab va ko'p darajali tizim bo'lib, fizik infratuzilma, protokollar, serverlar va turli xizmatlardan iborat. Har bir qatlam o'z vazifasini bajaradi va barcha qatlamlar birgalikda ishlash orqali global miqyosda ulanish va ma'lumot almashishni ta'minlaydi. Internetning bu tuzilishi uning keng qamrovli va ishonchli faoliyatini ta'minlaydi. Internet Protokol (IP) manzillari turli sinflarga bo'lingan bo'lib, bu sinflar tarmoqlarni tartibga solish va manzillarni ajratish uchun ishlatiladi. IP manzillari sinflari IPv4 uchun amal qiladi, chunki IPv6 manzillari ancha kattaroq bo'lganligi sababli, ularda sinflarga bo'linish yo'q. IPv4 manzillari 32 bitdan iborat bo'lib, besh asosiy sinfga bo'lingan. Quyida har bir sinf va uning tafsilotlari keltirilgan: ### IP Sinflari #### A Sinfi - **Manzil Oralig'i:** 1.0.0.0 - 126.0.0.0 - **Maksimal Tarmoqlar Soni:** 128 (0 va 127 dan tashqari, chunki 127 diagnostika uchun ishlatiladi) - **Har bir Tarmoqdagi Maksimal Xostlar Soni:** 16,777,214 - **Tarmoq Identifikatori:** Birinchi oktet - **Xost Identifikatori:** Qolgan uchta oktet - **Tarmoq niqobi (subnet mask):** 255.0.0.0 - **Ma'lumotlar:** A sinfi yirik tarmoqlar uchun mo'ljallangan bo'lib, asosan, katta kompaniyalar va tashkilotlar tomonidan ishlatiladi. #### B Sinfi - **Manzil Oralig'i:** 128.0.0.0 - 191.255.0.0 - **Maksimal Tarmoqlar Soni:** 16,384 - **Har bir Tarmoqdagi Maksimal Xostlar Soni:** 65,534 - **Tarmoq Identifikatori:** Birinchi ikki oktet - **Xost Identifikatori:** Qolgan ikki oktet - **Tarmoq niqobi (subnet mask):** 255.255.0.0 - **Ma'lumotlar:** B sinfi o'rta kattalikdagi tarmoqlar uchun mo'ljallangan. #### C Sinfi - **Manzil Oralig'i:** 192.0.0.0 - 223.255.255.0 - **Maksimal Tarmoqlar Soni:** 2,097,152 - **Har bir Tarmoqdagi Maksimal Xostlar Soni:** 254 - **Tarmoq Identifikatori:** Birinchi uchta oktet - **Xost Identifikatori:** Qolgan bir oktet - **Tarmoq niqobi (subnet mask):** 255.255.255.0 - **Ma'lumotlar:** C sinfi kichik tarmoqlar uchun mo'ljallangan, odatda kichik korxonalar va uy tarmoqlari tomonidan ishlatiladi. #### D Sinfi - **Manzil Oralig'i:** 224.0.0.0 - 239.255.255.255 - **Qo'llanish Maqsadi:** Multicast - **Ma'lumotlar:** D sinfi multicast uzatishlar uchun mo'ljallangan. Bu manzillar multicast guruhlarga ma'lumot uzatish uchun ishlatiladi, masalan, IP televizion xizmatlar yoki video konferentsiyalar. #### E Sinfi - **Manzil Oralig'i:** 240.0.0.0 - 255.255.255.255 - **Qo'llanish Maqsadi:** Eksperimental va kelajakdagi foydalanish uchun rezervatsiya qilingan - **Ma'lumotlar:** E sinfi manzillari ilmiy tadqiqotlar va eksperimentlar uchun mo'ljallangan. ### Xususiy IP Manzillar Xususiy IP manzillar lokal tarmoqlarda foydalanish uchun ajratilgan bo'lib, global internetda ishlatilmaydi. Ular quyidagi diapazonlarda bo'ladi: - **A Sinfi:** 10.0.0.0 - 10.255.255.255 - **B Sinfi:** 172.16.0.0 - 172.31.255.255 - **C Sinfi:** 192.168.0.0 - 192.168.255.255 Xususiy IP manzillar NAT (Network Address Translation) yordamida internetga ulanish uchun ishlatiladi, bu orqali bir nechta qurilmalar bitta jamoat IP manzilidan foydalangan holda internetga chiqishi mumkin. ### Xulosa IP sinflar tarmoqni samarali boshqarish va manzillarni ajratish uchun ishlatiladi. Har bir sinfning o'ziga xos manzil diapazoni va imkoniyatlari bor, bu esa tarmoq administratorlariga turli kattalikdagi tarmoqlarni yaratish va boshqarish imkonini beradi. ### IPv4 va IPv6 haqida umumiy ma'lumot **IPv4 (Internet Protocol version 4)** va **IPv6 (Internet Protocol version 6)** internet protokollari bo'lib, kompyuter tarmoqlarida ma'lumot uzatish uchun foydalaniladi. IPv4 internet protokolining to'rtinchi versiyasi, IPv6 esa oltinchi versiyasidir. Quyida har bir protokol haqida batafsil ma'lumot berilgan. ### IPv4 (Internet Protocol version 4) **IPv4** - bu 1981-yilda ishlab chiqilgan va hozirgi kunda internetda keng qo'llaniladigan protokol. IPv4 32-bitli manzil tizimidan foydalanadi va bu taxminan 4.3 milliard noyob manzilni ta'minlaydi. #### Asosiy xususiyatlari: - **Manzil uzunligi:** 32 bit - **Manzil ko'rinishi:** To'rtta o'nlik raqam (masalan, 192.168.0.1) - **Manzillar soni:** 2^32 (taxminan 4.3 milliard) - **Adres sinflari:** A, B, C, D, E sinflari - **Xususiy manzillar:** 10.0.0.0 - 10.255.255.255, 172.16.0.0 - 172.31.255.255, 192.168.0.0 - 192.168.255.255 - **Qo'llab-quvvatlash:** Broadcast, multicast, anycast - **NAT (Network Address Translation):** Tarmoqda manzil tanqisligi muammosini hal qilish uchun keng qo'llaniladi #### Afzalliklari: - **Oddiylik:** IPv4 manzillari oson o'qiladi va tushuniladi. - **Keng qo'llanilishi:** IPv4 keng tarqalgan va hozirgi kunda internetdagi ko'p xizmatlar va qurilmalar tomonidan qo'llaniladi. #### Cheklovlari: - **Manzil tanqisligi:** IPv4 manzillarining chegaralanganligi sababli, manzil tanqisligi yuzaga kelmoqda. - **Xavfsizlik:** IPsec xavfsizlikni qo'llab-quvvatlashiga qaramasdan, IPv4 uchun majburiy emas. ### IPv6 (Internet Protocol version 6) **IPv6** - bu internet protokolining oltinchi versiyasi bo'lib, IPv4 manzil tanqisligini hal qilish uchun ishlab chiqilgan. IPv6 128-bitli manzil tizimidan foydalanadi va bu juda ko'p sonli noyob manzillarni ta'minlaydi. #### Asosiy xususiyatlari: - **Manzil uzunligi:** 128 bit - **Manzil ko'rinishi:** Sakkizta oltilik raqam (masalan, 2001:0db8:85a3:0000:0000:8a2e:0370:7334) - **Manzillar soni:** 2^128 (deyarli cheksiz) - **Qo'llab-quvvatlash:** Unicast, multicast, anycast (broadcast qo'llabquvvatlanmaydi) - **Xavfsizlik:** IPsec xavfsizlik funksiyalari IPv6 uchun majburiydir - **Qo'shimcha xususiyatlar:** Avtomatik konfiguratsiya, yaxshilangan marshrutizatsiya, o'rnatilgan xavfsizlik #### Afzalliklari: - **Cheksiz manzillar:** IPv6 deyarli cheksiz sonli manzillarni ta'minlaydi. - **Yaxshilangan xavfsizlik:** IPsec xavfsizlik funksiyalari IPv6da majburiydir. - **Yaxshilangan marshrutizatsiya:** IPv6da marshrutizatsiya jarayoni soddalashtirilgan va samaraliroq. #### Cheklovlari: - **Murakkablik:** IPv6 manzillari uzun va murakkab, ularni o'qish va eslash qiyinroq. - **Moslik:** IPv4 bilan to'liq mos emas, shuning uchun o'tish davri davomida ikkala protokolni qo'llab-quvvatlash kerak. ### IPv4 va IPv6 o'rtasidagi asosiy farqlar 1. **Manzil uzunligi:** - IPv4: 32 bit (masalan, 192.168.0.1) - IPv6: 128 bit (masalan, 2001:0db8:85a3:0000:0000:8a2e:0370:7334) 2. **Manzillar soni:** - IPv4: 4.3 milliard - IPv6: Cheksizga yaqin 3. **Manzil formati:** - IPv4: To'rtta o'nlik raqam - IPv6: Sakkizta oltilik raqam 4. **Qo'llab-quvvatlash:** - IPv4: Broadcast, multicast, anycast - IPv6: Unicast, multicast, anycast (broadcast yo'q) 5. **Xavfsizlik:** - IPv4: IPsec majburiy emas - IPv6: IPsec majburiy 6. **Qo'shimcha xususiyatlar:** - IPv4: NAT keng qo'llaniladi - IPv6: Avtomatik konfiguratsiya, yaxshilangan marshrutizatsiya ### Xulosa IPv4 va IPv6 ikkalasi ham internetda ma'lumot uzatish uchun ishlatiladigan asosiy protokollar bo'lib, har biri o'ziga xos afzalliklari va cheklovlariga ega. IPv4 manzil tanqisligini hal qilish uchun IPv6 ishlab chiqilgan va u ko'plab yangi funksiyalar va yaxshilanishlarni taqdim etadi. Biroq, o'tish jarayoni davomida ikkala protokolni birgalikda qo'llab-quvvatlash zarur bo'ladi.