“ELEKTRONIKA SXEMALAR ”
fanidan
MUSTAQIL ISHI
Tuzuvchi:Ulug’bek Mirzaodilov
DARLINGTON JUFTLIGI. UILSON TOK KO‘ZGULARI SXEMASI
Reja: Tarkibiy tranzistorlar haqida tushuncha
Uilson tok ko‘zgusi sxemasi
Aktiv tok transformatori sxemasi
Tarkibiy tranzistorlar. Kaskadlarning kuchaytirish koeffitsientlari va kirish
qarshiliklari uchun ifodalarni tahlil qilib, ularning maksimal qiymatlari UE ulangan
sxemada tranzistorning differensial tok uzatish koeffitsienti h21E=β bilan aniqlanadi
deb xulosa qilish mumkin. h21E ning real qiymatlari tranzistor tuzilmasi va
tayyorlanish texnologiyasi bilan aniqlanadi va odatda bir necha yuzdan oshmaydi.
Bundan asosan operatsion kuchaytirgichlarning kirish kaskadlarida qo‘llaniladigan,
maxsus superbeta tranzistorlar mustasno.
Bir nechta (odatda ikkita) tranzistorni o‘zaro ulab h21E qiymatini oshirish
muammosini hal qilish mumkin. Ulanishlar shunday amalga oshirilishi kerakki,
tranzistorlarni yagona tranzistor deb qarash mumkin bo‘lsin. Bir turli tranzistorga
nisbatan sxemalar birinchi marta Darlington tomonidan taklif etilgan edi, shuning
uchun Darlington juftligi yoki tarkibiy tranzistori deb ataladi.
Ikkita n-p-n tranzistor asosidagi Darlington tranzistori 4.1 – rasmda keltirilgan
bo‘lib, bu erda B, E, K – ekvivalent tranzistor elektrodlari.
4.1 – rasm. Darlington jufligi.
Tarkibiy tranzistorda natijaviy tok uzatish koeffitsienti alohida tranzistorlar tok
uzatish koeffitsientlarining ko‘paytmasiga teng. Agar β1 va β2 lar bir xil qiymatga
ega bo‘lsa, masalan 100 ga, hisoblab topilgan koeffitsient β= β1 ∙β2 = 104 bo‘ladi.
Lekin, bir xil VT1 va VT2 larda β1 va β2 koeffitsientlar IK1 va IK2 kollektor toklari
bir xil bo‘lgandagina bir – biriga teng bo‘ladi. IE1>>IB1=IE2 bo‘lgani uchun IK2 >>
IK1. SHuning uchun β1<< β2 va β= β1 ∙β2 amalda bir necha mingdan oshmaydi.
Tarkibiy tranzistorlar turli o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan tranzistorlar asosida ham
hosil qilinishi mumkin. Bunday tuzilmalar qo‘shimcha simmetriyaga ega bo‘lgan
tarkibiy tranzistorlar deb ataladi. Komplementar BTlar asosidagi SHiklai tarkibiy
tranzistori deb ataluvchi sxemaning tuzilishi 4.2, a – rasmda keltirilgan.
Bunda kirish tranzistori sifatida p-n-p o‘tkazuvchanlikka ega tranzistor, chiqish
tranzistori sifatida esa n-p-n o‘tkazuvchanlikka ega tranzistor ishlatiladi. Natijaviy
toklar yo‘nalishlari, rasmdan ko‘rinishicha, p-n-p tranzistorning toklari yo‘nalishiga
mos keladi. Tok uzatish koeffitsienti β= β1+ β1 ∙β2 ga teng bo‘ladi va amalda
Darlington tranzistorining β siga teng bo‘ladi.
Prinsipda tarkibiy tranzistor maydoniy va bipolyar tranzistorlar asosida hosil
qilinishi mumkin. 4.2, b – rasmda n – kanali p-n o‘tish bilan boshqariluvchi MT va
n-p-n tuzilmali BT asosida hosil qilingan tarkibiy tranzistor sxemasi keltirilgan.
Ushbu sxema maydoniy va bipolyar tranzistorlarning xususiyatlarini o‘zida
mujassamlashtirgan – bu juda katta kirish qarshiligiga va tok bo‘yicha, demak
quvvat bo‘yicha ham, juda katta kuchaytirish koeffitsientiga egaligidan iborat.
a)
b)
4.2 – rasm. Komplementar BTlar (a), BT va MTlar asosidagi (b)
tarkibiy tranzistor sxemalari.
Injeksion – voltaik tranzistor asosidagi tarkibiy tranzistor sxemasi
4.3, a va b
– rasmlarda keltirilgan. Ular temperatura va kuchlanish manbai qiymatlari
o‘zgarishiga nisbatan yuqori barqarorlikka ega.
a)
b)
4.3 – rasm. Injeksion – voltaik tranzistor asosidagi tarkibiy tranzistor Darlington
(a) va SHiklai (b) juftligi sxemalari.
Masalan, 4.4 – rasmda BTGning uchta tranzistorli sxemasi (Uilson tok ko‘zgusi)
keltirilgan. Unda boshqaruvchi VT1 va VT2 tranzistorlarnig baza toklari qarama qarshi yo‘nalgan.
Sxemadan
I 1  I Б 2  I Б 1  I Э1 , I 2  I Б 2  I Б 1  I Э 3
ko‘rinib turibdi.
VT1 va VT2 tranzistorlar egizak. Ularning ishlash rejimlari bir – birinikidan
kollektor – baza kuchlanish bo‘yicha farq qiladi. VT1 tranzistorning kollektor – baza
kuchlanishi VT2 tranzistorning emitter – baza kuchlanishiga teng, ya’ni qiymati
kichik. VT2 tranzistorning kollektor– baza kuchlanishi esa R rezistordagi va RYU
zanjirdagi kuchlanish pasayishlari bilan aniqlanadi va sezilarli darajada katta
bo‘lishi mumkin.
Lekin, baza toki kollektor – baza kuchlanishi qiymatiga sust bog‘langan, shuning
uchun IB1= IB2. Emitter toklari ham sodda BTG sxemasidagi holat sabablariga ko‘ra
bir – biriga teng IE1= IE3. Natijada
I 2  I1  2( I Б 2  I Б1 )  I1 .
Bu ifodadan 3.2 – rasmda keltirilgan sxemada kirish va chiqish toklarining
qaytarilishi 4.4 – sxemadagiga qaraganda yuqoriroqligi ko‘rinib turibdi.
4.4 – rasm. Uilson tok ko‘zgusi
sxemasi.
4.5 – rasm. Aktiv tok transformatori.
Qator integral sxemalarda tayanch toki I1 (I2 << I1) qiymati katta bo‘lgan kichik tokli
BTGlar talab etiladi. Ushbu hollarda sodda BTGning takomillashgan sxemasidan
foydalaniladi (4.5 – rasm).
Bu sxema tok transformatori sxemasi deb ataladi. Uning uchun
I Э 2 RЭ  U БЭ1 U БЭ 2 ; U БЭ1  ЕM  I 1 R
(4.1)
ifoda o‘rinli.
Ideallashtirilgan o‘tish VAX dan foydalanib,
; U БЭ 2  T ln( I 2 / I 0 )
(4.2)
E M  U БЭ 1
I2R
(4.3)
U БЭ1  T ln( I1 / I 0 )
yozish mumkin.
(2.4) va (2.5) ifodalardan
I2 
T
RЭ
ln
hosil qilamiz.
I2 tokning berilgan qiymati asosida (4.3) dan foydalangan holda RE rezistorning
qarshiligini topish mumkin
RЭ I 2 
T
I2
ln
E M  U БЭ 1
I2R
.
(4.4)
Ushbu sxema soddaligiga qaramasdan, temperatura bo‘yicha barqarorlikni yaxshi
ta’minlaydi, chunki RE rezistor orqali manfiy TA ga ega. Hisoblashlardan
temperatura bir gradusga o‘zgarganda tokning nobarqarorligi ∆I2=2,5 mkA ni
tashkil etishi ma’lum. Bundan tashqari, RE=1 kOm (statik qarshilik) bo‘lganda
BTGning dinamik qarshiligi
1 MOmga yaqin bo‘ladi.
Nazorat savollari
1. Tarkibiy tranzistorlar haqida tushuncha bering.
2. Uilson tok ko‘zgusi sxemasini ishlash mexanizmimni tushuntiring.
3. Aktiv tok transformatori sxemasini ishlash mexanizmimni tushuntiring.
5 – ma’ruza
O‘ZGARMAS KUCHLANISH SATHINI SILJITISH QURILMASI
Reja: O‘zgarmas kuchlanish sathini siljitish qurilmasi haqida tushuncha
O‘zgarmas kuchlanish sathini siljituvchi sxema, ko‘p kaskadli o‘zgarmas tok
kuchaytirgichlarda kaskadlarni kuchlanish bo‘yicha o‘zaro muvofiqlashtirishda
keng qo‘llaniladi. Bunday sxemalar sath translyatorlari deb ham ataladi. Ular
navbatdagi kaskad kirishidagi signalning o‘zgarmas tashkil etuvchisini siljitishi va
o‘zgaruvchan tashkil etuvchisini buzmasdan uzatishi kerak.
Eng sodda sath siljituvchi sxema bo‘lib emitter qaytargich xizmat qiladi. Uning
chiqish (emitter) potensiali sathi baza potensiali sathidan U* kattalikka past bo‘lib,
signal K U  1 koeffitsient bilan uzatiladi.
U* kattalik ochiq o‘tish kuchlanishi deb ataladi. Gap shundaki, normal tok rejimida
(to‘g‘ri toklar I=10-3÷10-4 A oralig‘ida bo‘lganda), kremniyli
r – n o‘tishdagi
-5
kuchlanish 0,65÷0,7 V bo‘ladi. Mikrorejimda esa (toklar I=10 ÷10-6 A bo‘lganda),
kuchlanishning mos o‘zgarishlari 0,52÷0,57 V bo‘ladi.
SHunday qilib, toklar diapazoniga bog‘liq holda to‘g‘ri kuchlanishlar biroz farq
qiladi, lekin diapazon oralig‘ida ularni o‘zgarmas deb hisoblash va parametr sifatida
olish mumkin. Xona temperaturasi uchun normal rejimda U*=0,7 V, mikrorejimda
esa U*=0,5 V deb qabul qilingan.
Agar kuchlanish sathini 2U* martaga pasaytiirish kerak bo‘lsa, u holda kuchlanish
qaytargichning emitter zanjiriga to‘g‘ri siljitilgan diod ulanadi.
Kuchlanish sathi U*ga marta bo‘lmagan miqdorda siljitilishi zarur bo‘lsa, BTGdan
foydlanishga asoslangan sath siljituvchi universal sxemadan foydalaniladi. Bu
sxema 5.1 – rasmda keltirilgan.
Sxemada BTG VT tranzistor emitter zanjiriga ulangan bo‘lib, uning bazasi avvalgi
kaskad chiqishi bilan bevosita ulangan. VT tranzistorning emitter potensiali I0·R
qiymatga pasayadi. Natijada, A nuqtaning potensiali qanday bo‘lishidan qat’iy
nazar, V nuqtaning potensiali
U B  U A  U БЭ  RI 0 .
(5.1)
Berilgan UA da UBE ning qiymati I0 tok qiymatiga mos bo‘ladi va natijada, R ning
shunday qiymatini tanlash mumkinki, UV ning qiymati avvaldan belgilangan
qiymatga mos bo‘lsin.
5.1– rasm. Kuchlanish sathini siljituvchi universal sxema.
Sxemaning chiqishidagi signal (V nuqta) kirishdagi (A nuqta) signalni qaytarishiga
ishonch hosil qilish qiyin emas. (5.1) ifoda asosida I0 = const bo‘lgani uchun
U A  U B  U БЭ
bo‘ladi. Baza potensialinig o‘zgarishi UBE qiymatini o‘zgartira olmaydi, chunki
tranzistor emitteri potensiali amalda shu ondayoq baza potensiali o‘zgarishiga mos
keladi. Natijada, U БЭ =0 va U A  U B bo‘ladi. BTGning dinamik qarshiligi Ri=∞
bo‘lsagina, yuqoridagi ifoda o‘rinli bo‘ladi.
Ri ning qiymati odatda 100 kOm÷1
MOm, R esa 1÷2 kOm bo‘ladi. SHuning uchun signal uzatish koeffitsienti birga
yaqin bo‘ladi.
Nazorat savollari
1. O‘zgarmas kuchlanish sathini siljitish sxeamsini ishlash mexanizmini
tushuntiring.
2. Ko‘p kaskadli kuchaytirgichlarda sathni siljitish qurilmalari qanday amalga
oshiriladi ?
6 -ma’ruza
IMS CHIQISH KASKADLARI
Reja: CHiqish kaskadlari haqida tushuncha
Bir taktli chiqish kaskadlari
Ikki taktli chiqish kaskadlari
Kuchaytirgichlarning chiqish kaskadlari (CHK) yuklamada 0,01÷10 2 Vt bo‘lgan
etarlicha katta quvvatni ta’minlashi zarur. Buning uchun CHKlari tranzistorlari tok
va kuchlanishlarning katta qiymatlarida ishlashi kerak. Demak, kuchlanish
manbaining asosiy quvvatini iste’mol qilishi kerak. SHuning uchun, FIKni oshirish
maqsadida sokinlik rejimida (ya’ni signal bo‘lmagan holda) kaskadning toki nolga
yaqin bo‘lishi maqbul.
Emitter qaytargich turdagi bir taktli CHKlar A sinf rejimida va FIKning kichikligi
sababli chiqish quvvatining kichik qiymatlarida ishlaydi.
CHiqish quvvati katta CHKlarda faqat ikki taktli kuchaytirgich kaskadlar ishlatiladi.
Bunday kuchaytirgichlar V va AV sinf rejimlarida tranzistorlarning ketma-ket
ishlashi bilan ta’minlanadi.
Komplementar BT va injeksiya – voltaik tranzistorlar asosidagi V sinfda ishlaydigan
ikki taktli kuchaytirgich sxemasi 6.1, a va b – rasmda ko‘rsatilgan: VT1 tranzistor n
– p – n, VT2 tranzistor esa - p – n – p tuzilishga ega. Tranzistorlar emitter zanjiriga
yuklama RYU ulangan bo‘lib, ular kuchlanish qaytargich (emitter qaytargich)
rejimida ishlaydi.
a)
b)
6.1 – rasm. V sinfida ishlaydigan ikki taktli kuchaytirgich sxemalari:
BT (a) va IVTli (b).
Sxemada absolyut qiymatlari teng + EM va - EM ikki qutbli kuchlanish manbalari
ishlatilgan. Sokinlik rejimida EO‘larda kuchlanish nolga teng bo‘lgani uchun ikkala
tranzistor berk bo‘lib, kuchlanish manbaidan energiya sarflanmaydi.
Kirishga UKIR ning musbat yarim davri berilganda VT1 tranzistor ochiladi va
yuklama orqali IE1 tok oqib o‘tadi. Manfiy yarim davrda VT2 tranzistor ochiladi va
IE2 tok yuklamadan qarshi yo‘nalishda oqib o‘tadi. Quvvat kuchaytirilishi faqat tok
kuchaytirilishi hisobiga amalga oshib, emitter va baza toklari nisbatiga teng, ya’ni
β+1 bo‘ladi. Kuchaytirgichning maksimal FIK η = 78,5 % ni tashkil etadi.
Afsuski, V sinf kuchaytirgichlar katta nochiziqli buzilishlarga ega. Buzilishlar hosil
bo‘lishiga tranzistor kirish VAX boshlang‘ich sohasining nochiziqligi sababdir.
Kuchaytirgich uzatish xarakteristikasidagi chiqish signali shaklini ko‘rib chiqamiz
(6.2 – rasm). Ko‘rinib turibdiki, signalning shtrixlangan sohalari kuchaytirilmaydi,
ya’ni signal shakli buziladi. Bunday buzilishlar, ayniqsa, kirish signali amplitudasi
U* kuchlanishga yaqin (UKIR ≤ 0,7 V), ya’ni tranzistorlar amalda berk bo‘lganda
sezilarli bo‘ladi.
6.2 – rasm. Uzatish xarakteristikasida kuchaytirgich
chiqish signalining shakli.
Nochiziqli buzilishlarni oldini olish uchun tranzistorlar bazalariga sath siljituvchi
sxema yordamida siljituvchi kuchlanish beriladi.
CHKning AV sinfida ishlashini ta’minlash uchun qo‘llaniladigan ananaviy
sxemalardan biri 6.3 – rasmda keltirilgan. Tranzistorlar bazalari orasiga alohida
siljituvchi kuchlanish beriladi. Bundan tashqari, tranzistorlar o‘ta yuklanishdan,
masalan, yuklama elektrodi tasodifan kuchlanish manbaining elektrodiga
ulanishidan himoyalangan.
Keltirilgan sxema elementlari vazifasini ko‘rib chiqamiz.
VT1 va VT2 chiqish tranzistorlarini boshqaruvchi kuchlanishni hosil qilish uchun
kuchaytirgichda VT3 asosidagi qo‘shimcha kaskad ishlatilgan. U UE sxemada
ulangan. Rezistor R chiqish toki bo‘yicha ketma – ket manfiy TA zanjirini hosil
qiladi. U kaskad ish rejimini barqarorlaydi. Bundan tashqari, VT3 tranzistor butun
CHK kuchaytirish koeffitsientini oshiradi. R qarshilik qiymati shunday tanlanadiki,
A nuqta potensiali, sokinlik rejimida nolga teng bo‘lsin. VD1 va VD2 diodlar VT1
va VT2 tranzistorlar parametrlari bir xil bo‘lgani uchun V nuqta potensiali (sokinlik
rejimida kaskadning CHK kuchlanishi) ham nolga teng bo‘ladi.
VT1 va VT2 tranzistorlar ikki taktli tok kuchaytirgichning elkalarini tashkil etadi.
Kirish kuchlanishining har bir yarim davrida yuklama toki kuchaytirgichning o‘z
elkasi bilan hosil qilinadi. VT4 va VT5 tranzistorlar VT1 va VT2 tranzistorlarni o‘ta
yuklanishdan saqlash uchun xizmat qiladi. VD1 va VD2 diodlar BTG bilan
birgalikda AV sinf ish rejimini ta’minlash uchun siljitish zanjirlarini hosil qiladi.
Siljitish zanjirlari VT1 va VT2 tranzistorlarga emitter – baza kuchlanishlarni berish
uchun xizmat qiladi.
BTG toki I0 signal mavjud bo‘lmaganda, diodlardagi kuchlanish pasayishi kichik
bo‘ladigan qilib tanlanadi, VT1 va VT2 hamda VT4 va VT5 tranzistorlar deyarli
berk holatda bo‘ladi.
6.3 – rasm. AV sinf rejimida ishlaydigan CHK sxemasi.
Kuchaytirgich kaskadning ishlash prinsipini ko‘rib chiqamiz. VT3 tranzistor
kirishiga signalning musbat yarim davri berilgan bo‘lsin. U emitter toki va, mos
ravishda, ushbu tranzistor kollektor tokining ortishiga olib keladi. Bunda S nuqta
potensiali pasayadi, chunki bu nuqtaga keluvchi tok qiymati o‘zgarmas va BTG toki
I0 ga teng, undan ketuvchi tok (VT3 tranzistor kollektor toki) qiymati esa ortadi.
VT1 tranzistor bazasi bilan ulangan S nuqta potensialining pasayishi VT1 ni
berkitadi va uning baza toki nolga teng bo‘lib qoladi. Lekin bunda VD1 va VD2
diodlardan o‘tuvchi tok I0 ga teng bo‘ladi va F nuqta potensiali, S nuqta holatidek
sababga ko‘ra, pasayadi. F nuqta potensiali pasayishi (VT2 tranzistor baza
potensiali) VT2 tranzistor baza tokining ortishiga, demak, ushbu tranzistor emitter
tokining ham ortishiga olib keladi. BTG mavjud bo‘lgani sababli baza tokining
o‘zgarishi VT3 tranzistor kollektor toki o‘zgarishiga teng, ya’ni
I K 3  I Б 2 .
(6.1)
VT2 tranzistor emitter toki ortishi yuklamada to‘g‘ri yo‘nalishda tok paydo
bo‘lishiga olib keladi. VT1 tranzistor berk bo‘lgani uchun
I Ю  I Э 2
.
(6.2)
Tranzistor toklari orasidagi munosabatlarni e’tiborga olgan holda, (6.1) va (6.2)
asosida:
I Ю   3 (  2  1)I Б 3
teng bo‘ladi. Bu erda β3 , β2 – mos tranzistorlar baza toklarini uzatish koeffitsientlari
qiymatlari.
SHunday qilib, kaskadning tok bo‘yicha kuchaytirish koeffitsienti
K I   3 (  2  1) .
Kirishga manfiy yarim davrli kuchlanish UKIR berilganda VT1 tranzistor ochiladi,
VT2 tranzistor esa berk bo‘ladi. YUklamadagi kirish toki teskari yo‘nalishga ega
bo‘ladi.
Kaskadning chiqish qarshiligi amalda VT2 yoki VT1 tranzistorlarning to‘g‘ri
siljigan EO‘lari qarshiligiga teng, ya’ni juda kichik bo‘ladi.
VT4 va VT5 tranzistorlarning himoyalovchi funksiyalari quyidagicha amalga
oshadi. Normal ish rejimida ular berk. Katta signalda yoki chiqish tasodifan
kuchlanish manbaining elektrodlaridan biriga qisqa tutashganda VT4 va VT5
tranzistorlardan biri ochiladi va natijada himoyalovchi VT1 yoki VT2 tranzistorlar
baza tokining bir qismi oqadi va shu bilan VT1 va VT2 tranzistorlarning emitter –
baza o‘tishi shuntlanadi. Bu ularni o‘ta yuklanishdan saqlaydi.
Quvvat kuchaytirgichlarda chiqish tranzistorlari sifatida tarkibiy tranzistorlardan
foydalaniladi. Ushbu prinsiplar MTlar asosidagi CHKlarni loyihalashda ham
ishlatiladi. BTlar asosidagi qurilmalarga qaraganda bunday sxemalar nochiziqli
buzilishlarning kichikligi va temperaturaga bardoshligi bilan farq qiladilar.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyoev Shyot Coral istuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi 2014 .
2. A. A. Tulyaganov, S. Parsiev, V.A.Tulyaganova, U.M.Abdullaev. Elektr zanjirlar
nazariyasi. (o'quv qo'llanma). T.: Alogachi, 2018, 144
bet. 3. Aripov X.K., Abdullaev A.M., Alimova N.B., Maxsudov I.T.. Tulyaganov
A.A., Toshmatov SH.T. Elektronika va sxemotexnika (darslik) Toshkent.:
«Aloqachi», 2017y, 376 b.
4. Aripov X.K., Abdullaev A.M., Alimova N.B., Bustanov X.X., Toshmatov SH.T.
"Sxemotexnika" (darslik), Toshkent. «Tafakkur bo'stoni», 2013, 447 b.
5. V. S. Popov va s. A. Nikolaev Elektrotexnika ikkinchi n ashridan tarjima
O'qituvchi" nashriyoti Toshkent - 1973 6. A. Xonboboev, N. Xalilov umumiy
elektrotexnika va elektronika
asoslari Toshkent <<Uzbekiston>> 2000
7. X.. Aripov, A. Abdullayev, N.B. Alimova, X.X. Bustanov, V. Obyedkov, Sh.T.
Toshmatov Elektronika O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti
Toshkent-2012
8. D.E.Johnson. Basis analysis of electronic. Prentice-Hall, 1997.
9. W.Hayt, J.Kemmerly. Analysis of circuits in engineering. McGraw- Hill, 2007.
10. J.Espi. PSPICE applications in engineering. Moliner 40. Burjassot, 2000.
11. J.M.Angulo Usategui, J.Garcia Zubia, Digital systems and technologies in
computers. Paraninfo, 2002.
12. P.Casanova Digital Technologies. Paraninfo, 1993.
Peláez, N.García Martinez, J.A.Torres Barragán,
13. James W.Nilsson, Susan A.Riedel. Electronic circuits. Prentice Hall, 2005.
14. B.Carlson. Theory of circuits. Thomson, 2002.
15. R.L.Boylestad. Introduction to circuits analysis. Pearson education,
2004.
16. R.Hambley. Electronica. Prentice Hall, 2001.
M.H.Rashid. Microelectronic circuits: analysis. Thomson, 2002.
17. ., Abdullaev A.M., Alimova N.B., Bustanov X.X.,
18. Aripov X.K Toshmatov Sh.T. Raqamli mantiqiy qurilmalarni loyihalashtitish
(darslik). Toshkent.: «Aloqachi», 2017y, 396 b.
SWOT – TAXLILI
S
W
DARLINGTON JUFTLIGI.
UILSON TOK KO‘ZGULARI
SXEMASI
taraflari(-kuchli tomonlari)
DARLINGTON JUFTLIGI.
UILSON TOK KO‘ZGULARI
SXEMASI
kuchsiz tomonlari
1. Uzun doirasiz va uzun doirasiz
zararli modulatsiya: Sinusoidal to'k,
uzun doirasiz va uzun doirasiz zararli
modulatsiyalarga qarshi juda ham
masofaviydir. Bu, informatsiya
o'tkazuvchanlik (communication) va
radio texnologiyalarda keng
qo'llaniladi.2.Hamkorlik
(Harmoniklar): Sinusoidal to'k,
asosiy frekvansning yaninda
qo'shimcha harmonik frekvanslarga
ham ega bo'lishi mumkin. Bu
xususiyat, audio va elektroakustika
texnologiyalarda kerakli bo'lgan to'k
turlari uchun muhimdir.
1. O'zgaruvchan kuch-quvvat
miqdori: Sinusoidal to'kning
amplitudasi doimiy va o'zgaruvchan
kuch-quvvat miqdori hisoblanadi. Bu,
bazi texnologiyalarda, masalan,
energetika sistemlarida iste'molchilar
uchun noqulaylik yaratishi
mumkin.2.Frekansi o'zgartirish
qiyinchiliklari: Sinusoidal to'kning
frekansini o'zgartirish uchun bir
nechta elektron vositalari talab
qilinadi. Bu, to'kni qanday vaqtda va
qanday tezlikda o'zgartirishni
qiyinchiliklarni yaratadi
O
T
DARLINGTON JUFTLIGI.
UILSON TOK KO‘ZGULARI
SXEMASI
imkoniyatlari
(ichki)
DARLINGTON JUFTLIGI.
UILSON TOK KO‘ZGULARI
SXEMASI
to’siqlari (tashqi)
BALIQ SKELETI
1.Elektr energetikasi: Elektr energiyasi
tarmoqlarida sinusoidal to'k, voltaj va
to'qima ko'rsatkichlari uchun standart
shakllardan biridir. Elektr tarmoqlarida
sinusoidal to'k, energiya tizimlarini
hamkorlik qilish, kuch-quvvatni o'tkazish va
energetik tarmoqlarini boshqarishda
qo'llaniladi.2.Audio texnologiyasi va
musiqa: Sinusoidal to'k, audio frekvanslar
va musiqa signallari uchun standart
shakllardan biri hisoblanadi. Musiqa ta'limi,
audio qurilmalari, yangi tasviriy uslublar va
sifatli audio qurilmalarda sinusoidal to'kni
keng qo'llaniladi.
1.Ustuvor to'siq: Sinusoidal to'kning
ustuvor to'siqi, uning sinus boshi orqali
aniqlanadi. U bu to'siq bilan o'ziga xos va
nisbatan past ta'sir tashlaydi. Ustuvor to'siqa,
sinusoidal to'kning elektr uyalar va
kommunikatsiya sohalarida o'ziga xosliki
uchun muhimdir. U sinusoidal to'kning har
xil tashkilotlar va tizimlar orqali
tarqalganida, ular o'rtasida uchrashuv, ta'sir
va interfeysni kamaytirishga yordam
beradi.2.Harmonik (yomon) to'siq:
Sinusoidal to'k, asosiy xususiyati sifatida,
asosiy frekansi bilan birlikdagi yanada
o'ninchi, o'n beshinchi, yigirma birinchi va
hokazo, qo'shimcha harmonik frekanslarga
ega bo'lishi mumkin. Bu harmonik to'siq,
sinusoidal to'kning asosiy frekansini tashlab,
shuningdek, signal shaklini o'zgartiradi.
Bunday harmonik to'siqlar, sinusoidal to'kni
energiya tizimlarida va elektronika sohasida
yomon ta'sir ko'rsatishi uchun sabab bo'lishi
mumkin.
“Elektronika va sxemalar” fanidan test topshiriqlari
“Elektronika va sxemalar” fanidan test topshiriqlari
Savollar
Javob 1
1. Sinusoidal o'zgaruvchanlaridan biri
Javob 2
Javob 3
Amplituda
Frekans
Fazalashuv
Jismoniy uzunlik
Elektr toki uzunligi Ovoz uzunligi
Javob 4
Nol faza
qanday hisoblanadi?
2.Tokning uzunligi qanday aniqlanadi?
3. Uni xarakterlovchi asosiy
kattaliklar nima bo'lishi mumkin?
Tomon
Yosh
Kuch
Bosim
Fazaviy uzunlik
4. Sinusoidal amplitudasi qanday
Yenada
Metrda
Paskalda
Hzda
Kilo amperda
Amperda
Omda
Mega
o'lchaydi?
5.Uni xarakterlovchi tok qanday
o'lchaydi?
amperda
6. Fazalashuvni ifodalash uchun
qanday o'zgaruvchini ishlatish
X va y
A va B
P va Q
X va Z
Gradusda
Sekundda
Amplitudada
Amperda
Kuch
Amper
Volt
bosim
f
T
λ
A
10. Sinusoidal atrofida qanday
Potential
Kinematik
Elektr
Mexanik
energiya olinadi?
energiya
energiya
energiya
energiya
11. Uni xarakterlovchi tokni hajmini
I = V/R
V = IR
R = VI
R=V/I
90 gradus
180 gradus
360 gradus
36 gradus
Amperda
Volt
Omda
metrda
E = mc^2
P = IV
F = ma
F = mg
Transistor
Termokupl
Elektromagnit
Rezistor
mumkin?
7. Sinusoidal boshlanish fazasi
qanday o'lchaydi?
8. Uni xarakterlovchi tokni
tekshirishda qanday o'zgaruvchini
ishlatish mumkin?
9. Frekansni hertzdagi ifodalash
qanday bo'lishi mumkin?
qanday topish mumkin?
12.Sinusoidal fazasi qanday
aylanadi?
13. Uni xarakterlovchi tokning
amplitudasi qanday o'lchaydi?
14. Sinusoidal tizimda energiya
qanday ifodalash mumkin?
15. Uni xarakterlovchi tokni qanday
boshqarish mumkin?
16. Sinusoidal tenglamani qanday
E = hf
E = mc^2
E = mc^2
) E = mc^2/3
17. Uni xarakterlovchi tok
Elektr
) Termal
Mehanik
Mehanik
o'zgaruvchilari qanday tasniflanadi?
o'zgaruvchilari
o'zgaruvchilari
o'zgaruvchilari
o'zgartirgichla
ifodalash mumkin?
r
18. Sinusoidal qanday
Unsiya
To'plam ovoz
xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin?
19. Uni xarakterlovchi tokni qanday
Tovush
To'plam
qurolari
Ampermetr
Voltmetr
Ommetr
metr
20. Sinusoidal amplitude-
Telegraf
Radiolavhalar
Teleskoplar
Telegram
modulyatsiyasi (AM) nima uchun
qiziqarli
izlash mumkin?
ishlatiladi?
GLOSSARY
Elektr zanjiri – elektr toki oqib o‘tishini ta’minlaydigan elementlar jamlamasiga
aytiladi.
Elektr energiya manbalari – energiyani boshqa turlarini elektr energiyasiga
aylantiruvchi elektr zanjir elementi.
Elektr zanjirida tugun – uch va undan ortiq elektr zanjir elementi birlashgan
nuqtaga aytiladi.
Tarmoq (shaxobcha) – elektr zanjirini ikkita tuguni orasidagi bir qismi. Alohida
olingan tarmoqdan elektr toki O'TMaydi.
Kontur – elektr toki oqib o‘tishi mumkin bo‘lgan elektr zanjirini bir qismi. Kontur
toki – alohida olingan konturdan o‘tayotgan tokni qiymati.
o‘zgaruvchan tok – vaqt birligi ichida qiymat va yo‘nalishi o‘zgaradigan tokka
aytiladi.
Sinusoidal tok – sinusoidal qonuniyat bilan o‘zgaruvchan tok. Effektiv (ta’sir
etuvchi) qiymat – teng vaqt davomida o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tokda ajralib
chiqadigan energiya qiymatlarini o‘zaro tengligini ta’minlaydigan o‘zgarmas
tokni qiymati o‘zgaruvchan tokni effektiv qiymati deb ataladi. Davr – sinusoidal
tokni bir to‘la o‘zgarishi uchun ketgan vaqt.Chastota – o‘zgaruvchan tokni bir
sekunddagi o‘zgarishlar soni.
Boshlang‘ich faza - t=0 da sinusoidal tokni qiymatini belgilovchi burchak
Aktiv element – elektr energiyasini issiqlik energiyasiga aylantiruvchi elektr
zanjir elementi.
Induktiv element – magnit maydon energiyasini jamlash xususiyatiga ega
bo‘lgan elektr zanjir elementi.
Sig‘im elementi – elektr maydon energiyasini jamlash xususiyatiga ega bo‘lgan
elektr zanjiri elementi.
Aktiv quvvat – elektr zanjirida foydali ish uchun sarf bo‘ladigan quvvat.
Reaktiv quvvat – elektr zanjirini elementlarida magnit maydon va elektr maydon
xosil qilish uchun sarf bo‘ladigan quvvat
Aktiv element – elektr energiyasini issiqlik energiyasiga aylantiruvchi elektr
zanjir elementi.
Induktiv element – magnit maydon energiyasini jamlash xususiyatiga ega
bo‘lgan elektr zanjir elementi.
Sig‘im elementi – elektr maydon energiyasini jamlash xususiyatiga ega bo‘lgan
elektr zanjiri elementi.
Aktiv quvvat – elektr zanjirida foydali ish uchun sarf bo‘ladigan quvvat.
Reaktiv quvvat – elektr zanjirini elementlarida magnit maydon va elektr maydon
xosil qilish uchun sarf bo‘ladigan quvvat
Uch fazali sinxron generator - mexanik energiyani uch fazali o‘zgaruvchan tok
elektr energiyasiga aylantirib beruvchi elektr mashinasi.
Faza toki – iste’molchi faza qarshiligidan o‘tuvchi tok.
Faza kuchlanishi – iste’molchi faza qarshiligidagi kuchlanish pasayishi.
Faza qarshiligi – uch fazali iste’molchini sinxron generatorini faza
cho‘lg‘amlariga ulovchi qarshilik.
Faza kuchlanishi – istemolchini faza qarshiligidagi kuchlanish pasayishi yoki
istemolchini neytral (nol) nuqtasi bilan ixtiyoriy liniya simi orasidagi kuchlanish.
Liniya kuchlanishi – ixtiyoriy ikkita liniya simlari orasidagi kuchlanish.
Neytral (nolinchi) sim – elektr energiya manbasini hamda uch fazali istemolchini
neytral (nolinchi) nuqtalarni o‘zaro birlashtiruvchi sim.
Neytral tok – neytral sim orqali o‘tuvchi tok.
Simmetrik uch fazali istemolchi – faza qarshiligini qiymatlari o‘zaro teng bo‘lgan
istemolchilar.
Nosimmetrik uch fazali istemolchi – faza qarshiligini qiymatlari turlicha bo‘lgan
istemolchilar.
Transformatorni magnit o‘zagi – elektrotok NIK po‘lat tunukachalardan yig‘ilgan
o‘zak.Birlamchi cho‘lg‘am – elektr energiya manbasiga ulanuvchi mis cho‘lg‘am.
Ikkilamchi cho‘lg‘am – elektr energiya istemolchilari ulanuvchi mis cho‘lg‘am.
Past kuchlanishli cho‘lg‘am – ikkilamchi cho‘lg‘am.
Transformator moyi – transformatorni sovutish tizimida ishlatiladigan, maxsus
tarkibga ega bo‘lgan moy.
Transformator – o‘zgaruvchan tokni chastotasini o‘zgartirmagan holda
kuchlanishini o‘zgartiruvchi statik apparat. Salt ishlash toki – po‘lat o‘zakni
magnitlash uchun maydon hosil qiluvchi tok.
Transformatordagi quvvat nobudgarchiliklari – transformatorlarni po‘lat
o‘zagidagi hamda mis simdagi quvvat isrofgarchiligi.
Kuchlanish pasayishi – transformator ikkilamchi chulg‘amida yuklama oshishi
bilan kuchlanish qiymatini pasayishi (kamayishi).
Uch fazali transformator – yagona o‘zakka ega bo‘lgan, uch fazali birlamchi va
ikkilamchi chulgamlardan iborat bo‘lgan transformator.
Avtotransformator – ikkilamchi chulgami birlamchi chulg‘amni bir qismini
tashkil etuvchi xamda chiqish kuchlanishini oxista o‘zgartirish imkoniyatiga ega
bo‘lgan transformator.
O‘lchash transformatori – elektr o‘lchov asboblarini shkalalarini «kengaytirish»
imkoniyatiga ega bo‘lgan transformatorlar.
Payvandlash transformatori – metallni payvandlash uchun «qisqa tutashuv»
rejimida ishlashga mo‘ljallangan transformator
O‘zgarmas tok generatori – mexanik energiyani o‘zgarmas tok elektr
energiyasiga aylantiruvchi elektr mashinasi.
Magnit qutblari – o‘zgarmas tok mashinasini asosiy magnit maydonini xosil
qiluvchi o‘zgarmas tok elektromagniti.
Yakor – birlamchi dvigatel yordamida xarakatga keltiruvchi, chulgamlarida
o‘zgaruvchan E.Yu.K. xosil buluvchi generator kismi.
Kollektor щetkaq qurilmasi – o‘zgaruvchan E.Yu.K.ni o‘zgarmas
(pulsatsiyalanuvchi) E.Yu.K.ga aylantirib beruvchi generator kismi.
Cho‘tka – tashki elektr energiya istemolchisini generator ulashda kontakt xosil
kiluvchi element.
O‘zgarmas tok dvigateli – o‘zgarmas tok elektr energiyasini mexanik energiyaga
aylantiruvchi elektr mashinasi.
Magnit qutblari – o‘zgarmas tok mashinasini asosiy magnit maydonini xosil
qiluvchi o‘zgarmas tok elektromagniti.
Kollektor щetka kurilmasi – tashki o‘zgarmas manbasi Bilan dvigatel yakor
chulg’amlarni ulash uchun xizmat kiladigan elektr mashinani bir kismi.
Asinxron dvigatel – o‘zgaruvchan tok elektr energiyasini mexanik energiyaga
aylantiruvchi elektr mashinasi.
Asinxron generator – mexanik xarakatni (energiyani) o‘zgaruvchan tok elektr
energiyasiga aylantiruvchi elektr mashinasi.
Aylanuvchi magnit maydoni – uch fazali o‘zgaruvchan tok xosil kilgan va sinxron
tezlik bilan aylanuvchi magnit maydoni.
Qiska tutashgan chulgamli rotor – rator chulgamli uzaro berk kontur xosil
kiluvchi alyuminiy sterjenlardan iborat bulgan rotor.
Faza chulg’amli rotor – rotor chulg’ami uch fazali mis chulg’amlardan iborat
bo’lib unga ketma-ket uch fazali aktiv karshilik ulangan rotor chulgami.
Sirpanish – aylanuvchi magnit maydon tezligi bilan rotorni aylanish tezligi
orasidagi nisbiy farq.
Asinxron dvigatel – o‘zgaruvchan tok elektr energiyasini mexanik energiyaga
aylantirib beruvchi elektr mashinasi.
qiska tutashgan chulg’amli rotor – rator chulgamli uzaro berk kontur xosil
qiluvchi alyuminiy sterjenlardan iborat bo’lgan rotor.
Faza chulg’amli rotor – rotor chulgami uch fazali mis chulgamlardan iborat bulib
unga ketma-ket uch fazali aktiv qarshilik ulangan rotor chulg’ami.
Sirpanish – aylanuvchi magnit maydon tezligi bilan rotorni aylanish tezligi
orasidagi nisbiy farq.
Yurgizish momenti – asinxron dvigatelni ishga tushirish paytida xosil kiladigan
aylantiruvchi moment.
Maksimal (kritik) moment – asinxron dvigatel xosil kilishi mumkin bulgan eng
katta aylantiruvchi moment kiymat.
Diod – ikki elektrodli yarim utkazgichli asbob.
Triod – uch elektrodli yarim utkazgichli asbob.
Tiristor – uch elektrodli boshqariladigan elektron asbob.
Tranzistor – uch elektrodli to‘liq boshqariladigan elektron asbob.
To‘g‘rilangan kuchlanish – to‘g‘rilagich sxemasini chiqish qismlaridagi
kuchlanishni qiymati.
Filtr – to‘g‘irlangan kuchlanish tarkibidagi yuqori garmonikalarni bartaraf
etadigan elektr zanjir elementi.
Integral mikrosxema – aktiv va passiv elementlarni yagona texnalogiya asosida
yig‘ilgan va ulangan ma’lum funksional vazifalarini bajaruvchi
minatyuralashtirilgan sxema.
Katta integral sxemalar (BIS) – katta imkoniyatlarga ega bo‘lgan elektron
apparatlarni alohida bloki sifatida foydalaniladigan integral mikrosxema.
Gibridli integral mikrosxema – keramik asosga yupqa va qalin plenkalar sifatida
joylashtirilgan integral mikrosxema.
Elektr yuritma – ishchi mexanizmni elektrlashtirish hamda ish jarayonlarini
avtomatlashtirish uchun xizmat qiladigan avtomatik uskunalarga aytiladi.
Elektrodvigatel – elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantiruvchi
elektromexanik qurilma.
Elektr to‘g‘rilagichlar – o‘zgaruvchan tok elektr energiyasini o‘zgarmas tok elektr
energiyasiga aylantiruvchi apparat.
Inventor – o‘zgarmas tok elektr energiyasini o‘zgaruvchan tok elektr
energiyasiga aylantiruvchi apparat.
Yuklash diagrammalari – ishchi mexanizmni ishlash jarayonida uni quvvatini,
aylantiruvchi momentni va tokini vaqt bo‘yicha o‘zgarish grafigi.
Uzoq muddatli ish rejimi – ishchi mexanizmni ish jarayonida dvigatelni qizishi
barqaror temperaturagacha o‘zgaradigan xolat.
Qisqa muddatli ish rejimi – ishchi mexanizmni ish jarayonida dvigatelni qizishi
barqaror temperaturagacha qizib ulgurmaydi pauza vaqtida esa atrof muxit
temperaturasigacha sovub ulgiradi.
Takroriy-qisqa muddatli ish rejimi – ishchi mexanizmni ish vaqtida dvigatel
barkaror temperaturagacha qizib ulgurmaydi, pauza vaqtida esa atrof-muxit
temperaturasigacha sovub ulgurmaydi.