3-amaliy ish. pochta xizmatlari tarmog‘i modelini qurish. cisco packet tracerda
serverda pochta sahifasini yaratish
Ishdan maqsad: SMTP va POP3 protokollarining ishlashi hamda Cisco Packet Tracer
dasturida pochta xizmatlari tarmog‘i modelini qurishni o‘rganishdan iborat.
Nazariy qism
Ma’lumotlarni elektron pochta orqali jo’natishda SMTR (Simrle Mail Transfer Protocol),
POP3 (Post Office Protocol) va IMAP (Internet Message Access Protocol) protokollaridan
foydalaniladi.
SMTP protokoli - internetda elektron pochta orqali xabarlarni jo’natish xizmati. Ilk bor
1982 yilda internetda elektron pochta xizmatidan foydalanish taklifi berilgan. SMTP protokoli
amaliy protokol bo‘lib, aloqadagi yo’nalishni ko’rsatadi. SMTP – matnga asoslangan protokol
hisoblanadi.
Xabarlarni jo’natish uchun SMTP protokoli qabul qiluvchi va jo’natuvchining adresini
aniqlaydi. SMTP protokoli agar xabar qabul qiluvchining manziliga etib bormasa xatoli xabarni
jo’natuvchining elektron manziliga jo’natadi.
IMAP protokoli - 1986 yilda yaratilgan. Internetda elektron pochta orqali xabarlarni bir
nechta kishiga jo’natish va qabul qilish protokoli hisoblanadi.
IMAP - bu serverdan pochtalarga kirish uchun yana bir protokol. IMAP serveri kirish
xabarlarini yuborishni talab qilgan 143 portda tinglaydi. Asosan IMAP protokolida elektron pochta
xabarlari markazlashtirilgan serverda saqlanadi va istalgan mijozga istalgan joyda kirish mumkin.
Siz shunchaki uzoqdan ishlaydigan elektron pochta mijozlari POP serveri ishlayotgan mashinada
ishlaydigan serverga masofadan ulanish deb o‘ylashingiz mumkin. Masofadan ishlayotgan
elektron pochta mijozini ko'rish uchun siz shunchaki derazadan yoki masofaviy ish stolidan
foydalanasiz. PAP bilan taqqoslaganda IMAP-da juda ko'p xususiyat va afzalliklar mavjud.
IMAP muhitida elektron pochta mijozlari foydalanuvchi interfeysi faol bo‘lganda ko‘pincha
IMAP Server bilan aloqada bo‘ladilar.
Pochtalar pochta serverida saqlanadi (POP kabi emas), chunki yuklab olingan xabarlar bu
erda IMAP serverida o‘chiriladi, biz xohlagan vaqtda istalgan joyda pochta oynasiga kirishimiz
mumkin.
Pochta mijozlari xatning barcha matnlarini yoki qo'shimchalarini yuklamasdan serverdan
matnli qismini olishadi. Agar foydalanuvchi faqat ilova talab qilsa, u to‘liq yuklab olinadi.
Bayroqlar, o‘qilgan xatlar, javoblar, yuborilgan xatlar belgilanadi va bu ma‘lumotlar pochta
serverida saqlanadi. Agar siz ushbu mijozlarga boshqa mijozlardan kirsangiz, ular holati
to‘g‘risidagi ma'lumotlarni ham ko'rsatadi.
IMAP mijozlari serverda pochta qutilarini yaratishi, yo‘q qilishi, nomini o‘zgartirishi
mumkin va hatto yo‘q qilingan xatlar ham serverning o‘zida o‘chirilgan papkaga ko‘chiriladi.
POP3 protokoli - internetda elektron pochta orqali xabarlarni qabul qilish uchun xizmat
qiladi. Asosan POP bu elektron pochtaga kirish protokoli bo‘lib, markaziy pochta serveridan
elektron pochta xabarlarini yuklab olish uchun ishlatiladi. Umumiy elektron pochta POP mijozlari
yoki MS Outlook va MS Outlook Express kabi ilovalar barcha elektron pochtalarni serverdan
mahalliy kompyuterga yuklab oladi, ularni serverda yo‘q qiladi va TCP va UDP tomonidan
o‘rnatilgan ulanishni uzib qo‘yadi.
1
Odatda POP serveri POP so‘rovlarini tinglash uchun 110 portidan foydalanadi, ammo
xavfsiz pochta xizmatlarida STLS buyrug‘i yoki POP3S yordamida pochta serveriga ulanish
uchun TLS (Transport Layer Security) yoki SSL (Secure Socket Layer) ishlatiladi.
Garchi pochta mijozida turli xil sabablarga ko‘ra umuman amalga oshirilmaydigan elektron
pochta xabarlarining nusxalarini serverda qoldirish imkoniyati mavjud bo‘lsa ham. O'sha kunlarda
pochtaning bo‘sh joyini ko‘rib chiqib, ushbu usul joriy qilingan bo‘lar edi, ammo bugungi kunda
server bo‘sh joylari Terra Baytda joylashgan va bu umuman cheklov emas.
POP va IMAP o‘rtasidagi farqlar:
1. Ikkalasi ham elektron pochtaga kirish protokoli bo'lib, unda POP pochta xabarlarini
mahalliy qurilmaga yuklab oladi, u erda IMAP serverda saqlanadi va bir vaqtning o'zida bir nechta
joydan ko'rinishni ta'minlaydi.
2. POP 110 raqamidan foydalanadi va IMAP 143 portidan foydalanadi.
3. POP-ni yuklaydi va serverdan uzadi, IMAP mijozi doimo ulanadi va yangi pochta
kelganida va qachonxabarnoma yuboradi.
4. Barcha pochta papkalari serverda joylashgan va IMAP va POP mahalliy qurilmada
joylashgan.
5. Agar siz xatni o'qilgan yoki qayta yuborilgan deb belgilasangiz, IMAP holati har qanday
IMAP mijozidan ko'rinadi, POP-da esa mahalliy qurilmangizga xabarlarni yuklab olganingizdan
so'ng, boshqa qurilmalardan kirish huquqi bo'lmaydi.
6. POP pochta mijozida xatlarni serverda ma'lum vaqtga qoldirish va o'chirishga sozlash
imkoniyati mavjud. Agar siz 2 ta mijozdan foydalanayotgan bo'lsangiz, ikkinchi mijozni serverdan
xatlarni yuklab olish sifatida o'rnating va nusxalarini serverda qoldirmang.
7. IMAP-da viruslarni tekshirish va zaifliklarni tekshirish oson, chunki xatlar serverda
saqlanadi va skanerlash serverning o'zida amalga oshiriladi. POP-da, agar siz mahalliy
qurilmangizga xatlarni yuklab olsangiz, barcha elektron pochtalarni skanerlashingiz kerak.
8. Qidiruv serverda IMAP-da, POP-da esa - mahalliy qurilmada qidirish amalga oshiriladi.
9. Mahalliy mashina yoki qurilma o'z ma'lumotlarini yo'qotishi yoki yo'qotishi mumkin
bo'lgan holatlar mavjud, ammo IMAP pochtalarida u katta va juda ko'p serverlarga saqlanadi.
Amaliy ishni bajarilish tartibi
Cisco Packet Tracer dasturini ishga tushiramiz va quyidagi strukturadi kompyuter tarmog‘ini
quraming:
2
1-rasm.
Keyingi bosqichda kompyuterlar o`rtasida aloqa o`rnatamiz, buning uchun dastlab Serverda
DHCP xizmatini sozlanadi va ishga tushiriladi, buning uchun dastlab Serverning IP manzili,
shlyuz (Geteway) va DNS Server manzillari sozlanadi. Sozlash jarayonini boshlash uchun
Serverga sichqonchaning chap tugmasini bosamiz va “Desktop” bo`limidan “IP configurations”
tanlanadi:
2-rasm.
Keyingi bosqichda IP addres bo‘limiga 192.168.1.1 va Subnet mask bo`limiga
255.255.255.0 qilib sozlamalar kiritamiz:
3
3-rasm.
Shlyuz (Geteway) va DNS Server manzillari sozlash uchun “Cofig” bo`limidan “Settings”
qatori tanlanadi va ochilgan oynaning Default Geteway qismiga 192.168.1.2 va DNS Server
qismiga 192.168.1.3 IP manzillar kiritiladi:
4-rasm.
DHCP xizmatini sozlash jarayonini boshlash uchun “Services” bo‘limidan “DHCP” qatori
tanlanadi:
4
5-rasm.
Keyingi bosqichda Servisni yoqamiz va rasmda keltililgan tartibda tegishli ma’lumotlarni
(IP-manzillarni) kiritamiz va “Save” tugmasini bosamiz:
5
6-rasm.
Keyingi bosqichda komyuterlarning IP manzillari sozlanadi. Buning uchun kompyuterga
sichqonchaning chap tugmasini bosamiz va “Desctop” bo`limidan “IP configiration” qatori
tanlanadi:
7-rasm.
6
Ochilgan oynadagi “IP configiration” bolimidagi “DHCP” sozlamasi tanlanadi. Natijada
kompyuterni server bilen kelishgan holda avtomatik IP-manzil olganini ko‘rish mumkin (8-rasm).
Ushbu amal barcha kompyuterlar uchun bajariladi.
8-rasm.
Keyingi bosqichda Pochta xizmatini sozlash jarayonini boshlash uchun Serverga
sichqonchaning chap tugmasini bosamiz va “Servuces” bo`limidan “EMAIL” qatori tanlanadi:
7
9-rasm.
Keyingi bosqichda 9-rasmdagi oynaning “Domain Name” qismiga pochta uchun domen
nom beriladi (masalan test.uz) va oynaning “User Setup” qismida har bir kompyuter uchun
foydalanuvchilar ro‘xatga olinadi:
10-rasm.
8
Keyingi bosqichda komyuterlarda pochta xizmati sozlanadi. Buning uchun 1-kompyuterga
sichqonchaning chap tugmasini bosamiz va “Desctop” bo`limidan “Email” qatori tanlanadi:
11-rasm.
Ochilgan oynaning “Your Name” maydoniga foydalanuvchi nomi (masalan FIO), “Email
adress” maydoniga 1-komyuter uchu mo‘ljallangan pochta manzili (pc1@test.uz), “Incimming
Mail Server” va “Outgoing Mail Server” maydonlariga server IP manzili (192.168.1.1), “Login
Information” qismida esa pochta xizmatini sozlashda ro‘yxatga olingan 1-kompyuter pochta
fuydalanuvchisi (pc1) va uning uchun berilgan parol kiritilad hamda “Save” tugmasi bosiladi (12rasm). Ushbu jarayon barcha komyuterlarda bajariladi.
9
12-rasm.
12-rasmdagi oynada barcha ma’lumotlar kiritilib, “Save” tugmasi bosilganda quyidagi oyna
ochiladi (13-rasm).
Ushbu oynaning “Compose” tugmasi orqali elektron pochta jo‘natish momkin bo‘ladi.
10
Topshiriq:
1.
2.
3.
tekshiring.
Cisco Packet Tracer dasturida server asosida tarmoq quring.
Qurilgan tarmoqda DHCP va EMAIL xizmalarini sozlang.
Ixtiyoriy 2 ta kompyuter o‘rtasida elektron pochta xabarlari almashish jarayononi
Nazorat savollari
1.
2.
3.
4.
Cisco Packet Tracer (CPT) dasturi nima uchun kerak?
Dinamik IP manzil deganda nimani tushunasiz?
Elektron pochta deganda nimani tushunasiz?
Qanday pochta protokollarini bilasiz?
11