“Kompyuterni tashkil etish” fanidan yakuniy nazorat
JAVOBLARI
1. Hisoblash vositalarining rivojlanish tarixi.
Hisoblash texnikasining rivojlanish tarixi
Matn: Hisoblash texnikasi rivojlanish , bu rivojlanish ham nazariy ham
amaliy asosga ega ekanligini ko’rish mumkin. Amaliy asos o’sha davrda
texnika erishgan yutuqlar bo’lsa, nazariy asos fanlar sohasida olingan
natijalardir. Hisoblash texnikasi nazariy tomondan pozitsiyali sanoq
sistemasining rivoji, qat’iy tartib qoida va mantiq nazariyasiga asoslangan.
Eramizdan avval IV asrda yashab o’tgan Arastu (Aristotel) o’zining
asarlarida inson fikrlashi va mantiqiy xulosalar chiqarish usullarini tahlil
etgan. Bu yo’nalishning rivojiga Gotfrid Vilgelm Leybnits (1646-1716)
belgili mantiq yo’nalishini kashf etish bilan katta xissa qo`shdi. Ingliz
matematigi Jorj Bul (1815-1864) Leybnitsning bu g’oyasini “Mantiqning
matematik tahlili” asarida (XIX asr) yanada rivojlantirdi. E’tiborli tomoni
shundaki, Jorj Bulning asaridagi har qanday miqdor va mantiqiy amallar
natijasi faqat 0 yoki 1 qiymatni qabul qiladi. Shunday qilib matematikada
Bul algebrasi yo’nalishi vujudga keldi. Bul algebrasi hisoblash mashinalari
kashfiyotchilari uchun juda katta imkoniyat ochib berdi. Chunki, zamonaviy
kompyuterlar faqat 0 va 1 qiymatlarni tushunadi va shularga asoslanib
mantiqiy bog’liqlik asosida ishlaydi.
2. Kompyuterlarning tasnifi.
Kompyuterlar Tasnifi
har qanday sohasida mavjud bo'lsa, bir emas, balki qurilmalar bir necha turlari,
ular toifaga ajratish mumkin. bu holatda Kompyuterlar mustasno emas. AQSh
kompyuterlar tasnifi bo'lishi mumkin, nima bilan ko'rib chiqaylik. Keyingi, siz
aniq, deb bilib olasiz.
boshqa maqsadlar uchun kompyuterlar tasnifi. Bu holda, ular maxsus va
universal bo'linishi mumkin. Ota-kompyuterlar, uning negizida murakkabligi va
tarkibini turli turli modellari to'plash imkonini beradi. Misol uchun, bir xil
qurilma grafik, hujjatlar va musiqa uchun foydalanish mumkin.
Ixtisoslashtirilgan kompyuterlar Muayyan aniq vazifalar qaroriga qaratilgan.
Ular murojaat qilishga qaror, masalan, on-kengashi kompyuterlar avtomobillar,
samolyotlar, o'rnatilgan kosmik vositalari. Bunday qurilmalar navigatsiya, yo'l
vositalari, apparatining barcha tizimlari holatini kuzatib aloqa va avtomatik
nazorat vazifalarini amalga oshirish boshqarish va ob'ekt operatsion
parametrlarini optimallashtirish amalga oshiriladi. Bor grafik stantsiyalari,
grafika bilan ishlash uchun mo'ljallangan ixtisoslashtirilgan o'rta bor. Fayl
serverlari - yagona tarmoqqa tashkilotingiz barcha kompyuterlar birlashtirish
maxsus qurilmalar mavjud. Tarmoq serverlari - bitta barcha kompyuterlar
bog'lovchi ishtirok kompyuterlar internet tarmog'iga. An'anaviy mainframe
kompyuterlar tez-tez ancha samarali muayyan muammolarni hal etishga
qaratilgan qurilmalar maxsus, lekin samarali foydalanish uchun tayinlangan bir
qancha vazifalarni bilan engish mumkin.
3. Sanoq tizimlari.
Sanoq tizimlari. Ikkilik sanoq tizimi
Odatda sonlarni yozishda 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 - o'nta arab
raqamlarida foydalanamiz. Bu raqamlar o'nlik sanoq tizimini
tashkil qiladi. Chunki ushbu tizim o'nta raqamdan iborat. Shu
kabi, ikkilik sanoq tizimi ikkita 0 va 1 raqamlaridan iborat.
Sakkizlik sanoq tizimi - sakkizta raqam 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 dan
iborat. O'nlik va ikkilik sanoq tizimlarining dastlabki bir nechta
sonlari orasidagi moslikni ko'rib chiqamiz.
0(10) =0(2);
1 (10) = 1 (2);
2 (10) = 10 (2);
3 (10) = 11 (2);
4 (10) = 100 (2);
5 (10) = 101 (2).
Ma’lumki, kompyuter faqat ikkilik sanoq
tizimini "tushunadi". Ikkilik sanoq tizimida
son juda uzun yoziladi. Bunday sonlarni
monitor ekranida o'qish juda noqulay. Shuning uchun, axborot
texnologiyalarida
ikkilik saqnoq tizimidan tashqari yordamchi
sanoq tizimlari – sakkizlik va o'n oltilik sanoq
tizimlari ishlatiladi. Ular sonlarni ixcham
yozishga imkon beradi. Sonlarni ikkilik sanoq
tizimidan sakkizlik va o'n oltilik sanoq
tizimlariga va aksincha o'tkazish mumkin.
4. Raqamlar va ularni kompyuterda saqlash formatlari tasviri.
Raqamlar va ularni kompyuterda saqlash uchun turli formatlar mavjud, va
har bir format o'zining maqsadiga qarab turli xususiyatlar bilan ajratilgan.
Quyidagi formatlar keng qo'llaniladi:
1. **Integers (Butun sonlar):**
- Bu format butun sonlarni saqlash uchun ishlatiladi. Masalan, 1, 100, -5
kabi sonlar bu kategoriya kiradi. Odatda, bu sonlar bit sistemada ifodalangan
(masalan, 32-bit yoki 64-bit).
2. **Floats (O'nlik sonlar):**
- Bu format o'nlik sonlarni saqlash uchun ishlatiladi. O'nlik sonlar ko'p
bo'lgan (floating-point) qiymatlar, masalan, 3.14 yoki -0.001. Bu sonlar ham
bit sistemada ifodalangan.
3. **Strings (Matnlar):**
- Raqamlar va matnlar ko'p qo'llaniladigan ma'lumot turlaridir. Matnlar
qo'llanilayotgan protokollar, ma'lumotlar bazalari, va fayllar matnlarni o'z
ichiga oladi.
4. **Boolean (Mantiqiy qiymatlar):**
- Faqat ikkita mantiqiy qiymatni o'z ichiga oladi: "True" yoki "False". Bu
format oddiy hisoblash va mantiqiy operatsiyalarni o'rganish uchun
ishlatiladi.
5. **Arrays (Massivlar):**
- Massivlar bir qancha qiymatlarni bir joyda saqlaydi. Raqamlar yoki
matnlar kabi turlarni o'z ichiga oladi. Masalan, Python tilidagi list yoki
JavaScript tilidagi array.
6. **Dictionaries (Luq'atlar):**
- Luq'atlar kalit so'zlar va ularning mos qiymatlari orqali saqlanadigan
ma'lumot turi. Bu format boshqa ma'lumot turlarini nomlash va mos
keluvchi qiymatlarni qo'llash uchun ishlatiladi.
7. **JSON (JavaScript Object Notation):**
- Bu format ma'lumotlar almashinuvi uchun ishlatiladi. JSON fayllarida
obyektlar, massivlar, matnlar va boshqa ma'lumotlar turli xil turlarda
saqlanadi.
8. **CSV (Comma-Separated Values):**
- CSV formati matnli fayllarni o'qish va yozish uchun ishlatiladi.
Ma'lumotlar qatorlar va ustunlar orqali ajratilgan bo'ladi.
9. **Excel fayllari:**
- Ma'lumotlar Excel fayllarida saqlanishi ham ommalashtirilgan, chunki
Excel keng qo'llaniladi va ko'p imkoniyatlar taqdim etadi.
10. **Database (Ma'lumotlar bazasi):**
- Ma'lumotlar bazalari SQL (Structured Query Language) yordamida
ma'lumotlar tahlil qilish va boshqa ma'lumotlar bazalari operatsiyalarini
bajarish uchun ishlatiladi.
Bu formatlarning har biri o'z maqsadiga mos ravishda ishlatiladi va
ma'lumotlar turlarini joylashtirishda va ularga murojaat qilishda eng muhim
xususiyatlarni taqdim etadi.
5. Axborot turlari va uni kompyuterda taqdim etish usullari.
Axborot turlari kompyuterda turli xil shakllarda saqlanadi va taqdim etiladi.
Quyidagi, turli axborot turlari va ularni kompyuterda saqlash va taqdim etish
usullari keltirilgan:
1. **Matn (Text):**
- **Saqlash usuli:** Matnlar ko'plab tildagi fayllarda (text files) saqlanadi.
Bu fayllar *.txt* yoki boshqa kengaytma bilan yaratiladi.
- **Taqdim etish usullari:** Matnlar tekst redaktorlari yoki ofis
programmalar orqali o'qiladi va tahrirlanadi. Web sahifalarda HTML matn,
Markdown yoki boshqa markazlangan tilda yozilgan ma'lumotlar ham matn
hisoblanadi.
2. **Rasm (Image):**
- **Saqlash usuli:** Rasm fayllari ko'p qo'llaniladigan formatlarda
saqlanadi, masalan, JPEG, PNG, GIF, SVG, va boshqalar.
- **Taqdim etish usullari:** Rasm fayllari ko'p mashhur brauzerlar, grafika
dasturlari yoki dasturlash tillari yordamida ko'rish va boshqa joylarda
ishlatish uchun ko'plab imkoniyatlarga ega.
3. **Ses (Audio):**
- **Saqlash usuli:** Ovoz fayllari ko'p qo'llaniladigan formatlarda
saqlanadi, masalan, MP3, WAV, FLAC, va boshqalar.
- **Taqdim etish usullari:** Ovoz fayllari pleerlar, musiqa dasturlari yoki
veb-saytlar orqali tinglanadi.
4. **Video:**
- **Saqlash usuli:** Video fayllari ham ko'p qo'llaniladigan formatlarda
saqlanadi, masalan, MP4, AVI, MKV, va boshqalar.
- **Taqdim etish usullari:** Video fayllari videopleerlar, brauzerlar yoki
video sotuv saytlari orqali ko'riladi.
5. **Ma'lumotlar bazasi (Database):**
- **Saqlash usuli:** Ma'lumotlar bazasi serverda joylashgan bo'lib,
masalan, MySQL, PostgreSQL, MongoDB, va boshqalar.
- **Taqdim etish usullari:** Ma'lumotlar bazasi tashqi dasturlar
yordamida (masalan, veb-saytlar, mobil ilovalar) va SQL so'rovlari orqali
murojaat qilinadi.
6. **JSON/XML fayllar:**
- **Saqlash usuli:** JSON va XML fayllar matnli formatlarda saqlanadi.
- **Taqdim etish usullari:** Ko'p dasturlar va veb-saytlar ma'lumot
almashinuvi bo'yicha JSON yoki XML fayllaridan foydalanadi.
7. **Elektron pochta (Email):**
- **Saqlash usuli:** Elektron pochta xabarlar serverda saqlanadi.
- **Taqdim etish usullari:** Elektron pochta xabarlarini elektron pochta
klientlari, veb-saytlar yoki mobil ilovalar orqali ko'rish va boshqa odamga
yuborish mumkin.
8. **Internet protokollari:**
- **Saqlash usuli:** Internet protokollaridan biri, masalan, HTTP
(Hypertext Transfer Protocol) yoki FTP (File Transfer Protocol) orqali
ma'lumotlar saqlanadi.
- **Taqdim etish usullari:** Veb-saytlar, ilovalar, brauzerlar internet
protokollari yordamida ma'lumot almashinuvi qilishadi.
Bu axborot turlari va ularni saqlash usullari bir biriga mos keladi va har
birining o'z maqsadlari uchun xususiyatlari bor.
6. Simvolli axborotni kodlash.
Simvolli axborotni kodlashning bir nechta turli usullari mavjud. Shu bilan
birga, kodlashning maqsadi va konteksti bo'yicha foydalanilgan kodlash turi
ham farq qiladi. Quyidagi, ko'p ishlatiladigan simvolli axborot kodlash
usullari keltirilgan:
1. ASCII (American Standard Code for Information Interchange):
ASCII simvollari bir nechta dastlabki tarjimaga tayanadigan standart
kodlash turi. U 7 bitlik bir setni o'z ichiga oladi va umuman 128 ta simvolni
(masalan, harflar, raqamlar, belgilar) ifodalaydi.
2. Unicode:
Unicode bu global standart simvol kodlash turi. U ko'p xil tillarni
(qo'shimcha belgilar, hierogliflar, emoji va boshqalar) o'z ichiga oladi.
Unicode 16, 32 yoki hatto 64 bitlik setlar orqali simvollarni ifodalaydi.
3. UTF-8, UTF-16, va UTF-32:
Ushbu kodlash turlari Unicode setlarini ifodalash uchun ishlatiladi. UTF-8
bir bayt, UTF-16 ikki bayt, va UTF-32 uchta yoki to'rt baytlik ifodalashni
boshqaradi. UTF-8 ko'p ishlatiladigan format, chunki uning o'zida standart
ASCII bilan ham birga ishlovchi bo'lgan bo'lib, bu esa yozishni
osonlashtiradi.
4. HTML Entities:
HTML dasturlash tilida, ba'zi simvollar (masalan, <, >, &) ma'lum belgilar
(HTML entities) orqali kodlanadi. Masalan, < simvoli &lt; belgisi orqali
ifodalanadi.
5. Base64 Encoding:
Base64 kodlashning maqsadi, binar ma'lumotlarni matn ko'rinishiga
o'zgartirishdir. U 64 ta simvolni (a-z, A-Z, 0-9, +, /) ishlatadi. Base64
kodlash ma'lumotlarni matn ko'rinishida saqlash va tarqatish uchun yaxshi
bo'ladi, lekin bu usul ma'lumotni shifrlash emas.
Quyidagi, Python dasturlash tili yordamida kodlashning ba'zi misollarini
ko'rish mumkin:
# ASCII kodlash
text = "Hello, World!"
ascii_encoded = [ord(char) for char in text]
print("ASCII Encoding:", ascii_encoded)
# Unicode kodlash
unicode_text = "😊 Hello, World!"
unicode_encoded = [ord(char) for char in unicode_text]
print("Unicode Encoding:", unicode_encoded)
# UTF-8 kodlash
utf8_encoded = text.encode('utf-8')
print("UTF-8 Encoding:", utf8_encoded)
# Base64 kodlash
import base64
base64_encoded = base64.b64encode(text.encode('utf-8'))
print("Base64 Encoding:", base64_encoded.decode('utf-8'))
Bu kodlashning natijalari dastlabki matnning har bir simvolini uni o'zining
kodiga o'girib, uni ifodalovchi ba'zi sonlar yoki simvollar bo'lishi mumkin.
7. Grafik axborotni kodlash.
Grafik axborotni kodlashning mashhur usullari undagi rasm (image)
fayllarini kompyuterda saqlash va uzatish uchun xizmat qiladi. Quyidagi,
ko'p ishlatiladigan grafik axborotni kodlash turlari keltirilgan:
1. **JPEG (Joint Photographic Experts Group):**
- JPEG formati fotosuratlar uchun keng qo'llaniladi. U yaxshi sifatli rasm
fayllarini o'lchamini kamaytirish uchun "qayta ishlov"ni o'z ichiga oladi,
ammo bu xossalik bo'yicha yo'qotadi.
2. **PNG (Portable Network Graphics):**
- PNG formati qora fon ustida chizmalarni saqlashda va aniq shakldagi
rasm fayllarini saqlashda yaxshi ishlaydi. PNG fayllari kompresiya qilinadi,
ammo rasm sifati oshib ketmaydi.
3. **GIF (Graphics Interchange Format):**
- GIF formati qisqa videolar va animatsiyalar yaratishda ishlatiladi. U
faqat 256 rangli rasmni saqlab turadi va animatsiyalarni yaratish uchun bir
nechta rasmni birlashtirish imkoniyatini taqdim etadi.
4. **BMP (Bitmap Image File):**
- BMP formati har bir pikselni to'g'ri rengda saqlab turadi. U yuqori sifatli
rasm fayllarini saqlaydi, ammo hajmi katta bo'lishi mumkin.
5. **TIFF (Tagged Image File Format):**
- TIFF formati aniq rasmni saqlashda ishlatiladi va tahrirlash uchun yaxshi
imkoniyatlar taqdim etadi. U har bir pikselga batafsil ma'lumotlarni saqlab
turadi.
6. **SVG (Scalable Vector Graphics):**
- SVG formati vektor rasm formatidir. U rasmni to'g'ri ko'rsatish uchun
geometrik obyektlar va matematik formulalarni ishlatadi. Bu format rasmni
uzaytirish va o'chirish imkonini taqdim etadi.
7. **WebP:**
- WebP formati Google tomonidan ishlab chiqilgan va kichik hajmdagi
yuqori sifatli rasm fayllarini saqlash uchun ishlatiladi. U JPEG va PNG
formatlariga alternativa bo'lishi maqsadga muvofiqdir.
8. **JPEG 2000:**
- JPEG 2000 formati JPEGga alternativa bo'lib, oshgan kompresiya sifati
va yuqori sifatli rasm saqlash imkoniyatlarini taqdim etadi. Lekin, ko'p
brauzerlar tomonidan qo'llanilmaydi.
Bu formatlarning har biri o'zining maqsadiga mos ravishda foydalaniladi va
ma'lumotlar turlarini saqlashda ishlatiladi. Bunday grafik axborotni
kodlashda maqsad sifati, hajmi, aniqligi va animatsiya talab etadigan
muhitga qarab tanlanadi.
8. Asosiy mantiqiy amallar va sxemalar.
Mantiqiy amallar va sxemalar, ma'lumotlarni o'rganish, tuzatish, yoki
murojaat qilish uchun o'rganilgan tuzilishlardir. Bu amallar va sxemalar
yordamida, dasturlash, boshqa ma'lumot tuzatish, va mantiqiy muammoni
hal qilish uchun mantiqiy jarayonlarni tuzish mumkin. Quyidagi, dasturlash
sohasida va umumiy mantiqiy jarayonlarda ishlatiladigan asosiy mantiqiy
amallar va sxemalar keltirilgan:
### Asosiy Mantiqiy Amallar:
1. **Tanlangan (Select):**
- **Maqsadi:** Ma'lumotlardan kerakli qismini tanlash.
- **Namuna:** SQL so'rovi orqali ma'lumotlar bazasidan kerakli
ma'lumotlarni tanlash.
2. **Filtratsiya (Filter):**
- **Maqsadi:** Ma'lumotlarni belgilangan shartlarga muvofiq ajratish.
- **Namuna:** Python tilida listni filterlash (masalan, `filter` funksiyasi).
3. **Tartiblash (Sort):**
- **Maqsadi:** Ma'lumotlarni belgilangan tartibda joylashtirish.
- **Namuna:** Python tilida listni tartiblash (masalan, `sorted`
funksiyasi).
4. **If-else (Shart operatorlari):**
- **Maqsadi:** Shartlarga binoan ma'lumotlarni ishlab chiqish.
- **Namuna:** C, Python, Java tilida if-else operatorlari.
5. **Cikl (Loop):**
- **Maqsadi:** Amalni qaytaruvchi bajarish uchun.
- **Namuna:** `for` va `while` cikllari.
### Mantiqiy Sxemalar:
1. **Algoritm:**
- **Maqsadi:** Mantiqiy amallarni tuzish uchun qadam-qadam tuzilgan
qo'llanma.
- **Namuna:** Algoritmning tartibi, davomiyligi, shartlar va cheklar.
2. **Blok sxema (Flowchart):**
- **Maqsadi:** Amallar va shartlarni grafik tuzilishda namoyish etish.
- **Namuna:** Shartlar, amallar, kirish/chiqish nuqtalari bilan sxema.
3. **UML (Unified Modeling Language) diagrammalari:**
- **Maqsadi:** Dastur tuzish jarayonlarini va obyektlar orasidagi
aloqalarni model qilish.
- **Namuna:** Class diagram, sequence diagram, use case diagram.
4. **Data Flow Diagram (DFD):**
- **Maqsadi:** Ma'lumotlarning axborot oqimi va uni qanday ishlab
chiqishini namoyish etish.
- **Namuna:** Qo'shimcha foydalanuvchilar, ma'lumotlar bazasi, va
dasturlash tili orasidagi aloqa.
5. **Entity-Relationship Diagram (ERD):**
- **Maqsadi:** Ma'lumotlar bazasidagi obyektlar va ularning o'rtasidagi
aloqalarni model qilish.
- **Namuna:** Obyekt, aloqa, ma'lumot turlari.
6. **State Machine Diagram:**
- **Maqsadi:** Obyektlar orasidagi holat almashuvlarini namoyish etish.
- **Namuna:** Obyekt holati, o'zgartirish, va murojaatlar.
Bu mantiqiy amallar va sxemalar, muammolar va ularga echim topishda
o'rganish, tuzish, va tahlil qilishda yordam beradi. Dasturlash, tuzatish, va
boshqa sohalarda mantiqiy amallar va sxemalar o'rganish, yozish va o'qish
va ishlab chiqish jarayonlarini tuzishda katta ahamiyatga ega.
9. Fon Neymanning tamoyillari (arxitekturasi).
Fon Neyman (Von Neumann) tamoyillari, kompyuter arxitekturasi uchun
boshqa yil tan o'tkan, aholisi o'z kompyuterlari o'zinga xoslash uchun ham
bo'lgan ishonchli va samarali yondashuvlar. Uning nomi ma'lumotlar
olamida mashhur bo'lgan va 20-asrning o'n beshinchi yarmida eng yetakchi
ilm-fan fuqarolaridan biri bo'lgan ma'qul matematik va dasturchi John von
Neumanndan olingan.
Fon Neyman tamoyillari asosan quyidagi asosiy qismatlardan iborat:
1. **O'zaro aloqalar (Stored-Program Concept):**
- Ma'lumotlar, dasturlar va natijalar barcha o'zaro aloqalarga teng emas.
Ma'lumotlar va dasturlar bitta o'zaro aloqa ustida saqlanadi. Bu tamoyil
ma'lumotlar va dasturlar orasidagi bog'lovchi qilishni va o'zgartirishni
osonlashtiradi.
2. **Ma'lumotlar va dasturlar bir hil (Data and Instructions are in the Same
Memory):**
- Ma'lumotlar va dasturlar o'zaro bir hil xotirada joylashadi. Bu
o'zgaruvchilarni, o'zgaruvchilar, dasturlar va ma'lumotlar barcha bir qatorda
saqlanadi.
3. **Sekvensiyaviy bajargan (Sequential Execution):**
- Dastur bajarilishi o'zaro tartibda (sekvensiyaviy) amalga oshiriladi. Har
bir dasturni birma-bir bajariladi va natijalar boshqa amallar uchun ishlatiladi.
4. **Aksiyaviy hafazalar (Arithmetic and Logic Unit - ALU):**
- Aksiyaviy hafaza, matematik amallarni bajaradigan va mantik amallarni
o'rganadigan qismlardan iborat bo'lgan qurilmadir. ALU dasturchi
tomonidan jo'natilgan ma'lumotlarni qabul qilib, ular ustida arifmetik
amallar, mantiqiy amallar va boshqa ishlarni bajaradi.
5. **Axborot tizimi (Control Unit):**
- Bajarilayotgan dasturlarni vaqt oqimini boshqaradigan qismlardan biri.
Kontrol bloki dastur bajarilishini o'rganadi, dastur qatorlarini ma'lumotlarga
o'rganadi, vaqt oqimini boshqarish orqali dasturni to'xtatadi yoki joriy etadi.
6. **Ma'lumotlar xotirasi (Memory Unit):**
- Ma'lumotlar o'zaro aloqalarda joylashadi. Bu xotira o'z ichiga dasturlarni
va ma'lumotlarni saqlaydi.
Fon Neyman tamoyillari, hozirgi kunda ko'plab kompyuter
arxitekturalarining asosini tashkil etmoqda. Uning o'zgaruvchilarni, xotira
tizimini, amalni boshqarish tizimini va kompyuter boshqaruvini tashkil etish
uchun qo'llangan muhimi konseptsiyalar bugun ham ko'p ishlatilmoqda.
10.Kompyuter arxitekturasi va tuzilishi haqida tushuncha.
Kompyuter arxitekturasi va tuzilishi, kompyuterlarning dasturiy va donalar
sohasida barcha qismlarini tuzish, ishlab chiqish, va ulardan foydalanish
usullarini o'rganuvchi ilmiy yo'nalishdir. Quyidagi, kompyuter arxitekturasi
va tuzilishi haqida umumiy tushunchani ko'rsatuvchi ma'lumotlar keltirilgan:
### Kompyuter Arxitekturasi:
1. **Arxitektura:**
- Kompyuter arxitekturasi, kompyuterlarning umumiy tuzilishi va ishlaydiishi boshqarish qoidalarini o'rganuvchi ilmiy soha.
2. **Ishlab chiqish tizimi (Manufacturing System):**
- Kompyuter arxitekturasi, kompyuter qurilmalari va dasturlash tili uchun
boshqaruv tizimlarini va ishlab chiqish protsesslarini o'z ichiga oladi.
3. **Dasturiy tuzilish (Software Architecture):**
- Kompyuter arxitekturasi, dasturiy tuzilishni o'rganishda tashkil etilgan
tuzilmalarning barcha qismlari va ulardan foydalanish prinsiplarini
o'rganadi.
4. **Ishlab chiqaruv tuzilishi (Production Structure):**
- Kompyuter qurilmalarining tuzilishi va ulardan foydalanishning
tuzilishini o'rganadi. Bu qismlar barcha modullar, qismlar va ular orasidagi
aloqalardir.
### Kompyuter Tuzilishi:
1. **Dasturlash Tili (Programming Language):**
- Kompyuterlarga dastur yozish uchun ishlatiladigan tildir. Dasturlash
tillari, kompyuter arxitekturasiga qarab optimallashtirilgan va uning
mantiqiy tuzilishini tajribalashga o'rinli bo'lishi kerak.
2. **Har qanday dastur tuzilishi (Any Programming Structure):**
- Kompyuterlarda amaliyotni yaratish uchun kerak bo'lgan dastur
tuzilishlari va usullari. Bu orqali, kompyuterlar ularga berilgan vazifalarni
o'rganib, bajara oladi.
3. **Ma'lumotlar Xotirasi (Memory Structure):**
- Ma'lumotlarni saqlash va ulardan foydalanish tizimi. Bu tizim umumiy
xotira, RAM, ROM va boshqa o'zaro aloqalardan iborat.
4. **Bajargan Tizim (Execution System):**
- Dasturlar bajarilish va natijalarni olish tizimi. Bajargan tizim dasturlarni
amaliyotga olish va natijalarni olish uchun boshqaruvni o'z ichiga oladi.
5. **Kompyuter Boshqaruv Tizimi (Computer Control System):**
- Kompyuterlarning ishlaydi-ishi va ishlashini boshqarish tizimi. U
dasturlar orqali ishlaydi-ishi jarayonini boshqaradi va dastur bajarish,
ma'lumotlar oqimini boshqarish, vaqt boshqaruvini o'z ichiga oladi.
6. **Tarmoq va aloqa tizimlari (Network and Communication Systems):**
- Kompyuterlarning bir-biriga aloqada bo'lishi va ma'lumot almashinuvi
uchun tuzilgan tarmoq va aloqa tizimlari.
Kompyuter arxitekturasi va tuzilishi, dasturlash va dasturlarni o'rganish,
ma'lumotlarni boshqarish, aloqa va tarmoqlar, ishlab chiqaruv va ishlatish
tizimlarini o'rganish, va umumiy kompyuter dizaynini yaratish asoslarini
o'rganishni o'z ichiga oladi.
11.Fon Neyman tamoyillarini kompyuterda amalga oshirish. Protsessor
tuzilishi.
Fon Neyman tamoyillarini amalga oshirish kompyuterda "Fon Neyman
arxitekturasi" yoki "Von Neumann architecture" deyiladi. Bu arxitektura o'z
ichiga o'zgaruvchilarni, xotirani, dasturlar va ma'lumotlarni bir-biriga
yaqinroq joylarda saqlash prinsiplarini asoslashni o'z ichiga oladi. Bunga
binoan, processor tuzilishi ham Von Neumann arxitekturasiga muvofiq
ishlab chiqariladi. Quyidagi, Von Neumann arxitekturasi va processor
tuzilishi haqida umumiy ma'lumotlar keltirilgan:
### Von Neumann Arxitekturasi:
1. **O'zaro Aloqalar:**
- Von Neumann arxitekturasida ma'lumotlar, dasturlar va natijalar o'zaro
aloqalarga teng emas. Bu, ma'lumotlar, dasturlar va natijalar bir xotirada
joylashgan va ularni o'zlashtirish oson.
2. **O'zgarmoqchi xotira (Mutable Memory):**
- Ma'lumotlar xotirasi o'zgarmoqchidir, ya'ni, dastur bajarilayotgan paytda
ma'lumotlar o'zgartirilishi mumkin.
3. **Har bir amal boshqarish (Sequential Execution):**
- Dasturlar o'zlashtirilgan xotira ustida sequential bajariladi, ya'ni, birmabir amallar tartibida amalga oshiriladi.
4. **Bajargan Tizim (Execution System):**
- Von Neumann arxitekturasi processor tuzilishini o'z ichiga oladi.
Bajargan tizim, dasturlarni o'qib, unga mos bo'lgan ma'lumotlarni olib,
natijalarni olish uchun ishlatiladi.
5. **Axborot xotirasi (Memory Unit):**
- Ma'lumotlar xotirasi, o'z ichiga dasturlarni va ma'lumotlarni saqlaydi. U
boshqa qurilmalar bilan o'zaro aloqada bo'lish uchun aloqa interfeysi tizimi
ham o'z ichiga oladi.
### Processor Tuzilishi:
Processor, yoki İshlemchi, kompyuter tizimi bajarishda asosiy rollarni
bajaradi. Von Neumann arxitekturasi asosida, processor quyidagi asosiy
qismlardan iborat:
1. **Arifmetik va mantiqiy birlashma (ALU):**
- Arifmetik va mantiqiy birlashma (Arithmetic and Logic Unit) amalni
boshqaruvda ishlaydi. U mantiqiy (boolean) operatsiyalarni bajarish uchun
ham, arifmetik amallarni amalga oshirish uchun ham ishlatiladi.
2. **Kontrol Tizimi (Control Unit):**
- Kontrol tizimi, dasturlarni o'qib, ularni bajarishni boshqaradi. U amalni
bajarishni tartiblaydi, har bir amalni ko'rib chiqadi, va dasturni davom etish
uchun yangi ma'lumotlarni qabul qiladi.
3. **Ma'lumotlar xotirasi bilan aloqa (Memory Interface):**
- Processor, ma'lumotlar xotirasiga ma'lumotlarni yozib olish, o'qib olish
va qanday qilib ularni foydalanishni boshqarish uchun aloqa interfeysi bilan
ta'minlanadi.
4. **Registr xotirasi:**
- Processorda ichki xotira o'z ichiga bir nechta registrni saqlaydi. Ular o'z
ichidagi amalni o'rganish, saqlash va unga o'zgartirish, natijalarni saqlash
uchun ishlatiladi.
5. **O'zgarmoqchi xotira (Mutable Memory):**
- Processor ichidagi xotirada dastur bajarilishi paytida yaratilgan
ma'lumotlar saqlanadi. Bu ma'lumotlar dasturlar uchun o'zgaruvchilar,
javoblar va boshqa ma'lumotlar bo'lishi mumkin.
6. **Bajargan Tizim (Execution System):**
- Processor dasturlarni o'qib, bajara oladi va natijalarni ma'lumotlar
xotirasiga yozadi. U o'z ichidagi amalni boshqaradi va ma'lumotlar oqimini,
tizimni boshqarish vaqtini aniqlash uchun ishlatiladi.
Fon Neyman tamoyillari asosida yaratilgan processorlar, yuqori darajada
umumlashgan va xalqaro standart bo'lgan kompyuter arxitekturasi
hisoblanadi. Bu tamoyillar kompyuter arxitekturasi sohasida katta
yangiliklar kiritilgan 20-asr boshlariga qadar boshqa arxitekturalarga
o'xshamadi.
12.Protsessor buyruqlar tuzilishi..
Protsessor buyruqlar tuzilishi (ISA - Instruction Set Architecture) — bu bir
kompyuter arxitekturasining yoki protsessorni dizayni uchun zarur bo'lgan
barcha protsessorni bir-biriga aloqador qilish, boshqa protsessorlar bilan
o'zaro almashish uchun mo'ljallangan buyruqlar jamlanmasidir. Bu
buyruqlar, protsessorni boshqarish uchun buyruq joylashtirmaning tanasini
hosil qiladi va dasturlash tilining tuzilishiga asoslangan.
Protsessor buyruqlar tuzilishini tushunish uchun quyidagi muhim qismlar
ko'rsatilgan:
1. **Buyruq joylashtirmaning tana (Instruction Format):**
- Buyruqning ma'lumotlarni o'z ichiga olish va qanday qilib amalga
oshirish kerakligini ko'rsatadi. Bu odatda buyruqning bit strukturasini
ifodalaydi va uni o'qib, tushirib, amalga oshirish va natijani saqlash o'rinlari
tanlanadi.
2. **Buyruq qatnashmasi (Instruction Set):**
- Kompyuterda qanday qilib foydalanuvchilar va dasturlar kompyuterga
buyruq bermoqda, bu buyruqlar qanday tashkil topishlari, qaysi amallarni
bajarishlari, qanday ma'lumotlar bilan ishlashlari kerakligini ifodalaydi.
3. **Buyruq turlari (Instruction Types):**
- Protsessorning qanday buyruq turlarini qo'llab-quvvatlaydiganini
ko'rsatadi. Bular arasida arifmetik, mantiqiy, yevro, hujjat va boshqa turdagi
buyruqlar olish mumkin.
4. **Operatsiya kodi (Operation Code - OpCode):**
- Buyruqda amalga oshirilishi kerak bo'lgan operatsiyani belgilovchi kodi
ifodalaydi. Bu kodi kompyuterda o'qilganida, boshqa instruksiyalarga
o'xshash operatsiyani bajarish uchun buyruqni ishga soladi.
5. **Manzil (Addressing Modes):**
- Buyruqda ishlatilayotgan manzilni (ma'lumotlar oqimi yoki yozimi
joyini) ko'rsatadi. Bu manzil boshqa bir operandni (ma'lumotni) ko'rsatishi
mumkin, yoki u o'zini o'z ichiga olishi mumkin.
6. **Funksiyaviy operatsiyalar (Functional Operations):**
- Buyruqda o'zgartirilayotgan ma'lumotni olish, saqlash va uni boshqa
amallar bilan o'zgartirish kerakligini ko'rsatadi.
Protsessor buyruqlar tuzilishi, protsessorni boshqarish va ma'lumotlarni
amalga oshirish uchun barcha muhim qismlarni ifodalaydi. Buyruq tuzilishi
tizimni yoritadi va buyruqlarning to'g'ridan to'g'ri bajarilishini ta'minlaydi.
Bunday buyruqlar bilan kompyuter arxitekturasi va dasturlash tili o'rtasidagi
aloqalar hosil bo'ladi va dasturchilar uchun o'zaro almashishni
osonlashtiradi.
13.Arifmetik-mantiqiy qurilma (ALU): maqsadi va tasnifi.
Arifmetik-mantiqiy qurilma (ALU - Arithmetic Logic Unit)
kompyuterlarning boshqaruv tizimlarida asosiy qismlardan biridir. ALU
arifmetik amallarni (qo'shish, ayirish, ko'paytirish, bo'lish, kvadrat olish,
ildiz olish, kubi olish va boshqalar) va mantiqiy amallarni (and, or, xor, not,
shift va boshqalar) bajaradigan qisimdir. U dastur bajaruvchilar tomonidan
kelgan buyruqlarni amalga oshiradi va natijalarni aniqlaydi. Quyidagi, ALU
maqsadi va tasnifi haqida qisqa ma'lumotlar keltirilgan:
### ALU Maqsadi:
ALU asosan quyidagi maqsadlarni bajaradi:
1. **Arifmetik Amallarni Bajarish:**
- ALU arifmetik amallarni amalga oshiradi, masalan, qo'shish, ayirish,
ko'paytirish, bo'lish, kvadrat olish, ildiz olish va boshqalar.
2. **Mantiqiy Amallarni Bajarish:**
- Mantiqiy amallarni bajarish orqali, ALU mantiqiy operatsiyalarni amalga
oshiradi, masalan, and, or, xor, not, shift va boshqalar.
3. **Natijalarni Hisoblash:**
- ALU dasturchi tomonidan kelgan buyruqlarni bajarib, natijalarni
aniqlaydi va ularni kerakli joyga yozadi.
### ALU Tasnifi:
ALU tasnifi, uning qanday turdagi operatsiyalarni bajarishini belgilaydi. Eng
umumiy tasnif quyidagicha bo'ladi:
1. **Arifmetik ALU:**
- Bu turdagi ALU arifmetik amallarni bajarish uchun ishlatiladi. U o'z
ichiga qo'shish, ayirish, ko'paytirish, bo'lish va boshqa arifmetik
operatsiyalarni o'z ichiga oladi.
2. **Mantiqiy ALU:**
- Bu turdagi ALU mantiqiy amallarni bajarish uchun ishlatiladi. U o'z
ichiga and, or, xor, not, shift va boshqa mantiqiy operatsiyalarni o'z ichiga
oladi.
3. **Uniwersal (Combined) ALU:**
- Uniwersal ALU arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun
ishlatiladi. Bu turdagi ALU barcha turdagi amallarni o'z ichiga oladi va
dasturchilar uchun keng imkoniyatlarni taqdim etadi.
ALU kompyuter arxitekturasining muhim qismlaridan biri bo'lib, uning
tezlik va tovush belgilari, ishlovchi kodi va boshqa xususiyatlari protsessorni
amalga oshirish uchun ahamiyatga ega. ALU tovush va ishlovchi kodlarni
qabul qilib, ularni o'z ichiga oladi va natijani saqlab qo'yadi. Har bir buyruq
amalga oshirilgandan so'ng, ALU natijani boshqa tizimlar (masalan,
ma'lumotlar xotirasi) bilan almashish uchun moslashtirilgan bo'ladi.
14.Protsessorning interfeys qismi: maqsadi, tarkibi, ishlashi.
Protsessorning interfeys qismi, kompyuter tizimida protsessor bilan boshqa
qurilmalar orasidagi aloqalarni boshqarish uchun kerak bo'lgan qismlardan
biridir. Bu qisim protsessorni boshqaruv tizimlari, xotiralar, tarmoqlar va
boshqa qurilmalar bilan o'zaro aloqada bo'ladi. Quyidagi, protsessorning
interfeys qismi maqsadi, tarkibi va ishlashi haqida umumiy ma'lumot
keltirilgan:
### Maqsadi:
Protsessorning interfeys qismi quyidagi asosiy maqsadlarni bajaradi:
1. **Boshqa Qurilmalar Bilan Aloqalarni Boshqarish:**
- Protsessorning interfeys qismi, boshqa qurilmalar bilan o'zaro aloqalarni
boshqarish uchun kerak bo'lgan portlar, protokollar va boshqa qurilmalarga
aloqa o'rnatlari orqali ta'minlanadi.
2. **Xotira Bilan Aloqalarni Boshqarish:**
- Protsessor, xotiralar bilan o'zaro aloqalarni boshqaradi. Bu aloqalar xotira
o'qib, yozib, o'chirish, va o'zgartirish amallarini bajarish uchun ishlatiladi.
3. **Tarmoq Aloqalarni Boshqarish:**
- Protsessor, tarmoq aloqalari orqali tarmoqqa ulanadi va tarmoq
protokollarini qo'llab-quvvatlaydi. Bu tarmoq protokollarini ishlatib, boshqa
qurilmalar bilan ma'lumot almashish va uzatish mumkin.
4. **Boshqa Qurilmalar Bilan To'liq Integrlash:**
- Protsessorning interfeys qismi, boshqa qurilmalar bilan to'liq integratsiya
bo'lishni ta'minlaydi. Bu integratsiya o'z ichiga boshqa qurilmalar bilan
ma'lumot almashish, boshqa qurilmalarga buyruqlar bermoq va boshqa
amallarni o'z ichiga oladi.
### Tarkibi:
Protsessorning interfeys qismi quyidagi tarkibga ega bo'ladi:
1. **Portlar:**
- Protsessorning interfeys qismida ma'lum portlar mavjud bo'ladi. Bu
portlar o'zaro aloqalar va ma'lumot almashinuvi uchun ishlatiladi.
2. **Boshqaruv Tizimi:**
- Bu qismda protsessor boshqa qurilmalarga buyruqlarni bermoq uchun
kerak bo'lgan boshqaruv tizimi joylashadi. Bu tizim buyruqlarni o'qib,
qanday qilib protsessorni boshqarish kerakligini aniqlaydi.
3. **Tarmoq Protokollari:**
- Tarmoq aloqalarini boshqarish uchun kerak bo'lgan tarmoq protokollarini
qo'llab-quvvatlovchi qismlar.
4. **Boshqa Qurilmalar Bilan Aloqalar Uchun Interfeys:**
- Bu qismda boshqa qurilmalar bilan aloqalar uchun aloqa interfeysi
joylashadi. Bu interfeyslar boshqa qurilmalarga ma'lumot almashish,
ma'lumot uzatish va boshqa aloqalar uchun mo'ljallangan.
### Ishlashi:
Protsessorning interfeys qismi ishlab chiqarilgan dasturlash tili, kompyuter
arxitekturasi va ma'lumot almashinuvi protokollariga asoslangan. Uning
ishlashida quyidagi bosqichlar ko'rib chiqiladi:
1. **Buyruqlarni O'qish:**
- Protsessor, buyruqlarni interfeys qismi orqali o'qib olish uchun
mo'ljallangan portlar va protokollar ishlatadi.
2. **Buyruqlarni Ishga Solish:**
- Protsessor, interfeys qismi orqali olingan buyruqlarni boshqa qurilmalar
bilan aloqalarni o'rganish va ularni ishga solish uchun boshqaruv tizimi va
portlarni ishlatadi.
3. **Xotira Bilan Ishlash:**
- Protsessor interfeysi, xotira bilan aloqalarni boshqarish uchun kerak
bo'lgan portlar va protokollar bilan ishlaydi. Bu aloqalar xotira o'qib, yozib,
o'chirish va o'zgartirish amallarini bajarish uchun ishlatiladi.
4. **Tarmoq Bilan Ishlash:**
- Tarmoq aloqalari, tarmoq protokollari orqali boshqa qurilmalar bilan
ma'lumot almashish va uzatish uchun ishlatiladi.
Protsessorning interfeys qismi, kompyuter tizimi boshqaruvini muayyan
qilish va qurilmalar orasidagi to'liq integratsiya ni ta'minlashda muhim
ahamiyatga ega. U barcha qurilmalar bilan moslashish uchun kerak bo'lgan
texnologiyalarni va protokollarni o'z ichiga oladi.
15. Xotiraning ierarxik tuzilishi.
J:Kompyuter tizimi markaziy protsessor (CPU), xotira (RAM va ROM),
kiritish/ chiqarish qurilmalaridan (I/O) iborat. Kompyuter xotirasi - bu ma’lum
vaqt davomida hisoblashda foydalaniladigan ma’lumotlarni saqlash uchun fizik
qurilma yoki vosita. Katta hajmdagi ma’lumotlami saqlash muammosini hal
qilishning ananaviy yo‘li, xotirani iyerarxik ko‘rinishda tashkil etish bilan amalga
oshiriladi
Protsessorning ichki registrlari iyerarxiyaning eng yuqori qismida joylashgan.
Ularga murojaat qilish tezligi, boshqa xil xotiralarga nisbatan ancha yuqoridir.
Keyingi qatorda hozirgi paytda hajmi 32 Kbaytdan bir necha megabaytgacha
bo‘lishi mumkin bo‘lgan kesh-xotira joylashgan. Iyerarxiyaning uchinchi
pog‘onasida, hajmi bir necha o‘n gigabaytlarga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan
asosiy xotira joylashgan. Keyingi qatorlarda magnitli disklar va lentalar hamda
optik disklar asosida yordamida ishlaydigan xotira qurilmalari joylashgan.
16. Operativ xotirani tashkil etish.
J:Operativ xotira (yoki RAM - Random Access Memory) kompyuter tizimi uchun
vaqtdan zavqlanadigan ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Bu xotira turi,
qurilmangizning faoliyatini oshirish va dasturlarni tez bajarishda katta rolni
o'ynaydi. Bu qisqa muddatli ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi, chunki
operativ xotira elektr energetika orqali ta'minlanadi va qurilmada dastlabki
yozuvlar qayta ishlanadigan vaqtga ega.
Operativ xotirani tashkil etishning asosiy vazifalari quyidagilar:
1. **Tezlik:** Operativ xotira, qurilma ishlashini tezlashtirish uchun zarur bo'lgan
dasturlar va ma'lumotlar uchun tez o'qish-yozish imkonini ta'minlaydi.
2. **Murakkab amallarni bajarish:** Operativ xotira, murakkab amallarni
bajarishda (masalan, grafiklar yaratish, dasturlarni ishga tushirish va boshqalar)
muhim rol o'ynaydi. Bu xotira turi, tez amalga oshirilishi vaqtga mo'ljallangan
vazifalarni tez bajarish imkonini beradi.
3. **Dasturlarni joylashtirish:** Qurilma ishga tushishi bilan bir qatorda, dasturlar
avtomatik ravishda operativ xotiraga yoziladi va uni amalga oshirish uchun tayyor
bo'lib qoladi. Bu, dastur yuklash va ishga tushirish jarayonlarini tezlashtiradi.
4. **Joriy vaziyatni saqlash:** Operativ xotira, qurilmaning joriy vaziyatidagi
ma'lumotlarni saqlab turadi. Bu vaziyat, kompyuter ishlayotgan paytda
dasturlarning holati, ishlatilayotgan resurslar kabi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Operativ xotirani tashkil etishda eng ko'p ishlatilayotgan xotira turlari SDR (Static
RAM) va DDR (Dynamic RAM) hisoblanadi. SDR RAM, bittik bitlarni saqlashda
ishlatiladi va ma'lumotlar uchun o'zgaruvchan joyni yaratish uchun ko'p energiyani
xarajat qiladi. DDR RAM esa o'zgaruvchan ma'lumotlarni saqlashda ishlatiladi va
SDR dan ko'proq tezlashganidir. Ular quyidagi xususiyatlarga ega bo'ladi:
- **Tezlik (Speed):** Operativ xotira tezligi, megahertz (MHz) yoki gigahertz
(GHz) hisobida ifodalangan. Tez operativ xotira, qurilmaning umumiy tezligini
oshirishda katta ahamiyatga ega.
- **Hajmi (Capacity):** Operativ xotira hajmi gigabaytlar (GB) yoki terabaytlar
(TB) hisobida ifodalangan. Dastur va ma'lumotlar o'sishiga ko'ra, katta hajmli
operativ xotiralar foydali bo'ladi.
- **Ishlab chiqarish standarti (Generation):** Operativ xotira standartlari har yili
yangilanib boriladi. Bu standartlar, yangi texnologiyalarni qo'llash orqali operativ
xotira tezligini oshirish va energiya foydasini oshirishni ta'minlaydi.
Operativ xotira, bir qurilmaning faoliyatini oshirishda vaqtdan zavqlanadigan
ma'lumotlar saqlashda muhim bo'lib, kompyuter tizimining boshqa qurilmalari
bilan boshqa qurilmalar bilan o'rtasida ma'lumot almashishni ta'minlaydi.
17. Kesh xotira: maqsadi, tuzilishi, asosiy xarakteristikalari.
J: Protsessorlar har doim xotiraga nisbatan tez ishlagan. Protsessorlar ham,
xotira ham parallel ravishda takomillashtirilib kelinmoqda. Konveyerli va
superskalyar arxitekturali, unumdorligi juda katta bo‘lgan protsessorlar ishlab
chiqarilmoqda. Xotira qurilmalarini ishlab chiqaruvchilar esa birinchi galda, uning
hajmini oshirishga harakat qilmoqdalar, tezkorligini emas. Shuning uchun ham
protsessorlar va xotiralarning ishlash tezliklari orasidagi farq yana ham
kattalashmoqda. Tezliklarning bunday farqlari tufayli, protsessor xotiraga unga
kerakli so‘zni o‘qib olish uchun murojaat qilganida, bir nechta mashina sikllarini
bekor o‘tkazib yuborishiga to‘g‘ri kelayapti. Xotira protsessorga nisbatan
qanchalik sekin ishlasa, shunchalik ko‘proq sikllar davomida protsessor uni kutib
turishi kerak bo‘layapti.
Bu muammoni hal qilishning bir nechta yo‘llari mavjud ekan. Shu- lardan
biri, uncha katta bo‘lmagan hajmga ega, ammo nisbatan ancha tez ishlaydigan,
protsessor bilan asosiy xotira orasida joylashgan xotiradan foydalanish ekan.
Bunday xotira kesh-xotira deb ataladi («cacher» - fransuz tilida «yashirish» degan
so‘zni anglatadi). Kesh- xotirada dastur tomonidan ko‘p ishlatiladigan so‘zlar yoki
asosiy xotiraning ma’lum bir qismi saqlanadi. Asosiy xotiraning bu qismi, o‘sha
pay-tda ishlayotgan dastur tomonidan ko‘proq foydalanilishi mumkin bo‘lgan
qismi bo‘ladi. Bu lokallik tamoili deb ataladi (rus tilida - prinsip lokalnosti).
18. Dinamik xotira: ishlash printsipi.
J:Dinamik operativ xotira (DRAM) xozirda ko`p sistremalar tomonidan
ishlatiladi. Uning asosiy ustunligi shundan iborat ushbu turdagi xotiralarda xotira
kataklari ancha zich joylashgandir. Bu narsa katta hajmdagi xotirani kichik
mikrosxemaga o`rnatishga imkon beradi.
DRAM xotira kataklari kondensatorlardan iborat bo`lib, zaryadlangan
kondensatorlar 1 ga, zaryadlanmaganlari 0 ga mos keladi. Biroq bu turda ma`lumot
saqlashning bir kamchiligi bor. Gap shunadaki, kondensatorlar tez o`z zaryadini
yo`qotadi va shu tufayli ulardagi ma`lumot yo`qolmasligi uchun ularni tez-tez
qayta zaryadlab turish lozim. Bu xolat regeneratsiya deyiladi. Aynan DRAM
xotiralarida regeneratsiya zarurligi tufayli ularda doimiy ma`lumot saqlash
mumkin emas va kompyuter o`chirilganda u yerdagi bacha ma`lumot o`chib
ketadi.
1995-yildan boshlab Pentium asosidagi kompyuterlarda operativ xotiralarning
yangi - EDO (Extended Data Out) deb ataluvchi turi ishlatilmoqda. Bu FPM
xotiralarning mukammalashgan turi bo`lib uni ba`zida Hyper Page Mode deb ham
atashadi. EDO turidagi xotiralar Micron Technology firmasi tomonidan ishlab
chiqilgan va patentlashtirilgandir. FPM turidagi xotiralardan farqli ravishda,
EDO turidagi xotiralarda xotira kontrolleri adres ustunini o`chirayotganida
mikrosxemadagi ma`lumotlarni chiqarish drayverlari o`chmaydi. Bu esa oldingi va
keyingi sikllarni ulashni ta`minlaydi va har bir siklda taxminan 10 ns vaqtni
tejashga yordam beradi. Shunday qilib EDO turidagi xotiralarda kontroller adres
ustunini topgunicha ma`lumotlar joriy adresdan o`qilaveradi. Bu xuddi
navbatlashni qo`llash uchun bankdan foydalangandek gapdir, biroq bunda ikkita
bank talab qilinmaydi.
19. Statik xotira: qo'llanilishi va ishlash prinsipi.
20. Maxsus xotira qurilmalari: faqat o'qish uchun xotira (ROM).
J: Ma'lumotlarsiz saqlaydigan xotira turi mavjud elektr toki, ya'ni faqat o'qish
uchun mo'ljallangan xotira ROM (read only memory) yoki ba'zida u doimiy xotira
deb ataladi, tizim va ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. qo'shimcha dasturlar,
mikroprotsessor tomonidan doimiy foydalanish uchun mo'ljallangan, bu
ma'lumotni o'zgartirish yoki o'chirishga imkon bermaydi.
ROM (read only memory) - kompyuterni ishlab chiqarish jarayonida kiritilgan
dasturlar, ma'lumotlarni o'z ichiga olgan va kompyuter yoqilgan va yuklangandan
so'ng qurilmalarni ichki sinovdan o'tkazish uchun foydalaniladigan ana platadagi
mikrosxema. operatsion tizim ishchi xotiraga. Ushbu mikrodasturlarning
kombinatsiyasi BIOS (Basic Input-Output System) - asosiy kirish-chiqish tizimi
deb ataladi. BIOS kompyuter konfiguratsiyasini sozlash (SETUP) yordam
dasturini o'z ichiga oladi. Bu sizga kompyuter qurilmalarining ba'zi xususiyatlarini
(video kontroller, qattiq disklar va floppi disklar turi, tez-tez operativ xotira bilan
ishlash rejimlari, yuklashda parol so'rovi) o'rnatish imkonini beradi.
Ma'lumotlar ishlab chiqarish jarayonida ROMga yoziladi. Buning uchun
fotosensitiv material ustiga qo'yilgan ma'lum bir bitlar to'plami bilan stencil
tayyorlanadi, so'ngra sirtning bir qismi chiziladi.
21. Interfeys tushunchasi. Interfeyslarning tasnifi.
J: Interfeyslarning tasnifi
Ya'ni interfeys - bu qoidalar to'plami. Har qanday qoidalar singari, ular
umumlashtirilishi, "kodda" to'planishi, umumiy mezon bo'yicha guruhlanishi
mumkin. Shunday qilib, biz kontseptsiyaga keldik " interfeys turi "odamlar va
kompyuterlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir qilish usullarining o'xshashligi bilan
kombinatsiya sifatida. Turli xil inson va kompyuter aloqa interfeyslarining
quyidagi sxematik tasnifini taklif qilish mumkin.
^ Zamonaviy interfeys turlari:
1) Buyruq interfeysi. Buyruqlar interfeysi shunday nomlanadi, chunki bu turdagi
interfeysda odam kompyuterga “buyruqlar” beradi, kompyuter esa ularni bajaradi
va natijani odamga beradi. Buyruqlar interfeysi ommaviy texnologiya va buyruq
qatori texnologiyasi sifatida amalga oshiriladi.
2) ^ WIMP - interfeys(Window - oyna, Image - rasm, Menu - menyu, Pointer ko'rsatkich). Ushbu turdagi interfeysning xarakterli xususiyati shundaki,
foydalanuvchi bilan muloqot buyruqlar yordamida emas, balki grafik tasvirlar menyular, oynalar va boshqa elementlar yordamida amalga oshiriladi. Garchi
ushbu interfeysda buyruqlar mashinaga berilgan bo'lsa-da, lekin bu "bilvosita"
grafik tasvirlar orqali amalga oshiriladi. Ushbu turdagi interfeys texnologiyaning
ikki darajasida amalga oshiriladi: oddiy grafik interfeys va toza WIMP interfeysi.
3) ^ SILK - interfeys(Speech - nutq, Image - tasvir, Language - til, Know - bilim).
Ushbu turdagi interfeys odatiy, insoniy muloqot shakliga eng yaqin hisoblanadi.
Ushbu interfeys doirasida odam va kompyuter o'rtasida oddiy "suhbat" mavjud.
Shu bilan birga, kompyuter o'zi uchun buyruqlarni topadi, inson nutqini tahlil
qiladi va undan topadi . Shuningdek, u buyruqlarni bajarish natijasini odam o'qiy
oladigan shaklga aylantiradi. Ushbu turdagi interfeys kompyuterning apparat
resurslari uchun eng talabchan hisoblanadi va shuning uchun u asosan harbiy
maqsadlarda qo'llaniladi.
22. Shaxsiy kompyuter va periferik qurilmalar o'rtasidagi o'zaro aloqani tashkil
etish.
J:Hozirgi kunda kompyuter olami juda katta tezlik bilan rivojlanib bormoqda.
Bunga juda ko'p sabablar bor. Eng asosiy sabablardan biri bu — kompyuter
orqali inson tomonidan bajariladigan ishlarning deyarli barchasi bajarilmoqda.
Nafaqat bajarilmoqda, balki osonlik va tez bajarilmoqda. Undan tashqari
maromiga yetkazilib, ishlar bitkazilmoqda. Bu ishlarni bajarishda, kompyuter
bir o'zi emas, balki kompyuterga ulanadigan periferik qurilmalar yordamida
amalga oshirmoqda.
Periferik qurilma bu – kompyuterga tashqi tomondan ulanib, uning imkoniyatlarini
kengaytiradigan qurilmalarga aytiladi. Bu qurilmalar qo'shimcha qurilmalar
ham deyiladi, ularsiz ham kompyuter o'zining asosiy ishlarini amalga
oshiraveradi. Periferik qurilmalar faqatgina qo'shimcha ishlarni amalga
oshiradi.
Periferik qurilmalar kompyuterga ma'lum bir portlar yoki simsiz ulanishi mumkin.
Misol uchun, USB, LPT, COM portlar orqali yoki simsiz aloqa orqali, ya'ni wi-fi,
Bluetoothvahakazolar orqali.
Demak, bu qurilmalarga nimalar kiradi? Bu qurilmalar juda ko'p, shuning uchun
nimalar kirmasligini bilib olsak, qolgan hamma narsalar kirishi oydinlashadi.
Kompyuter nimalardan tashkil topgan va nimalar bo'lmasa umuman ishlamaydi?
Shu savolga javob beramiz. Kompyuter tizim blok(системный блок), monitor va
klaviaturadan tashkil topgan. Bu qurilmalarning birortasi bo'lmasa kompyuterni
ishlatib bo'lmaydi(ya'ni temir sifatida topshirib yuborish ham mumkin). Ko'pchilik
bu ro'yxatga sichqonchani(mыshka) ham kiritishadi, lekin u siz ham kompyuterni
ishlatish mumkin-ku. Tizim bloki ichidagi narsalar(ОЗУ, vinchester, protsessor,..)
umumiy holda uning ichiga kirib ketadi. Qolgan barcha qurilmalar periferik
qurilmalardir.
22. Shaxsiy kompyuterning umumiy tuzilishi.
J: 1. Kompyuter haqida umumiy ma’lumot.
Kompyuter - inglizcha so'z bo'lib, u hisoblovchi demakdir. Garchand u hozirda
faqat hisoblovchi bo'lmasdan, matnlar, tovush, video va boshqa ma’lumotlar ustida
ham amallar bajaradi. Shunga qaramasdan hozirda uning eski nomi - kompyuter
saqlangan. Uning asosiy vazifasi turli ma’lumotlarni qayta ishlashdan iborat.
Hozirda kompyuter termini ko'p uchrasada, shu bilan birga EHM (elektron
hisoblash mashinalari), HM (hisoblash mashinalari) terminlari ham hayotda ko'p
ishlatib turiladi. Ammo biz soddalik uchun faqat kompyuter terminidan
foydalanamiz. Kompyuterlarning amalda turli xillari mavjud: raqamli, analogli
(uzluksiz), raqamli-analogli, maxsuslashtirilgan. Ammo, raqamli kompyuterlar
foydalanilishi, bajaradigan amallarning universalligi, hisoblash amallarining
aniqligi va boshqa ko'rsatkichlari yuqori bo'lgani uchun, ular ko'proq
qo'llanilmoqda.
2.
Shaxsiy kompyuterlarning tuzilishi
Shaxsiy kompyuterlar (inglizcha Personal Computers, qisqacha- PC) quyidagi
qurilmalardan tashkil topgan:
-tizim bloki;
-monitor;
-klaviatura;
-sichqoncha;
-tashqi qurilmalar.
IBM firmasiga taalluqli shaxsiy kompyuterlar, inglizcha IBM PC kompyuterlari
atamasida yuritiladi va ular hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalgandir.
23. Kompyuterning ichki interfeyslari: ISA.
J:ISA (Industry Standard Architecture) kompyuterning ichki interfeysi bo'lib, bu
atamalarga kompyuter arxitekturasining bir qismi sifatida ishlatiladi. ISA,
kompyuter tizimida har bir qurilma turi (masalan, processor, memory, input/output
qurilmalari) o'rtasida ma'lumot almashishni ta'minlashda ishlatilgan elektron
interfeys protokolini ifodalaydi.
ISA haqida qisqacha ma'lumotlar:
1. **Tarixi:** ISA, birinchi martada IBM PC/AT kompyuterida 1981 yilda paydo
bo'lgan. U shu paytda eng mashhur kompyuter arxitekturasi bo'lgan x86 (Intel)
arxitekturasi bilan bog'liq edi.
2. **Struktura:** ISA, kompyuter tizimining ichki qurilmalari orasidagi aloqani
ta'minlash uchun elektromekanik boshqaruv qurilmalari, aksessuarlar, grafika
adapterlari, tarmoq kartalari va boshqa qurilmalarga ma'lumotlar almashish uchun
standard elektron interfeyslarni o'z ichiga oladi.
3. **32-bit ISA va 16-bit ISA:** ISA standarti, 32-bit va 16-bit versiyalarda
mavjud bo'lgan bo'lib, 16-bit versiyasi ishlab chiqilgan 1981 yilida, keyin esa 32bit versiyasi paydo bo'lgan. 32-bit ISA, yuqori ish tezligi va katta hajmi sababli,
16-bit versiyasidan farq qiladi.
4. **Evolutsiya:** Keyinroq yillarda, tezroq va kuchroq tekshiriladigan
interfeyslar (masalan, PCI - Peripheral Component Interconnect, AGP Accelerated Graphics Port) ISA standartini qo'llagan tarmoq va boshqa boshqa
kompyuter tizimi qurilmalariga qarshi almashtirib ketgan. Bu yangi standartlar,
kuchli grafika, ishlab chiqarish, va xavfsizlikni oshirishni ta'minlashgan.
5. **Yopiq ISA (Micro Channel Architecture):** IBM tomonidan ishlab chiqilgan
Micro Channel Architecture (MCA), ISAning o'rniga paydo bo'lgan. Lekin, MCA
keng tarqalgan bo'lsa-da, ularning patentlari va mahsulotlarining narxi yuqori edi.
Shuning uchun, PC industriyasi MCA standartidan ko'ra foydalangan va uni
qo'llab-quvvatlamagan.
ISA standarti, kompyuter tarixida muhim ahamiyatga ega bo'lgan, lekin keyingi
yillarda modern tizimlarning har bir qurilmalari uchun mos kelmaydi. Bu erda PCI
Express (PCIe) va boshqa yangi interfeys standartlari, ya'ni kompyuter
qurilmalarining bir-biriga o'zaro aloqasini ta'minlovchi eng so'nggi standartlar
ko'rinmoqda.
24. IDE va SCSI periferik qurilmalar interfeyslari.
J:IDE (Integrated Drive Electronics) va SCSI (Small Computer System Interface)
kompyuterlarning periferik qurilmalariga aloqador interfeyslardir. Ularning har
biri, ma'lumotlarni o'qish, yozish va boshqa operatsiyalarni amalga oshirish uchun
moslashtirilgan qurilmalarga bog'liqdir. Bu interfeyslar, asosan disk haydash,
scanner, printer, va boshqa qurilmalarni kompyuter tizimiga ulashishda ishlatiladi.
**IDE (Integrated Drive Electronics):**
IDE, hard disk haydashlar, CD/DVD haydashlar, va boshqa ma'lumot saqlash
qurilmalari bilan bog'liq bo'lgan bir interfeysdir. Ushbu interfeysning boshqa nomi
"ATA" (Advanced Technology Attachment) ham bo'lib, ularga "PATA" (Parallel
ATA) deb ham aytiladi.
Keyingi yillarda IDE interfeysi 40-pin blokli kabel va 3-pin guvvat muddatli soket
orqali kelgusi qurilmalarga bog'liq bo'lgan bo'lsa, hozirgi vaqtning kuchayganida
SATA (Serial ATA) interfeysi uni orqasida qoldirmoqda. SATA, IDEga nisbatan
kichik kabel va katta ishlab chiqarish tezligi bilan ajratiladi.
**SCSI (Small Computer System Interface):**
SCSI, kompyuterlarning server tizimlarida va boshqa barcha ma'lumot saqlash
qurilmalarida qo'llaniladi. SCSI, ko'p yorqin va professional tizimlarda ishlatiladi,
chunki uni orqali bir vaqtning o'zida bir nechta qurilmalar bilan boshqarish
mumkin.
SCSI interfeysi, 50-pin, 68-pin, yoki 80-pinli konektorlar orqali ma'lumotlar
almashishni amalga oshiradi. SCSI, ketma-ket qurilmalar uchun moslashtirilgan,
masalan, scanner, printer, va RAID (Redundant Array of Independent Disks)
haydash tizimlari.
SCSI va IDE interfeyslaridan farqli ravishda, SCSI ko'p qurilmalarni boshqarish
uchun mo'ljallangan bo'lib, qurilmalar orasidagi aloqalarni bir-biriga bog'lashda
keng foydalaniladi. Ammo SCSI interfeysi, umumiy har bir qurilmaning narxini
oshirishi va kuchayishi tufayli, kichik va o'rta darajadagi kompyuterlar uchun kam
foydalaniladi. SCSI interfeysi, undan tashqari, qulay emas va yuqori narxi tufayli,
IDE va SATA bilan solishtiriladi.
25. Kompyuterning tashqi interfeyslari. Seriya va parallel portlar. RS-232 seriyali
port.
J:Kompyuterning tashqi interfeyslari, tarmoq qurilmalari va boshqa qurilmalar
bilan kompyuter o'rtasidagi ma'lumot almashish va aloqa uchun ishlatiladigan
portlarni ifodalaydi. Ularni turli xil usullar, yani seriyaviy (serial) va paralellik
(parallel) xususiyatlariga binoan ajratish mumkin.
**Serial Port (Seriyaviy port):**
Serial port, ma'lumotlarni bir bitta "bit" bo'ylab bir nechta qurilmalarga uzatishda
ishlatiladi. RS-232 (Recommended Standard 232) seriyaviy aloqani tavsiflaydigan
standart. Bu aloqa shakli, odatda, 9-pinli (DB9) yoki 25-pinli (DB25) konektorlar
orqali paydo bo'ladi. Seriyaviy portlar, oddiy kabel orqali aloqa o'rnatiladi va
ularga printer, scanner, modem va boshqa qurilmalar ulanadi.
RS-232 seriyaviy aloqada aloqa uchun 3 ta asosiy o'zgaruvchan ishlatiladi: TX
(Transmit - uzatish), RX (Receive - qabul qilish), va GND (Ground - yerning
tashqi qismi). TX o'zgaruvchani yuborgan qurilma, RX o'zgaruvchan orqali
olingan ma'lumotlarni qabul qiladi. RS-232 aloqasi oddiy, ammo uzun masofalarda
ham ishlaydi va boshqa elektron qurilmalar bilan o'rtasidagi aloqalarni ta'minlash
uchun qulaydir.
**Parallel Port (Paralel port):**
Parallel port, ma'lumotlarni bir nechta bitni bir vaqtning o'zida bir nechta o'lchamli
qurilmalarga uzatishda ishlatiladi. Paralel portlar, odatda, 25-pinli (DB25)
konektorlar orqali paydo bo'lar va oddiy kabel orqali printer, scanner va boshqa
qurilmalarga ulanadi.
Paralel portlar, seriya portlarga nisbatan tezlash uchun yaxshi ekanligi tufayli
boshqa qurilmalarga ma'lumotlarni tez yuborishda foydalaniladi. Ammo, bu portlar
uning oddiy tuzilishi tufayli uzun masofalarda ishlash uchun yaxshi emas va bitta
paytning o'zida faqat bitta qurilma bilan aloqada bo'lishini ta'minlaydi.
Hozirgi kunda, seriyaviy va paralel portlar, ko'p yangi va tezkor interfeyslar
(masalan, USB - Universal Serial Bus, Thunderbolt) bilan o'zgartirilib, chunki
ularda o'zaro aloqa, tezlik va ishlov bajarish kabi muammolar kamaytirilgan.
26. USB tashqi interfeysi.
J:USB (Universal Serial Bus), kompyuterlarning va boshqa qurilmalarining
o'rtasida ma'lumot almashish va aloqalarni o'rnatish uchun ishlatiladigan tashqi
interfeysdir. USB, oddiy qurilish va yuqori tezlikda ma'lumot almashishga qodir va
juda keng qo'llaniladi. Ushbu interfeys orqali, qurilmalar (masalan, printer,
scanner, disk haydash, kamera, klaviatura, musiqa qurilmalari, modemy va
boshqalar) kompyuter bilan aloqalashadi.
USB haqida qisqacha ma'lumotlar:
1. **Tarixi:** USB 1996 yilida paydo bo'lgan va undan so'ng sodir bo'lgan bir
nechta yangilanishlar bilan etarli rivojlanib keldi. Har bir yangilanish, o'zida tezlik
va boshqa muhim xususiyatlar bor edi. Hozirgi kunda, eng mashhur versiyasi USB
3.2.
2. **Qurilishlar va turli xil versiyalari:** USB portlari, odatda, doirasimon yoki
doirasimon emas qurilishlarda (Type-A, Type-B, Type-C) bo'lib, eng mashhur
olanlari Type-A va Type-C. Type-A portlar odatda kompyuter, laptop va qurilma
qurilmalarida ishlatiladi, Type-B esa ko'pgina qurilmalarda. Type-C esa
kameralarda, telefonda va boshqa tanlashlar uchun yaxshi foydalaniladi.
3. **Ma'lumot tezligi:** USB tezligi alohida ahamiyatga ega bo'lgan xususiyatdir.
USB 3.2-versiyasi, oldingi versiyalarga nisbatan tezlash va o'z ichiga olgan yangi
xususiyatlar orqali ma'lumot tezligini oshiradi.
4. **Ehtiyot muhafaza:** USB portlari o'rtacha haydovchining yanigida
joylashgan, uni himoyalash, soyish va boshqa ta'qiblarga qarshi ehtiyotkorlikni
oshirish uchun keng qo'llaniladi.
5. **Quyidagi qurilmalar uchun foydalanish:** USB, turli xil qurilmalar uchun
moslashtirilgan bo'lib, ularning qo'llanishini osonlashtiradi. Bu qurilmalar o'rtacha
dastlabki tizim tanlash, qurilma qo'llash va ularga ma'lumot almashish uchun USB
portlaridan foydalanish orqali oson o'rnatiladi.
USB, bir necha asosiy xususiyatlarga ega bo'lgani uchun, har xil qurilmalar va
tizimlar bilan ishlash imkoniyatini ta'minlaydi va ma'lumot almashishda oddiylik
va universal tuzilish orqali tez va qulayliklar yaratadi.
27. Protsessorning ishlash rejimlari.
J:Protsessorning ishlash rejimlari, uni faoliyatini tartibga soluvchi holatlardir. Bu
rejimlar, qanday turlarda ishlab chiqarish uchun protsessor uchun zarur bo'lgan
energiya darajasini va boshqa parametrlarni belgilaydi. Quyidagi eng asosiy
prossessor ishlash rejimlari mavjud:
1. **Normal (Default) Rejim:** Bu rejim, protsessorning standart ishlash holatini
ifodalaydi. Protsessor, kompyuter ishlashi bo'yicha tavsiya etilgan tezlikda ishlaydi
va tavsiya etilgan ishlab chiqarish tezligini ta'minlaydi. Bu rejim, kundalik
kompyuter ishlash uchun eng keng ishlatiladigan rejimdir.
2. **Overclocking Rejimi:** Bu rejimda, protsessorning tezligi o'zgartiriladi.
Foydalanuvchilar, protsessorning tezligini oshirish orqali, uni qisqa muddat ichida
kuchaytirish uchun bu rejimdan foydalanishadi. Bu esa, misollar bo'yicha, o'yinlar
va boshqa murakkab xizmatlar ishlashida yuqori amalni talab etadi.
3. **Underclocking Rejimi:** Bu rejimda, protsessorning tezligi kamaytiriladi.
Undervolting (tezlikni pasaytirish) va underclocking (tezligini kamaytirish)
rejimlari, protsessorning ishini israf etmasligini, energiya qo'polini pastga
tushirmasligini va uning ishlash muddatini oshirishni ta'minlaydi. Bu rejimlar,
batareya bilan ishlashni uzaytirish uchun noutbuklarda va portativ qurilmalarda
o'zgarishlar qilish uchun ishlatiladi.
4. **Sleep (Uxlash) Rejimi:** Uxlash rejimi, kompyuterning xavfsizlik qilish va
energiyani tejang qilish uchun ishlatiladi. Uxlash rejimida, kompyuter ishlash
faoliyati to'xtatiladi, ammo protsessor va boshqa qurilmalar to'xtalmaslikda va
foydalanuvchi kompyuteriga qaytib keldi bo'lganda batareya va energiya tejashlari
pastaraligini yaxshilaydi.
5. **Turbo Boost Rejimi:** Turbo Boost, protsessorning avtomatik ravishda
tezligini oshirish uchun ishlatiladi. Bu rejimda, protsessor, bitta yoki bir nechta
nukleuslarni faollashtirish orqali, har bir nukleusning tavsiya etilgan tezligi orqali
ishlashga harakat qiladi.
Protsessorning ishlash rejimlarini boshqarish kompyuter BIOS (Basic Input/Output
System) yoki UEFI (Unified Extensible Firmware Interface) sozlashlar orqali
amalga oshiriladi. Foydalanuvchi boshqa xususiyatlarni ham o'zgartirish uchun
ishlatilgan va prossessorni boshqarish uchun bo'lgan dastur va vositalarni ishlatishi
mumkin.
28. Himoyalangan rejimning asosiy tushunchalari.
J:"Himoyalangan rejim" yoki "Hibernation" — bu, kompyuter tizimining
faoliyatini to'xtatish, xotira saqlanish va kompyuterni kuchaytirish, batareya
tejashini kamaytirish uchun ishlatiladigan bir energiya tejashidir. Himoyalangan
rejimda, barcha ishlab chiqarilgan ma'lumotlar, operatsion tizim holati va boshqa
muhim ma'lumotlar xotiradan diskka o'tkaziladi. Bu rejim, kompyuterning tizim
faoliyatini to'xtatish orqali energiyani tejashni vaqtli boshqarishni ta'minlaydi.
Quyidagi himoyalangan rejimining asosiy tushunchalari mavjud:
1. **Saqlash:** Himoyalangan rejimda, barcha ishlab chiqarilgan ma'lumotlar
xotiradan diskka saqlanadi. Bu holatda, hamma nufuzli ma'lumotlar joylashib
qoladi va ular diskda himoyalangan papkaga ko'chiriladi.
2. **Faoliyatni to'xtatish:** Kompyuter himoyalangan rejimga o'tsa, operatsion
tizim faoliyatini to'xtatadi va barcha dasturlarni to'xtatadi. Kompyuter asosiy
qurilmalardan, bularni faollashtirish uchun tizimni yuklaydi va pastayiratadi.
3. **Energiyani tejash:** Himoyalangan rejim, kompyuterning energiya tejashini
ta'minlashda juda samarali bo'lgan qulay funktsiyadir. Kompyuter yoki noutbuk
himoyalangan rejimda bo'lsa, qurilmaning energetik xarajatini kamaytirish
mumkin.
4. **Tez qaytish:** Himoyalangan rejimdan chiqqanida, kompyuter tez boshqarish
rejimiga o'tadi va foydalanuvchi tez bir qaytishda ishlarni davom ettirish
imkoniyatiga ega bo'ladi.
5. **Asosiy tuzilish:** Himoyalangan rejim asosan kompyuter BIOS/UEFI
sozlashlari orqali boshqariladi. Bunday sozlashlarni o'zgartirish orqali,
himoyalangan rejimni yoqish, o'chirish va sozlashlarini o'zgartirish mumkin.
Himoyalangan rejim kompyuter va noutbuklarda batareya tejashini kamaytirish,
energiya xarajatlarini pastga tushirish va ishlab chiqarilgan ma'lumotlarni saqlash
uchun foydalaniladi. Bu, foydalanuvchilar uchun energiya xaqida qandaydir
maslahat bermoqda va yurish tartibini saqlab qolmoqda.
30. Deskriptorlar va jadvallar.
Deskriptor (lotincha deskriptor "tasvirlash" dan) - hujjatning asosiy semantik
mazmunini yoki hujjatni (ma'lumotni) qidirishda so'rovni shakllantirishni
tavsiflash uchun xizmat qiluvchi ma'lumot qidirish tilining leksik birligi (so'z,
ibora). axborot-qidiruv tizimi. Deskriptor ma'lum bir bilim sohasiga oid
matndan tanlangan tabiiy tildagi kalit so'zlar guruhiga noyob tarzda tayinlanadi.
Jadval maʻlumotlarni tartibga soladi, shuningdek, ustunlar va satrlarni
joylashtiradi. Vikipediya sahifalarida maxsus wikitext sintaksisini ishlatish
uchun jadvallar yaratishingiz va ularni turli xil uslublar orqali sozlash uchun
ishlatishingiz ham mumkin.
Jadvallar formatlash vositasi sifatida ishlatilishi mumkin, lekin buning
oʻrniga koʻp ustunli roʻyxatni qoʻllashni oʻylab koʻring.
31. Protsessorlarni dasturlash asoslari.
Protsessorlarni dasturlash asoslari, amaliyot va nazariy ko'nikmalarga asoslangan. Bu
asoslarning o'zi, dasturchilar uchun juda muhimdir, chunki ularga protsessorlarni sodda va
samarali shaklda boshqarish, optimallashtirish, va dasturlarni protsessorlarda ishlatishga oid
umumiy qoidalar va prinsiplar o'rgatiladi.
32. Protsessorning asosiy buyruqlari.
Protsessorning asosiy buyruqlari, u yordamida dastur bajarilishini boshqaradi. Bu buyruqlar,
dastur tili sintaksisiga asoslangan holda yoziladi va har bir dastur tili o'zining xususiyatlari
bo'yicha farq qilishi mumkin. Ammo, dasturlash tillarining ko'pgina asosiy buyruqlari mavjud.
Quyidagi buyruqlar, umumiy ravishda dastur bajarish uchun ishlatiluvchi protsessorning
asosiy buyruqlaridan ba'zi namunalar:
MOV (Move): Ma'lumotlarni o'zgartirish va tarqatish uchun ishlatiladi.
ADD (Addition): Ikkita sonni qo'shish uchun ishlatiladi.
SUB (Subtraction): Ikkita sonni ayirish uchun ishlatiladi.
CMP (Compare): Ikkita sonni taqqoslash uchun ishlatiladi.
JMP (Jump): Shartni bajarilishi bo'yicha programmada o'zgarish yaratish uchun
ishlatiladi.
JE (Jump if Equal): Agar taqqoslanadigan holatda, berilgan labelga o'tish uchun
ishlatiladi.
JG (Jump if Greater): Agar birinchi son ikkinchidan katta bo'lsa, berilgan labelga o'tish
uchun ishlatiladi.
CALL va RET (Call and Return): Dasturni modullarga ajratish va o'zgartirilgan
manbalarga qaytib o'tish uchun ishlatiladi.
33. Protsessorlarning asosiy xarakteristikalari.
Protsessorlar, kompyuter tizimining yopishgan qismi bo'lib, u barcha amaliyotlarni
bajarish, ma'lumotlarni hisoblash, va boshqa vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi.
Protsessorning xususiyatlari, uning faoliyatini, tezligini, energiya samaradorligini va
boshqa parametrlarni ta'riflashda juda muhimdir. Quyidagi protsessorning asosiy
xarakteristikalari mavjud:
1. Frekansiya (Clock Speed): Protsessorning har bir sekundda nechta sikldan iboratligini
ifodalovchi xususiyat. Frekansiya oshiq, protsessorning amaliyotlarini tezlashtiradi.
2. Jami Yadro Soni (Total Core Count): Protsessorning ichidagi yadrolar sonini ifodalaydi.
Modern protsessorlarda ikki yoki undan ko'p yadro (core) bo'lishi mumkin.
3. Pipelining (Pipelining): Protsessorni amaliyoti jarayonida bir nechta qadamni bir-biri
orqali bajarish imkoniyatini ifodalovchi xususiyat. Bu, amaliyotlarni paralellashtirish va
protsessor tezligini oshirish uchun muhimdir.
4. Tarmoq Busi (Bus Speed): Protsessor va boshqa komponentlar o'rtasidagi ma'lumot
almashishini boshqaruvchi tarmoqning tezligini ifodalovchi xususiyat. Yuqori tarmoq
tezligi, ma'lumot almashishini tezlashtiradi.
5. L1, L2, L3 Kesh (L1, L2, L3 Cache): Protsessorning tezligini oshirish uchun ishlatiladigan
keshlar. Keshlar, har bir yadro uchun o'ziga xos ma'lumotlarni saqlaydi va ularni tez
ishlatish imkonini beradi.
6. Thermal Design Power (TDP): Protsessor ishlatilayotgan energiya miqdori. TDP,
protsessor isitilishini va quritishini belgilaydi.
7. Instruksiya To'plami (Instruction Set): Protsessorning amaliyotlarni bajarish uchun
qo'llanadigan spetsifik instruksiyalarning to'plami. Bu, protsessorning boshqa
komponentlar bilan ma'lumot almashishini boshqaruvchi dasturlarni yaratishda
muhimdir.
8. Hyper-Threading (HT): Bir yadroda bir nechta amaliyotni bir vaqtning o'zida bajarish
imkonini beruvchi texnologiya. Bu, protsessorning amaliyotlarini paralellashtirishda va
ishlatishda samarali bo'ladi.
9. Tekislash (Turbo Boost): Protsessorning frekansini avtomatik ravishda oshirish
imkonini beruvchi texnologiya. Bu, kompyuter tizimining xavfsiz sharoitida tezligini
oshirish uchun ishlatiladi.
10. Die Size: Protsessor chipining fiziksel o'lchami. Yuqori die size, yuqori kuch va
qo'llanuvchi qurilishni anglatadi, ammo u kattalik va narxlarni oshirishi mumkin.
11. Arxitektura (Architecture): Protsessorning qanday operatsiyalarni bajarishini
aniqlaydigan tuzilishi. Misol uchun, x86-64, ARM va boshqa arxitekturalar.
34. Dunyoning yetakchi ishlab chiqaruvchilarining zamonaviy protsessorlari.
2022 yilning yanvar oyidagi ma'lumotlarga ko'ra, quyidagi kompaniyalar dunyoning
yetakchi ishlab chiqaruvchilari hisoblanadi:
1. Intel: Intel, x86 arxitekturasi asosida ishlab chiqarilgan protsessorlari bilan
mashhur. Core i3, i5, i7, va i9 sirlari, har birida harakat etuvchilar va
kompyuterlarni qo'llab-quvvatlaydigan yuqori tezlikli protsessorlarni o'z ichiga
oladi.
2. AMD: AMD ham x86 arxitekturasi asosida yaratilgan protsessorlarni ishlab
chiqaradi. Ryzen sirlari, bu kompaniyaning ishlab chiqarayotgan yuqori tezlikli,
kuchli, va samarali protsessorlaridan bir qismidir.
3. Apple: Apple kompaniyasi, o'ziga xos ARM arxitekturasi asosida ishlab
chiqarilgan protsessorlar bilan mashhur. M1 chip, MacBook Air, MacBook Pro, va
Mac mini modellarida ishlatiladi va ularga yuqori tezlik va energiya
samaradorligini taqdim etadi.
4. Qualcomm: Qualcomm, ARM arxitekturasi asosida ishlab chiqarilgan mobil
protsessorlarning yetakchi ishlab chiqaruvchilardan biridir. Snapdragon sirlari,
mobil qurilmalarda va planshetlarda keng qo'llaniladi.
5. NVIDIA: NVIDIA, grafika uskunalari bilan mashhur, lekin 2020 yilidan boshlab
ARM arxitekturasi asosida ishlab chiqarilgan protsessorlar bilan ham
shug'ullanmoqda. Bu, xususan, tezlik va grafika qobiliyatini e'tiborli qilib chiqish
uchun yaratilgan sirlarini o'z ichiga oladi.
35. Noan'anaviy arxitektura protsessorlari.
36. Hisoblash tizimlarining maqsadi va xususiyatlari.
Hisoblash tizimlari, moliya hisob-kitobini olib borish, moliyaviy operatsiyalarni boshqarish,
ma’lumotlar analizi, va boshqa moliyaviy faoliyatlar uchun ishlab chiqilgan tizimlardir. Ular,
tashqi va ichki hisob-kitoblarni, hisob-kitob bilan bog'liq barcha ma’lumotlarni saqlash, taqdim
etish, va tahlil qilish uchun ishlab chiqilgan.
37. Hisob-kitoblarni quvurlarga o'tkazish. Buyruqlar quvuri, ma'lumotlar uzatish
liniyasi. Superskalarizatsiya.
"Hisob-kitoblarni quvurlarga o'tkazish" va "buyruqlar quvuri, ma'lumotlar uzatish liniyasi"
mamlakatlararo kompyuter arxitekturasining qisqa ma'noni bildiradi. Bu, har bir buyruqni bir
vaqtning o'zida bajarishni yaxshi ko'rsatish, kompyuterning ish rejimini optimallashtirish uchun
ishlab chiqilgan bir texnologiya va konseptlardir.
"Hisob-kitoblarni quvurlarga o'tkazish" degan ifoda, bir vaqtning o'zida ko'p sonli buyruqlarni
bajarish imkonini bildiradi. Bunday tizimlarda, kompyuter buyruqlarini bir qator joyda saqlash va
ularni bir vaqtning o'zida o'qib chiqarish uchun maxsus arxitektura va boshqaruvni o'z ichiga
oladi.
Bu ifoda, buyruqlar quvuri va ma'lumotlar uzatish liniyasi orasidagi aloqani tavsiflaydi.
Buyruqlar quvuri, kompyuterda bajarilishi lozim bo'lgan buyruqlarni o'z ichiga olgan
qisqa dastlabki hafizadir. Ma'lumotlar uzatish liniyasi esa, bu quvurga kerakli
ma'lumotlarni yetkazib beradi. Ushbu liniya orqali buyruqlar quvuriga, shuningdek,
ma'lumotlar saqlangan hafizaga erishiladi. Bu tizimlar, buyruqlarni o'qib chiqarish va
ularni ma'lumotlar bilan birga ishlab chiqarish jarayonlarini parallel ravishda bajarishda
yordam beradi.
Bu texnologiyalar va konseptlar, kompyuter arxitekturasi va ishlab chiqarish sohasida
o'zgarishlarga olib kelgan, kompyuterlarning ish rejimini optimallashtirish, boshqarish va
ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashtirish uchun yaratilganlar.
38. Hisoblash tizimlarining buyruqlar va ma'lumotlar oqimi soniga qarab
tasniflash: SISD.
SISD (Single Instruction stream, Single Data stream) kompyuter arxitekturasi
hisob-kitoblarni buyruqlar va ma'lumotlar oqimi soniga qarab tasniflashda bir
kategoriya hisoblanadi. Bu arxitektura quyidagi xususiyatlari bilan ajratiladi:
1. **Buyruqlar (Instruction):** SISD arxitekturasi, bir vaqtning o'zida bir nechta
boshqa komandani bajarishni qo'llab-quvvatlamaydi. Har bir buyruq, kompyuterda
bir boshqaruv dasturi yoki operatsiyasini ifodalaydi.
2. **Ma'lumotlar (Data):** Bu arxitekturada, boshqa ma'lumotlar oqimlari (data
streams) parallel ravishda ishlovchi emas, yani bir vaqtning o'zida faqatgina bir ta
ma'lumotlar oqimi mavjud.
SISD arxitekturasi boshqa kompyuter arxitekturalarining oldi olinishi bo'lgan "von
Neumann" arxitekturasining klassik turi hisoblanadi. Ushbu arxitektura quyidagi
bosqichlardan iborat:
- **Buyruq olish (Fetch):** Kompyuter buyruqlarini o'qib chiqarish bosqichida,
kompyuter buyruqlar olish oqimi orqali bir vaqtning o'zida bitta buyruqni olish
jarayoni amalga oshiriladi.
- **Buyruq bajarish (Execute):** Olingan buyruq, kompyuterda amalga oshiriladi.
Bu bosqichda bajarilayotgan har bir buyruq o'zining operatsiyasini bajaradi.
- **Ma'lumotlar olish va saqlash (Memory Access):** Ma'lumotlar oqimi orqali
kerakli ma'lumotlarni o'qib chiqarish yoki saqlash amalga oshiriladi.
- **Natijalarni saqlash (Write Back):** Agar buyruq natijasida yangi ma'lumot
yuzaga kelgan bo'lsa, uni saqlash bosqichida natijalarni hafizaga yozish jarayoni
o'tkaziladi.
SISD arxitekturasi ko'plab yillardan beri kompyuterlarda keng qo'llaniladi. Ushbu
arxitektura, boshqarish va ishlov berish uchun simplifikatsiyalangan va oddiy
bo'lgan maqsadlarni muvofiqlaydi.
39. Umumiy xotirani amalga oshirishning turli usullari bilan ko'p protsessorli
kompyuterlarning tasnifi: UMA.
"Umumiy xotirani amalga oshirish" (Unified Memory Architecture yoki UMA) —
bu protsessorlar va grafika protsessorlari (GPU) uchun xotira (RAM)ni bir xil
yo'liga olish uslubidir. Bu usulda, protsessorlar va grafika protsessorlari bir
vaqtning o'zida bir xil xotira bo'lib, ular o'zaro ma'lumot almashishadi.
UMA xususiyatlari:
1. **Xalqaro Xotira:** UMA arxitekturasi, xotira almashishini kamaytirish,
protsessor va GPU orasidagi mahalliy xotira almashishini ta'minlashda yordam
beradi. Bu mahalliy xotira, ma'lumotlarni o'zaro almashish va ko'chirishda
ishlatiladi.
2. **Oddiy bo'lish:** UMA yaxshi soddalashtirilgan arxitekturaga ega bo'lgani
uchun, mahalliy xotiraning xilma-xil bo'lishi protsessorni va GPU-ni mahalliy
xotiraga qo'shishda qo'lagan.
3. **Yozib olish va o'qish bilan birlashtirish:** Protsessorlar va GPU bir xil
xotirani ishlatishadi. Bu, ma'lumotlar almashishining tezligini oshiradi, chunki ular
o'zaro xotirani almashish uchun harakat qilishlari kerak emas.
4. **Mahalliy xotiraning kamchiligi:** Bu usulda, har bir protsessor va GPU o'z
mahalliy xotirasini o'z ichiga olgan holda ishlaydi. Bu esa boshqa protsessorga
yozib olish va o'qishda chegaralanganlik yuzaga kelmaslik demakdir.
UMA usuli ko'p joyda ishlatiladi, chunki u oddiy bo'lib, qulay va kamchiliksiz
bo'lgan bir xotira birlashish usuli hisoblanadi. Ammo, bazi vazifalarni bajarish
uchun, masalan, grafika yoki kompyuter o'yinlari, bo'lsa, boshqa xotira birlashish
usullari, masalan, NUMA (Non-Uniform Memory Access) yoki heterojen xotira
amalga oshirish, yaxshi natijalar berishi mumkin.
40. Ko'p mashinali hisoblash tizimlarining tasnifi: MPP.
"MPP" (Massively Parallel Processing) — bu "Ko'p mashinali hisoblash"
tizimlarini tasniflash uchun ishlatiladigan termin. Bu tizimlar, umuman olingan
masofaviy hisoblash yoki ma'lumotlarni qisqa vaqt ichida, bir nechta parallel
ishlovchi qurilmalar (node yoki processor) orqali bajarish imkonini ta'minlash
uchun ishlab chiqilgan. Bu xususiyatlariga ko'ra, MPP tizimlari har bir ishlovchi
qurilma ichidagi xotirani o'z ichiga olmaydi.
MPP tizimlarining xususiyatlari:
1. **Parallel ishlovchi qurilmalar:** MPP tizimlari, ko'p sonli parallel ishlovchi
qurilmalardan iborat. Har bir ishlovchi qurilma, o'zining xotirasini, protsessorini va
mukammal boshqaruv tizimini o'z ichiga oladi.
2. **Umuman olingan xotira:** MPP tizimlari, boshqa ishlovchi qurilmalarga
ma'lumotlarni uzatish va almashish uchun boshqa ishlovchi qurilmalardan
foydalanadi. Bularning barchasi bir umumiy xotiraga ega.
3. **Mahalliy xotira:** Barcha ishlovchi qurilmalar o'zaro mahalliy xotiraga ega
bo'lib, bu xotira o'zaro almashishda, ma'lumotlarni almashishda yoki uzatishda
ishlatiladi.
4. **Mobil qurilmalar:** Har bir ishlovchi qurilma, ma'lum bir vazifani bajarish
uchun muayyan vaqt o'tkazadi va natijalarni boshqa ishlovchi qurilmalarga
o'tkazadi. Bu mobil qurilmalar ko'p mashinali hisoblashni ta'minlashda yordam
beradi.
5. **Yulduz shaklidagi arxitektura:** MPP tizimlarining arxitekturasi ko'p
qatlamli yulduz shaklidagi hisoblanadi, bu esa barcha ishlovchi qurilmalar bitta
yirik boshqaruv qurilmasi yoki "masofaviy boshqaruv to'plami" tomonidan
boshqariladi.
MPP tizimlari, masofaviy hisoblash vazifalarini bajarish uchun moslashtirilgan,
shu jumladan, matematika, tafsilotli tahlil va ma'lumotlar bazasi sohalari uchun
juda samarali bo'lib hisoblanadi. Bu tizimlar, paralellik va parallel ishlovchilar
orqali vazifalarni bo'shatishda keng foydalangan bo'ladi.
41. Har xil turdagi hisoblash tizimlariga misollar.
Har xil turdagi hisoblash tizimlari quyidagi misollar bilan ko'rsatilishi mumkin:
1. **Von Neumann Arxitekturasi (SISD):**
- **Misol:** Klassik kompyuterlar (masalan, personal kompyuterlar) Von
Neumann arxitekturasi bo'yicha ishlaydi. Bu tizimlar, bir vaqtning o'zida bitta
buyruq va bitta ma'lumotni bajarish imkonini ta'minlaydilar.
2. **Superskalar Arxitektura (SIMD):**
- **Misol:** Grafika protsessorlari (GPU) superskalar arxitekturani ishlatishadi.
Ular, bir vaqtning o'zida bir nechta buyruqlarni bajarish imkonini ta'minlaydilar.
3. **Massively Parallel Processing (MPP):**
- **Misol:** Superkompyuterlar, masalan, IBM Blue Gene va Cray XT5, MPP
arxitekturasiga asoslangan. Ular, ko'p sonli parallel ishlovchi qurilmalar orqali
masofaviy hisoblashni bajarishadi.
4. **Vector Arxitektura (SIMD):**
- **Misol:** Vektor superkompyuterlar, misol uchun Cray-1, vektorlarni parallel
ravishda bajarishda muvaffaqiyatli ishlaydi. Ular bir vaqtning o'zida ko'p
elementlarni biriktirish va ularni bajarish imkonini ta'minlaydilar.
5. **Distributed Computing (MIMD):**
- **Misol:** Klasterni o'rganish (cluster computing) tizimlari, MIMD
arxitekturasiga asoslangan. Ular, ko'p sonli, o'zaro almashish uchun yoritilgan
kompyuterlardan iborat tizimlar orqali ma'lumotlar o'zaro almashish, parallel
bajarish, va vazifalarni bajarishadi.
6. **Neural Network Processors (SIMD/MIMD):**
- **Misol:** Toshkentdagi Quvonch kompyuterlarining superkompyuter
maydoni, shuningdek, umumiy tarmoqlanish xususiyatlariga ega bo'lgan simmetrik
multiprotsessor (SMP) tizimi bilan yaratilgan. Ular, TensorFlow, PyTorch kabi
masofaviy tanish bo'lgan dasturlarni bajarish uchun idealdir.
Bu misollar, har bir arxitekturadagi har xil vazifalarni bajarish uchun ishlab
chiqilgan hisoblash tizimlarini ko'rsatish
42. Raqamlarni bir sanoq sistemasidan ikkinchisiga o‘tkazish.
Raqamlarni bir sanoq sistemasidan ikkinchisiga o‘tkazish uchun quyidagi umumiy
tartibni amalga oshiring:
1. **Birinchi sanoq sistemasidagi raqamni hisoblang:**
- Masalan, biz 10101ni 2-lik (ikkilik) sanoq sistemasidagi raqam sifatida
o'rganamiz. Bu, ikki to'plamida 1*2^4 + 0*2^3 + 1*2^2 + 0*2^1 + 1*2^0 ni
ifodalaydi.
- Natija: 16 + 0 + 4 + 0 + 1 = 21.
2. **Natijani ikkinchi sanoq sistemasiga o‘tkazing:**
- E'tibor beringki, birinchi sanoq sistemasidagi natijaning belgisi 21 ga teng
bo'lgan.
- Agar ikkinchi sanoq sistemasida ifodalangan raqam o'zi 21 bo'lsa, siz hamma
narsa to'g'ri qilgan bo'lasiz.
Bu tartibni o'rganish uchun yuqoridagi misolni qo'llash mumkin. Misol uchun,
10101 raqamini 10-lik (o'nlik) sanoq sistemasiga o‘tkazish:
1. 10101 raqamini hisoblang:
- 1*2^4 + 0*2^3 + 1*2^2 + 0*2^1 + 1*2^0 = 16 + 0 + 4 + 0 + 1 = 21.
2. 21 ni 10-lik sanoq sistemasiga o‘tkazing:
- Siz tushunishingiz uchun, 21-raqam ikki onlikda 21 ga tengdir. Siz to'g'ri qilgan
bo'lasiz.
43. Har xil turdagi hisoblash tizimlarining afzalliklari va kamchiliklari.
Har xil turdagi hisoblash tizimlarining afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Har bir
tizim turining afzalliklari va kamchiliklari boshqa tizimlarga ta'sir ko'rsatishi
mumkin, shuningdek, uning foydalanih va yo'qolgan sohalariga qarab
o'zgarmoqda.
1. **SISD (Single Instruction, Single Data):**
- **Afzalliklar:**
- Oddiy va ishlovchi bo'lishi uchun ideal.
- Qo'llanish va tuzilishi oson.
- **Kamchiliklar:**
- Parallel ishlovchilarni bajarishda chegaralangan.
- Masofaviy hisoblash uchun kam.
- Qulay bo'lmagan ma'lumotlarni bajarishda kam.
2. **SIMD (Single Instruction, Multiple Data):**
- **Afzalliklar:**
- Parallel ishlovchilarni boshqarishda samarali.
- Oddiy va unversal.
- Grafika, matematika va tahlilat hisoblash uchun yaxshi.
- **Kamchiliklar:**
- Agar ma'lumotlar o'xshash bo'lsa, muammo yuzaga keladi.
- Masofaviy hisoblashda chegaralar mavjud.
3. **MISD (Multiple Instruction, Single Data):**
- **Afzalliklar:**
- Tez ishlaydi va parallel hisoblashda samarali bo'lishi mumkin.
- **Kamchiliklar:**
- Oddiy vazifalarni bajarishda kam.
- Oddiy ma'lumot boshqaruv tizimlaridan ajratilgan.
4. **MIMD (Multiple Instruction, Multiple Data):**
- **Afzalliklar:**
- Har xil vazifalarni bir vaqtning o'zida parallel bajarish imkonini ta'minlaydi.
- Masofaviy hisoblash va boshqa murakkab vazifalar uchun samarali.
- **Kamchiliklar:**
- Tuzilishi va boshqaruvda qiyinliklar.
- Qo'llanishda ortiqcha moliyaviy to'lovlarni talab qiladi.
5. **SPMD (Single Program, Multiple Data):**
- **Afzalliklar:**
- Oddiy va barcha ishlovchi qurilmalar bir vaqtning o'zida bir xil dasturni ishga
tushirishadi.
- Vazifalarni parallel bajarish uchun samarali.
- **Kamchiliklar:**
- Oddiy vazifalarni bajarishda chegaralangan.
6. **SIMT (Single Instruction, Multiple Thread):**
- **Afzalliklar:**
- GPU (Graphics Processing Unit) va boshqa parallel qurilmalar uchun
samarali.
- Har bir ishlovchi uchun alohida hisoblashning osonligi.
- **Kamchiliklar:**
- Oddiy dasturlarni ishga tushirishda chegaralar mavjud.
- Boshqaruv va menejment qiyinliklari
Har bir tizim turining afzalliklari va kamchiliklari, qo'llanish maqsadlari, va
qo'llanuvchining talablari bo'yicha almashtiriladi. Maqsadlar va mablag'lar asosida
eng muvofaqiyatli tizimni tanlash juda muhimdir.
44. Umumiy xotirani amalga oshirishning turli usullari bilan ko'p protsessorli
kompyuterlarning tasnifi: NUMA.
NUMA (Non-Uniform Memory Access) — bu "Umumiy xotirani amalga
oshirish" tizimlarini tasniflash uchun ishlatiladigan bir metod. Bu usulda,
kompyuterning xotira tuzilishi, bir nechta qismi (numa qatorlari) orqali bo'lib,
har bir qismi alohida boshqariladi. NUMA arxitekturasi quyidagi xususiyatlari
bilan ajratiladi:
1. Xotira Strukturasi: Xotira qatorlari, ko'p sonli protsessorlar va
boshqaruv qurilmalari uchun birlashtirilgan. Har bir qator o'zining
xotirasiga ega bo'lib, qo'shni xotiralar orqali boshqa qatorlarga ham
murojaat qila oladi.
2. Mobil Qatorlar: Har bir qatorning o'z xotirasi va boshqaruv qurilmasi
mavjud. Bu qatorlar bir-biri bilan alohida xotira almashishini ta'minlaydi.
Shuningdek, har bir qator, uning xotirasini boshqaruv qurilmasi orqali
o'zaro almashish imkonini beradi.
3. Yonilg‘i (Topology): NUMA tizimlarida, har bir protsessorning
boshqaruv qurilmasiga o'ziga xos bo'lgan xotirasi mavjud. Ushbu
qatorda protsessor va xotira almashishida yuzaga keladigan topologiya
mavjud.
4. Qisqa Kaminlar (Caches): Har bir protsessor xotira almashishini
ta'minlashda lokal kaminlarni ishlatadi. Shuningdek, barcha qatorlarning
umumiy qisqa kaminlari ham mavjud.
5. Avtonom menejment: Har bir qator o'zining xotira almashishini
boshqaradi, shuningdek, avtonom menejmentni yaxshi ta'minlaydi.
NUMA tizimlari quyidagi afzalliklarga ega:



Yaxshi Ishlovchi: Har bir protsessor uchun lokal xotira alohida bo'lib,
ma'lumotlar lokal kaminlar orqali tez olinadi, shuningdek, qatorlar orqali
alohida xotira almashishi ham tez ishlovchi bo'ladi.
Skalabilnost: NUMA tizimlari, protsessorlarni va xotirani qo'shish
imkonini beradi, shuningdek, tizimni ko'paytirishda qulay bo'ladi.
Xotira almashishi kamchiligi: Har qanday NUMA tizimida barcha
protsessorlar o'ziga xos bo'lgan xotira almashishida yuzaga keladigan
topologiya bor. Bu esa har bir murojaatning o'z xotirasi orqali amalga
oshirilmasi kerakligini anglatadi.
NUMA tizimlarining kamchiliklari:


Yordamchi texnologiyalarga bo'lgan tegishliligi: Agar dasturlar
NUMA tizimlarida ishlansa, ularning xotira almashishi va alohida
qatorlarga murojaat qilishida ixtiyoriy uzoqliklar tugallanishi mumkin. Bu
esa ishlovchilar o'rtasida aloqadorlik va yordamchi texnologiyalarga
bo'lgan tegishlilikni tuzatadi.
Xotira almashishining kompleksligi: Har bir qator o'zining xotirasi
bilan alohida bo'lishi, ma'lumotlarning biridan boshqasiga
ko'chirilishining yuzaga kelayotgan chegaralarini orttirishi mumkin.
NUMA tizimlarining afzalliklari va kamchiliklari, tizimning maqsad va
foydalanuvchining talablari bo'yicha o'zgaradi. Raqamli modellash yordamida,
tizimlarni rivojlantirishda foydalanuvchilarga mos variantni tanlash
imkoniyatini ta'minlash mumkin.
45. Umumiy xotirani amalga oshirishning turli usullari bilan ko'p protsessorli
kompyuterlarning tasnifi: COMA.
COMA (Cache only Memory Access - faqat keshga kirish) deb nomlanadi. xotira).
Bu kichik toifalash mantiqiy, chunki katta multiprotsessorlar odatda xotirani bir
nechta modullarga ajratadilar. UMA mashinalarida har bir protsessor har qanday
xotira moduliga bir xil kirish vaqtiga ega. Boshqacha qilib aytganda, har bir so'z
boshqa so'z bilan bir xil tezlikda xotiradan o'qilishi mumkin. Agar bu texnik
jihatdan imkonsiz bo'lsa, eng tez kirishlar sekinlashadi, dasturchi hech qanday
farqni sezmasligi uchun eng sekinga mos keladi. Bu "bir hil" kirishni anglatadi. Bu
bir xillik ishlashni bashorat qilish imkonini beradi va bu omil samarali dasturlarni
yaratish uchun juda muhimdir. Faqat kesh xotirasi arxitekturasi odatda ko'p
protsessorlarda topiladigan xotira tashkilotining maxsus turidir. COMA-da alohida
uy tugunlari mavjud emas, bu esa uni yanada samaraliroq va yaxshiroq qilish
uchun bir qator ortiqcha nusxalarni yaratish imkoniyatini kamaytiradi.COMA
dizayni NUMA ga o'xshaydi, ammo bu erda umumiy xotira kesh xotirasi bo'lib,
ma'lumotlar uni so'ragan protsessorga o'tkaziladi.COMA-da xotira ierarxiyasi
mavjud emas, lekin barcha keshlardan iborat manzil maydoni mavjud. Biroq, unga
masofadan kirishga yordam beradigan kesh katalogi mavjud.
46. Ko'p mashinali hisoblash tizimlarining tasnifi: NDW.
"National Data Warehouse" (NDW) deb nomlangan tizimlar, bir davlat yoki
mamlakat darajasida ommaviy ma'lumotlarni saqlash, boshqarish va ularga kirish
uchun xizmat ko'rsatish maqsadida ishlaydigan ko'p mashinali hisoblash tizimlarini
ifodalaydi. Bu tizimlar, qo'shma ma'lumotlarni, iste'molchilar haqida statistika,
moliyaviy ma'lumotlar, tashkilotlar orasidagi aloqalar va boshqa turlarda
ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
NDW tizimlari, davlat tomonidan boshqariladi va mamlakatni o'z ichiga olgan
ma'lumotlar bazasini o'z ichiga oladi. Bu tizimlar, qonun hujjatlari, demografiya
ma'lumotlari, moliyaviy hisobotlar, ishlab chiqarish, xizmatlar va boshqa sohalar
bo'yicha ma'lumotlarni birlashtiradi. NDW, mamlakatni iqtisodiy, ijtimoiy va
boshqa sohalarida tadqiqotlar, rejalashtirish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish
uchun kerakli ma'lumotlarni ta'minlash uchun yaratilgan bo'lishi mumkin.
Har bir davlat o'z NDW tizimini o'zining xususiyatlariga va maqsadlariiga muvofiq
shakllantiradi. Bu tizimlar, hukumat organlari, ma'lumotlar omborlari va boshqa
tashkilotlar orasidagi koordinatsiyani oshirish, ma'lumotlarni to'plash va qo'llabquvvatlash maqsadida yaratiladi.
47. Ko'p mashinali hisoblash tizimlarining tasnifi: COW.
Cluster Of Workstations, COW tizimida har bir ish joyi, o'zining kompyuter
resurslari (protsessor, xotira, disk, boshqa qurilmalar) bilan taminlangan bo'lib,
ularga tarmoq orqali bog'liq. Bu, ko'p mashinali hisoblash tizimini qurishning
boshqa turlariga o'xshash emas, chunki har bir ish joyi o'zining kompyuteriga ega
bo'ladi.Bunday klasterni ishga tushirish, tizim administratorlari uchun boshqa
sodda tadbirlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Cluster Of Workstations tizimi, bitta
administrator tomonidan boshqariladi va qo'shimcha resurslarni qo'shish va
o'chirish oson bo'ladi. Bu, texnik xizmat ko'rsatish va tuzilishning tuzilishi bilan
bog'liq yangiliklarni saqlab qolishga imkoniyat beradi.Ushbu tizimlar, murakkab
hisoblash vazifalarini bajarish uchun juda ko'p qo'shimcha resurslarni birlashtirish
imkoniyatiga ega bo'lib, texnik administratorlarning ishini osonlashtiradi.
48. Hisoblash tizimlarining buyruqlar va ma'lumotlar oqimi soniga qarab
tasniflash: SIMD. (49 bilan bir xil)
49. Hisoblash tizimlarining buyruqlar va ma'lumotlar oqimi soniga qarab
tasniflash: SIMD.
SIMD toifasiga kiruvchi mashinada (Single Instruction-stream Multiple Datastream – bir nechta ma’lumotlar oqimiga ega bitta ko‘rsatma oqimi) bir vaqtning
o‘zida bitta ko‘rsatma chiqaradigan bitta boshqaruv bloki mavjud, biroq bir nechta
ma’lumotlar to‘plamini qayta ishlay oladigan bir nechta ALU mavjud. bir vaqtning
o'zida. SIMD mashinalarining prototipi ILLIAC IV protsessoridir (2.6-rasmga
qarang). SIMD mashinalari keng qo'llanilmasa ham, ba'zi an'anaviy kompyuterlar
multimedia ma'lumotlarini qayta ishlash uchun SIMD ko'rsatmalaridan
foydalanadi. Pentium protsessorlaridagi SSE ko'rsatmalari SIMD ko'rsatmalari
sifatida tasniflanadi. Har holda, "SIMD dunyosi" dan olingan g'oyalar birinchi
o'ringa chiqadigan bir soha bor, bu oqim protsessorlari. Stream protsessorlari
multimedia ishlovi uchun maxsus ishlab chiqilgan va kelajakda muhim rol o'ynashi
mumkin.
50. Hisoblash tizimlarining buyruqlar va ma'lumotlar oqimi soniga qarab
tasniflash: MISD.
MISD (Multiple Instruction-stream Single Data-stream - bitta ma'lumot oqimi
bilan bir nechta ko'rsatmalar oqimi) juda g'alati toifadir. Bu erda bir nechta
buyruqlar bir xil ma'lumotlar to'plamida ishlaydi. Bunday mashinalar mavjudligini
aytish qiyin, garchi ba'zilari konveyerli mashinalarni MISD deb tasniflaydi.
Tizimlar bir biriga bog'liq o'zgartirishlar (dependencies) o'rinlanishini tashkil etish
uchun foydalanishadi. Misol uchun, birinchi tizim bir operatsiyani bajarib, undan
olingan natijani ikkinchi tizimga o'tkazadi, va ikkinchi tizim o'z ishini bajaradi.
Shu tarzda, barcha tizimlar bir biri bilan aloqador bo'lishadi, va o'zgartirishlar
orqali axborot almashishlari amalga oshiriladi.
Bu model shu tizimlarda oqimlar (pipeline) va boshqa yozuvlar orqali paralel
ishlovchi mamlakatli amallarni bajarishni kuchaytirish maqsadida qo'llaniladi.
Bundan tashqari, MISD modeli bazi ilmiy tadqiqotlarda va maxsus dasturlash
vazifalarini bajarishda ishlatiladi.
Tasvirlangan tizim turi, tegishli ma'lumotlar ishlab chiqishida, soha, va ilg'or tizim
uchun joriy vaqtda mos keladigan amallarni bajarishda qo'llaniladi.
51. Hisoblash tizimlarining buyruqlar va ma'lumotlar oqimi soniga qarab
tasniflash: MIMD.
MIMD (Multiple Instruction-stream Multiple Data-stream - bir nechta ma'lumotlar
oqimiga ega bo'lgan bir nechta buyruq oqimlari). Bu erda bir nechta mustaqil
protsessorlar kattaroq tizimning bir qismi sifatida ishlaydi. Aksariyat parallel
protsessorlar ushbu toifaga kiradi. Ko'p protsessorlar ham, ko'p kompyuterlar ham
MIMD mashinalaridir. MIMD toifasi ko'p protsessorlarga (umumiy xotira
mashinalari) va ko'p kompyuterlarga (xabar almashish mashinalari) bo'lingan. Ko'p
protsessorlarning uch turi mavjud. Ular umumiy xotiraga kirish mexanizmida birbiridan farq qiladi va UMA (Uniform Memory Access - yagona xotiraga kirish),
NUMA (Nonuniform Memory Access - nonunform xotiraga kirish) va COMA
(Cache only Memory Access - faqat keshga kirish) deb nomlanadi. xotira). Bu
kichik toifalash mantiqiy, chunki katta multiprotsessorlar odatda xotirani bir nechta
modullarga ajratadilar. UMA mashinalarida har bir protsessor har qanday xotira
moduliga bir xil kirish vaqtiga ega. Boshqacha qilib aytganda, har bir so'z boshqa
so'z bilan bir xil tezlikda xotiradan o'qilishi mumkin. Agar bu texnik jihatdan
imkonsiz bo'lsa, eng tez kirishlar sekinlashadi, dasturchi hech qanday farqni
sezmasligi uchun eng sekinga mos keladi. Bu "bir hil" kirishni anglatadi. Bu bir
xillik ishlashni bashorat qilish imkonini beradi va bu omil samarali dasturlarni
yaratish uchun juda muhimdir.
52. Parallel kompyuterlar, buyruqlar oqimi va ma'lumotlar oqimi tushunchalari.
Parallel kompyuterlar, buyruqlar oqimi va ma'lumotlar oqimi tushunchalari,
paralellik asosida amalga oshiriladigan barcha qismlarini tavsiflash uchun
foydalaniladi. Bu tushunchalar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Parallel kompyuterlar:
Parallel kompyuterlar, bir nechta ishlab chiqarish qurilmalari yoki protsessorlardan
tashkil topgan tizimlardir. Ular, bir vaqtning o'zida bir nechta operatsiyani bajarish
imkonini ta'minlaydigan muhitda ishlaydilar. Paralellik, kompyuterning boshqa
boshqaruvlariga muqobil ravishda, buyruq bajarish va ma'lumotlar oqimini
osonlashtiradi.
Buyruqlar oqimi:
Buyruqlar oqimi, bir kompyuter tizimi yoki protsessorning o'zida bir vaqtning
o'zida bir nechta buyruqlarni qabul qilish va ularni bajarish imkoniyatini
ta'minlaydigan tizimlardir. Bu, buyruq bajarishda paralellikni ko'rsatadi. Buyruqlar
oqimi, parallelismni amalga oshirish uchun buyruqlarni bir nechta protsessorlarga
taqsimlash yoki bir protsessor tomonidan bajariladigan bitta buyruqni barcha
protsessorlarga o'tkazish va ularni bir vaqtning o'zida bajarishni o'z ichiga oladi.
Ma'lumotlar oqimi:
Ma'lumotlar oqimi, ma'lumotlarni o'qish va ularni ishlash uchun yaratilgan
tizimdir. Bu, odatda ma'lumotlar almashish va ifodalashda paralellikni ta'minlaydi.
Paralellik yordamida ma'lumotlar oqimi, bir nechta qurilmalardan yoki
protsessorlardan tashkil topgan, har biri o'z ma'lumotlarini o'z ichiga olgan muhitda
ishlaydi.
Ushbu tushunchalar, kompyuterlarning yuqori ishlab chiqarish va samaradorlik
darajalarini ta'minlash, boshqa tizimlarga ta'sir ko'rsatmaslik va murakkab
vazifalarni amalga oshirishda yordam beradi.
53. Soket turlari.
"Soket" kompyuter tizimlarida boshqa qurilmalar bilan bog'lanish uchun
ishlatiladigan fizikaviy yoki dasturiy bog'lovni ifodalaydi. Bu sohasida bir nechta
tur bor va ularning har biri o'z xususiyatlarga ega. Quyidagi, keng qo'llaniladigan
bir nechta soket turlarini ko'rsatib beraman:
CPU Soketlari:
LGA (Land Grid Array): Bu turi ishlatilgan keng qamrovli orqa tomonda
qoplangan kontaktlardan iborat bo'lgan proqrammiranuvchi kontakta yoki temir
kontaktdir. CPU, bu kontaktlar orqali atrofida joylashgan elektron qoshibalari bilan
aloqa qiladi.
PGA (Pin Grid Array): Bu turi esa proqrammiranuvchini tasniflashda shubhasiz
foydalaniladigan kontaktni ifodalaydi. Bu kontaktlar, CPU burchaklariga
joylashgan pinni ifodalaydi.
RAM Soketlari:
DIMM (Dual Inline Memory Module): Bu, operativ xotiraga (RAM) joylashish
uchun o'ziga xos turdagi soketlardan biridir. DIMM soketlari xususiy bo'limlarga
bo'linadi va bu bo'limlarda RAM modullari joylashadi.
SODIMM (Small Outline Dual Inline Memory Module): Bu turi ham RAM uchun
ishlatiladi, ammo DIMM dan kichikroq va yaxlitlashgandir.
PCI Express Slotlar:
PCIe Soketlari: Bu turi grafika kartalari, xotira kartalari, va boshqa qo'shimcha
qurilmalar uchun ishlatiladi. Shuningdek, bu soketlar SSD (solid-state disk) va
boshqa qurilmalar uchun ham foydalaniladi.
USB Soketlari:
USB Type-A, Type-B, Type-C: Usbning har bir turi o'z xususiy soketlarga ega
bo'lib, ular o'rtasida joylashtirish imkonini beradi. USB Type-C, boshqa
xususiyatlari orasida birinchi bo'lib, uning omma qabul qilinishi va uning tasvirini
o'z ichiga oladi.
Power Soketi:
AC/DC Power Soketi: Elektr ta'minoti uchun ishlatiladi. AC/DC power soketi
kompyuter batareyasini, batareyali qurilmalarni, yoki portativ kompyuterlarni
ta'minlovchi ro'yxatlarda ishlatiladi.
Bu turlar kompyuter va boshqa elektron qurilmalar uchun eng keng qo'llaniladigan
soket turlaridan faqat ba'zi o'nlarni ta'minlayadi. Qo'llaniladigan soket turlari har
doim yangilanmoqda, shuningdek, yangi texnologiyalar va standardlar bilan
hamkorlik qiladi.
54. IEEE 1394 tashqi interfeysi.
IEEE 1394, ya'ni FireWire yoki iLink deb ataladigan, tashqi interfeys standarti,
dastlab 1990-yillarda Apple va Sony tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, sifatida
ko'p qurilmalar orasida ishlaydigan bir yorliq interfeys bo'lib tanildi. Bu
interfeysning asosiy maqsadi, yuqori tezlikda ma'lumot almashish va almashish
imkoniyatini ta'minlash edi.Quyidagi muhim xususiyatlari bor:Tezlik va
Bandwidth:FireWire, USB-ga nisbatan yuqori tezlikda ma'lumot almashish
imkonini ta'minlaydi. To'g'ridan-to'g'ri ta'minot ommaviy ishlab chiqarish
qurilmalari, videoqo'llaynlar va boshqa tizimlar uchun bo'lib, ma'lumot
almashish va almashish uchun yuqori tezliklar va katta bandvidth (xavfsizlik)
ta'minlaydi.To'plamli ravishda ishlash:FireWire, bitta port orqali bir nechta
qurilmalarga bog'liq bo'lish imkonini ta'minlaydi. Shuning uchun, misol uchun,
bir nechta kamera yoki boshqa qurilmalarni bir vaqtning o'zida birlashtirish va
boshqarishda ishlatiladi. Hot Swapping:FireWire, qurilmaning ishlash vaqtida
qo'ziqni tarqatib turib, yangi qurilmani ulash imkonini ta'minlaydi. Bu esa,
ishlab chiqarish qurilmalari o'zgartirish va qo'shishda osonliklar
yaratadi.Dastlabki ishlab chiqarilganlar:Boshlang'ich 1394-1995 versiyasi 400
Mbps (megabit sekundiga) tezlikni ta'minlaydi. Keyinroq 1394a (FireWire 400)
va 1394b (FireWire 800) versiyalari chiqdi, 1394b versiyasi esa 800 Mbps
tezlikni ta'minlaydi.Keng qo'llaniladigan sohalari:FireWire, aksariyatida sifatli
multimedia tizimlari uchun tasarlandi. Bu, videoqo'llaynlar, MIDI qurilmalari,
harici xotiralar, kamera va boshqa multimedia qurilmalari uchun keng
qo'llaniladi.Bir nechta yil davomida, FireWire, USB 2.0 va USB 3.0 kabi
boshqa tashqi interfeyslar bilan to'g'ri kelishadi. Biroq, hozirgi kunda FireWire
tashqi interfeysi iste'molchi elektronika sohasida kamroq ishlatilmoqda, va USB
3.0, USB 3.1, va USB-C interfeyslari ommaviy o'yin kompyuterlarida keng
qo'llanilmoqda.
55. Chipset: maqsadi va ishlash sxemasi.
Chipset, kompyuter yoki boshqa qurilmalar ichidagi zarur komponentlarning
qo'shma loyihasi yoki kontroller tizimi sifatida tanilanadi. Chipsetning bosh
maqsadi, komponentlar orasidagi almashuv va bir-biriga moslashtirishni tashkil
etish, xususan, prosessor va hafiza (RAM) o'rtasidagi bog'lanishni amalga
oshirishdir.
Chipset, har bir tizimda standart chipta joylashgan bo'lib, bir nechta funksiyalarni
o'z ichiga oladi. Bu, boshqa qurilmalar bilan bog'langan komponentlarning to'g'ri
ishlashini ta'minlash, buslar (portlar va tarmoqlar) orqali ma'lumot almashishni va
uzatishni ta'minlashni o'z ichiga oladi.
Chipsetning quyidagi asosiy funksiyalari mavjud:
Prosessor Interfeysi (CPU Interface):Chipset, prosessor bilan bog'langan va uning
komunikatsiya tizimini boshqaradigan interfeysni ta'minlaydi. Bu, kompyuter
arxitekturasi va prosessorning modeli bo'yicha turlicha bo'lishi mumkin.
Hafiza Kontrolleri:Chipset, tizim hafizasining (RAM) boshqarilishini ta'minlaydi.
Bu, hafizaga ma'lumotlar yozish va o'qish uchun loyiha va protokollarni amalga
oshiradi.
I/O Portlar va Tarmoqlar:Kompyuterdagi har bir port, USB, SATA, Ethernet, PCI
Express, va boshqa tarmoqlar chipset tomonidan boshqariladi. Chipset, ular orasida
ma'lumot almashuvini tashkil etadi.
BIOS/UEFI Interfeysi:Chipset, Basic Input/Output System (BIOS) yoki UniFiied
Extensible Firmware Interface (UEFI) bilan aloqa qiladigan interfeysni
ta'minlaydi. Bu, kompyuter tizimining boshlanishi va boshqa qurilmalar bilan
bog'langanlikni boshqarishni o'z ichiga oladi.
Grafika Kontrolleri:Ba'zi chipsetlar, integratsiyalik grafika kontrolleri sifatida
xizmat qiladi. Bunday chipsetlar, monitorlarga moslashuv va tasvirni ta'minlashda
o'z vazifalarini bajaradi.
Sistem Bus Boshqaruvchi:Chipset, tizim buslarini boshqarish uchun tegishli
qurilmalar orasidagi almashuvni tashkil etadi.
Chipsetning ishlash sxemasi, komponentlar orasidagi almashuv va koordinatsiyani
tasvirlayadi. Bunday qo'llanilishi, kompyuter tizimining umumiy ishlashini
ta'minlashda kritik ahamiyatga ega. Iltimos, chipset modellari va xususiyatlari
asosida kompyuter qurishni rejalashtirishda juda diqqatli bo'ling, chunki
chipsetning ta'mini tizimga qanday ta'sir ko'rsatishi muhimdir.
56. Kompyuterning ichki interfeyslari: AGP.
Accelerated Graphics Port (AGP) - bu, kompyuterning ichki interfeyslari orasida
grafikasini yaxshilash uchun ishlab chiqilgan xususiy interfeysdir. AGP, boshqa
interfeyslar (masalan, PCI) bilan solishtirilganda yuqori grafika tezliklarini
ta'minlash uchun tasarlandi.
Quyidagi muhim xususiyatlar AGP uchun xususiy bo'lib keladi:
Tezlik:
AGP, boshqa interfeyslarga nisbatan yuqori tezliklarga ega edi. U 1990-yillarda
ishlab chiqilgan va o'rtacha tezligi 2 Gbps (gigabit sekundiga)gacha bo'lgan
versiyalarda foydalanildi.
Mahsulotlik:
AGP, asosan, grafika kartalari uchun ishlatilgan edi. Bu interfeys, grafikasini
yaxshilash uchun katta ma'lumotlarni tez o'qish va yozish imkonini ta'minlash
maqsadida yaratilgan bo'lib, boshqa qurilmalar uchun kam foydalanilgan.
Ko'plab Tayyorlovchi:
AGP, kompyuter tomonidan ajratilgan aloqa bilan tegishli bo'lgan keng tarqalgan
bir loyihaga ega bo'ldi. Bu, grafika kartasini qurish va o'zgartirishni osonlashtirish
uchun ta'minotlarni taqdim etdi.
Foydalanish Qulayligi:
AGP yana bir qulaylik - "AGP Pro" nomli toifada, kengaytirilgan ta'minotlar
uchun o'zi bilan samarali qurilmalarni taqdim etishga imkon berdi.
AGP, esa, kelajakda PCI Express (PCIe) interfeysi tomonidan o'rniga olingan.
PCIe, tezlik, qo'llanish, va kam ta'siri o'rganishni takomillashtirish uchun
yaratilgan yangi bir interfeysdir. AGP hozirgi kunda ko'p kamida qo'llanilmaydi,
ammo uning vujudidagi davr va muhimligi tizim kartasini yaratish va grafika
sifatini yuksaltishda hamda uning o'rniga chet el bozorida PCIe-ni qabul qilishda
ko'rsatilgan.