OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
Fizika – matematika fakulteti
Matematika kafedrasi
5130100-matematika ta’lim yoʻnalishi boʻyicha bakalavr
darajasini olish uchun
Irgashev Abbos Ali oʻgʻlining
MODUL TEXNOLOGIYA ASOSIDA MATEMATIKA DARSLARINI
LOYIHALASHTIRISH
mavzusida tayyorlagan
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Rahbar: __________
M. Tajiyev, pedagogika fanlari doktori.
BMI “Matematika” kafedrasining 2018 yil _______ №____ sonli yigʻilishida
koʻrib chiqildi va himoyaga tavsiya etildi.
Kafedra mudiri
__________
H.Norjigitov, fizika-matematika fanlari nomzodi.
BMI fizika-matematika fakulteti dekanati tomonidan himoyaga ruxsat
berildi.
Fakultet dekani __________ Tashtemirov D.E. pedagogika fanlari nomzodi.
Guliston – 2018
1
MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………..
1-bob. Pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslari……………………..
1.1.Pedagogik texnologiya tushunchasi…………………………………....
1.2.Pedagogik texnologiyalar tizimi……………………………………….
1.3.Shaxsga yoʻnaltirilgan ta’lim texnologiyalari………………………….
1.4.Modulli ta’lim texnologiyasi……………………………………………
2-bob. Algebra va matematik analiz asoslarini oʻqitishning modulli
loyihalari…………………………………………………………………….
2.1. «Natural koʻrsatkichli daraja» modulli dars dasturi………………….
2.2. «Koʻrsatkichli funksiya, uning xossalari va grafigi» mavzusining
modulli dars ishlanmasi……………………………………………………..
3 -bob. Geometriyani modul texnologiyasi asosida oʻqitish loyihalari……..
3.1. 7-sinf geometriyasining modulli dars ishlanmalari……………………
3.2. Tajriba-sinov natijalari………………………………………………….
XULOSA…………………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….
2
KIRISH
Vatanımız kelajagı, xalqımızni ertangi
kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi
obroʻ-e’tibori avvalambor farzandlarimizning
unib-oʻsib ulg`ayib qanday inson boʻlib hayotga
kirib borishiga bog`liqdir. Biz bunday oʻtkir
haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak1.
Bugun biz tarixiy bir davrda-xalqimiz oʻz oldiga ezgu va ulugʻ maqsadlar
qoʻyib, kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyati
qurish yoʻlida ulkan natijalarni qoʻlga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz.
Biz oʻz taqdirimizni oʻz qoʻlimizga olib, amaliy qadriyatlarimizga suyanib, shu bilan
birga taraqqiy topgan davlatlar tajribasini hisobga olgan holda, mana shunday
oliyjanob intilishlar bilan yashayotganimiz, xalqimiz asrlar davomida orziqib kutgan
ozod, erkin va farovon hayotni barpo etayotganimiz , bu yoʻlda erishayotgan
yutuqlarimizni xalqaro hamjamiyat tan olgani-bunday imkoniyatlarning barchasini
aynan mustaqillik berganini bugun hammamiz chuqur anglaymiz. Bugungi kunda
yoshlarimiz nafaqat oʻquv dargohlarida, balki radio-televideniye, matbuot, internet
kabi vositalar orqali hamrang-barang axborot va ma’lumotlarni olmoqda. Jahon
axborot maydoni tobora kengayib borayotgan shunday sharoitda yoshlarimizni
ongini faqat oʻrab-chirmab, uni oʻqima, buni koʻrma, deb bir tomonlama tarbiya
berish, ularni atrofini temir devor bilan oʻrab olish, hech shubhasiz, zamonning
talabiga ham, bizning ezgu maqsadlarimizga ham toʻgʻri kelmaydi. Nega deganda,
biz yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini oʻz oldimizga
qat’iy maqsad qilib qoʻyganmiz. Binobarin, biz davlatimiz kelajagini oʻz
qobigʻimizga oʻralib qolgan holda emas, balki umumbashariy va demokratik
qadriyatlarni chuqur oʻzlashtirgan holda tasavvur etamiz. Hozirgi kunda
Oʻzbekistonda ham ta’lim sohasida qator islohotlar olib borilmoqda. Bu
islohotlarning samarasini biz Toshkentda 16-17 fevral kunlari ,,Yuksak bilimli va
intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash –mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish
va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti’’ mavzusida boʻlib oʻtgan xalqaro
konferensiya ishtirokchilari e’tirofida ham koʻrishimiz mumkin. Unda yirik xalqaro
tashkilotlar va moliya institutlari, BMT, Osiyo taraqqiyot banki, Jahon banki, Islom
taraqqiyot banki vakillari va bir qator dunyoning 48 davlatidan ta’lim tizimi
rahbarlari, olimlar, mutaxassislar ishtirok etdi.
Ta’lim sohasi Oʻzbekiston rahbariyati va hukumati siyosatining ustuvor
yoʻnalishidir. Muhtaram Prezidentimiz aytganlaridek, bizga bitiruvchilar emas,
maktab ta’lim - tarbiyasini koʻrgan va mustaqil fikrga ega boʻlgan shaxslar kerak.
Ma’lumki, ta’lim har bir jamiyatning ajralmas tarkibiy qismi boʻlib uning
rivojlanish koʻrsatkichi hisoblanadi. Ijtimoiy tajribaning bogʻlovchi boʻgʻini sifatida
u madaniy an’analar butunligi vorisiyligini hamda jamiyat taraqqiyotini ta’minlaydi.
1
I. A. Kar i mo v Yu k sa k m a ’ n a vi ya t – ye n g i l ma s k uc h , To sh k e nt. , Ma n a vi y at., 2 0 1 0 .
3
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining pirovard natijasi shaxsning oʻqimishli va
yaratuvchi boʻlib shakllanishidir.
Yuqori malakali ish kuchi va yetuk mutaxassis yoshlarsiz buyuk kelajakni
qurib boʻlmaydi. Bunday kadrlarni ta’lim tizimi xalq xoʻjaligiga etkazib beradi.
Shuning uchun ta’limdagi davlat ti’lim standartlarini oʻquv dasturlari va oʻquv
adabiyotlarni takomillashtirish oʻquv jarayoniga yangi axborot va pedagogik
texnologiyasi keng joriy etish, yoshlarni komil inson qilib tarbiyalash jonbozlik
koʻrsatishdagi oʻqituvchi va domlalarga e’tiborni yanada oshirish ta’lim-tarbiya
tizimini safati jixatidan butunlay yangi bosqichga koʻtarish darkor.
Bugungi kunda uzluksiz ta’limning barcha muassasalarida oʻquv fanlarini
oʻqitish jarayoniga ilgʻor pedagogik texnologiyalarni joriy etish borasida koʻplab
ijobiy ishlar olib borilmoqda. Buni e’tiborga olib biz bitiruv malakaviy ishi
mavzusini va muammosini tanladik.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: matematika oʻquv fanini oʻqitish
jarayoniga modulli ta’lim texnologiyasini joriy etish imkoniyatini beruvchi dars
loyihalarini ishlab chiqishdan iborat.
Bitiruv
malakaviy ishining
obyekti – maktab, akademik litsey
matematikasini oʻqitish jarayoni.
Bitiruv malakaviy ishining predmeti – tanlangan mavzular misolida
matematikani oʻqitish jarayonining modul texnologiyasiga asoslangan loyihalarini
ishlab chiqish .
Bitiruv malakaviy ishining vazifasi- mavzuga oid oʻquv va ilmiy adabiyotlar,
internet manbalarini topish, ma’lumotlarni tahliliy oʻrganib tartiblash, nazariy
ma’lumotlarni oʻzlashtirish, maktab, akademik litsey matematikasi mazmunidan
modul texnologiyasini joriy etish imkoniyatini beruvchi mavzularni tanlash,
tanlangan mavzular misolida maktab, akademik litsey matematikasini oʻqitish
jarayonining modul texnologiyasiga asoslangan loyihalarini ishlab chiqish, reja
asosida BMIni jihozlash.
B M I ning tuzulishi va tarkibi - bitiruv malakaviy ishi kirish, uch bob,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati va ilovalarni oʻz ichiga olgan.
4
1-BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA TUSHUNCHASI
Pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning oʻrtalarida AQSHda
qoʻllanila boshlagan. Bunda “pedagogik texnologiya” va “ta’lim texnologiyasi”
atamalari faqat texnika vositalari yordamida oʻqitishga nisbatan qoʻllangan.
Hozirgi kunda pedagogik texnologiya terminini ishlatishda bir nechta talqinlar
mavjud.
1. Oʻquv jarayoni uchun vosita, oʻquv qurollari, ta’limning texnik vositalarini
ishlab chiqish va qoʻllash sifatidagi pedagogik texnologiyalar (B.G.Lixachev,
S.A.Smirnov, R.de Kiffer, M.Meyer).
2. Ta’limni takomillashtirishda bixevioristik metodlar va tizimli tahlilni
qoʻllashga qaratilgan oʻquv vazifalarini amalga oshirish usuli yoki komunikatsiya
jarayoni sifatidagi pedagogik texnologiyalar (V.P.Bespalko, M.A.CHoshanov,
V.A.Slastenin, V.M.Monaxov, A.M.Kushnir, B.Skinner, S.Gibson, T.Sakamoto).
3. Ijtimoiy, boshqaruv va tabiiy fanlarga asolangan optimal oʻrgatuvchi
tizimlarni loyhalash bilan shugʻallanuvchi bilishning keng sohasi sifatidagi
pedagogik texnologiyalar (P.I.Pidkasistыy, V.V.Guzeev, M.Eraut, R.Stakenas,
R.Kaufman, D.Eli, S.Vedemeyer).
4. Pedagogik texnologiyaning bir nechta mohiyatini birgalikda qarashni taklif
etuvchi koʻpjixatli yondashuv (M.V.Klarin, V.V.Davыdov, G.K.Selevko, D.Finn,
K.M.Silber, P.Mitchel, R.Tomas).
Quyida pedagogik texnologiyaga berilgan bir nechta ta’riflarni keltiramiz:
Texnologiya – biror ishda, mahoratda, san’atda qoʻllaniladigan usullar, yoʻllar
yigʻindisi. ( Izohli lugʻat)
Texnologiya – ishlov berish, ahvolni oʻzgartirish san’ati, mahorati, qobiliyati,
metodlar yigʻindisi. ( V. M. SHepel)
Pedagogik texnologiya – oʻqitishning, ta’limning shakllari, metodlari,
usullari, yoʻllari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yigʻindisi va joylashuvini
belgilovchi psixologik tartiblar majmuasi; u pedagogik jarayonning tashkiliy uslubiy
vositalaridan iborat. ( B. T. Lixachev)
Pedagogik texnologiya – oʻqituvchi mahoratiga bogʻliq boʻlmagan holda
pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan, oʻquvchi shaxsini shakllantirish
jarayonining loyihasidir. ( V. P. Bespalko)
Pedagogik texnologiya – ta’limning rejalashtiriladigan natijalariga erishish
jarayoni tafsiloti. ( I. P. Volkov)
Ta’lim texnologiyasi – didaktik tizimning tarkibiy jarayonli qismi. (M.
CHoshanov)
Pedagogik texnologiya – oʻquv jarayonining oʻquvchilar va oʻqituvchi uchun
qulay sharoitlar ta’minlashni loyihalash, tashkil qilish va oʻtkazish boʻyicha hamma
detallari oʻylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modeli. ( V. M. Monaxov)
Pedagogik texnologiya – texnika resurslari, odamlar va ularning oʻzaro ta’sirini
hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qoʻyuvchi oʻqitish
5
va bilimlarni oʻzlashtirishning hamma jarayonlarini yaratish, qoʻllash va
aniqlashning tizimli metodi. (YUNESKO)
Pedagogik texnologiya – pedagogik maqsadlarga erishish uchun
foydalaniladigan barcha shaxsiy, uskunali va metodologik vositalarning tizimli
yigʻindisini va ularning amal qilish tartibini bildiradi. (M.V.Klarin)
Pedagogik texnologiya tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga singdirish,
boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan bir tizimga keltirishdir.
(Sakomoto)
Pedagogik texnologiyaning mohiyati didaktik maqsad, talab etilgan
oʻzlashtirish darajasiga erishishdan iborat boʻlib, uni tadbiq etishni hisobga olgan
holda ta’lim jarayonini ilgaridan loyihalashtirishda namoyon boʻladi.
(U.Nishonaliev)
Pedagogik texnologiya – bu oʻqituvchi (tarbiyachi) ning oʻqitish (tarbiya)
vositalari yordamida oʻquvchi (talaba)larga muayyan sharoit va ketma-ketlikda
ta’sir koʻrsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan sifatlarni
shakllantirish jarayonidir. (N.Saidaxmedov)
Pedagogik texnologiya – bu jamiyat ehtiyojidan kelib chiqib, shaxsning
oldindan belgilangan ijtimoiy sifatlarini samarali shakllantiruvchi va aniq maqsadga
yoʻnaltirilgan oʻquv jarayonini tizim sifatida qarab, uni tashkil etuvchilar, ya’ni
oʻqituvchining oʻqitish vositalari yordamida tahsil oluvchilarga ma’lum bir
sharoitda muayyan ketma-ketlikda koʻrsatgan ta’sirini va ta’lim natijasini nazorat
jarayonida
baholab
beruvchi
texnologiyalashgan
ta’limiy
tadbirdir.
(B.G.Ziyomuxammedov)
Pedagogik texnologiya – turli mualliflar (manbalar)ning barcha ta’riflari
mazmunini oʻzida mujassam etuvchi umumlashtirishdan iborat. (G.K.Selevko).
1.2. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR TIZIMI
Har qanday pedagogik texnologiya pedagogik faoliyatning ma’lum bir sohasini
qamrab oladi. Bu soha bir nechta tarkibiy qismlar (va ularga mos texnologiyalar)dan
tashkil topgan boʻlsada, oʻzi undan yuqori darajadagi kengroq faoliyat
(texnologiya)ning bir qismi boʻladi. Pedagogik tenologiyalarning vertikal tizimida
quyidagi 4 ta bir-birini qamrab oluvchi ta’lim texnologiyalarini qayd etish mumkin:
1. Matatexnologiyalar. (Ijtimoiy pedagogik daraja). Ta’lim sohasidagi
ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdagi texnologiyalar boʻlib, davlat, rayon, oʻquv
muassasasidagi ta’lim jarayonini yaxlit qamrab oluvchi umumpedagogik
(umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiyalar. Masalan, rivojlantiruvchi ta’lim
texnologiyalari, tuman ta’lim sifatini boshqarish texnologiyasi, ma’lum bir ta’lim
muassasi-maktab, litsey kollej, OOʻYU tarbiyaviy ishlari texnologiyasini
metatexnologiyalar sifatida qarash mumkin.
2. Makrotexnologiyalar
(tarmoq
pedagogik
texnologiyalari)
–
umumpedagogik va umummetodik daraja. Bu ta’limning ma’lum bir tarmogʻini,
ta’lim yoki tarbiyaning biror bir yoʻnalishini, oʻquv predmetini qamrab olgan
texnologiyalar. Masalan, ma’lum bir oʻquv predmetini oʻqitish texnologiyasi,
kompensatsiyalovchi ta’lim texnologiyasi.
6
3. Mezatexnologiyalar yoki modulli-lokal texnologiyalar. Bu texnologiyalar
oʻquv–tarbiya jarayonining qaysidir bir qismi (moduli)ni amalga oshirishga
qaratilgan yoki xususiy, lokal didaktik, metodik yoki tarbiyaviy vazifalarga
qaratilgan boʻladi. Masalan, sub’ekt va ob’ektlarning ayrim faoliyat turi
texnologiyalari, ma’lum bir mavzuni oʻrganish texnologiyasi, dars texnologiyasi,
oʻzlashtirish, takrorlash va nazorat texnologiyasi.
4. Mikrotexnologiya – shaxsiy muloqot darajavsidagi texnologiyalar. Ular
pedagogik jarayon sub’ektlarining individual oʻzaro ta’siri yoki oʻz- oʻziga ta’siri
asosida tor doiradagi vazifalarni amalga oshiradilar. Masalan, chiroyli yozuv
koʻnikmasini shakllantiruvchi texnologiya, individning alohida olingan sifatlarini
korreksiyalovchi texnologiyalar.
Pedagogik texnologiyalarning gorizontal tizimi quyidagi uch jihatdan tashkil
topgan:
1) Ilmiy: pedagogik nazariya va amaliyotning yutuqlariga asoslanuvchi
ma’lum bir muammoning ilmiy ishlab chiqilgan yechimidan iborat texnologiya;
2) formal–bayoniy: rejalashtirilgan natijalarga erishish uchun qoʻllaniladigan
maqsad, mazmun, metodlar va vositalar, xarakatlar algoritmining modeli, bayoni
koʻrinishidagi texnologiyalar.
3) jarayoniy–amaliy: ob’ekt va sub’ektning faoliyati- ularning maqsadlash,
rejalash, tashkillashtirish, maqsadga erishish va natijalar tahlilini amalga oshirish
jarayonidan iborat texnologiya.
Demak, pedagogik texnologiyalar-ta’limning ratsional yoʻllarini tadqiq
qiluvchi va loyihalovchi pedagogik nazariya sohadagi fan sifatida, faoliyatning
algoritmlar sistemasi, vositalari va ta’sir etuvchilari sifatida, ta’lim va tarbiyaning
real jarayoni sifatida xizmat qiladi.
Ta’lim jarayoniga texnologik yondashuv
- pedagogik
jarayonni boshqarish va katta aniqlikda natijalarni
bashorat qilish;
- amaliy tajriba va uning qoʻllanilishini ilmiy asoda tahlil qilish va
sistemalashtirish;
-ta’limiy va ijtimoiy – tarbiyaviy muammollarni kompleks hal etish;
-shaxs rivoji uchun qulay sharoitlarni ta’minlash;
-insonga noqulay vaziyatlar ta’sirini kamaytirish;
- mavjud resurslardan optimal foydalanish;
-ijtimoiy–pedagogik muammolarni hal etishning texnologiyalar va
modellarining samaralilarini tanlash va yangilarini ishlab chiqish imkoniyatini
beradi.
Yapon pedagogi S. Sakamoto fikricha pedagogikaga texnologik yondashuv –
unga tafakkurning tizimli shaklini qoʻllashni bildiradi.
Ta’lim va pedagogik jarayonlarga texnologik yondashuv universal boʻlmay fan
va amaliyotning pedagogika, psixologiya, sotsiologiya, ijtimoiy pedagogika,
siyosatshunoslik kabi yoʻnalishlarining ilmiy yondashuvlarini toʻldiradi.
7
Nashr etilayotgan oʻquv–metodik adabiyotlar, idmiy–metodik maqolalarda
“pedagogik texnologiya”, “pedagogik tizim” atamalarini birini–ikkinchisi bilan
almashtirib, bir ma’noni bildiruvchi tushunchalar sifatida qoʻllashlar uchrab turadi.
Tizim (sistema–grekcha systema–qismlardan tuzilgan, birlashtirilgan) ma’lum
bir yaxlitlikni hosil qiluvchi, bir-biri bilan ma’lum bir munosabat va bogʻlanishlarda
boʻlgan elementlar majmuasi.
Tizim tushunchasi koʻproq umumiylik xususiyatiga ega. Tizim tushunchasi
koʻproq statistik, tarkibiy xolatlarni ifodalashda ishlatilsa, texnologiya tushunchasi
ma’lum bir vaqt oraligʻida roʻy beradigan jarayon sub’ekt va ob’ektlar orasidagi
faoliyatni koʻzlangan natijaga erishishni nazarda tutishda ishlatiladi. Har qanday
pedagogik tizim texnologiya boʻla olmaydi, lekin har qanday texnologiya ma’lum
bir tizimni bildiradi. Bundan tashqari “metodika” va “texnologiya” terminlarini ham
bir – biridan farq qilish lozim. Fanni oʻqitish metodikasi mazmun, sifat, har xillikka
urgʻu bersa, fanni oʻqitish texnologiyasida maqsad, jarayon, son-miqdor, moʻljalga
urgʻu beriladi.
Fanni oʻqitish metodikasi modullar, boʻlimlar, mavzuni oʻqitish, turli
mashgʻulotlarni tashkillashtirish va oʻtkazish; bilim, malaka va koʻnikmalarni
shakllantirish metodalarini qamrab oladi. SHu bilan birga aniq bir harakatlarni
amalga oshirish-misol yechish, ogʻzaki bayon etishda metodika termini ishlatiladi.
Buning natijasida ayrim xollarda texnologiyalar ta’lim metoditkasida, ayrim
metodikalar texnologiya tarkibida qatnashadi. Masalan, bumerang texnologiyasi
tarkibiga nazariy ma’lumotni mustaqil oʻrganish metodikasi kirsa, bumerang
texnologiyasi matematika oʻqitish metodikasi tarkibiga kiradi.
“Pedagogik texnika” deganda – kasbiy koʻnikma, oʻquvchiga ta’sir usullari
majmuasi tushiniladi.
Model iborasini ta’lim texnologiyalari bilan birgalikda ishlatilganda
qaralayotgan texnologiyaning boshqa bir varianti ma’nosida tushiniladi.
Ta’lim texnologiyasining tashkiliy elementlari-oʻqituvchi, oʻquvchi, maqsad,
natija, axborotlar mazmuni, metodlar vositalar, usullar va oʻqitishning tashkiliy
shakllari, nazorat qilish, tashxislash, axborotlar olish usul va vositalaridan iborat.
Ta’lim texnologiyasi quydagi uch bosqichdan iborat: loyihalashtirish, amalga
oshirish, nazorat qilish va baholash.
Loyihalash - moʻljallangan maqsad va uni amalga oshirish usuli va vositalari
yigʻindisini aniqlashdan iborat. Bu blok doirasida quydagi ketma-ketlikda
operatsiyalar amalga oshiriladi:
-ta’lim texnolgiyasini amalga oshirish vaqtini aniqlash;
- oʻquv materiallarini tahlil etish;
- maqsad va didaktik vazifalarni ajratib olish;
- oʻquv materiallarini ma’lum tizimga keltirish va vaqt boʻyicha taqsimlash;
- bilim, koʻnikma va malakalarni oʻzlashtirish bosqichlari, shuningdek,
shaxsning sifat va fazilatlarini rivojlantirishni aniqlab olish;
- oʻquvchilarni qiziqtirish usuli va vositalarini aniqlash.
Ta’lim loyihasini amalga oshirishda quydagi ishlarga alohida e’tibor qaratiladi:
8
-oʻrganilayotgan mavzu boʻyicha maqsad, vazifalar bilan oʻquvchilarni
oldindan tanishtirish, muammo, topshiriqlarni, shuningdek, uy vazifalari, mustaqil
ishlarni, ularni bajarish tartibi, vaqtini e’lon qilish, mavzuni toʻliq oʻzlashtirish
boʻyicha koʻrsatmalar berish, etalon darajasida oʻzlashtirish me’zonlarini aytib
berish;
- oʻquvchilarning faol, mustaqil faoliyatini ragʻbatlantirish, ular diqqatini
mavzu mazmuniga jalb etish, oʻquv-biluv motivlarini uygʻotish, muammolarni
bajarishga extiyoj uygʻotish. Mavzu boʻyicha ma’lumotlar toʻplash, toʻplangan
ma’lumotlar yuzasidan joriy nazoratni tashkil etish, mavzuni toʻliq oʻzlashtirishga
oid oʻzgartirish, qoʻshimcha, tuzatishlarni belgilash;
- mavzu boʻyicha toʻplangan bilimlarga ishlov berish. Ta’lim jarayonida
kutilgan va kutilmagan, rejalashtirilgan, favqulodda va tasodifiy xodisalar uchrab
turadi. Olingan natijalarga asoslanib loyihaga yangi oʻzgartirish, qoʻshimcha,
tuzatishlar kiritiladi. Erishilgan natijalar kafolatlangan natija bilan taqqoslanadi.
- mavzu boʻyicha umumiy xulosalar chiqarish, chiqarilgan xulosalarni turli
holatlariga tatbiq qilish. Nazorat turlari natijalariga koʻra mavzu boʻycha axborot
toʻplash, toʻplangan axborotlarga ishlov berish jarayonlarida oʻquvchilar erishgan
yutuqlarni tahlil qilish, oʻquvchilarning bilim, koʻnikma, malakasi, ijodiy faoliyat
tajribasi, munosabatlaridagi kamchilaklarini koʻrsatish, sinfning xar bir
oʻquvchisiga yakuniy nazoratgacha bajaradigan qoʻshimcha topshiriqlar berish,
ularni oʻquv materiallarini yanada atroflicha etalon darajasida oʻzlashtirishga
ragʻbatlantirish;
-yakuniy nazoratning asosiy funksiyasi oʻquvchilarning ma’lumot va ta’lim
mazmuni elementlarini etalon darajasida oʻzlashtirishlarini aniqlash, etalon
darajasidan past oʻzlashtirgan oʻquvchilarni ogohlantirish, qoʻshimcha topshiriqlar
berish.
Nazorat qilish-baholashning vazifasi qoʻyilgan maqsadni amalga oshirishning
borishi haqida joriy, oraliq va yakuniy nazoratlarni reja asosida oʻtkazish, ishlab
chiqilgan me’zonlar asosida baholash, ya’ni muntazam ravishda teskari aloqani
ta’minlash va axborotga qayta ishlov berishdan iborat. Olingan axborotni tahlil qilib,
zarur xollarda kelgusidagi xarakatlarga oʻzgartirishlar kiritiladi va nihoyat,
qoʻyilgan maqsad va olingan natijalarning mosligi haqida xulosa chiqariladi. Har
qanday maqsadga erishishda vaziyat bevosita natijalarning mosligi haqida xulosa
chiqariladi
Pedagogik texnologiyalarning asosiy sifatlari
1. Tizimlilik (sistemalilik)
1.1 Majmuaviylik (komplekslilik)
1.2.Yaxlitlilik
2. Ilmiylilik
2.1 Konsentuallik
2.2 Rivojlanuvchanlik
3. Takibiylik (strukturalilik)
3.1
Ierarxiylik
(matetexnologiyalar,
tarmoq
makrotexnologiyalar,
modulli-lokal mezotexnologiyalar, mikrotexnologiyalar)
9
3.4 Jarayonlilik
3.5 Vorisiylik
3.6 Har xillilik va egiluvchanlik
4. Boshqaruvchanlik
4.1 Tashxislanuvchanlik
4.2 Bashoratlanuvchanlik
4.3 Samaradorlik
4.4 Maqbullilik
4.5 Tiklanuvchanlilik
Pedagogik jarayonning texnologiyalashganlik tamoyillari
- tizimlilik
- ilmiylik
- tarkibiylik
- boshqaruvchanlik
Innovatsion pedagogik texnologiyaning manbalari va tarkibiy qismlari
- ijtimoiy islohatlar va yangi pedagogik tafakkur;
- fan – pedagogik, psixologik, ijtimoiy – gumanitar, texnik;
- ilgʻor pedagogik tajriba;
- texnika, tarqqiyot yutuqlari;
- tajriba (oʻtmishdagi, eldagi, chet eldagi)
- xalq pedagogikasi (entopedagogikasi)
Pedagogik texnologiyalar tasnifi (G.K.Selevko)
Qoʻllanish darajasiga koʻra –umumpedagogik, xususiy metodik, lokal (moduli)
texnologiyalar.
Falsafiy asosiga koʻra – materialistik, idealistik, dialektik, metafizik, ilmiy,
diniy, insonparvar, antigumanistik, erkin tarbiya, majburlash v.b. texnologiyalar.
Ruhiy rivojlanishdagi bosh faktorga koʻra-biogen, sotsiogen, psixogen,
idealistik texnologiyalar.
Pedagogik texnologiyalarni qoʻllashda faqat bitta omil, metod, tamoyildan
foydalanilmaydi, balki ularning majmuasidan iborat. Qaysidir bir omil asosiy,
boshqaruvchi boʻlishi bilan pedagogik texnologiyalar bir-biridan farqlanadi.
Ilmiy konsepsiyaga koʻra-assotsiativ-reflektor, bixevioristik, rivojlantiruvchi
v.b. texnologiyalar.
Shaxsiy strukturaga yoʻnaltirilganligiga koʻra-axborot(bilim, koʻnikma va
malakalarni shakllantiruvchi) texnologiyalari; Amaliy (aqliy faoliyat usullarini
shakllantiruvchi) texnologiyalar; ma’naviy-hissiy (ma’naviy, estetik munosabatlarni
shakllantiruvchi) texnologiyalar; oʻz-oʻzini rivojlantiruvchi (shaxsni oʻz-oʻzini
boshqaruvchi mexanizmlarni shakllantiruvchi) texnologiyalar; evristik (ijodiy
qobiliyatni rivojlantiruvchi) texnologiyalar; amaliy (amaliy-faoliyatli sohani
shakllantiruvchi) texnologiyalar.
Mazmun va tarkibiga koʻra- oʻrgatuvchi va tarbiyalovchi, dunyoviy va diniy,
umumta’lim va kasbga yoʻnaltirilgan, gumanitar va texnokratik, turli tarmoqli,
xususiy (oʻquv fanlari xususiyatlariga koʻra), majmuaviy, monotexnologiyalar,
kirishuvchan v.b.
10
Ta’lim-tarbiya jarayoni qandaydir bir bosh gʻoya, tamoyil, konsepsiya asosida
tashkillashtirilsa– monotexnologiya, turli monotexnologiyalardan tashkillashtirilsamajmuaviy texnologiya boʻladi. Shunday texnologiyalar borki, ularning ayrim
elementlari boshqa texnologiyalarga kirishib ketadi, ularda faollashtiruvchi yoki
boshqa vazifani bajaradi. Bunday texnologiyalar kirishuvchan texnologiyalar
deyiladi.
Idrok etish faoliyatini tashkil etish va boshqarishga koʻra-oʻqituvchining
oʻquvchi bilan oʻzaro ta’siri ajrashgan (oʻquvchilar faoliyati boshqarilmaydigan,
toʻgʻrilanmaydigan), siklik (nazorat, oʻz-oʻzini nazorat, oʻzaro nazorat bilan),
tarqoq (frontal), yoʻnaltirilgan (yakka tartibda), verbal, avtomatlashtirilgan ( oʻquv
vositalari yordamida) texnologiyalar.
V.P.Bespalko fikriga koʻra qayd etilgan texnologiyalarni bir-biri bilan
moslashtirish quyidagi didaktik tizim (texnologiya)larni keltirib chiqaradi:
-an’anaviy ma’ruzali ta’lim (ajrashgan, tarqoq, verbal);
- audiovizual texnik vositalar yordamida ta’lim (ajrashgan, tarqoq,
avtomatlashtirilgan);
- «maslahatchi» tizimi (ajrashgan, yoʻnaltirilgan, verbal);
-oʻquv
adabiyoti
yordamida
ta’lim
(ajrashgan,
yoʻnaltirilgan,
avtomatlashtirilgan)-mustaqil ish;
-«kichik guruhlar» tizimi (siklik, tarqoq, verbal)-gruppaviy, tabaqalashtirilgan
ta’lim;
-kompyuterli ta’lim (siklik, yoʻnaltirilgan, avtomatlashtirilgan);
-«repetitor» tizimi (siklik, yoʻnaltirilgan, verbal)-yakka tartibda ta’lim;
- «dasturli ta’lim» (siklik, yoʻnaltirilgan, avtomatlashtirilgan) avvaldan
tuzilgan dastur mavjud boʻlgan ta’lim.
Ta’lim-tarbiya jarayonidagi bolaning oʻrni, kattalarning bolalarga
munosabatidan kelib chiquvchi pedagogik texnologiyalar:
-avtoritar texnologiyalar, oʻqituvchi ta’lim jarayoni sub’ekti, oʻquvchi-ob’ekti.
Qat’iy talab, majburlash, oʻquvchilar mustaqilligini inkor etuvchi texnologiya;
-didaktotsentrik texnologiyalar, sub’ekt-ob’ekt munosabatlari, ta’limning
tarbiyadan ustunligi, shaxsni shakllantirishdagi asosiy omil didaktik vositalar
sanaladi;
-shaxsga yoʻnaltirilgan texnologiyalar, ta’lim tizimining markaziga oʻquvchi
qoʻyiladi, uning rivojlanishi, ichki imkoniyatlarini ishga solishga barcha shartsharoitlar yaratiladi. Sub’ekt-sub’ekt munosabatiga asoslangan boʻlib, bolaning har
tomonlama, erkin, ijodiy rivojlanishi asosiy maqsad qilib belgilangan.
Ta’lim-tarbiya jarayonining usul, uslub, vositalari asosida nomlangan
pedagogik texnologiyalar:
-reproduktiv;
-dasturli;
-muammoli;
-rivojlantiruvchi;
-oʻz-oʻzini rivojlantiruvchi;
-munozarali;
11
-muloqot;
-oʻyin;
-ijodiy v.b.
An’anaviy ta’lim tizimini takomillashtirish mazmuniga koʻra aniqlanuvchi
texnologiyalar:
-pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirishga
qaratilgan (hamkorlikda oʻqitish, SH.A.Amonashvilining shaxsiy-insoniy
munosabatlar texnologiyasi kabi shaxsiy munosabatlar, individual yondoshuv,
demokratik boshqarishga asoslangan texnologiyalar);
-oʻquvchilar faoliyatini jadallashtirish va faollashtirishga qaratilgan (oʻyin,
muammoli,V.F.SHatalovning tayanch signallarni konspekt qilish, E.I.Passovning
kommunikativ ta’lim texnologiyalari);
- ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarish samaradorligiga qaratilgan
(dasturlashtirilgan ta’lim, tabaqalashtirilgan ta’lim-V.V.Firsov, N.P.Guzik;
individuallashtirilgan ta’lim-A.S.Granitskaya, I.Unt, V.D.SHadrikov; guruhda va
jamoada oʻqitish –I.D.Pervin, V.K.Dyachenko; kompyuter texnologiyalari);
- oʻquv materialini metodik takomillashtirish va didaktik qayta qurishga
qaratilgan (didaktik birliklarni yiriklashtirish-P.M.Erdniev; «Madaniyatlar
munozarasi»-V.S.Bibler, S.YU.Kurganov; «Ekologiya va dialektika» tizimiL.V.Tarasov; aqliy faoliyatni bosqichma-bosqich shakllantirish-M.B.Volovich);
-bolaning tabiiy rivojlanish jarayoniga tayanuvchi (L.N.Tolstoy boʻyicha
ta’lim; A.Kushnir boʻyicha savodxonlikni tarbiyalash );
-alternativ (R.Shtaynerning valdorf pedagogikasi; S.Frenening erkin mehnat
texnologiyasi; A.M.Lobkning ehtimoliy ta’lim texnologiyasi);
-majmuaviy (koʻplab mualliflik texnologiyalari: A.N.Tubelskiyning «Oʻzoʻzini anglash maktabi», I.F.Goncharovning «Rus maktabi», E.A.YAmburgning
«Maktab hamma uchun», M.Balabanning «Maktab-park» texnologiyalari).
G.K. Selevko pedagogik texnologiyalarni tahlil qilish va bayon etishning
quyidagi modelini keltiradi:
1. Texnologiya nomi.
2. Identifikatsiyalash.
1) qoʻllanish darajasiga koʻra turi;
2) asosiy falsafiy tutgan oʻrni (pozitsiyasi);
3) asosiy metodologik yondashuvlar;
4) rivojlantiruvchi omillar;
5) asosiy ilmiy gʻoya bayoni;
6) shaxsni rivojlantirishning ma’lum sohaga yoʻnaltirilganligi;
7) biror bir mazmunli sohaga aloqadaorligi;
8) ustun turuvchi ijtimoiy – pedagogik faoliyat turini koʻrsatish;
9) pedagogik jarayonni boshqarish tipi;
10) ustuvor metod va vositalar;
11) pedagogik jarayonni tashkil etishda qoʻllaniladigan shakllar;
12) ustuvor ta’lim vositalari;
13) tarbiyaviy yondashuvga yoʻnaltirilganlilik bayoni;
12
14) biror–bir an’anaviy texnologiyani zamonaviylashtirishning qaysidir
guruhiga mansubligi;
15) texnologiyaning kimga qaratilganligi.
3. Texnologiyaning maqsadga yoʻnaltirilganligi.
4. Pedagogik texnologiyaning konseptual asoslari.
5. Oʻquv – tarbiya jarayonining mazmuni.
6. Jarayoniy tavsifi (metodik xususiyatlari).
7. Dasturiy – metodik ta’minoti.
8. Texnologiklik mezonlariga mosligi:
- Tizimlilik;
- Ilmiylilik;
- Tarkibiylik;
- boshqruvchanlik.
9. Ekspertiza.
Pedagogik texnologiyalarni baholashdagi asosiy me’zon uning natijaviylik va
samaradorligi.
1.3. SHAXSGA YOʻNALTIRILGAN TA’LIM TEXNOLOGIYALARI
Pedagogik – psixologik hamda fanlarni oʻqitish metodikalariga bagʻishlangan
koʻplab adabiyotlarda oʻquvchining individual xususiyatlarini ochib berishga uning
qobiliyatlarini rivojlantirish qiziqishlarini e’tiborga olgan holda shaxs sifatida
shakllanish ishiga yordam beruvchi yakka tartibda olib boriladigan ta’lim shaklini
shaxsga yoʻnaltirilgan ta’lim deb qaraladi. Ta’lim tarbiya jarayonida qoʻllaniladigan
barcha usullar shaxsga qaratilganini e’tirof etgan holda alohida olingan oʻquvchiga
ta’limiy – tarbiyaviy ta’sir etish usulini ham shaxsga yoʻnaltirilgan ta’lim usuli deb
ataymiz. Shaxsga yoʻnaltirilgan ta’lim asosini anglash va bir-birini tushunish tashkil
etadi. An’anaviy ta’lim asosini tushuntirish tashkil etib, bu tushunchalar farqini
B.S.Bibler quyidagicha sharxlaydi: tushuntirish – bitta sub’ekt, monolog; anglash –
ikkita sub’ekt bir-birini tushunishi, hamkorlik, dialogdir.
K.N.Ventsel fikriga koʻra shaxsga yoʻnaltirilgan ta’lim asosini tushuntirishdan
anglashga, monologdan dialogga, ijtimoiy nazoratdan rivojlanishga, boshqarishdanoʻz-oʻzini boshqarishga oʻtish tashkil etadi. Pedagog fanni oʻquvchilar bilishiga
emas, ularning hamkorlik qilishiga, ijodkorlik xususiyatlarini namoyon qilishiga
erishishi kerak. Oʻquvchini pedagogik qoʻllab-quvvatlash oʻqituvchining asosiy
vazifasi boʻlishi kerak. Oʻquvchining qoʻyilgan masala ustida ijodiy izlanish,
masalani tadqiq etishga tajribasi, imkoniyatlari, salohiyati etarli emas.
Oʻqituvchining maslahati va yordamiga muhtoj. Oʻqituvchining qoʻllab-quvvatlashi
SH.Amanashvili ta’kidlashicha quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
- bolani sevish;
- bola yashayotgan muhitni odamiylashtirish;
- oʻz bolaligini bolada koʻrish.
Xorijiy psixologik tadqiqotlar pedagogning vazifasi bola shaxsini
shakllantirishda, rivojlantirishda deb ta’kidlaydi. K.Rodjers fikriga koʻra oʻqituvchi
13
sinfda oʻquvchining individual rivojlanishiga ta’sir etuvchi muhitni yaratish uchun
quyidagilarga amal qilishi kerak:
- oʻquv jarayoni davomida oʻquvchilarga toʻla ishonchni namoyon qilishi;
- har bir oʻquvchi va sinf oldida turgan maqsad va vazifalarni aniqlashtirish
va ifoda qilishda koʻmaklashishi;
- oʻquvchilarda ichki ragʻbat (motiv) mavjudligiga asoslanishi;
- har bir oʻquvchi uchun oʻqituvchi turli tuman tajribalarga ega, zarur
boʻlganda doimo murojaat etish mumkin boʻlgan manba boʻlishi;
- oʻqituvchi doimo oʻquvchilar guruhi ruhiyatini sezishi va uni qabul qilishi;
- guruhdagi oʻzaro muloqotning faol ishtirokchisi boʻlishi;
- oʻz xis – tuygʻularini ochiq ifoda etishi;
- har bir oʻquvchi his – tuygʻulari va kyechinmalarini tushunishga erishishi;
- oʻz – oʻzini va oʻz imkoniyatlarini yaxshi bilishi.
Rossiya FA akdemigi E.V.Bondarevskaya shaxsga yoʻnaltirilgan ta’limni
tashkil etuvchi oʻqituvchi quyidagi talablarga javob berishi kerak deydi:
- bolaga, madaniyat va ijodga qadr qiymatli munosabatda boʻlishi;
- insoniy pedagogik munosabatni namoyon qilishi;
- bolaning ruhiy va jismonan sogʻligʻini saqlashi;
- oʻquv-rivojlantiruvchi va madaniy-axborot ta’lim muhitini yaratishi va
muntazam boyitishi;
- ta’lim
mazmunini
oʻquvchi
shaxsini
shakllantirishga
qarata
takommillashtirishi;
- oʻquvchi shaxsini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi turli
tuman pedagogik texnologiyalarni egallashi;
- har bir oʻquvchining oʻziga xos tomonlarini qoʻlab – quvvatlashi va
rivojlantirishi.
- «Birgalikda oʻqiymiz».
- Sinf 3-4 nafardan iborat guruhlarga ajratiladi. Har bir gurux bitta
topshiriq oladi. Bu topshiriq sinf topshirigʻining bir qismidan iborat. Har bir
guruhda tayyorlangan ekspertlar yordamida butun sinf oʻquv materialini
toʻlaligicha oʻzlashtirishiga erishiladi.
- Matematikani oʻqitish jarayonida jamoada oʻqitish priemlari quyidagicha
boʻlishi mumkin:
- juftlikda ishlash. Oʻquvchilar bir-birlarini oʻtilgan mavzu boʻyicha
bilimlarini nazorat qiladilar. Bunda oʻqituvchi tomonidan tarqatilgan test
topshiriqlari, savolnoma, misol-mashqlar yozilgan kartochkalardan foydalanish
mumkin. Har bir oʻquvchi kartochkadagi oʻz topshirigʻini bajarib boʻlib, sherigining
javoblarini tekshiradi. Birgalikda javoblar muhokama qilinadi, asoslanadi;
- hamkorlikda yangi material ustida ishlash. Bir oʻquvchi kartochkadagi
oʻquv materialini oʻqiydi, ikkinchisi matn boʻyicha kuzatadi. Yangi tushunchalar
ta’riflari daftarga yoziladi;
- yangi oʻquv materialidagi asosiy tushunchalarni yaxshi tushungan oʻquvchi
nazoratida ikkinchi oʻquvchi oʻrganilayotgan ta’rif, tasdiqlar mohiyatini
tushuntirishga harakat qiladi;
14
- har bir oʻquvchi yangi tushunchalarga doir misollar yechadi va oʻzi yechgan
misolning yechilish jarayonini sherigiga tushuntiradi. Bunda har bir oʻquvchi
oʻqituvchi vazifasini bajaradi;
- yangi oʻquv materiali ustida ishlash jarayonini A.G.Rivin metodikasi
asosida tashkil etish ham mumkin. Bunda yangi oʻquv materialini bir qismini
oʻzlashtirgan oʻquvchi ikkinchi qismini oʻzlashtirish uchun sherik qidiradi. Ya’ni
oʻquv materialining ikkinchi qismini oʻzlashtirgan oʻquvchilardan birini tanlaydi.
Juftlik hosil qilgan oʻquvchilarning har biri oʻzi oʻzlashtirgan oʻquv materialini
sherigiga tushuntiradi. Uchinchi qism oʻquv materialini oʻzlashtirish uchun yana bir
boshqa oʻquvchi tanlanadi v.h.
- oʻzgaruvchi juftliklarda ishlashni tenglama yoki tengsizliklarni,
taqqoslamalarni turli yechish usullarini oʻzlashtirishda; toʻplamlar yoki mulohazalar
ustida bajariladigan amallarni oʻrganishda tashkil etish mumkin. Bunda misol
yechishning bir usuli yoki amalning bir turi bilan tanishgan oʻquvchi ikkinchi usul
yoki ta’rifni oʻzlashtirish uchun sherik topadi. Oʻqituvchi oʻquvchilar harakatini
kuzatib, zarur holda maslahat beradi. Dars yakunida mavzuni umumlashtiradi;
- darslik bilan ishlash. Bunda «ilgʻor» oʻquvchidan maslahatchi va nazoratchi
sifatida foydalanish mumkin;
- oʻzaro nazorat. Bunda yangi oʻzlashtirilgan ta’rif yoki teoremalar,
darslikdagi misol, mashqlardan foydalanish mumkin.
- nazorat ishlariga tayyorgarlik koʻrishda juftlikda ishlashni tashkil etish;
- jamoada ishlash uchun kartochkalardan foydalanishni yoʻlga qoʻyish.
- Yuqorida bayon etilgan jamoada ishlash metodlari, priemlarida koʻzlangan
gʻoya- maqsad va vazifalarning umumiyligi, har bir oʻquvchining mas’uliyati va
yutuqqa erishishdagi teng imkoniyatlar oʻqituvchi tomonidan sinf-dars tizimida
shaxsga yoʻnaltirilgan ta’limni tashkil etishga imkoniyat yaratadi.
1.4. MODULLI TA’LIM TEXNOLOGIYASI
Modulli ta’lim bu- oʻquv jarayonini shunday tashkil etishki, bunda oʻquvchi
modullardan tuzilgan oʻquv dasturi bilan ishlaydi.
Modulli ta’lim texnologiyasi individual ta’lim yoʻnalishlaridan biri boʻlib, u
oʻz-oʻzini oʻqitish(mustaqil oʻqish)ni amalga oshirish, faqat ish suratinigina emas,
balki oʻquv materiali mazmunini ham tartibga solish(regulyasiya) imkonini beradi.
Modulning oʻzi kurs mazmunini 3 xil darajada namoyon etishi mumkin: toʻliq,
qisqartirilgan va chuqurlashtirilgan.
Dasturli material bir vaqtning oʻzida barcha mavjud kodlarda uzatiladi: rasmli,
sonli, simvolli va soʻzli.
Oʻquv(oʻrgatuvchi) moduli deb, quyidagi komponentlardan iborat oʻquv
materialining avtonom qismiga aytiladi:1)aniq shakllantirilgan oʻquv
maqsadi(maqsadli dastur); 2)axborotlar banki: oʻrgatuvchi dasturlar koʻrinishidagi
oʻquv materiali; 3)maqsadga erishish boʻyicha metodik boshqaruv (koʻrsatma);
4)zarur bilimlarni shakllantirish boʻyicha amaliy mashgʻulotlar; 5)berilgan modulda
qoʻyilgan maqsadlarga jiddiy mos kelgan nazorat ishi.
15
Shaxs bilim va sifatlarining umumiy tizimi modullar ierarxiyasi sifatida aks
etadi.
Oʻquv yutuqlarini baholash va nazorat qilish tizimi-reytingli; reyting
toʻplanishi joriy, oraliq va yakuniy nazorat jarayonida amalga oshadi.
Matematika oʻqitishda modulli texnologiyadan nafaqat kompyuterli elektron
darslarda, balki shu bilan bir qatorda matematikadan noan’anaviy modulli darslarda
ham qoʻllanilishini maqsadga muvofiq deb topdik. Tadqiqotimiz davomida modulli
darslardan foydalanish natijasida oʻquv faoliyati modulli ta’lim dasturi asosida olib
borildi, oʻquv materialining yuqori darajada oʻzlashtirilishiga, mustaqil ishlashga
imkon yaratildi, oʻquvchilarning yakka, juft holda, kichik guruhlarda ishlashi
natijasida oʻzaro yordam hamkorlik munosabatlari shakllandi, ta’limning
hamkorlikda ishlash texnologiyasi tadbiq etildi, har bir oʻquvchiga nisbatan
individual yondoshuv, oʻz-oʻzini nazorat, oʻzaro nazorat va oʻqituvchi nazorati
amalga oshirildi. Bularning barchasi matematika oʻqitishda differensial va
individual ta’limni uygʻunlashtirishga imkon beruvchi kompleks(majmuali) ta’lim
texnologiyasining ishlanishiga imkon berdi.
Modulli ta’lim deganda oʻquv jarayonini shunday tashkil etish tushuniladiki,
bunda oʻquvchi modullardan tashkil topgan oʻquv dasturi asosida ishlaydi.
Modulli ta’lim texnologiyasi individuallashtirilgan ta’lim yoʻnalishlaridan biri
boʻlib, mazkur texnologiya oʻz-oʻzini oʻqitishni amalga oshirish, ish sur’ati bilan
bir qatorda oʻquv materialining mazmunini ham boshqarish imkonini beradi. Oʻquv
moduli deb, oʻquv materialining shunday avtonom qismiga aytiladiki, u quyidagi
komponentlardan tashkil topgan boʻlsin: 1) aniq shakllantirilgan oʻquv maqsadi
(maqsadli dastur). 2)axborotlar banki: oʻquv-pedagogik dasturlar koʻrinishidagi
oʻquv materiali. 3)maqsadga erishish boʻyicha metodik qoʻllanma. 4)zaruriy
bilimlarni shakllantirish boʻyicha amaliy mashgʻulotlar. 5)berilgan modulda
qoʻyilgan maqsadlarga qat’iy mos kelgan holdagi nazorat ishi.
Garchi modulli ta’lim programmalashtirilgan ta’lim texnologiyasini
rivojlantiruvchi gʻoyalardan hisoblansada, modulli darslarni kompyutersiz oʻtkazish
ham mumkinligi hozirgi kunda koʻpgina mutaxassis va olimlar tomonidan
tasdiqlanmoqda. Qayd etilishicha modulli ta’lim oʻqitish mazmuni va mohiyatiga
koʻra quyidagi tarkibiy qismlardan iborat boʻladi: 1) Oʻquv materialini modulli
rejalashtirish. 2)Modulli dars. 3)Modulli dasturlar.
Modulli dastur tuzish uchun oʻqituvchi quyidagi amallarni bajarishi lozim: 1)
oʻrganilayotgan mavzu boʻyicha oʻquvchilar uchun ta’limiy, tarbiyaviy,
rivojlantiruvchi maqsadlarni aniqlash va yoritish. 2)oʻquv materiali mazmunini
induktiv yoki deduktiv tarzda oʻrganishni aniqlash. Oʻquvchilar tomonidan oʻquv
materialini egallash uchun tashkil etiladigan oʻquv faoliyatining usullarini belgilash.
3)Modulli ta’lim tamoyillarini hisobga olgan holda oʻquv materialining mazmunini
qismlarga taqsimlash. 4) Oʻquvchilar bilimini aniqlash va nazorat qilish yoʻllarini
aniqlash. 5)oʻquvchilar uchun asosiy va qoʻshimcha adabiyotlarni tanlash. 6)Modul
dasturini koʻpaytirish va oʻquvchilarga tarqatish.
Tadqiqotimiz davomida «Koʻrsatkichli funksiya» va «Logarifmik funksiya»
boblari boʻyicha modulli darslarni oʻtkazish uchun modulli dasturlarni tuzishda
16
quyidagilarga amal qildik: 1)Har bir modulli dars uchta moduldan tashkil topgan
boʻlib, mazkur modullar mos ravishda oʻquvchilar oʻzlashtirishining quyi, oʻrta va
yuqori darajasiga moʻljallangan:
1-modul- eng umumiy, ya’ni mazkur modul materialini barcha oʻquvchilar
oʻzlashtirishi shart.
2-modul oʻz ichiga 1-modul materialini murakkablashtirilgan holda kiritgan.
3-modul esa oʻz tarkibiga 1- va 2-modullarda oʻzlashtirilganlarni kiritgan
boʻlib, farqi dastlabkilardan shundaki material nostandart vaziyatlarda qoʻllashga
moʻljallangan.
Modullar mazmunini quyidagi tarzda, batafsilroq tasniflash mumkin:
1-modul materiali bazali standart sifatida qabul qilingan. Mazkur modulni
oʻzlashtirgan holda oʻquvchi tanish vaziyatlarda qoʻllash darajasidagi aniq,
materialni egallaydi. Mazkur modulda materialni ilk bor oʻzlashtirish jarayoni
oʻziga xos xususiyatlarga ega. Bunda oʻquvchidan materialni koʻp marotaba
takrorlash, ma’nodosh guruhlarni ajrata bilish, eng muhimlarni ajrata olish, yod olish
usullarini bilish va hokazolarni talab etiladi. Shuning uchun ham 1- modul
dasturining mazmuniga qanday oʻrganish kerakligi, nimaga diqqatni qaratish
zarurligi, bundan qanday xulosa chiqarish kerakligi va hokazolar haqida konkret
koʻrsatmalar (tushuntirishlar) kiritilgan. 1-modul yakunida keltirilgan «Mustaqil ish
masalalari»mashqlarini 2-modulga oʻtmoqchi boʻlgan har bir oʻquvchi bajara olishi
shart.
2-modul dasturi oʻquvchilar tomonidan oʻquv va aqliy faoliyatning shunday
umumiy va maxsus usullarini oʻzlashtirishlarini ta’minlaydiki, ular amalda qoʻllash
koʻnikmalarini rivojlantiruvchi mashqlarni yechish uchun zaruriy boʻlsin. SHuning
uchun ham mazkur dasturga konkret bilimlardan tashqari qoʻshimcha ma’lumotlar
kiritilgan. Qoʻshimcha ma’lumotlar 1-modul materialini kengaytirgan holda, asosiy
bilimlarni konkretlashtirib, namoyish etgan, isbotlagan, tushunchalarning
qoʻllanilishi va bajaradigan vazifasini koʻrsatgan. 2-modul dastlabkidan farq qilgan
holda, ma’lumotlar hajmini bir qancha koʻpaytirgan, asosiy materialni chuqurroq
tushunishga yordam qiladi.
3-modulni oʻzlashtirish natijasida oʻquvchi bilimlarni ongli, ijodiy qoʻllash
darajasiga koʻtariladi. Mazkur dastur aqliy faoliyatlar va oʻquv ishi usullariga, faktik
materialga erkin holda ega boʻlishlilikni nazarda tutadi. Dastur oʻquvchini maktabda
olgan bilimlar asosida yechiladigan muammolar negiziga olib kiradi,
rivojlantiruvchi ma’lumotlarni beradi, bu ma’lumotlar materialni, uning mantiqiy
asosini chuqurlashtiradi, ijodiy qoʻllash yoʻllarini ochib beradi.
Modulli ta’lim texnologiyasi oʻquvchilarga boʻlgan individual yondoshuvni
amalga oshirishga yordam qiladi, har bir oʻquvchini ongli oʻquv faoliyatiga jalb
qilish, oʻz-oʻzini oʻqitish koʻnikmalarini shakllantirish imkonini beradi. Modulli
darslar jarayonida quyidagi 2 vazifa amalga oshiriladi: 1) bilim, koʻnikma va
malakalarni egallashning aniq darajasini ta’minlash (reproduktivdan boshlab to
ijodiygacha boʻlgan). 2) ta’limda oʻquvchilar mustaqilligining ma’lum darajasini
ta’minlash (oʻqituvchi tomonidan doimiy ravishda yordam olishdan boshlab to toʻlatoʻkis mustaqil boʻlishlikkacha).
17
Dars maqsadiga mos holda predmetli mazmuni tanlanadi, ya’ni darslikdan
kerakli tushuntirishlar va mashqlar, didaktik materiallar va hokazolar kiritiladi.
Darsning tanlangan mazmuni asosida mavzuni oʻrganish mantiqi quriladi
(oraliq va yakuniy nazoratning oʻrni va vaqti aniqlanadi. Har bir dars uchun
oʻquvchilarning mikromaqsadlari va teskari aloqa usullari aniqlanadi: oʻquvchilar
uchun tayanch konspektlar va dars mashqlari tayyorlanadi.
Natijada oʻqituvchi quyidagilarni tuzadi: 1)oraliq nazoratli darslarning
mantiqiy tuzilishini. 2)oʻquvchilar bilimini tekshirish uchun turli darajadagi
mashqlar. 3)barcha darslar uchun didaktik material.
2-BOB. ALGEBRA VA MATEMATIK ANALIZ ASOSLARINI
OʻQITISHNING MODULLI LOYIHALARI
2.1.
«NATURAL KOʻRSATKICHLI DARAJA» MODULLI DARS
DASTURI
Hurmatli oʻquvchilar, bugungi darsda sizlar mustaqil yangi oʻquv materialini
oʻrganishingiz va olgan bilimlaringizni misollar yechishga tatbiq qilishlaringiz
kerak boʻladi.
OʻE-0. Kirish nazorati.
OʻE-1. Integrallashgan didaktik maqsad.
OʻE-2. Natural koʻrsatkichli daraja ta’rifi.
OʻE-3. Aralash sonlarni darajaga koʻtarish.
OʻE-4. Musbat, nol, manfiy sonlarni darajaga koʻtarish.
OʻE-5. Darslikda keltirilgan jadvallar bilan tanishish.
OʻE-6. Daraja qatnashgan ifodalar qiymatini topish.
OʻE-7. Misollar yechish orqali yangi bilimlarni mustahkamlash..
OʻE-8. Sonni daraja yordamida ifodalash.
OʻE-9. Umumlashtirish.
OʻE-10. Chiqish nazorati.
OʻE
Vazifalar berilgan oʻquv materiali
Koʻrsatmalar
OʻE-0 Kirish nazorati.
3 min.
OʻE-1 Integrallashgan maqsad.
3 min.
Mashgʻulot davomida oʻquvchilar quyidagi bilimlarga
ega boʻlishlari kerak:
1.Sonning n natural koʻrsatkichli darajasi ta’rifi.
2.Darajali ifodani koʻpaytma va koʻpaytmali ifodani
daraja yordamida ifodalash.
3. Aralash sonlarni darajaga koʻtarish.
4. Musbat, nol, manfiy sonlarni darajaga koʻtarish
natijasida qanday sonlar hosil boʻlishini bilishi.
18
5. Darslikda keltirilgan «1 dan 10 gacha boʻlgan natural
sonlar kvadrati va kublari», «2 va 3 ning darajalari», «10
dan 99 gacha boʻlgan natural sonlar kvadratlari
jadvali»dan foydalanish.
6. Daraja qatnashgan ifodalar qiymatini topish.
OʻE-2 Maqsad: Sonning n natural koʻrsatkichli darajasi ta’rifini 5 min.
bilish. Misollar yordamida daraja tushunchasini bayon
etish.
1-topshiriq.
3+3+3+3 yigʻindini 3∙4 koʻpaytma koʻrinishida ifodalash
mumkin, bu erda 3-takrorlanuvchi qoʻshiluvchi, 4 –
qoʻshiluvchilar soni, ya’ni:
3+3+3+3=3∙4=12.
Xudi shunday 2+2+2=2∙3=6.
3∙3∙3∙3 koʻpaytma 34 koʻrinishida ifodalanadi, bu erda 3 –
takrorlanuvchi
koʻpayuvchi,
4
–takrorlanuvchi
4
koʻpayuvchilar soni, ya’ni 3∙3∙3∙3=3 .
Shunday qilib: 2∙2∙2=23 , 5∙5∙5∙5∙5∙5=56.
34, 23, 56 ifodalar daraja deyiladi.
34 ifodani «uchning toʻrtinchi darajasi» yoki «uch
toʻrtinchi darajada» deb oʻqiladi.
23 – «ikkining uchinchi darajasi» yoki «ikki uchinchi
darajada».
56 – «beshning oltinchi darajasi» yoki «besh oltinchi
darajada».
34 ifoda har biri 3 ga teng toʻrtta koʻpayuvchining
koʻpaytmasini
bildiradi,
ya’ni
4
3 = 3∙3∙3∙3.
34 ifodada 3 – daraja asosi, 4 – daraja koʻrsatkichi.
23 ifodada 2 - asos, 3 -koʻrsatkich.
56, 5 -asos, 6 - koʻrsatkich.
Eslab qol: Asos-takrorlanuchi koʻpayuvchi, darajatakrorlanuvchi koʻpayuvchi soni.
Juftlikda ishla
2-topshiriq.
1. Koʻpaytmani daraja koʻrinishida ifodala:
2 min.
a) 0,8∙0,8∙0,8;
Etalon bilan
b) (-5)∙(-5)∙(-5)∙(-5);
solishtir
1 1 1 1 1 1
c)      ;
2 2 2 2 2 2
d) aaaaaaaa;
e) yyyy...y - 12 marta.
2. Asos va darajani aniqla:
Juftlikda ishla
2 min.
19
a)3,74; b) (-0,1)3; c) 8027; d) (-100)4; e) (-a)6;
9
 1 
f)   x  .
 2 
Oʻzing va partadoshing navbat bilan ovoz chiqarib asos va
darajani ayting.
3-topshiriq.
Etalon bilan
solishtir
Yuqoridagilardan analogiya asosida a  a  a  a  ... a


n марта
n
5 min.
ifodani a koʻrinishida ifodalash mumkin, ya’ni
a 
a
 a
 a
 ...
 a  a n . E’tibor berib quyidagi ta’riflarni

n марта
oʻqi va ularni eslab qol.
Ta’rif. 1 dan katta a sonining natural n koʻrsatkichli
darajasi deb, har biri a ga teng n ta koʻpayuvchining
koʻpaytmasiga aytiladi. a sonining 1 koʻrsatkichli darajasi
deb, a soniga aytiladi.
a n ifoda «a sonining n-darajasi» yoki «a soni ndarajada» deb oʻqiladi.
a1=a, a2=a∙a, a5=a∙a∙a∙a∙a, an=a∙a∙a∙a...an marta.
Daraja qiymatini aniqlash darajaga koʻtarish deyiladi.
3 min.
4-topshiriq.
Quyidagi misollarda darajani hisoblashga e’tibor ber.
1) 23=2∙2∙2=4∙2=8
2) 34=3∙3∙3∙3=9∙3∙3=27∙3=81
3) 53=5∙5∙5=25∙5=125
3 3 3 3  3  3 27
3

4)      


4
4
4
4
4

4

4
64
 
2
5) (-1,5) =(-1,5)∙(-1,5)=2,25
Mustaqil ish
5-topshiriq..
Quyidagilarni koʻpaytma koʻrinishida ifodalab, qiymatini 5 min.
toping:
Etalon bilan
5
solishtir
 2
1)24; 2)42; 3)    ; 4)(-0,9)3; 5)(-0,6)2;
 5
3
3
 1
6)    ; 7) (-1)7; 8) (-1)6; 9) (-0,1)4.
 4
20
Variantlar
6-topshiriq.
Jadvalni toʻldiring.
boʻyicha
n
I variantni ishlovchilar 2 qiymatlarini, II variantni topshiriq
ishlovchilar 3n qiymatlarini topadi.
5 min.
Etalon bilan
solishtir
n
1
2
3
4
5
6
n
Iv 2
II v 3n
OʻE-3 Maqsad: aralash sonlarni darajaga koʻtarishni
oʻrganish.
Esda saqla!
Aralash soni darajaga koʻtarish uchun:
1) aralash soni notoʻgʻri kasr koʻrinishiga keltirish;
2) daraja tarifiga koʻra kasr soni darajaga koʻtarish;
3) hosil boʻlgan notoʻgʻri kasrni aralash kasr koʻrinishida
ifodalash kerak.
5 min.
1-topshiriq.
Keltirilgan misollarni e’tibor berib oʻrgan.
3
3
2
2
3 3 3 3  3  3 27
3
 1
3

3 ;
1) 1        
2 2 2 222 8
8
 2
2
5 5 5  5 25
7
 2
5

2 .
2) 1       
3 3 33 9
9
 3
3
2-topshiriq.
Daraja qiymatini top:
2
3
4
Mustaqil ish
3 min.
Etalon bilan
solishtir
 1
 1
 1
1)  2  ; 2) 1  ; 3) 1  .
 3
 3
 2
OʻE-4 Maqsad: musbat, nol, manfiy sonlarni darajaga 5 min.
koʻtarganda qanday sonlar hosil boʻlishini aniqlash.
1-topshiriq.
Quyidagi misollarni oʻrgan:
34=3∙3∙3∙3=81; 02=0∙0=0; 82=8∙8=64,
81=8, (-5)2=(-5)·(-5)=25, (-6)3=(-6)·(-6)·(-6)=-216
Eslab qol!
1) musbat soni darajaga koʻtarganda musbat son hosil
boʻladi;
2) manfiy soni darajaga koʻtarganda musbat yoki manfiy
son hosil boʻladi.
3) nolni darajaga koʻtarganda nol hosil boʻladi.
Misollarni tahlil qil:
(-2)1= -2
21
(-2)2=(-2)·(-2)= 4
(-2)3=(-2)·(-2)·(-2)= -8
(-2)4=(-2)·(-2)·(-2)·(-2)=16
(-2)5=(-2)·(-2)·(-2)·(-2)·(-2)= -32
Manfiy soni darajaga koʻtarganda hosil boʻladigan Etalon bilan
sonning ishorasi nimaga bogʻliqligini oʻylab koʻr.
solishtir
Oʻz xulosangni oʻrtogʻingga aytib ber.
Uning bu boradagi fikrini soʻra.
OʻE-5 Maqsad: darslikdagi jadvallar bilan tanishish.
3 min.
I tablitsa
" 1 dan 10 gacha boʻlgan natural sonlar kvadratlari va
kublari"
II tablitsa
"2 va 3 ning darajalari"
III tablitsa
" 10 dan 99 gacha boʻlgan natural sonlarning kvadratlari".
OʻE-6 Maqsad:daraja qatnashgan ifodalar qiymatini
topishni oʻrganish.
3 min.
1-topshiriq.
Keltirilgan misollarni diqqat bilan oʻrgan.
Quyidagi ifodalarni bir-biridan farqla:
(-2)6 va -26
(-2)6=64, -2 soni 6-darajaga koʻtarilgan;
-26=-64, 2 soni oltinchi darajaga koʻtarilib manfiy ishora
bilan olingan.
5 min.
2-topshiriq.
Misollarni tahlil qilib oʻrgan:
1) -(-3)3=-(-27)=27,
2) -(-2)4=-(16)=-16,
3) -(-1)5=-(-1)=1,
4) -(-2)3=-(-8)=8,
5) -32= -9,
6) (-3)2=9,
7) -(-3)2=-(9)= -9.
Mustaqil ish 3
3-topshiriq.
min.
Quyidagi ifodalar qiymatlarini top:
Etalon bilan
3
 2
4
2
2
solishtir
1) -7 ; 2) -(-7) ; 3)     ; 4)   0,1 .
3


Esda saqla!
Daraja qatnashgan ifodalarni hisoblaganda avval darajaga
oshiriladi.
22
Nazorat
Quyidagilarni hisobla:
4
4
3
2
1
 1
1)0,7 ; 2)   ; 3) 1  ; 4)  3    ; 5) 0,5·(-4)2.
3
 3
 3
4-topshiriq.
2
Mustaqil ishni
1-varaqqa
ishla 5 min.
2
2
3 1
   1  0,5 ni hisobla.
4 3
Yechish:
2
3 3 33 9
3
 ;
1)     
4 4 4  4 16
4
9 1 9 4 94 3
2)
1   
 ;
16 3 16 3 16  3 4
1
3) (-0,5)2 = 0,5 · 0,5 = 0,25 = ;
4
3 1 2 1
4)    .
4 4 4 2
2
1
1
3
Javob:    1  0,52  .
3
2
4
Variantlar
5-topshiriq.
Ifodaning qiymatini toping:
boʻyicha
I variant
II variant
mustaqil ish
4
5
5 min.
1) 10-52 ,
1) -32 +10,
4
4
2
Etalon bilan
2) 23 -32 .
1
2
2) 3 4     6 .
solishtir
4
5
OʻE-7 Maqsad: oʻzlashtirilgan bilimlarni misol va
mashqlarni yechishga qoʻllash.
Juftlikda ishla
1-topshiriq.
Ifodani oʻqi:
5 min.
2
2
2
2
a) (x+y) ; b) x +y ; v) (x-y) ;
Etalon bilan
2 2
3
3 3
g) x -y ; d) (x-y) ; e) x -y ;
solishtir
2
2
2
j) 2(a-b) ; z) 3(a +b ).
Nazorat:
2-varaqqa
2-topshiriq.
Quyidagilarni ifoda koʻrinishida yoz:
bajar
1) x va a sonlar yigʻindisining kvadrati;
2) a va b sonlar kvadratlarining yigʻindisi;
3) m va n sonlar kvadratlarining ayirmasi;
4) m va n sonlar ayirmasining kvadrati;
5) x va y sonlar kvadratlarining ikkilangan koʻpaytmasi.
23
6) x va y sonlar koʻpaytmasining ikkilangan kvadrati.
7) a kubi va b kvadratining ikkilangan koʻpaytmasi.
8) a va b sonlar ayirmasining uchlangan kvadrati.
Juftlikda ishla
3-topshiriq.
Tomonining uzayishi (qisqarishi) natijasida kvadratning 5 min.
yuzasi qanday oʻzgaradi?
Etalon bilan
a –kvadrat tomoni; S – kvadrat yuzasi boʻlsin.
solishtir.
2
S=a
a=2, S=22=4
a=6, S=62=36
a=8, S=82=64
Kvadrat tomoni 3 marta kattalashdi (2ga teng edi, 6ga
teng boʻldi). Kvadratning yuzasi qanday oʻzgardi? ( 4 ga
teng edi, 36 ga teng boʻldi).
Kvadrat tomoni 4 marta kattalashdi (2 dan 8 ga etdi). Yuza
nechaga teng? ( 8 edi, 64 ga teng boʻldi).
Hulosa qil va oʻrtogʻingning xulosasi bilan oʻz xulosangni
taqqosla.
4-topshiriq.
Qirrasi kattalashgan kubning hajmi qanday oʻzgradi?
a – kubning qirrasi; V –kubning hajmi.
V=a3
a=2, V=23=8,
a=4, V=43=64,
a=6, V=63=216.
Kubning qirrasi 2 marta uzaydi ( 2 dan 4 ga oʻzgardi).
Kubning hajmi qanday oʻzgardi? (8 dan 64 ga oʻzgardi).
Kubning qirrasi 3 marta uzaydi ( 2 edi, 6 boʻldi). Kubning
hajmi nechaga teng? (8 edi 216ga teng boʻldi).
Hulosa qil va oʻrtogʻingning xulosasi bilan oʻz xulosangni
taqqosla.
OʻE-8 Maqsad: mumkin boʻlgan hollarda sonni daraja
koʻrinishida ifodalash.
1-topshiriq
1) 3; 27; 81 larni 3 asosli daraja;
1 1
1
2) ;
. larni - asosli daraja;
9 81
3
3) -2; -8; 16 larni -2 asosli daraja koʻrinishida ifodalang.
Yechish:
1) 3=31; 27=33; 81=34.
2
4
1  1 1  1
2)     ;     .
9  3  81  3 
3) -2=(-2)1; -8=(-2)3; 16=(-2)4.
24
Mustaqil ish
2-topshiriq.
1) 2;8;32;128 sonlarni 2 asosli daraja;
5 min.
2) 06001; 0,0001 sonlarni 0,1 asosli daraja;
Etalon bilan
solishtir.
1
1 1 1
3) ; ; . sonlarni - asosli daraja;
4 16 64
2
4) 9;81;-27;-3 sonlarni -3 asosli daraja koʻrinishida
ifodalang.
OʻE-9 Umumlashtirish.
OʻE10
OʻE-1 ga qayt.Quyilgan maqsadga erishdingmi?
Chiqish nazorati.
2 variantda mustaqil ish
I v.
II v.
1. Hisoblang:
3
a) (0,2)2;
b) -92;
7
1
c) 1  ;
 4
a) (0,3) ;
b) (-1)8;
3
1
c) 1  ;
 7
d)   0,24.
3
3
d)     .
 5
2. Ifodaning qiymatini toping:
3
3
4
a) 12 :  ;
2
a)  6 :  ;
b) 4,9  5,1 ;
b) 7,1  6,93;

3
5
2
3
c)  4   .
 8

3
2
5
c)  3   .
 6
3. Hisoblang:
a) sonlar kvadratlarining yigʻindisini
0,3 va -0,7
0,4 va -0,5
b) sonlar yigʻindisining kvadratini
6,4 va -5,9
-4,8 va 3,9
v) sonlar kvadratlarining ayirmasini
1,5 va 0,6
1,2 va 0,8
g) sonlar ayirmasining kvadratini
-1,7 va -0,3
2,6 va 1,8
ETALON
OʻE-2
2-topshiriq.
1. a) 0,80,80,8=(0,8)3
25
Mustaqil ishla
3 min.
b) (-5)(-5)(-5)(-5)=(-5)4
1 1 1 1 1 1
1
c)        
2 2 2 2 2 2 2
6
d) aaaaaaaa=a8
e) y  y  ...  y  y 12


12 м арта
2. Asos va koʻrsatkichni aniqlang.
a) 3,74;
3,7 - asos, 4 - kursatkich;
b) (-0,1)3;
-0,1 – asos, 3 - koʻrsatkich;
7
c) 802 ;
802 – asos, 7 koʻrsatkich;
4
d) (-100) ;
-100 - asos, 4 - koʻrsatkich;
e) (-a)6;
a - asos, 6 - koʻrsatkich;
9
1
f)   x  ;
 2 

1
x - asos, 9 koʻrsatkich.
2
5-topshiriq..
1) 24=2222=16;
2) 42=44=16;
5
2
2
2
2
2
2
32
3)                         
;
 3
 3  3  3  3  3
243
4) (-0,9)3=(-0,9)(-0,9)(-0,9)=-0,729
5) (-0,6)2=(-0,6)(-0,6)=0,36
3
1
1
1
1
1
6)                  ;
64
 4
 4  4  4
7) (-1)7=-1;
8) (-1)6=1;
9) (-0,1)4=(-0,1)(-0,1)(-0,1)(-0,1)=0,0001.
6-topshiriq.
n
1
2n
2
n
3
3
2
4
9
3
8
27
4
16
81
5
6
32 64 I v.
243 729 II v.
OʻE-3
2-topshiriq.
2
2
1
7
7 7 49
4
1)  2         5 ;
 3
3
3 3
9
9
26
3
3
4
4
1
4
4 4 4 64
10
2) 1          2 ;
3 3 3 27
27
 3
 3
2
3
3 3 3 3 81
1
3) 1           5 .
2 2 2 2 16
16
 2
2
OʻE-4
1-topshiriq.
Siz quyidagi hulosaga kelishingiz kerak:
1) agar manfiy sonning darajasi juft koʻrsatkichga ega boʻlsa, hosil boʻlgan son
musbat boʻladi, chunki juft sondagi manfiy sonlar koʻpaytmasi musbat son;
2) agar manfiy sonning darajasi toq koʻrsatkichga ega boʻlsa, hosil boʻlgan son
manfiy boʻladi, chunki toq sondagi manfiy sonlar koʻpaytmasi manfiy son.
(-2)4=16, (-2)5= -32
OʻE-6
3-topshiriq.
1) -72=-49;
2) -(-7)2=(-49)=-49;
3
2
8
8
3)          ;
 3
 27 
27
4) -(0,1)4= -(0,0001)=-0,0001.
5-topshiriq.
I variant
II variant
1) 10-524= -70
1) 24=16
2) 516=80
3) 10-80= -70
1) -325+10= -86
1) 25=22222=32
2) -332=-96
3) -96+10=-86
2) 234-324=114
1) 34=81
2) 281=162
3) 24=16
4) 316=48
5) 162-48=114
2
2
1
2) 3     6  80
4
5
4
1) 34=81
2
2
2 2 4
2)     
5 5 25
5
4
1
4 25
3)  6    1
25 4 25 4
4) 81-1=80
OʻE-7
1-topshiriq
a) (x+y)2 ifoda «x va y sonlar yigʻindisining kvadrati» deb oʻqiladi.
b) x2+y2 ifoda «x va y sonlar kvadratlarining yigʻindisi» deb oʻqiladi .
v) (x-y)2 ifoda «x va y sonlar yigʻindisining kvadrati» deb oʻqiladi.
g) x2-y2 ifoda «x va y sonlar ayirmasining kvadrati» deb oʻqiladi.
d) (x-y)3 ifoda «x va y sonlar ayirmasining kubi» deb oʻqiladi.
27
e) x3-y3 ifoda «x va y sonlar kublarining ayirmasi» deb oʻqiladi.
j) 2(a-b)2 ifoda «a va b sonlar ayirmasining kvadratining ikkilangani» deb oʻqiladi.
z) 3(a2+b2) ifoda «a va b sonlar kvadratlari yigʻindisining uchlangani» deb oʻqiladi
3-topshiriq.
Agar kvadratning tomoni 3 marta uzaytirilsa, uning yuzasi 9 marta kattalashadi
(36:4=9).
Agar kvadratning tomoni 4 marta uzaytirilsa. Uning yuzasi 16 marta kattalashadi
(64:4=16).
Xulosa: Kvadrat tomoni n marta uzaytirilsa, uning yuzasi n2 marta kattalashadi.
4-topshiriq.
Kubning qirrasi 2 marta uzaydi, hajmi 8 marta kattalashdi (64:8=8).
Kubning qirrasi 3 marta uzaydi, hajmi 27 marta kattalashdi (216:8=27).
Xulosa: Kubning qirrasi n marta uzaytirilsa, uning hajmi n3 marta kattalashadi..
OʻE-8.
2-topshiriq
1) 2=21; 8=23; 32=25; 128=27;
2) 0,01=(0,1)2; 0,0001=(0,1)4;
4
2
6
1  1
1
1
1  1
3)     ;
   ;
   ;
16  2 
4  2
64  2 
4) 9=(-3)2; 81=(-3)4; -27=(-3)3; -3=(-3)1.
OʻE-10
Mustaqil ish
I variant
3
1. a) (0,3) =0,027;
b) (-1)8=1;
2
2
1
8
64
15
v) 1       1 ;
49
49
 7
7
3
3
27  27
g)       
.

 5
 125  125
3
3
4
3
2. a) 12 :   12    3  33  93  729 ;

3
4

b) (4,9-5,1)5=(-0,2)5= -0,00032;
2
2
3
3
9
1
v)  4        2 .
4
4
 8
2
3. a) (0,3)2+(-0,7)2=0,09+0,49=0,58;
b) (6,4-5,9)2=(0,5)2=0,25;
v) (1,5)2-(0,6)2=2,25-0,36=1,89;
g) (-1,7+0,3)2=(-1,4)2=1,96.
II variant
28
1. a) (0,2)2=0,04;
b) -92=-81;
3
3
1
5
125
61
v) 1     
1 ;
 4
4
64
4
64
4
g) -(-0,2) = -(0,0016) = -0,0016.
3
3
2
3
2. a)  6 :    6    93  729 ;
 3
 2
b) (7,1-6,9)3=(0,2)3=0,008;
2
2
5
5
25
1
v)  3        6 .
4
4
 6
2
3. a) (0,4)2+(-0,5)2=0,16+0,25=0,41;
b) (-4,8+3,9)2=(-0,9)2=0,81;
v) (1,2)2-(0,8)2=1,44-0,64=0,8;
g) (2,6-1,8)2=(0,8)2=0,64.
2.2. «KOʻRSATKICHLI FUNKSIYA, UNING XOSSALARI VA
GRAFIGI» MAVZUSINING MODULLI DARS ISHLANMASI
Modul mazmunini oʻzlashtirish natijasida oʻquvchilar quyidagi bilimlarga ega
boʻlishi kerak: sodda koʻrinishda berilgan koʻrsatkichli funksiya grafigini yasash,
koʻrsatkichli funksiyaning xossalaridan foydalangan holda murakkab boʻlmagan
koʻrsatkichli funksiyalarni tahlil qilish, darajali sonlarni taqqoslash va hokazo,
bunda mashqlarni bajarishda bayon etilgan algoritmga amal qilish mumkin.
№ 1- Oʻquv elementi.
Maqsad: «Darajali funksiya» bobini umumlashtirish va mustahkamlash.
Oʻqituvchi koʻrsatmasi. Darajali funksiya ta’rifi va xossalarini, ratsional
koʻrsatkichli darajaning xossalarini eslang.
Mustaqil ish mashqlari. (15 daqiqa).
1. a)Hisoblang: 3-6x39x3-3=?
b) Ifodani ratsional koʻrsatkichli daraja shaklida tasvirlang: 111/2 =?
c) Ifodani sonning ildizi shaklida tasvirlang: 74/7=?.
d)Hisoblang: 82/3=?
2. а) ((1/2)-7х(-1/2)15)/ (1/2)8=?
7
b)Ratsional koʻrsatkichli daraja shakliga kеltiring: 81𝑥 √25 𝑎𝑥3 =?
7
c) 81𝑥 √25 𝑎𝑥3 =?
Oʻquvchi oʻqituvchidan toʻgʻri javob roʻyxatini olgan holda, oʻz xatolarini
tuzatib, toʻplagan ballarini oʻz baho varagʻiga qoʻyadi.
2-misol quyi (oʻrta) bilim darajasiga ega oʻquvchilar tomonidan mustaqil
ravishda oʻzlashtirilishi qiyinchilik tugʻdirganini hisobga olgan holda, funksiya
grafigini oʻqituvchi barcha uchun umumiy holda ogʻzaki bayon usuli orqali
tushuntiradi. Bunda ogʻzaki bayon usuli bilan munozara (savol-javob) usulining
29
qoʻshib olib borilishi oʻquvchilar fikrlashining sustlashishining oldini olishga
yordam qiladi. Oʻqituvchi yordamida oʻquvchilar y=2x (va y=(1/2)x) funksiyaning
grafigini (daftarlarida) yasaydilar. Oʻquvchilar y=2x (va y=(1/2)x) funksiyaning
grafigini daftarlarida yasaganlaridan soʻng, oʻqituvchi y=2x (va y=(1/ 2)x)
funksiyaning grafigidan foydalangan holda oʻquvchilar bilan birgalikda
koʻrsatkichli funksiyaning xossalarini shakllantiradi.
Xossalar daftarlarga yozib olingach oʻqituvchi quyidagi qoʻshimcha savollar
bilan murojaat etishi mumkin:
1)x musbat qiymatlar qabul qilganda, y qanday qiymatlardan iborat boʻladi?
2)x manfiy qiymatlarni qabul qilganda, y qanday qiymatlardan iborat boʻladi?
mazkur savollar koʻrsatkichli funksiyaning xossalarini oʻquvchilar tomonidan
mustaqil shakllantirishda katta ijobiy ahamiyatga ega boʻlib, agar koʻrsatkichli
funksiya bugungi mavzuda urganilishi kerak boʻlgan yangi funksiya ekanligini
e’tiborga olsak, u holda uning xossalarini toʻldirishga yoʻnaltiruvchi mazkur
savollarni muammoli savollar deb atasa xato boʻlmaydi.
Mazkur oʻquv elementi yakunida oʻquvchi y=2x (va y=(1/2)x) funksiyaning
grafigini yasash bilimiga ega boʻlgan holda, koʻrsatkichli funksiyaning barcha
xossalari bilan tanishib chiqadi.
Olgan bilimlarni misol yechish jarayonida qoʻllashni oʻrganish maqsadida
darsning ogʻzaki bayon etish shaklidan mazkur oʻquv elementining odatdagi
(modulli ta’lim texnologiyasiga xos boʻlgan) individual holda mustaqil ishlash
shakliga oʻtiladi. Oʻqituvchi har bir oʻquvchiga 2-oʻquv elementi mazmunini aks
ettirgan koʻrsatmalarni tarqatadi. Oʻquvchilar xossalarga qoʻshimcha sifatida
quyidagi xulosalarni daftarlariga yozib oladilar:
№2-Oʻquv elementi.
Maqsad: Koʻrsatkichli funksiya grafigini yasash va xossalarini
oʻzlashtirish.
Oʻqituvchi koʻrsatmasi:
Koʻrsatkichli funksiya xossalaridan chiqqan xulosalarni daftaringizga yozib
oling:
1) у1 = ах1 va у2 = ах2 oʻsuvchi funksiyalar berilgan boʻlsin, ya’ni a>1. Agar
x2>x1 boʻlsa, u holda ax2>ax1 boʻladi.
2) у1 = ах1 va у2 = ах2 kamayuvchi funksiyalar berilgan boʻlsin, ya’ni 0<a<1.
Agar x2>x1 boʻlsa, u holda ax2<ax1 boʻladi.
3) у=ax uchun a>1 boʻlsin. a) Agar x>0 boʻlsa, u holda у>1. b) Agar x<0
boʻlsa, u holda 0<у<1. 4) у=ax uchun 0<a<1boʻlsin. a) Agar x>0 boʻlsa, u holda
0<у<1. b) Agar x<0 boʻlsa, u holda у>1.
1) Daftardagi у=2x (va у=(1/2)x) funksiyaning grafigini yasash tartibini qayta
koʻrib chiqing, shuningdek koʻrsatkichli funksiya xossalarini takrorlang.
2) Mustaqil ish mashqlarini yeching. Masala уechimidan namuna keltiramiz.
1-Mashq. Funksiyaning grafigini yasang: a) у=3x. b)у=(1/3)x . (1-mashqni
yechish uchun tushuntirishlar ogʻzaki shaklda oʻqituvchi tomonidan bayon etilgani
tufayli, mazkur tushuntirishlarni 2-oʻquv elementi kartochkasiga yozma shaklda
kiritilishi shart emas.)
30
2-mashq. Funksiya oʻsuvchimi yoki kamayuvchimi: a) у=4x.
Уyechish. у=4x funksiya у=ax (a>0, a1) koʻrinishdagi koʻrsatkichli funksiya
boʻlib, у=4x tenglik quyidagicha oʻqiladi: 4(asos)ning x-chi darajasi у ga teng, ya’ni
у ni hosil qilish uchun 4(asos)ni x-chi darajaga koʻtarish kerak. Natijada у=4x
tenglikdagi 4 sonidan iborat komponent asos deb nomlanadi: asos: a=4>1. Demak,
a=4>1 boʻlgani uchun, koʻrsatkichli funksiyaning 3-chi xossasiga koʻra у=4x
funksiya- oʻsuvchi.Koʻrsatkichli funksiya xossasini daftaringizdan qayta oʻqing.
Javob: у=4x funksiya- oʻsuvchi.
Mustaqil ish masalalari.
1-masala. Funksiya oʻsuvchimi yoki kamayuvchimi: A) у=5x, у=62x, у=(1/8)x.
B) у=0,4x. у=1,4x. у=(5/3)x .
№3-Oʻquv elementi.
Maqsad: koʻrsatkichli funksiya grafigini yasash boʻyicha olgan bilimlarni
mustahkamlash.
Oʻqituvchi koʻrsatmasi. Quyida bayon etilgan masala yechimi bilan tanishing
va mustaqil ish masalalarini yeching.
1-Masala. Koʻrsatkichli funksiyaning oʻsish yoki kamayish xossalaridan
foydalanib sonlarni taqqoslang: (1/6)-2 va (1/6)-5?
Yechish. Daftaringizga yozilgan koʻrsatkichli funksiya xossalariga qoʻshimcha
sifatidagi xulosalarni oʻqib chiq
(1/6)-2 ifodadagi 1/6- asos; -2- daraja koʻrsatkichi
(1/6)-5 ifodadagi 1/6- asos; -5- daraja koʻrsatkichi. Ifodalarning asoslari birbiriga teng, shuningdek asoslar birdan kichik: 0<1/6<1. Demak, (1/6) -2 va (1/6)-5
sonlar uchun 0<1/6<1. Bundan mazkur ratsional koʻrsatkichli darajalar kamayuvchi
funksiyalarning qismlari ekanligi kelib chiqadi. Kamayuvchi funksiya uchun
taalluqli xossadan foydalanish maqsadida berilgan ifodalarning daraja
koʻrsatkichlarini taqqoslash kerak:-5<-2. manfiy sonlarni taqqoslashda modul
jihatidan kattasi doim kichik hisoblanadi. Kamayuvchi koʻrsatkichli funksiya
xossasiga asosan, ratsional koʻrsatkichli daraja shaklidagi sonlardan qaysi birining
daraja koʻrsatkichi katta boʻlsa, mazkur ratsional koʻrsatkichli darajaning oʻzi kichik
hisoblanadi. Berilgan masalada(1/6)-2 sonning daraja koʻrsatkichi (1/6)-5 sonining
daraja koʻrsatkichidan katta, ya’ni-5<-2, shuning uchun(1/6)-2 sonning oʻzi (1/6)-5
sondan kichik hisoblanadi: (1/6)-2<(1/6)-5.
Javob: (1/6)-2<(1/6)-5.
2-Masala. Funksiyalar grafiklari kesishgan nuqtalarining koordinatalarini
toping.(grafik usulda). y=3x va y=9.
Yechish. y=3x funksiyaning grafigini chizamiz. Buning uchun (X;Y)
koordinata tekisligi va x va y larning qiymatlarini yozish uchun boʻsh jadvalni chizib
olish kerak. Jadvalni toʻldirish maqsadida x ga istagan qiymat berib, y ning
qiymatini y=3x tenglikka asosan hisoblash kerak. x ga butun sonlardan iborat
qiymatlarni berish, mos ravishda y ning qiymatlarini hisoblash ishini
osonlashtiradi.
1) x ning qiymatlari musbat butun sonlardan iborat boʻlsin:
a) x=0, y = 30=1  (0;1).
31
b) x=1, y=31=3  (1;3).
c) x=2, y=32 =9  (2;9).
2) x ning qiymatlari manfiy butun sonlardan iborat boʻlsin:
a) x=-1, y=3-1 =1/3  (-1;1/3).
b) x=-2, y=3-2 =1/9  >(-2;1/9).
Mazkur nuqtalar bilan jadvalni toʻldirgan holda, bu nuqtalar boʻyicha y=3x
funksiyaning grafigini koordinata tekisligida yasaymiz.
y=9 funksiyaning grafigi (0,9) nuqtadan oʻtuvchi toʻgʻri chiziqdan iborat
boʻlib, mazkur grafikni y=3x funksiyaning grafigi yasalgan koordinata tekisligida
yasaymiz. Grafik boʻyicha aniqlash mumkinki, berilgan funksiyalar kesishgan
nuqtasining koordinatalari quyidagicha: x=2. y=9. Javob: y=3x va y=9 funksiyalar
grafiklarining kesishish nuqtasi (2;9)dir.
Mustaqil ish masalalari.
1-Masala. Koʻrsatkichli funksiyaning oʻsish yoki kamayish xossasidan
foydalanib, sonlarni taqqoslang:
A)1,73 va 1., 3,21,5 va 3,21,6., 3P va 33,14.
B) 0,32 va 1., (1/5) 2 va (1/5)1,4.
C)4-3 va 42., (1/5)-3 va (1/5)4.
D)5-3 va 5-2., (1/3)-3 va (1/3)-5.
E)0,33 va 0,3-2., 0,2-3 va 0,2-2
2-Masala. Funksiyalar grafiklari kesishish nuqtalarining koordinatalarini
toping.(grafik usulda).
1) y=2x va y=8.,
2) y=2x va y=1/8.,
3) y= (1/2)x va y=1/8.,
4) y= (1/2)x va y=8.
2-MODUL
№4-Oʻquv elementi.
Maqsad: Olgan bilimlarni mustaqil holda rivojlantirish.
Siz 1-modul materialini oʻzlashtirdingiz, 2-modul masalalarining yechish
usullarini mustaqil holda tanlashingiz kerak. Koʻrsatkichli funksiya xossalarini va
grafigini yasash tartibini takrorlang. Daftardagi konspekt yoki darslikning
«Koʻrsatkichli funksiya, xossalari va grafigi» paragrafi bayonlaridan
foydalanishingiz mumkin.
Yozma ravishda mustaqil ish masalalarini yeching.
Mustaqil ish topshiriqlari.
1-Masala. Funksiya oʻsuvchimi yoki kamayuvchimi:
A) y=5-2x., y=4-x.
B) y=(1/7)-x., y=(1/7)-x.
C) y=0,3-x., y=0,6-x., y=0,7-3x.
D)y=1,3-2x., y=4,6-x.
E) y=(5x36- 12)x ., y=(15x36- 1/2)x., y=(5x36 1/2)x
2-Masala. Funksiyaning grafigini sxematik ravishda tasvirlang:
1)y=0,4x., 2)y=(2)x., 3)y=(1/2)x., 4)y=(3)x.
32
3-Masala. Koʻrsatkichli funksiyaning oʻsish yoki kamayish xossasidan
foydalanib sonlarni taqqoslang:
A) (1/2)-2 va 2-3., (1/5)-4 va 5-2.
B) 53 va 0,24., 0,52 va 24., 22 va (1/2)3., 23 va(1/2)3 .
C) (2/5)3 va 2,5-2., 2,52 va 0,4-3., 0,22 va1/125., 0,5-2 va 8., (21/9)-5 va(9/49)-3.
4-Masala.
Funksiyalar grafiklari kesishgan nuqtalarining koordinatalarini
toping.(analitik va grafik usulda):
1)y=3x va y=1/3.,
2)y=3x va y=3.,
3) y=(1/3)x va y=27.,
4) y=(1/3)x va y=1/27.
Oʻqituvchi koʻrsatmasi. Toʻgʻri javobni oʻqituvchidan olgan holda, oʻz
ishingizni tekshiring va baholang. Xatolaringiz boʻlsa, toʻgʻrilab, baholaringizni
baho varagʻiga qoʻying. 7 va undan yuqori ball toʻplagan boʻlsangiz, navbatdagi
oʻquv elementiga oʻtishingiz mumkin, aks holda siz xatoga yoʻl qoʻygan
masalalarga oʻxshash boshqa variant masalalarini yeching.
3-MODUL
№5-Oʻquv elementi.
Maqsad: Mantiqiy va nostandart mashqlar yechish.
Balli! Siz murakkabligi oʻrta darajadagi masalalar yechimini oʻzlashtirdingiz.
Navbatdagi modulni oʻzlashtirishdan maqsad, olgan bilim va koʻnikmalaringizni
yanada murakkabroq vaziyatlarda qoʻllashdan iborat.
1-Masala. y=3x funksiyaning grafigidan foydalanib, quyidagi sonlarning
taqribiy qiymatlarini toping:
1) 3., 2)32/3., 3) 1/3., 4)3-1,5.
2-Masala. x=?
1)a) (1/3)x=3., b)( 1/7)x=37., v)125x=5., 2)( 1/27)x=1/3., 3)49x= 1/7.,
4) (1/27)x=3.
3-Masala. Koʻrsatkichli funksiyaning oʻsish yoki kamayish xossasidan
foydalanib sonlarni taqqoslang:
A)8x5-3 va 0,4-4. B)16/625 va (2,5)-2.
Bajargan ishingizni tekshiring va baholang. Xatolaringiz boʻlsa, toʻgʻrilang va
toʻplagan ballaringizni hisoblang. Yakuniy ballni baho varagʻiga qoʻying.
Uyga vazifa. 1)Agar siz dars yakunida «2» yoki «3» baho olgan boʻlsangiz, u
holda darslikning shu mavzuga tegishli 1-, 3-(1), 4-, 5-, 6-(1),(2), 7-masalalarini
yeching., 2) Agar «4» yoki »5» baho olgan boʻlsangiz, u holda darslikning shu
mavzularga tegishli 8-, 9-, 10-, 11-, 12-masalalaridan istagan kamida 2 tasini
yeching.
3 -BOB. GEOMETRIYANI MODUL TEXNOLOGIYASI ASOSIDA
OʻQITISH LOYIHALARI
33
3.1. 7-SINF GEOMETRIYASINING MODULLI DARS
ISHLANMALARI
Dars maqsadi.
1. Ta’limiy : yangi tushunchalarni kiritish, yangi bilimlarni oʻzlashtirish,
oʻrganilgan mavzuga oid misollar yechish.
2. Rivojlantiruvchi: oʻz faoliyatini rejalashtirish, tahlil qilish, baholash
qobiliyatlarini rivojlantirish.
3. Tarbiyaviy: mustaqillikni, diqqatni, mehnatsevarlikni, oʻzini va oʻzgalarni
tanqid qila olishni shakllantirish.
Vositalar:
 kompyuterlar,
 darslik,
 oʻquvchilar uchun texnologik xarita,
 chizish oʻquv qurollari.
Dars jarayoni
1. Tashkiliy bosqich.
Oʻqituvchi oʻquvchilarga darsning texnologik xaritasini tarqatadi, xarita bilan
ishlash qoidalarini tushuntiradi.
2. Mustaqil ta’lim.
Dars davomida oʻquvchilar mustaqil ravishda darsning texnologik xaritasi
yordamida yangi mavzuni oʻrganadilar, masalalarni yechadilar, oʻzlarining va
oʻrtoqlarining javoblarini baholaydilar.
3. Umumlashtirish.
Oʻqituvchi baholarni sinf jurnalida qayd etadi.
MODUL: “GEOMETRIYA AKSIOMALARI HAQIDA”
Oʻquv
elementi
tartib
raqami №
OʻE-0
Oʻquv materialini oʻrganish
harakatlari ketma-ketligi
Integrallovchi maqsad: oʻquv
jarayonida sizlar:
 aksioma nimaligini;
 parallel toʻgʻri chiziqlar
aksiomasini;
 parallel toʻgʻri chiziqlar aksiomasi
natijalarini bilishingiz zarur.
34
Oʻquv materialini
oʻzlashtirish yuzasidan
koʻrsatmalar
OʻE-1
Maqsad: aksiomalar haqida
tasavvurga ega boʻlish.
1. Darslikni oching. p.27 (59b.)ni
toping. Materialni diqqat bilan oʻqing.
Savollarga javob bering:
o Aksioma nima?
Savollarga javoblarni
o Aksioma soʻzi nimani bildiradi?
daftarga yozing.
2. Birinchi aksiomani oʻqing, chizma
chizing.
3. Ikkinchi aksioma bilan tanishing,
chizmasini chizing.
4. Evklid geometriyasi nima?
OʻE-2
Maqsad: parallel toʻgʻri chiziqlar
aksiomasi bilan tanishing.
1. Diqqat bilan.28 (60b.)ni oʻqing.
2. Matn asosida chizma chizing,
agarda chiza olmasangiz 110 rasmga
qarang.
3. Diqqat bilan aksiomani oʻqing va
daftaringizga yozing.
4. Parallel toʻgʻri chiziqlar aksiomasi
natijalari bilan tanishing.
5. Har bir natija uchun chizma
chizing.
6. Natijalarning isbotlari bilan
tanishing.
OʻE-3
Maqsad: Masalalar yechish davomida
tanishgan oʻquv materialini
mustahkamlang.
1. 198-masalani yeching. Chizmasini
chizing.
2. 200-masalani yeching. Bunda 1natijadan foydalaning.
Darslik bilan ishlash va
3. Aksiomani yana bir bor oʻqing va
oʻqituvchiga javob
javob berish uchun ishlagan
berish.
masalalaringiz yozilgan daftar bilan
oʻqituvchi yoniga boring.
4. Bajargan ishlaringizni oʻzingiz
baholang:
o ikkala masalani yechganingiz
uchun –5;
35
Darslikdan oʻqing.
Aksiomani, natijalarni
yozib oling, chizma
chizing.
aksioma va uning natijalarini
bilasiz – 5;
o umumiy baho – 5.
o
Uyga vazifa - p.27, 28, №199,68betdagi № 7-11savollar.
MODUL “IKKI PARALEL TOʻGʻRI CHIZIQLARNI KESUVCHI
TOʻGʻRI CHIZIQ HOSIL QILGAN BURCHAKLAR HAQIDAGI
TEOREMA”
Oʻquv
elementi
tartib raqami
№
Oʻquv materialini oʻrganish
harakatlari ketma-ketligi
OʻE-0
Integrallashgan maqsad: dars
davomida Siz
 teorema qismlari, teskari teorema
bilan tanishishingiz;
 p.29 dagi teoremalar bilan
tanishishingiz;
 teoremalarni isbotlashingiz;
 teoremalarni masalalar echishda
qoʻllay olishingiz kerak.
OʻE-1
Maqsad: Uy vazifasini tekshirish.
1. Savollarga javob bering:
1. Aksioma nima? – 1 b.
2. Aksioma soʻzi nimani bildiradi? – 1
b.
3. Bir nechta aksiomalarni ayting–3b.
4. Parallel toʻgʻri chiziqlar haqidagi
aksiomani ayting – 3 b
5. Aksioma natijalarini aytib bering
va isbotlang – 5b
2. Oʻqituvchiga uyda ishlagan
masalalaringizni koʻrsating– 3b.
OʻE-2
Maqsad: Teorema qismlari va teskari
teorema haqida ma’lumotlar olish.
1. Darslikning 63-betini oching va 3
abzatsni oʻqing.
36
Oʻquv materialini
oʻzlashtirish
yuzasidan
koʻrsatmalar
Juftlikda ishlash.
Baholash mezoni:
15-16 b – “5”
12-14 b – “4”
9-13 b – “3”
Teoremalarni isbotsiz
yozib oling.
2. Birinchi teoremani oʻqing va 55betdagi boshqa teorema bilan
solishtiring, teoremalarning sharti va
natijalarini toping.
3. 65-betdagi 2 ta teoremani oʻqing va
ularni 56- va 57- betdagi teoremalar
bilan solishtiring.
OʻE-3
Maqsad: Teskarisidan isbotlash haqida
tasavvur olish.
1. 63-betdagi teorema isboti bilan
Darslik bilan ishlash,
tanishing, yozib oling.
zarur ma’lumotlarni
2. Natijani yozib oling, chizma chizing
yozib oling.
va isbotni oʻqib chiqing.
3. Qolgan ikkita teoremalar isbotini
oʻqing.
OʻE-4
Maqsad: parallel toʻgʻri chiziqlar
xossalarini masalalar echishga
qoʻllang.
Kitobdagi106-rasmni daftaringizga
chizib oling.
1. a || b , s – kesuvchi, burchak 1 =
75 0. Qolgan burchaklarni toping.
2. a || b, s – kesuvchi, burchak 1 +
burchak 2= 100 0.Barcha burchaklarni Masalalar echish,
baholash va
toping.
oʻqituvchiga koʻrsatish.
3. a || b, s – kesuvchi, burchak 5 0
burchak 3 = 32 . Barcha burchaklarni
toping.
4. a || b, s – kesuvchi, burchak 4 :
burchak 6 = 3 : 2. Barcha burchaklarni
toping.
4
5. a || b, s – kesuvchi, burchak 8 =
5
burchak 2. Barcha burchaklarni toping.
Uyga vazifa - p.29, savollar 12-15, 68b., №201, 202.
3.2. TAJRIBA-SINOV NATIJALARI
BMI mаvzusi boʻyichа kuzаtishlаr vа bа’zi tаjribа-sinоv ishlаri 2014/2015
oʻquv yili dаvomida pedagogik amaliyot davomida olib borildi. Bizlar asosan
37
oʻqituvchining darslarini kuzatish, taxlil qilish umumlashtirish, taklif etgan dars
loyihalarini amalga oshirib, natijalarni qayd etish bilan shugʻulandik.
Kuzаtishlаr vа bа’zi tаjribа - sinоv ishlаrining bоshidа oʻquvchilаrning
«Natural koʻrsatkichli daraja», «Koʻrsatkichli funksiya, uning xossalari va grafigi»
mavzusiga doir asosiy tushunchalarni oʻquvchilar tomonidan egallanganlik
darajalari oʻrganildi.
Tаjribа - sinоv ishlаrini sinаb koʻrishgа 53 tа oʻquvchini qаmrаb оldi vа uning
nаtijаsidа quyidаgilаr аniqlаndi:
1. Tаjribа - sinоv ishlаri bоshlаngungа qаdаr oʻquvchilаrning «Natural
koʻrsatkichli daraja» , «Koʻrsatkichli funksiya, uning xossalari va grafigi» vа unga
bogʻliq asosiy tushunchаlаrini egallanganlik darajasi oʻquvchilar bilimlarini
aniqlash orqali oʻrganildi;
2. Oʻquvchilаrdа biz taklif qilgan metodika asosda olgan bilimlari yozma ishlar
oʻtkazish orqali tekshirib koʻrildi;
3. Natural koʻrsatkichli daraja, koʻrsatkichli funksiya tushunchalarini qoʻllab
misollаrni yеchishdа oʻquvchilаr duch kеlаdigаn qiyinchiliklаr aniqlandi.
Kuzаtishlаrimiz
shuni
koʻrsаtdiki
matematikani
modulli
ta’lim
texnologiyalaridan foydalanib oʻqitish zarur natijalarni berar ekan.
Baholar
“3”
“4”
“5”
Sifat
Guruhlar
oʻzlashtirishi
Tajriba guruhi
Nazorat
guruhi
12
14
10
9
4
4
54%
48%
Jadvaldan koʻrinib turibdiki tajriba guruhidagi sifat oʻzlashtirishi nazorat guruhi
sifat oʻzlashtirishidan ancha yuqori (6%) boʻldi.
38
XULOSA
Matematika darslari jarayonida modulli ta’lim texnalogiyasining ahamiyati
kattadir. Chunki bu ta’lim orqali oʻquvchilarning mustaqil bilim olish qobiliyatlari
har tomonlama shakllanadi. Oʻquvchilarning mantiqiy firkrlash qobiliyatlari
shakllantirish orqali ularni mustaqil misollar va masalar yecha olishga undaymiz. Bu
esa ta’lim jarayoni yaxshi natija berar ekan.
Dars jarayonida modulli ta’lim texnologiyasidan foydalanishning samarasi
kattadir, chunki oʻquvchilar bunda tez fikrlashga harakat qiladilar.Bugungi kunda
ta’lim sohasi juda katta imkoniyatlar yaratilgan. Axborot texnologiyalari deb
ataliyotgan bugungi jamiyatda hayot shaxsdan faol harakat qilishni, mustaqil qaror
qabul qilishni, hayotning oʻzgarayotgan sharoitlariga moslashishni talab qiladi.
Xususan:
-zarur bilimlarni mustaqil egallashni, egallangan bilimlarni turli
muammolarni yechishda mahorat bilan qoʻllashni;
-axborotlar bilan savodli ishlashni;
-olingan bilimlarning qayerda va qanday qoʻllanishi mumkinligini aniq bilish
va bu bilimlarni qoʻllash sohasini anglay olish;
-mustaqil tanqidiy fikrlash, real dunyoda boʻlayotgan qiyinchiliklarni koʻra
bilish va ularni bartaraf etishning optimal yoʻllarini izlash;
-ijodiy fikrlash, yangi gʻoyalar yaratish qobiliyatiga ega boʻlish, birgalikda
ishlashni bilish yoki nostandart vaziyatlardan chiqishni bilish;
-oʻzining ma’naviyati, intellekti va madaniy salohiyati ustidan mustaqil
ishlash.
Yuqorida aytilgan sifatlarga ega shaxsni shakllantirishga nafaqat ta’lim
mazmuni, balki qoʻllanilayotgan oʻqitish texnologiyalari ham muhim roʻl oʻynaydi.
Oʻquv jarayoni oʻqish va bilish faoliyatiga oʻzgartirishning imkoniyatlaridan biri
modulli oʻqitish texnologiyasini tatbiq etish. Chunki modulli oʻqitish jarayonida
oʻqituvchilar ham, oʻquvchilar ham oʻzlarining intelektual, jismoniy, ma’naviy
imkoniyatlarini oʻquv va amaliy muammolarni yechish uchun doim sinovdan
oʻtkazadilar. Bu jarayonda hosil boʻlgan koʻnikma va malakalar axborot jamiyati
sharoitlarida yashash uchun zarur sifatlarni shakllantirishga olib keladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, matematikani oʻqitishda modulli ta’lim
metodlaridan foydalanib ta’limni tashkil etish asosida ta’lim jarayonini amalga
oshirish samarali vosita hisoblanadi. Bu texnologiya oʻquvchilar mustaqil izlanish
faoliyatiga, muammoni ifodalash va yechishga tayyorlanganida samarali boʻladi.
Oʻqituvchi biror oʻqitish texnologiyasini tanlar ekan, darsning maqsadi, oʻquv
materialining mazmunini, sinf xonasi xarakteri, uning tayyorgarlik darajasiga
asoslanishi lozim.
39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYHATI
1. Oʻzbekiston Respublikasining «Ta’lim toʻgʻrisida»gi qonuni // Barkamol
avlod – Oʻzbekiston taraqqiyotining poydevori.– .: Halq nashriyot – matbaa
konserni, 1997. – B 3 – 30.
2. Oʻzbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» //
Barkamol avlod – Oʻzbekiston taraqqiyotining poydevori.– .: Halq nashriyot –
matbaa konserni, 1997. – B 31 – 64
3. Umumiy oʻrta ta’limning davlat ta’lim standarti va oʻquv dasturi: T.: 1999,
4-maxsus son, "SHarq nashryoti motbaa konserni", 171-177 b.
4. Abdukadirov A.A. Teoriya i pratika intensifikatsii podgotovki uchiteley
fiziko-matematicheskix dissiplin // Avtref. Diss. d.p.n. –T.: TGPI im. Nizami. –
1990. -43 s.
5. Avliyakulov N.X. Novыe pedagogicheskie texnologii. Uchebnik dlya
vыsshix uchebnыx zavedeniy. 145 s.Pedagog.uz.
6. Azizhoʻjaeva N.N. Pedagogik texnolgiya va pedagogik maxorat. Toshkent;
Nizomiy nomidagi TDPU, 2003y.
7. Ziyomuxammedov B., Abdullaeva SH. Ilgʻor pedagogik texnologiya:
Nazariya va amaliyot «Ma’naviyat asoslari» darsi asosida ishlangan uslubiy
qoʻllanma T.: «Abu Ali Ibn Sino» 2001
8. Sayidahmedov N. YAngi pedagogik texnologiyalar. - T., Moliya,
2003.-172 b.
9. Saydaxmedov N.S. Pedagogik maxorat va pedagogik texnologiyalar. T.,
2003.
10.Saydaxmedov N.S. Pedagogikada yangicha fikrlash. T., «Istiќbol», 2002. 62
b.
40
11.Selevko G.K. Pedagogicheskie texnologii na osnove aktivizatsii,
intensifikatsii i effektivnogo upravleniya UVP. M, NII shkolnыx texnologiy, 2005,
288 s.
12. Selevko G.K. Pedagogicheskie texnologii na osnove didakticheskogo i
metodicheskogo usovershenstvovaniya UVP. M., NII shkolnыx texnologiy, 2005,
288 s.
13.Tolipov Oʻ.Q., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiќiy
asoslari. T., Fan, 2006, 261 b.
14. Yunusova D.I. Ta’lim texnologiyalari asosida matematik ta’limni tashkil
etish. T., “Universitet”, 2005, 131 b.
15.Yunusova D.I. Matematikani oʻqitishning zamonaviy texnologiyalari. T.,
“Universitet”, 2005, 131 b.
16.Umumiy oʻrta, oʻrta maxsus ta’lim matematika fanlaridan darslik va oʻquv
qoʻllanmalari.
Internet saytlari
1. www.ziyonet.uz
2. www.buxdu.uz
3. www.tdpu.uz
4. www.google.ru
5. www.edu.uz
6. http://student.km.ru
LUGʻAT
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
ENGLISH
Problem technologies
Energetic position
Sovereign idea
ability
activity
attention
attitude
awareness
practical
UZBEK
Muammoli texnologiyalar
muammoli vaziyat
mustaqil fikr.
qobiliyat, iste’dod, layoqat
faoliyat
diqqat
munosabat
ong
amaliy
41
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
a practical word
intellectual attack
circular
form methods
debate
subject
didactic guarantee
didactic material
lesson
amaliy ish
aqliy hujum
aylana
anketa metodi
bahs munozara
fan
didaktik ta’minot
didaktik material
dars
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
reversing rod
knowledge
primary school
hypothesis
question
draft
experience
methods off seeing
practice
a graphic method
card
proof
grammar
distance
mathematics
cognition
cognitive psychology
competency
inference
condition
conformity with the law
conversation
creation
creative thinking
critical thinking
decision
intellectual quotient - IQ
development
education
efficiency
evaluation
experience
experimental psychology
intellect
dastur
bilim
boshlangʻich maktab
gipoteza
masala
loyiha
malaka
kuzatish metodi
koʻnikma
koʻrgazmali metod
kartochka
isbot
grammatika
masofa
matematika
bilish
kognitiv psixologiya
bilarmonlik
xulosa
shart, shart-sharoit
qonuniyat
suhbat
ijod
ijodiy tafakkur
tanqidiy tafakkur
yechim
intellektuallik koeffitsiyenti
rivojlanish
ta’lim; tarbiya
samaralilik, gʻayratlilik
baholash
tajriba
eksperimental psixologiya
intelleкt (aql)
42
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
independence
feature
moral education
motion
notion
nurture
personality
responsibility
skill
speech
theory
thinking
upbringing
method
an independent work
example
point
theoretically
a pedagogical technology
standart
explorer
investigation object
investigation,
research,
exploration analysis
investigation subject
investigation imagination
investigation intention
teacher
progress
education
43
mustaqillik
xususiyat
ahloqiy tarbiya
harakat
tushuncha
ta’lim, tarbiya
shaxs
javobgarlik, mas’uliyat
malaka, koʻnikma
nutq
nazariya, ta’limot
tafakkur
tarbiya
metod
mustaqil ish
misol
nuqta
nazariy
pedagogik texnologiya
standart
tadqiqotchi
tadqiqot ob`yekt
tadqiqot
tadqiqot predmeti
tadqiqot farazi
tadqiqot maqsadi
oʻqituvchi
taraqqiyot
ta’lim