O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SUG'URTA FAKULTETI
“SOLIQLAR VA SOLIQQA TORTISH” KAFEDRASI
QURBASHEV OLLAYOR XUDYAROVICH
“EGRI SOLIQLAR VA ULARNING BUDJET
DAROMADLARINI SHAKLLANTIRISHDAGI O’RNI”
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
5230800-“Soliqlar va soliqqa tortish” bakalavriat ta'lim yo'nalishi
“HIMOYAGA RUXSAT ETILDI”
Sug'urta fakulteti
dekani v.v.b.
__________ i.f.n., dots.
H.Abdurahmanov
“____”__________2017 y.
Bitiruvchi:
Ilmiy rahbar:
“HIMOYAGA RUXSAT ETILDI”
“Soliqlar va soliqqa tortish”
kafedrasi mudiri
___________ i.f.d., prof. A.Jo'rayev
“____”__________2017 y.
5230800 – “Soliqlar va soliqqa tortish”
ta‘lim yo‘nalishi 4-kurs talabasi Qurbashev
Ollayor Xudyarovich__________
dots. M.Usmanova ___________
TOSHKENT - 2017
MUNDARIJA
KIRISH...............................................................................................................
3
1- BOB. EGRI
SOLIQLARNI
UNDIRISHNING
NAZARIY
JIHATLARI
VA
BUDJET
DAROMADLARINI
SHAKLLANTIRISHDA TUTGAN O’RNI………………………
7
1.1. Egri soliqlarning iqtisodiy mohiyati va obyektiv zarurligi ………..
7
1.2. Egri soliqlarni o’ziga xos xususiyatlari va budjet daromadlarida
12
tutgan o`rni.....................................................................................
1-bob bo’yicha xulosa……………………………………………… 17
2-BOB. MAMLAKATIMIZDA EGRI SOLIQLARNI UNDIRISH
MEXANIZMINING
AMALDAGI
HOLATI
TAHLILI
(XORAZM VILOYATI YANGIBOZOR TUMANI DSI
MA’LUMOTLARI ASOSIDA)............................................................... 19
2.1. Qo`shilgan qiymat solig`ini undirish mexanizmining amaldagi
19
holati tahlili...................................................................................
28
2.2. Aksiz solig`ini undirish mexanizmining amaldagi holati
33
tahlili....................................................................................................
2-bob bo’yicha xulosa………………………………………………
42
3-BOB
IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA
EGRI
SOLIQLARNI
UNDIRISH
MEXANIZMINI
43
TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI ….………………….
3.1
Yuridik shaxslardan olinadigan egri soliqlarni hisoblashda mavjud
43
muammolar va ularning yechimlari …………………………….
8
3.2.. Egri
soliqlarni
undirish
mexanizmini
takomillashtirish
49
yo`nalishlari...................................................................................
3-bob bo’yicha xulosa………………………………………………
60
XULOSA VA TAKLIFLAR………………………………………
62
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………… 64
1
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.O’zbekiston Respublikasi bozor munosabatlarini
rivojlantirish jarayonining muhim bosqichidan o’tmoqda. Iqtisodiyotning barcha
tarmoqlarida tadbirkorlik faoliyati va davlatning bilvosita boshqarishga asoslangan
holda, raqobatchilik mexanizmiga tayanib chuqur tuzilmaviy islohotlar amalga
o’shirilmoqda. Hozirgi kunda, soliq siyosatining asosini soliqqa tortish tizimidagi
islohotlarni amalga oshirish va soliq siyosatini yanada erkinlashtirish bo’lib,
buning asosiy yo’nalishi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliq yukni
kamaytirish hamda budjet daromadlarini yanada oshirishga qaratilgan
chora
tadbirlar tashkil qilmoqda. Bu haqda Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasida Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev quyidagilarga to’xtalib o’tdilar: “Soliqbudjet siyosatiga qat’iy amal qilish, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini bajarish,
ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalar hajmi, yirik investitsiya loyihalari va
mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashni moliyalashtirish – ushbu eng
muhim vazifalarni amalga oshirish, avvalo, Moliya vazirligi va shaxsan vazirning
faoliyati samaradorligi bilan belgilanadi”1.
Soliq islohotlarini o’tkazishda soliqqa tortishning an’anaviy tamoyillari
o’zgarmaydi. Lekin amaldagi soliq tizimining iqtisodiy-huquqiy tamoyillarini
takomillashtirib boriladi. Bunda soliq munosabatlarining tamoyillari o’tkazilgan
har bir islohotlar natijasida sayqallanadi va mohiyati, mazmuni maqsadlari borgan
sari nazariy tamoyillar darajasiga yaqinlashib boradi. Zero har bir davming o’ziga
xos soliq tizimining adolatlilik, samaradorlik va soddalashtirilgan namunasi
mavjud. Ana shu ko’rsatkichlar muayyan davrga moslashtirilgan soliq islohotlari
o’tkazilishi natijasida an’anaviy mezonlarga yaqinlashib boradi.
Soliqlar har bir davlatning moddiy jihatlarini ta’minlaydi. Jahon iqtisodiyoti
taraqqiyotining hozirgi bosqichida ular iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. //Xalq so’zi gazetasi 2017 yil 16 yanvar
2
solishning muhim vositasi hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlarni yanada erkinlashtirish
va chuqurlashtirish jarayonida kichik biznesni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb
etadi. Chunki, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida xususiy tadbirkorlik, kichik
biznesni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish, bozorlami tovarlar bilan
to’ldirish, raqobat muhitini yaratish, ishsizlika barham berish mamlakat oldida
turgan asosiy vazifalardan hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida soliq tizimini
isloh qilish va davlat soliq siyosati samaradorligini oshirishning hozirgi kundagi
amaliyoti nazariyotchilar oldiga uning qator yangi muammolariga yechim topishni
ko’ndalang qilib qo’ymoqda.
Bu borada respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning quyida
bildirgan fikrlarini keltirib o’tish joiz: “Birinchi navbatda amalga oshiriladigan
vazifalar qatoriga daromad solig’i stavkasining 7,5% ga kamaytirish kiradi shu
bilan birga qurulish sohasida faoliyat yuritayotgan korxonalar uchun yagona soliq
to’lovi stavkasisanoat koxonalarida bo’lganidek 6% dan 5%ga tushuriladi.”2
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining obyekti va predmeti. Bitiruv
malakaviy ishida izlanish obyektini soliq tizimini muhim bo’g’ini bo’lgan egri
soliqlar, shu jumladan, qo’shilgan qiymat solig’i hamda aksiz solig’ini
Respublikamiz hamda Xorazm viloyati Yangibozor tumanida undirish jarayoni
tashkil etadi.
Yuridik va jismoniy shaxslar tominidan egri soliqlarni ya`ni qo’shilgan
qiymat va aksiz solig`ini budjetga undirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy
munosabatlar yig`indisi bitiruv malakaviy ishining predmeti hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining nazariy-amaliy ahamiyati. Bitiruv
malakaviy ishining nazariy ahamiyati shundaki, ish natijalaridan jismoniy va
yurudik shaxslardan egri soliqlarni undirishga hamda egri soliqlarning davlat
budjeti daromadlaridagi o’rnini tadqiq etishga qaratilgan ilmiy ishlarda foydalanish
mumkin. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining amaliy ahamiyati shundaki, ishning
2
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014-yilda ijitimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo’ljalangan iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Maxkamasi majlisidagi ma’ruzasi.2015-yil 16-yanvar
3
xulosalari va amaliy takliflaridan mamlakatimizda egri soliqlarninig davlat budjeti
daromadlaridagi o’rnini va ushbu soliqlarni undirishni takomillashtirishda, o’quv
uslubiy majmualarni yangilashda va akademik litsey hamda kasb-hunar
kollejlarida “Soliq tizimi”, “Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish” fanlari
o’quv dasturlarini takomillashtirish va o’qitishda foydalanish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy
ishining maqsadi egri soliqlar bo`yicha chuqur izlanishlar olib brogan holda uni
mohiyatini, maqsadini o`rganish, hamda davlat budjetini shakllantirishdagi o`rnini
aniqlagan holda unga tahliliy xulosalar chiqarish va egri soliqlar yuzasidan afzallik
va kamchiliklarini o`rgangan holda xulosa va takliflar berishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari esa ushbu maqsaddan kelib chiqqan
holda:
-egri soliqlarning iqtisodiy mohiyati va obyektiv zarurligi o’rganish;
-egri soliqlarni o’ziga xos xususiyatlari va budjet daromadlarida tutgan o`rni
yoritib berish;
-qo`shilgan qiymat solig`ini undirish mexanizmining amaldagi holati tahlil
qilish;
-aksiz solig`ini undirish mexanizmining amaldagi holati tahlil qilish;
-yuridik shaxslardan olinadigan egri soliqlarni hisoblashda mavjud
muammolar va ularning yechimlari aniqlash;
-egri soliqlarni undirishni takomillashtirish yo`nalishlari yuzasida takliflar
ishlab chiqishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, oltita
pararrafni qamrab olgan uch bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. Bitiruv malakaviy ishning kirish qismida
mavzuning dolzarbligi asoslab berilgan.
Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida egri soliqlarni undirishning
nazariy jihatlari budjet daromadlarini shakllantirishda tutgan o`rni atroflicha
o’rganib chiqilib, egri soliqlarning iqtisodiy mohiyati va obyektiv zarurligi, egri
4
soliqlarni o’ziga xos xususiyatlari va budjet daromadlarida tutgan o`rni ko`rib
chiqilgan.
Ishning ikkinchi bobida
mamlakatimizda egri soliqlarni undirishning
amaldagi holati tahlili, ya`ni qo`shilgan qiymat va aksiz solig`ini undirish
mexanizmining amaldagi holati tahlili Xorazm viloyati Yangibozorr tumani DSI
ma`lumotlari asosida yoritib o`tilgan.
Bitiruv malakaviy ishning uchinchi bobida iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida egri soliqlarni undirish mexanizmini takomillashtirish masalalariga
bag’ishlangan bo’lib, unda yuridik shaxslardan olinadigan egri soliqlarni
hisoblashda mavjud muammolar va ularning yechimlari hamda egri soliqlarni
undirishni takomillashtirish yo`nalishlari yuzasidan amaliy fikrlar bildirilgan.
Mavzuni nazariy va amaliy ko’rsatkichlar asosida o’rganish orqali bitiruv
malakaviy ishi yuzasidan tavsiyalar va takliflar keltirilgan. Bitiruv malakaviy
ishning hajmi 69 betdan iborat bo’lib, unda 5 ta jadval va 6 ta rasm keltirilgan.
5
1- BOB. EGRI SOLIQLARNI UNDIRISHNING NAZARIY JIHATLARI VA
BUDJET DAROMADLARINI SHAKLLANTIRISHDA TUTGAN O’RNI
1.1. Egri soliqlarning iqtisodiy mohiyati va obyektiv zarurligi
Soliqlarni tasniflashga doir qarashlarni ilk shakllaridan biri ularni to`g`ri va
egri soliqlar guruhlariga ajaratishdir. Soliqlarni bunday tasniflash respublikamiz
soliq tizimida ham amal qilib ular o`rtasidagi maqbul nisbatni ta`minlashda
ularning har birini o`ziga xos xususiyatlari afzalliklari va kamchiliklarini e`tiborga
olish lozim. Shu o`rinda soliqlarni tasniflashga bo`lgan ushbu yondashuvning
shakllanishi va rivojlanishini ko`rib chiqish muhim ahamiyatga ega.
Soliqlarni to`g`ri va egriga ajratish mezoni va ular nisbatini ta`minlashga
doir munozaralar o`rta asrlardan e`tiboran mavjud bo`lib, moliya fanida to`g`ri va
egri soliqlar nisbati nazariyasini oldi. Bu nazariyaning asosiy g`oyasi to`g`ri va
egri soliqlarni belgilash mezoni sifatida nima bo`lishi kerakligi va ularni qaysi
biriga ustuvorlik berish iqtisodiyot uchun samarali hisoblanishini nazariy jihatdan
asoslashga qaratilgan. Ushbu g`oyadan kelib chiqqan holda to`gri yoki egri soliqqa
tortish nazariyasi tarafdorlari o`z g`oyalarini asoslashga harakat qildilar. To`g`ri va
egri soliqlar nisbati nazariyasi soliqqa oid nazariyalar ichida muhim ahamiyatga
ega bo`lib, hozirgi paytda ham o`z ahamiyatini yoqotmagan va ko`plab davlatlar
uning ijobiy g`oyalaridan foydalangan holda o`z soliq tizimlariga o`zgartirishlar
kiritib, barqaror soliq tizimini shakllantirishga erishib kelmoqda.3
Soliqlarni tasniflashga bo`lgan bunday yondashuv moliya faniga XVI asr
amaliyotidan olingan bo`lib, XVII asr oxirida ingliz filosofi D.Lokk to`g`ri va egri
soliqlar tarkibini aniqlashda asos qilib, ularni oxir oqibat kimga yuklanishi nuqtai nazaridan yondashdi uning fikricha yer solig`I to`g`ri soliq qolgan barcha soliqlar
egri soliqlardir. Sababi sifatida egri soliqlar oxir oqibat yer egalari tomonidan
to`lanishini qayd etib, bunda sotuvchilar soliq yukini iste’molchi hisoblangan
ishchilarga, ular yer ijarachilarga yer ijarachilari esa yer egalariga yuklashi
3
A.Jo`rayev, O.Meyliyev, G`.Safarov. Soliq nazariyasi - O`quv qo`llanma – T:Toshkent moliya
instituti-2004. 221-b
6
natijasida soliqlarning manbai bo`lib oxir-oqibat yer egalarining daromadlari
ekanligini nazariy jihatdan asoslashga harakat qilgan va barcha soliqlar o`rniga
yagona yer solig`i joriy etishni taklif etgan. Faqat yer egasining sof daromadidan
barcha soliqlar to`lanishidan kelib chiqqan holda, fiziokratlar ushbu g`oyani
qo`llab-quvvatladilar va yanada chuqurlashtirdilar.
D.Lokk va fiziokratlarni soliqlarni to`g`ri va egriga ajratishning mezoni
sifatidagiyondashuvida ular nazariyalarning asosiy g`oyasi hisoblangan daromadlar
faqatgina yerdan keladi deb hisoblashidir. Bizga ma`lumki daromadlar nafaqat
yerdan, shuning bilan birgalikda capital va mehnat faoliyati davomida olinishi
mumkinligini nazariy jihatdan asoslab berdi. Olinishi mumkin bo`lgan daromadlar
tarkibining o`zgarishi tadbirkorlik daromadi va ish haqidan olinadigan soliqlarni
ham to`g`ri soliqlarga, qolgan soliqlarni esa egri soliqlarga kiritish kerak degan
xulosaga olib keldi. Natijada daromad – mulk (yer, uy, kasb, pu mablag`lari va
shaxsiy mehnatdan) soliqlari to`g`ri soliqlar qatoriga xarajat soliqlari, ya`ni keng
ma`nodagi iste`mol predmetlariga soliqlar esa egri soliqlar qatoriga kiritilishini,
soliqlarni ushbu ko`rinishida to`g`ri va egriga ajratish shaxsning to`lov
qobilyatidan, ya`ni uning daromadi va iste`moli o`rtasidagi aloqadan kelib
chiqishini asoslab berdi.
Soliqlar rivojlanish bosqichlarida soliq tizimlari asosan to`g`ri soliqlarga
asoslanib tuzilgan. Egri soliqlar tovar qiymatini oshirishini hisobga olib, ular ancha
og`ir va xalq ahvoliga salbiy ta`sir qiladi deb hisoblangan. Shunga qaramasdan
o`rta asrlarda egri soliqlarga ustuvorlik berilib, asosan iste`mol uchun birlamchi
bo`lgan tovarlarga nisbatan qo`llanilgan (masalan, tuzga soliq). Egrisoliqlarga
nisbatan ilk yondashuvga muvofiq egri soliqlar soliq to`lovchilar moliyaviy
ahvolini yomonlashtirganligi uchun ularni keng joriy etish maqsadga muvofiq
emas deb hisoblangan.
O`rta asrlar oxirlarida paydo bo`lgan ushbu nazariyaga ikkinchi yondashuv
esa, aksincha, egri soliqlarni joriy qilinishi zarurligini asoslab berdi. Egri soliqlar
yordamida soliqqa tortishning teng sharoitlarini ta`minlash taklif etilib, boy tabaqa
vakillari soliqlar bo`yicha turli imtiyozlarga ega bo`lganligi sababli ular oladigan
7
daromadlar soliqqa tortilmay qolishini e’tirof etilgan holda, egri soliqqa
tortishtarafdorlari soliqlarni tovar narxiga ustama shaklida belgilanishini yoqlab
chiqdilar.
Hattoki, A.Smit va D.Rikardolar ham egri soliqqa tortish tarafdorlari
hisoblanishgan, ular uni ixtiyoriylik g`oyasi orqali asoslab berishdi. Bu g`oya egri
soliqlar to`g`ri soliqlarga qaraganda yengilroq degan tasdiqdan kelib chiqadi,
chunki ulardan egri soliqlarga tovarlarni xarid qilmasdan oson qochish mumkin
degan xulosani beradi.
Lekin XIX asr oxirida to`g`ri soliqlar tenglashtirish maqsadi uchun, egri
soliqlar esa samarali tushumlarga erishish uchun mo`ljallanishi, ushbu masala
bo`yicha hamma baxslashuvlar to`g`ri va soliqqa tortish o`rtasida o`zaro
muvozanatni ta`minlash zarur degan xulosaga kelindi. Buning sababi sifatida
aytish mumkinki, to`g`ri va egri soliqlarning har birini ijobiy va salbiy jihatlari
o`rganildi. Shunga qaramasdan bu boradagi baxsli munozaralar bugungi kunga
kelib ham davom etmoqda.
Soliq tizimi barqarorligini ta`minlashda to`g`ri va egri soliqlarga oid bo`lgan
nazariyalarni o`rganish, yondashuvlarni uyg`unlashtirgan holda tahlil qilish hamda
respublikamiz
ijtimoiy-iqtisodiy
shart-sharoitlaridan
kelib
chiqqan
holda
yondashish, to`g`ri va egri soliqlar o`rtasidagi maqbul nisbatni ta`minlashga
qartilgan soliq tizimini takomillashtirish yo`nalishidagi muhim omillaridan biri
hisoblanadi.
Soliqlar
iqtisodiy
mohiyatiga,
to`lovchi
bilan
davlatning
o`zaro
munosabatlariga bevosita yoki bilvosita bog`liqligiga ko`ra to`g`ri va egri
soliqlarga bo`linishiga doir zamonaviy yondashuvga muvofiq, to`g`ri soliqlar
to`g`ridan-to`g`ri daromadga va mol-mulkka qaratiladi (soliqqa tortishning
bevosita shakli). Tovarning bahosida to`lanadigan yoki ta’rifga kiritiladigan
tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar egri soliqlarga kiradi. Tovar va
8
xizmatlarning egasi ularni sotishdan soliq summalarini olib, ularni davlatga
o`tkazadi.4
Daromadlar oladigan (mol-mulkka va shu kabilargaegalik qiladigan) xo`jalik
yurituvchi subyektlar to`g`ri soliqlarning pirovard to`lovchisi hisoblanadi,
narxlarga ustamalar orqali soliq yuki yuklab qo`yiladigan tovarning iste`molchisi
esa egri soliqlarning pirovard to`lovchisi hisoblanadi.
Egri soliqlar bahoga yoki tarifga ustama sifatida belgilanadigan tovarlar va
xizmatlardan olinadigan soliqlardir. Egri soliqlarga tortishda davlat Tovar yoki
xizmatlarnig sotilishi paytida ushbu qiymatning bir qismiga o`z huquqlarini da`vo
qilish bilan aslida yangi qiymatning taqsimlanishining ishtirokchisi bo`lib qoladi.
Egri soliqlar to`g`ri soliqlardan farqli ravishda to`lovchining daromadi yoki molmulki bilan bevosita bog`liq bo`lmaydi. Tovarlar, odatda, shaxsiy iste`mol
tovarlari, shuningdek xizmat ko`rsatish sohasining (sartaroshxonalar, hammomlar,
kimyoviy tozalash xizmatlari) pullik aylanmasi, tomosha ko`rsatadigan va
transport korxonalarining pattalari va shu kabilar soliqqa tortish obyekti bo`ladi.
Egri soliqlarga tortiladigan tovarlar va xizmatlar soni muntazam ko`payib
bormoqda.
Xaridor iste’molchi egri soliqlarning to`lovchisi bo`ladi. Tovarning sohibi
yoki xizmatlar ko`rsatadigan shaxs aslida soliqni yeg`uvchi hisoblanadi. Egri
soliqlarning anchagina qismi mulkdor tomonidan tovarning yoki xizmatlarning
narxiga qo`shiladi. Davlat korxonalari va monopoliyalar soliqning butun
summasiga narxlarni oshirish bo`yich ajuda kata imkoniyatlarga egadir. Tarmoq
ichidagi raqobat yuksak bo`lganida va talab barqaror bo`lmagan holda soliqning
muayyan hissasi tovarning ishlab chiqaruvchisi va sotuvchi tomonidan to`lanadi.
Egri soliqlarning asosiy to`lovchisi pirovard oqibatda iste`molchilar bo`ladilar.
Egri soliqlar daromadlilikni, oilaviy ahvolni hisobga olmaydi. Hamma
fuqarolar o`z daromadlarining miqdoridan qat`iy nazar, bunday soliqlarni
4
A.Jo`rayev, O.Meyliyev, G`.Safarov. Soliq nazariyasi - O`quv qo`llanma – T:Toshkent moliya
instituti-2004. 221-b
9
to`laydilar, chunki egri soliqlarga tortiladigan turmush uchun zarur bo`lgan
tovarlarni iste`mol qilishadi va xizmatlardan foydalanishadi.
Egri soliqlarning stavkalari qat`iy (Tovar o`lchamining birligiga) va foizli
(tovarning narxiga muayyan hissada) bo`ladi. Foizli stavkalar davlat uchun
ko`proq foydalidir, chunki narxlar oshganida soliq tushumlari ham ko`payadi.
Soliq stavkalarining oshirilishi ularning tovarlar narxidagi hissasini ortishiga olib
keladi.
Soliqlarning ayrim turlarining nisbati jamiyatning rivojlanishiga qarab
o`zgaradi. XIX asrda va XX asr boshida undirilishining soddaligi bilan ajralib
turadigan egri soliqlar asosiy ahamiyat kasb etgan bo`lsa, 20-yillardan boshlab
ko`pgina mamlakatlarda to`g`ri soliqlar ko`proq ahamiyat kasb eta boshladi.
Ikkinchi jahon urushidan so`ng rivojlangan mamalakatlarning soliq tizimida to`g`ri
soliqlar
alohida
ahamiyatga
ega
bo`lib
qoldi,
daromad
solig`I
va
korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq ular ichida asosiy o`rin tutardi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda xulosa qilib aytish mumkinki, to`g`ri
soliqlarni to`g`ridan to`g`ri soliq to`lovchilarni o`zi to`laydi, ya`ni soliqni huquqiy
va haqiqiy to`lovchisi ham bitta shaxs hisoblanadi. Egri soliqlarni huquqiy
to`lovchisi esa mahsulotni ortuvchilar, ish xizmatni bajaruvchilar hamda xizmat
ko`rsatuvchilar, haqiqiy to`lovchisi esa iste’molchilar hisoblanadi.5
Respublikamizda amal qilayotgan soliqlar hozirgi kunda yalpi ichki
mahsulotning qariyb uchdan bir qismini taqsimlab, budjetga jalb etadi va u orqali
davlatning ijtimoiy zaruriy xarajatlarini moliyalashtirishga yo`naltiriladi. So`ngi
yillarda to`g`ri soliqlarning salmog`i yalpi ichki mahsulotda biroz kamayib, egri
soliqlar salmog`i oshgan. Bu holda to`g`ri tendetsiya mavjuddir, chunki egri
soliqlar to`g`ridan-to`g`ri korxonaning investitsion faoliyatini susayishiga olib
kelmaydi.
Xulosa qilib aytganda, egri soliqlarning undirishning iqtisodiy mohiyati va
ahamiyati hamda egri soliqlarni budjet daromadlarida tutgan o`rni bilan qisqacha
5
A.Jo`rayev. O.Meyliev. G`. Safarov. “Soliq nazariyasi” ma`ruza matnlari to`plami T:.TMI2005. – 148-bet.
10
tanishib chiqdik, bu mavzuda egri soliqlarning mohiyati, mazmuni hamda bu soliq
bo`yicha olimlarning turli hil qarashlaridan kelib chiqib yanada mustahkamroq
bilim va tushunchaga ega bo`lish mumkin. Endi quyidagi 2-rejamiz orqali biz egri
soliqlarni budjet daromadlarida tutgan o`rni bilan qisqacha tanishib o`tamiz.
1.2. Egri soliqlarni o’ziga xos xususiyatlari va budjet daromadlarida tutgan
o`rni
Davlat faoliyatini barcha yo`nalishlarini mablag` bilan ta`iminlashning
asosiy iqtisodiy vositalaridan biri, bu soliqlar hisoblanadi. Davlat budjeti
daromadlarini shakllanishida, hamda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishda soliqlar juda katta ahamiyatga egadir. Soliqdan tushadigan tushumlar
davlat iqtisodiy mustaqilligining asosiy manbai hisoblanib, davlat rivojlanishini
ta`minlaydi.
Egri soliqlami huquqiy to‘lovchilari mahsulot (ish, xizmatni) yuklab
yuboruvchilar hisoblanadi. Lekin soliq og‘irligini haqiqatan ham budjetga
to'lovchilari tovar (ish, xizmat)ni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni egri soliqlarning
barchasi bevosita iste’molchilar zimmasiga tushadi. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat)
qiymati ustiga qo'shimcha ravishda qo'yiladi.
Egri soliqlarning ijobiy tomoni shundaki, ular respublikada ishlab
chiqarilgan tovarlami respublikadan tashqariga chiqib ketishini chegaralaydi,
mamlakat ichida tovarlarning serob bo‘lishiga yordam beradi hamda inflyatsiya
darajasini (muomaladagi ortiqcha pul massasini) birmuncha jilovlab turadi. Egri
soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy
yakuniga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyatini
qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi ilmiy asoslanmasdan oshirib yuborilsa,
bunday holatda korxonalar o‘z tovarlarini sotish qiyinchiligiga duch kelishlari
mumkin.
Jahon soliq amaliyotida Davlat budjeti daromadlari tarkibida to‘g‘ri va egri
soliqlarning nisbatiga qarab u yoki bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik
darajasiga baho berish mumkin. Masalan, AQSHda budjet daromadlari tarkibida
11
to‘g‘ri soliqlar salmog'ining 90 foizga yaqin bo'lishi bu mamlakat iqtisodiyotining
yuqori darajada rivojlanganligidan darak beradi.6
O’zbekiston
Respublikasi
davlat
budjeti
daromadlari
tarkibida
egrisoliqlarning o’rnini quyidagi 1-rasm orqali ko`rib o`tamiz.
100
100
100
54,3
100
51,9
26,2
25,2
13,3 1,2 6
2012-YIL
52,9
51,8
25,8
15 1,2 5,7
23,6
15 1,3 6,1
2013-YIL
2014-YIL
Davlat maqsadli jamg`armalari daromadlarisiz jami
To`g`ri soliqlar
Egri soliqlar
Mol-mulk va resurs to`lovlari solig`i
Ustamafoyda solig`i
Boshqa daromadlar
15,9 1,5 6,1
2015-YIL
1-rasm.O`zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari tarkibi7
Yuqoridagi ma`lumotlardan ko`rinib turibtiki O`zbekiston Respublikasi
Davlat budjeti daromadlari tarkibining asosiy qismini egri soliqlar tashkil qilar
ekan, 2012-yildan 2015 yilgacha egri soliqlarning miqdori kamaygan bo`lsa ham
boshqa soliqlarga nisbatan yuqori darajani kasb etmoqda.
Bundan ko’rinadiki Davlat budjetining asosiy qismi egri soliqlar orqali
shakllangan va u 2012-yilda Davlat budjetining 54,3 foizini tashkil etgan bo’lsa,
2013-yilda 51,9 foizni, 2014-yilda 51,8 foizni, 2015-yilda esa 52.9 foizni tashkil
etmoqda(1-rasm). Bu rasmdan egri soliqlar ulushini kamayib borishini
kuzatishimiz mumkin, bunga sabab boshqa soliqlar asosan mol-mulk va resurslar
to’lovlari solig’ini ulushini ortib borishi hisobiga hamda hozirgi vaqtda ko’pgina
kichik biznes subyektlariga berilayotgan soliq imtiyozlari natijasi sifatida
6
Vahobov A.V., Jo`rayev A.S. “Soliqlar va soliqqa tortish” “sharq” nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati TOSHKENT-2009. 59-bet.
7
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2012 yil 25 dekabr №1887-sonli, 2013-yil 25
dekabrdagi №2099 sonli 2014- yil 25- dekabrdagi №2270 qarorlari, lex.uz ma`lumotlari asosida
tayyorlandi.
12
qarashimiz mumkin. Prezidentimiz kichik biznes subyektlarini qo’llab quvvatlash
maqsadida QQSni stavkasini kichik biznes subyektlari uchun pasaytirilishi va
ularning ishlab chiqarish saloxiyatini oshirish, mahsulotlarini raqobatbardoshligini
taminlash va mahsulotga bo’lgan talabni oshirishni ko’zlagandir. Bu haqda birinchi
prezidentimiz quidagi fikrlarni aytib o’tgan “Korxonalar zimmasidagi soliq
yukining yengillashtirilishi, qo’shilgan qiymatdan olinadigan soliq stavkasining
kamaytirilishi oqibat natijada ishlab chiqarishni jonlantirishga olib kelishi lozimki,
bu narsa iqtisodiyotni barqarorlashtirish muammosini hal etishda g’oyat katta
ahamiyatga ega”8. QQS stavkasi 1992-yilda 30 foizni tashkil etgan bo’lsa, 1997yilda 18 foizni va 1998-yildan hozirgi kungacha 20 foizni tashkil etmoqda.
Egri soliqlarni tarkibini ko’rib chiqadigan bo’lsak ular tarkibida asosiy
o’rinni qo’shilgan qiymat solig’i egallaydi, undan keyngi o’rinda aksiz va boj
to’lovlari egallaydi hamda eng kam ulushni Transport vositalariga benzin, dizel
yoqilg’isi va gaz iste’moli uchun soliq egallaydi. Buni quyidagi jadvalda ham
ko’rishimiz mumkin. (1-jadval)
1-jadval
O’zbekiston Respublikasi davlat budjetida egri soliqlarning tarkibi va
dinamikasi(%)9
Ko’rsatkichlar
2012-yil
2013-yil
2014-yil
2015-yil
2016-yil
Egri soliqlar – jami
100
100
100
100
100
QQS
57.2
56.4
58.4
56.2
56,0
Aksiz solig’i
30.4
31.1
28.9
28.9
29,0
Boj solig’i
7.3
7.5
7.3
8.3
7,7
5.1
5
5.4
6.6
7,1
Shu jumladan:
Transport vositalariga
benzin, dizel yoqilg’isi va gaz
iste’moli uchun soliq
8
Karimov. I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T.: O’zbekiston, 1998. 360-bet
Moliya vazirligining 2012-2016-yillardagi Davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi malumotlari
asosida tayyorlangan
9
13
Yuqoridagi 1-jadval ma‘lumotlaridan ko`rinadiki
egri soliqlarni asosiy
ulushini QQS tashkil qilar ekan. QQS 2012-yilda egri soliqlarni 57.2 foizinitashkil
qilgan bo`lsa, 2013-yilda 56.4 foizni, 2014 yilda 58.4 foizni, 2015 yilda esa 56,2
foizni, 2016 yilda ham 56.0 foizni tashkil qilib o`zining egri soliqlardagi ulushini
saqlab kelmoqda.
Aksiz solig`i ham huddi shunday, ya`ni 2012-yilda 30.4 fizni, 2013-yilda
31.1 foizni, 2014-yilda 28.9 foizni, 2015-yilda ham 28.9 foizni, 2016 yilda esa 29.0
foizni tashkil etib egri soliqlardagi ulushini bir maromda saqlab kelmoqda.
Boj solig`ini esa 2012-yildan 2016-yilgacha o`sish tendetsiyasining guvohi
bo`lishimiz mumkin, ya’ni 2012-yilda7.3 foiz, 2013-yilda 7.5 foiz, 2014-yilda 7.3
foiz, 2015-yilda esa 8.3 foizga yetganini guvohi bo`lishimiz mumkin. Bundan
xulosa qilib shuni aytish mumkinki, respublikamizda xo’jalik yurituvchi
subyektlarning va aholining tashqi savdo operatsiyalarni rivojlanib borayotganidan
dalolat beradi.
Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moli uchun soliq
turining ham keyingi yillarda egri soliqlar tarkibida o’sganligini ko’rishimiz
mumkin. Ya`ni transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moli
uchun soliq 2012-yilda egri soliqlardagi ulushi 5.1 foiz bo`lgan bo`lsa, 2016-yilda
7.1 foizga yetgan, bu holat so’nggi yillarda mazkur yoqilg’i mahsulotlariga
talabning oshib borayotganligi bilan izohlanadi.
Quyidagi rasm orqali daromad turlarining umumiy daromadlardagi ulushi
qanday dinamika orqali rivojlanib borayotganligini ko’rishimiz mumkin(2-rasm).
Quyidagi 2-rasm malumotlarni ko’zdan kechiradigan bo’lsak, to’g’ri soliqlarning
umumiy daromadlar tarkibidagi ulushi 2012-yilda 25.2 foizni, 2013-yilda 26.2
foizni, 2015-yilda esa 23.6 foizni tashkil etib nisbatan barqarorlik xolatini ko’rish
mumkin. Egri soliqlar to’g’risida shuni aytish mumkinki, ularning ulushi 2012yilda 54.3 foizga, 2013-yilda 51.9 foizga hamda 2014-yilda 51.8 foizga va 2015yilda 52.9 foizga teng bo’lgan. Ya’ni yildan yilga ulushi nisbatan kamayib
bormoqda. Resurs to’lovlari hamda mol-mulk solig’i esa 2012-yilgi 13.3 foizdan
2013-yilda birdaniga 15 foizga ko’tarilgan va 2014-yilda ham shu ulushini egallab
14
qolgan va 2015-yildaesa 16 foizga ortgan. Bunga sabab qilib respublikamizda bir
muncha resurs to’lovlari, mol-mulk solig’i stavkalarini oshganligini, jismoniy va
yuridik shaxslarning mulki yildan yilga o’sib borayotganligini aytishimiz mumkin.
Ta‘kidlash joiz davlat budjetining soliqsiz daromadlari ham yildan-yilga oshib
bormoqda.
To`g`ri soliqlar
60
54,3
Egri soliqlar
51,9
Resurs to`lovlari
52,9
51,8
50
40
30
26,2
25,2
20
25,8
15
13.3
23,6
16
15
10
0
2012
2013
2014
2015
2-rasm. O`zbekiston Respublikasi Davlat Budjeti daromadlari tarkibi10
Yuqorida keltirib o`tilgan paragraf orqali biz,O`zbekiston Respublikasi
davlat budjeti tarkibidagi egri soliqlarni tutgan o`rni va ulushi bo`yicha
m`lumotlarga ega bo`ldik va bularni rasm va jadvallar orqali ko`rib o`tdik hamda
ushbu jadval ma`lumotlari yuzasida tahliliy hulosalar keltirib o`tdik. Bundan
shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, davlat budjeti tarkibida asosiy o`rinni egri
soliqlar egallar ekan. Egri soliqlarni o`zini tarkibini ko’rib chiqadigan bo’lsak ular
tarkibida asosiy o’rinni qo’shilgan qiymat solig’i, hamda undan keyngi o’rinda
10
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-2014- yillardagi yil yakunlari bo’yicha Vazirlar
Mahkamasini qarori asosida tayyorlandi
15
aksiz va boj to’lovlari, hamda eng kam ulushni transport vositalariga benzin, dizel
yoqilg’isi va gaz iste’moli uchun soliq egallar ekan.
Bu ma`lumotlar asosida yana shuni guvohi bo`lishimiz mumkunki, egri
soliqlar ichida boj to`lovlar va transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz
iste’moli uchun soliqlarni yildan yilga o`sish tendetsiyasiga ega ekanligini ko`rdik,
bu esa respublikamizda xo’jalik yurituvchi subektlarning va aholining tashqi savdo
operatsiyalarni rivojlanib borayotganidan, hamda
so’nggi yillarda yurtimizda
transport vositalari ko`payganligi sababli, mazkur yoqilg’i mahsulotlariga
talabning oshib borayotganligidan dalolat beradi. Bu esa ijobiy ko`rsatkich
hisoblanishini yana bir bor guvohi bo`ldik.
1-bob bo`yicha xulosa
Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobida egri soliqlarning undirishning
iqtisodiy mohiyati va ahamiyati hamda egri soliqlarni budjet daromadlarida tutgan
o`rni bilan qisqacha tanishib chiqdik, xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bu
mavzuda egri soliqlarning mohiyati, mazmuni hamda bu soliq bo`yicha
olimlarning turli hil qarashlaridan kelib chiqib yanada mustahkamroq bilim va
tushunchaga ega bo`lish mumkin.
Soliq tizimi barqarorligini ta`minlashda to`g`ri va egri soliqlarga oid bo`lgan
nazariyalarni o`rganish, yondashuvlarni uyg`unlashtirgan holda tahlil qilish hamda
respublikamiz
ijtimoiy-iqtisodiy
shart-sharoitlaridan
kelib
chiqqan
holda
yondashish, to`g`ri va egri soliqlar o`rtasidagi maqbul nisbatni ta`minlashga
qartilgan soliq tizimini takomillashtirish yo`nalishidagi muhim omillaridan biri
hisoblanadi.
Soliqlar
iqtisodiy
mohiyatiga,
to`lovchi
bilan
davlatning
o`zaro
munosabatlariga bevosita yoki bilvosita bog`liqligiga ko`ra to`g`ri va egri
soliqlarga bo`linishiga doir zamonaviy yondashuvga muvofiq, to`g`ri soliqlar
to`g`ridan-to`g`ri daromadga va mol-mulkka qaratiladi (soliqqa tortishning
16
bevosita shakli). Tovarning bahosida to`lanadigan yoki ta’rifga kiritiladigan
tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar egri soliqlarga kiradi.
Ikkinchi reja orqali O`zbekiston Respublikasi davlat budjeti tarkibidagi egri
soliqlarni tutgan o`rni va ulushi bo`yicha ma`lumotlarga ega bo`ldik va bularni
diagramma va jadvallar orqali ko`rib o`tdik hamda ushbu jadval ma`lumotlari
yuzasida tahliliy hulosalar keltirib o`tdik. Bundan shunday xulosaga kelishimiz
mumkinki, davlat budjeti tarkibida asosiy o`rinni egri soliqlar egallar ekan. Egri
soliqlarni o`zini tarkibini ko’rib chiqadigan bo’lsak ular tarkibida asosiy o’rinni
qo’shilgan qiymat solig’i, hamda undan keyngi o’rinda aksiz va boj to’lovlari,
hamda eng kam ulushni transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz
iste’moli uchun soliq egallar ekan.
Egri soliqlarning ijobiy tomoni shundaki, ular respublikada ishlab
chiqarilgan tovarlami respublikadan tashqariga chiqib ketishini chegaralaydi,
mamlakat ichida tovarlarning serob bo‘lishiga yordam beradi hamda inflyatsiya
darajasini (muomaladagi ortiqcha pul massasini) birmuncha jilovlab turadi. Egri
soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy
yakuniga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyatini
qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi ilmiy asoslanmasdan oshirib yuborilsa,
bunday holatda korxonalar o‘z tovarlarini sotish qiyinchiligiga duch kelishlari
mumkin.
Bu ma`lumotlar asosida yana shuni guvohi bo`lishimiz mumkunki, egri
soliqlar ichida boj to`lovlar va transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz
iste’moli uchun soliqlarni yildan yilga o`sish tendetsiyasiga ega ekanligini ko`rdik,
bu esa respublikamizda xo’jalik yurituvchi subektlarning va aholining tashqi savdo
operatsiyalarni rivojlanib borayotganidan, hamda
so’nggi yillarda yurtimizda
transport vositalari ko`payganligi sababli, mazkur yoqilg’i mahsulotlariga
talabning oshib borayotganligidan dalolat beradi. Bu esa ijobiy ko`rsatkich
hisoblanishini yana bir bor guvohi bo`ldik.
17
2-BOB.
MAMLAKATIMIZDA
MEXANIZMINING
EGRI
AMALDAGI
SOLIQLARNI
HOLATI
TAHLILI
UNDIRISH
(HORAZM
VILOYATI YANGIBOZOR TUMANI DSI MA’LUMOTLARI ASOSIDA)
2.1. Qo`shilgan qiymat solig`ini undirish mexanizmining amaldagi holati
tahlili
Barcha bilvosita soliqlar kabi QQS ham asosan soliqlarning fiskal
funksyasini bajaradi, uni joriy qilishdan asosiy maqsad davlat budjetini mablag`
bilan to`ldirish bilan bog`liq. QQS soliq tushumlarini narx-navoning o`sishi bilan
to`g`ridan to`g`ri bog`lab turganligi uchun u budjet mablag`larini inflyatsiya
bo`lishidan saqlab qoluvchi vositalardan biri hisoblanadi.
Qo`shilgan qiymat solig`i har bir ishlab chiqarish bosqichida va realizatsiya
jarayonida undiriladigan ko`p qirrali bilvosita soliqdir. Korxona kundalik xo`jalik
faoliyatida mahsulot yetkazib beruvchilardan Tovar va homashyo sotib oladi va
ulardan mahsulot yoki ish xizmatlar ishlab chiqaradi. Demak, qayta ishlab
chiqarish, ishlab chiqarish va sotishda qo`shilgan qiymat yaratiladi.
Qo`shilgan qiymat o`zining iqtisodiy mohiyatiga ko`ra, sotilgan mahsulotlar,
bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlarning qiymati bilan ishlab chiqarish
jarayonida iste`mol qilingan tovarlar, xomashyolar va xizmatlarning qiymati
o`rtasidagi farqdan iboratdir. Tabiiyki ishlab chiqarish jarayonida va keyinchalik
mehnat taqsimoti natijasida ma`lum bir tovar bozorga olib chiqilgunga qadar ishlab
chiqarish va muomala jarayonidagi bir nechta bosqichlardan o`tadi, bu
bosqichlarning har birida qo`shilgan qiymat yaratiladi.
Qo`shilgan qiymat solig`iga xos bo`lgan muhim xususiyatlardan biri
shundaki, soliqqa tortishning obyekti bo`lib nafaqat ichki bozordagi tovar aylanma,
balki mamlakat korxonalarining tashqi bozorlaridagi tovar aylanma ham
hisoblanadi.11
11
Xusainov . Moliya va soliqlar. (II-qism) T: “Voris nashriyot”-2014-y. 334-bet
18
Bunday holatda soliqqa solish obyekti bo`lib tovarning yoki xizmatning
sotish narxi xizmat qiladi. QQS soliq solish tizimida har bir ishlab chiqaruvchi
(sotib oluvchi) o`zining xaridori (buyurtmachisi)dan qonunda ko`zda tutilgan soliq
summasini undiradi va avval xomashyo sotib olishda soliqning to`langan qismi
mavjud bo`lsa uni chegirib tashlab, qolgan qismini budjetga to`laydi.
Qo`shilgan qiymat solig`ining to`lovchilari bo`lib, soliq kodeksiga asosan
ushbu soliqni budjet oldida hisob-kitobini amalga oshiruvchi tadbirkorlik faoliyati
bilan shug’ullanuvchi yuridik shaxslar tushuniladi. Jumladan:
Qo’shilgan qiymat solig’ini to’lovchilar
quyidagilardir:
oddiy shirkat soliq solinadigan
oborotlarni amalga
oshirayotganda zimmasiga uning
ishlarini yuritish yuklatilgan
(ishonchli shaxs) sherik
(ishtirokchi) — yuridik shaxs
soliq solinadigan oborotlarga ega
bo’lgan yuridik shaxslar, agar ushbu
moddada boshqacha qoida nazarda
tutilmagan bo’lsa
zimmasiga O’zbekiston
Respublikasi norezidentlari
tomonidan amalga
oshirilayotgan soliq
solinadigan oborotlar uchun
qo’shilgan qiymat solig’i
to’lash bo’yicha majburiyat
yuklatiladigan yuridik shaxslar
tovarlarni O’zbekiston Respublikasi
hududiga import qiluvchi yuridik va
jismoniy shaxslar, o’z ehtiyojlari
uchun bojsiz olib kirish normalari
doirasida tovarlar olib kiruvchi
jismoniy shaxslar bundan mustasno
3-rasm. Qo’shilgan qiymat solig’i to’lovchilarining guruhlanishi12
12
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi asosida muallif tomonidan tayyorlandi
19
Notijorat tashkilotlar (tadbirkorlik faoliyati doirasida tovarlarni (ishlami,
xizmatlami) realizatsiya qilish oborotlari mustasno) hamda soliq solishning
soddalashtirilgan tartibi bo‘yicha soliq to'lovchilar qo'shilgan qiymat solig‘ini
to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishmaydi.
Soliq qonunchiligida nazarda tutilgan holda yagona soliq to'lovini
to'lovchilar bo'lgan yuridik shaxslar soliq bo'yicha hisobga olish joyidagi davlat
soliq xizmati organlariga yilning navbatdagi choragi boshlanguniga qadar bir
oydan kechiktirmasdan, yangi tashkil etilayotgan yagona soliq to'lovini to'lovchilar
bo'lgan yuridik shaxslar esa faoliyat boshlanguniga qadar taqdim etiladigan yozma
bildirishga asosan ixtiyoriy asosda qo'shilgan qiymat solig'ini to'lashi mumkin.
Amaldagi Soliq kodeksining 198-moddasiga ko‘ra qo'shilgan qiymat
solig'ining obyekti bo'lib, tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilish oboroti hamda
tovarlarning importi hisoblanadi.
Tovarlarni (ish va xizmatlami) realizatsiya qilish oboroti deganda — yuklab
jo'natilgan tovarlar (ish va xizmatlar) qiymati tushuniladi, ya’ni yuklab jo'natilgan
tovarlar (ish va xizmatlar) uchun mablag'i kelib tushishi davridan qat’i nazar
korxona qo'shilgan qiymat solig'i bo'yicha budjet oldida hisob-kitoblami amalga
oshirishi shart.
Soliq solinadigan import deganda esa 0‘zbekiston Respublikasining bojxona
hududiga olib kirilayotgan tovarlar hisoblanadi (qo'shilgan qiymat solig'idan ozod
etilgan import tovarlardan tashqari).
Tovarlar natural haq tarzida berilganda yoki kassa orqali o‘z xodimlariga
tannarx bahosidan past qilib sotilganda soliqqa tortiladigan oborot tovarlar (ish va
xizmatlar)ni ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatidan kam bo'lmagan miqdorda
belgilanadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar tovarlami (ishlami, xizmatlami)
realizatsiya qilish oboroti hisoblanmaydi:
1) soliq to'lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan uning o‘z ehtiyojlari
uchun tovar berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish (yuridik shaxslardan
olinadigan foyda solig‘ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar bundan
20
mustasno);
2) bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi tomonidan boshqa tarkibiy
bo‘linmasiga ishlab chiqarish ehtiyojlari (zavod ichki oboroti) uchun, agar tarkibiy
bo'linmalar Soliq kodeksiga muvofiq mustaqil soliq to‘lovchilar bo‘lmasa, molmulk berilishi, ishlar bajarilishi, xizmatlar ko'rsatilishi;
3) soliq to'lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi bilan qurilish, montaj,
qurilish-montaj ishlarini bajarishi;
4) garov qiymatiga ega bo'lgan qaytariladigan tarani, shu jumladan, shisha
idishni jo'natish. Qaytariladigan tara mahsulot solib jo'natilgan, qiymati ushbu
mahsulot qiymatiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni yetkazib berish uchun
tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilangan shartlarda va muddatlarda mahsulot
yetkazib beruvchiga qaytarilishi lozim bo'lgan taradir. Agar tara belgilangan
muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq solinadigan oborotga kiritiladi;
5) yuridik shaxsning ishtirokchisi (muassisi) muassislar (ishtirokchilar)
tarkibidan chiqqanda (chiqib ketganda), shu jumladan, tugatilganlik (bankrotlik)
yoki qayta tashkil etilganlik munosabati bilan chiqqanda (chiqib ketganda) unga
dastlabki hissa doirasida mol-mulkni berish, shuningdek, oddiy shirkat shartnomasi
bo'yicha sherikka (ishtirokchiga) uning mazkur shartnoma bo'yicha sheriklari
(ishtirokchilari) umumiy mulkida bo'lgan ulushi qaytarilayotganda yoki bunday
mol-mulk taqsimlanganda mol-mulkni berish;
6) tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomoddiy aktivlari va
obyektlarini bepul asosda berish;
7) banklaming mol-mulkni o‘z filiallariga berishi;
8)oddiy shirkat shartnomasi bo'yicha sherikning (ishtirokchining) ulushi
sifatida tovarlarni (ishlarni, xizmatlami), boshqa mol-mulk va mulkiy huquqlarni
berish;
9)tovarlarni va boshqa mol-mulkni qayta ishlash asosida berish;
10)ishonchli boshqaruv shartnomasi asosida mol-mulkni mulkdordan
ishonchli boshqaruvchiga berish;
11) ishonchli boshqaruv shartnomasi tugatilgan taqdirda, mol-mulkni
21
mulkdorga berish;
12) obyekt qiymatini ijaraga beruvchi (lizingga beruvchi) oladigan ijara
(lizing) to'lovining bir qismi tarzida qoplash.
Soliq kodeksiga ko'ra quyidagilar tovarlarni (ishlarni, xizmatlami) sotish
oboroti hisoblanmaydi:
-soliq to'lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan uning o'z ehtiyojlari
uchun tovar berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko'rsatish (yuridik shaxslardan
olinadigan foyda solig'ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar bundan
mustasno);
-bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo'linmasi tomonidan boshqa tarkibiy
bo'linmasiga ishlab chiqarish ehtiyojlari (zavod ichki oboroti) uchun mol-mulk
berilishi, ishlar bajarilishi, xizmatlar ko'rsatilishi;
-soliq to'lovchining o'z ehtiyojlari uchun o'z kuchi bilan qurilish, montaj,
qurilish-montaj ishlarini bajarishi;
-garov qiymatiga ega bo'lgan qaytariladigan tarani, shu jumladan, shisha
idishni jo'natish. Qaytariladigan tara mahsulot solib jo'natilgan, qiymati ushbu
mahsulot qiymatiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni yetkazib berish uchun
tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilangan shartlarda va muddatlarda mahsulot
yetkazib beruvchiga qaytarilishi lozim bo'lgan taradir. Agar tara belgilangan
muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq solinadigan oborotga kiritiladi;
-tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomoddiy aktivlari va
obyektlarini bepul asosda berish;
-banklaming mol-mulkni o'z filiallariga berishi;
-va boshqa qonunchilikda ko'zda tutilgan oborotlar.13
2000-yildan hozirgi kungacha soliq Kodeksiga ko‘ra respublikamizda 20
foizli va «0» foizli stavka qo'llanilib kelinmoqda. Umuman olganda «0» stavka
deganda korxona ishlab chiqarayotgan tovarlaming (bajarilgan ish, xizmat- laming)
qiymatiga qo'shilgan qiymat solig'i qo'llanilmaydi, ya’ni «nol»ga teng degani.
13
Vahobov A.V., Jo`rayev A.S “Soliqlar va soliqqa tortish” Darslik.-T: “Sharq” nashriyotmatbaa aksiyadorlik kompaniy.asi bosh tahririyati,-2009. 241-bet.
22
Quyidagilarga «0» darajali stavka bo'yicha soliq solinadi:
-tovarlaming, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida
bajariladigan
ishlaming
(ko'rsatiladigan
xizmatlami)
erkin
konvertatsiya
qilinadigan valyutadagi eksportiga, shu jumladan, Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi
(MDH)
mamlakatlariga
yetkazib
berilishiga,
agar
O'zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan
bo'lsa.
Ayrim MDH davlatlarida bu tartib boshqacha. Masalan: Armanistonda,
Tojikistonda, Turkmanistonda MDH davlatlaridan tashqariga eksport soliqqa
tortilmaydi, «0» stavka ham qo'llanilmaydi. Qozog'istonda esa MDHdan tashqariga
eksport «0» stavkada soliqqa tortiladi.
Eksport qilingan tovarlami qo'shilgan qiymat solig'i bo'yicha soliqqa tortish
masalasida O'zbekiston bilan boshqa davlatlar o'rtasida davlatlararo bilvosita
soliqlami undirish prinsiplari bo'yicha shartnomalar tuzilgan bo'lib, ammo
ratifikatsiya qilinmagan (tasdiqlanmagan) holatlarda imtiyozni qo'llashning iloji
bo'lmaydi, ya'ni imtiyoz qo'llash uchun qonuniy asos bo'lmaydi.
Hozirgi vaqtda Qirg'iziston, Ozarbayjon, Moldova, Rossiya, Qozog'iston
bilan ham bilvosita soliqlami undirish prinsiplari bo'yicha shartnomalar tuzilgan.
Shartnomada kelishilgan davlatlar bojxona hududlarida tovarlar (ish va xizmatlar)
eksport qilinganda «0» stavkadagi qo‘shilgan qiymat solig'ini qo'llash ko'zda
tutilgan, shuningdek:
-chet
el
diplomatik
vakolatxonalari
hamda
ularga
tenglashtirilgan
vakolatxonalaming rasmiy foydalanishi uchun realizatsiya qilinayotgan tovar (ish
va xizmat)larga.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining Diplomatik servis
xizmati tomonidan keyinchalik chet el diplomatik vakolatxonalari va ularga
tenglashtirilgan vakolatxonalarga realizatsiya qilish uchun olinayotgan tovarlarga
(ishlarga, xizmatlarga) nol darajali stavka bo‘yicha qo'shilgan qiymat solig'i
solinadi.
Tovarlarni (ishlami, xizmatlarni) realizatsiya qilishda nol darajali stavka
23
qo‘llanilishi tatbiq etiladigan O‘zbekiston Respublikasida akkreditatsiya qilingan
chet el diplomatik vakolatxonalarining va diplomatik vakolatxonalariga tenglashtirilgan xalqaro tashkilotlaming ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Tashqi
ishlar vazirligi tomonidan tasdiqlanadi:
-suv ta’minoti, issiqlik ta’minoti, kanalizatsiya va gaz ta’minoti bo'yicha
aholiga ko'rsatiladigan kommunal xizmatlarga;
-xorijiy davlatlaming O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali olib o'tiladigan
tranzit
yuklarini
tashish
bo'yicha
ko'rsatiladigan
xizmatlarga,
jumladan,
yo‘lovchilar, bagajlar va pochtani xalqaro yo'nalishda tashish.
2006-yildan boshlab qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi ehtiyojlari uchun
qishloq xo‘jalik korxonalariga yetkazib beriladigan mineral o‘g‘itlar va yonilg‘imoylash materiallariga «0» stavka bekor qilindi.
Qo'shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lgan (imtiyozli) oborotlardan farqli
«0» stavka qo‘llanilganda qo'shilgan qiymat solig'i tovarlaming tannarxiga olib
borilmasdan hisobga kiritiladi.
Agarda hisobot davrida hisobga kiritilishi lozim bo‘lgan qo'shilgan qiymat
solig'i summasidan «0» stavkada hisoblanishi lozim bo'lgan qo'shilgan qiymat
solig'ining summasi qiymati jihatidan ko'p bo'lsa, u holda oshiqcha summa soliq
to'lovchining boshqa soliq va to'lovlar bo'yicha qarzi bo'lmagan taqdirda, unga
belgilangan tartibda qaytariladi.
Qo'shilgan qiymat solig'ini qoplash (ya’ni qaytarish) tartibi 2003-yil 13maydagi hisob-kitoblar mexanizmini takomillashtirish va budjetga undiriladigan
to'lovlar intizominimustahkamlash bo‘yicha Hukumat komissiyasi tomonidan
tasdiqlangan (30-sonli bayonnoma) «Xo‘jalik yurituvchi subyektlarga qo‘shilgan
qiymat solig'i bo'yicha yuzaga kelgan manfiy farqni qoplash to‘g‘risida»gi Nizom
asosida olib boriladi. Ushbu Nizom Adliya vazirligi tomonidan 2003-yil 6-iyunda
1246-son bilan tasdiqlangan.
Qo'shilgan qiymat solig'i bo'yicha salbiy qoldiqni paydo bo'lishi muammosi,
asosan, mahsulotini eksport qiluvchi yirik korxonalarda kuzatiladi. Masalan:
Olmaliq tog'-kon metallurgiya kombinatining 1 oylik ortiqcha to'lovi 100 mln
24
so'm, Navoiy tog'-kon metallurgiya kombinatida 200 mln so'm, Kabul Tekstaylz O'zbek qo'shma korxonasida 30 mln so'm (bu korxonada eksport jami sotilgan
tovar- laming 90 foizni tashkil qiladi). Bu muammo «0» stavkada soliqqa tortish
natijasida ortilgan mahsulotga qo'shilgan qiymat solig'i hisoblanmasligini va
olingan materiallarga qo'shilgan qiymat solig'i hisobga olinishi oqibatida yuzaga
keladi.14
Soliq qonunchiligiga binoan qo`shilgan qiymat solig`ini hisoblanishisoliq
to`lovchilarni olib borayotgan xo`jalik operatsiyalariga bog`liq ravishda soliqqa
tortiladigan bazani aniqlashning o`ziga xos hususiyatlari mavjud.
Tovarlar sotilganda, ish va xizmatlar bajarilganda qo‘shilgan qiymat
solig'ining hisoblanishi. Respublikamizda qo'shilgan qiymat solig'i joriy etilgandan
buyon soliqni hisoblashning ikki turdagi usuli amal qilgan, ya’ni ishlab chiqarilgan
tovarlami jo‘natish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha hisobga olish
usuli yoki hisobvaraq-fak- tura usuli hamda ulguiji va chakana savdo, vositachilik
xizmati ko'rsatish sohalarida hisobdan chiqarish usuli qo'llanilgan. Bunda
qo‘shilgan qiymat solig'iga tortiladigan baza narxlar farqi sifatida, ustama va
mukofot haqi sum- masi sifatida aniqlanib, shu summadan soliq hisoblangan.
1992-yildan 1994-yilga qadar savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari
qo'shilgan qiymat solig'i to'lovchisi bo'lib hisoblanar edi. 1994-yildan ular budjetga
qo'shilgan qiymat solig'i va foyda solig'i o'miga yalpi daromad solig'i hamda molmulk solig'ini to'laydigan bo'lishdi. Keyingi davrlarda soliq hisoblashning «yalpi
foyda» (chegirish) usuli asta-sekin «hisobga olish — hisobvaraq» usuliga aylanib
bordi. Soliq kodeksi kuchga kirgandan boshlab qo'shilgan qiymat solig'ini
hisoblashning
«yalpi
foyda»
(chegirish)
usuli
faqat
vositachilik
va
«O'zdonmahsulot» DAK tizimi tarkibiga kiradigan, birlamchi ishlovdan keyingi
don, qo'shimcha mahsulot va chiqindilami sanoatdan donni qayta ishlashga
sotishni amalga oshiradigan korxonalar uchun qo'llaniladi. Boshqa holatlarda
«hisobga olish — hisob-faktura» usuli qo'llaniladi.
14
Vahobov A.V., Jo`rayev A.S., “Soliqlar va soliqqa tortish”, “Sharq” nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati Toshkent-2009. 241-bet
25
Qo'shilgan qiymat solig'i hisoblashning «hisobga olish — hisob-faktura»
usulining mohiyati shundaki, korxona budjetga to'lanishi lozim bo'lgan soliq
summasi ishlab chiqarilgan mahsulotlarga (xizmatlarga) hisoblangan soliq
miqdoridan shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sotib olingan xomashyo,
materiallar uchun to'langan soliq miqdorini chiqarib tashlash yo'li bilan aniqlanadi.
Chegirishga hisobot davrida hisob-faktura bilan qabul qilingan xomashyo,
materiallar, shu jumladan, import qilingan tovarlarga to‘g‘ri keladigan qo‘shilgan
qiymat solig'i summasi qabul qilinadi.
Quyidagi shartlami bajargan holda hisobga olish amalga oshiriladi:
-birinchidan, bu hisobot davrida tovar va xizmatlar haqiqatda sotib olingan
bo‘lishi kerak;
-ikkinchidan, ular bo‘yicha tovar yetkazuvchidan hisob-faktura to‘ldirilgan
bo'lishi;
-uchinchidan, ular soliqqa tortiladigan faoliyatda ishlatilgan bo‘lishi kerak.
Asosiy vosita va nomoddiy aktivlami sotishda qo‘shilgan qiymat solig ‘ini
hisoblash.Korxonaning o‘z ehtiyoji uchun olingan asosiy vosita va nomoddiy
aktivlari korxonaning buxgalteriya balansida mol yetkazib beruvchiga to'langan
qo'shilgan qiymat solig‘i summasi bilan birga yozilib, kirim qilinadi. Agar
balansdagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar sotilsa, u holda asosiy vositalar
va nomoddiy aktivlar bo'yicha soliqqa tortish obyekti bo'lib, sotish bahosi bilan
qoldiq qiymat o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bunda, agar korxona asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlami qoldiq qiymatida sotsa, u holda soliqqa tortiladigan obyekt
bo‘lmaydi va budjetga soliq to‘lanmaydi. Shuningdek, asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlami ishlab chiqaruvchi va uni oldi-sotdi faoliyati bilan
shug'ullanuvchi korxonalar uchun qo'shilgan qiymat solig'i hisoblashning alohida
tartibi mavjud.
Vositachilik xizmatlari ко‘rsatilganda qo‘shilgan qiymat solig‘ining
hisoblanishi. Vositachilik xizmatlari bo yicha qo‘shilgan qiymat solig`ini
hisoblashda «yalpi foyda» (chegirish) usuli qo‘llaniladi. Ushbu usulning mohiyati
shundaki, soliq baho farqi, ustama va mukofotlar sifatida olingan daromaddan
26
hisoblanadi. Budjetga soliq to'lashda hisoblangan soliq summasi ushbu daromadni
olishga sarflanadigan xizmatlarning qo‘shilgan qiymat solig'i summasiga
kamaytiriladi. Demak, qo'shilgan qiymat solig'i summasini vositachilik korxonalari
mukofotlar summasidan hisoblaydilar.
Qo ‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olish.Umumdavlat soliqlarini to'lovchi
korxonalarda qo‘shilgan qiymat solig`ini hisoblashning amaldagi mexanizmi
soliqni ishlab chiqarish jarayonida paydo bo‘lgan yangidan yaratilgan qiymatdan
to‘lanishini ko‘zda tutadi. Qo'shilgan qiymat ikki marotaba soliqqa tortilmaydi.
Respublikamizda 1998-yildan Soliq kodeksi joriy etilishi bilan birga
hisobvaraq-fakturalar kiritilgan bo‘lib, u kirimdagi soliq summasini hisobga olish
uchun asosiy hujjat hisoblanadi. Ammo amaliyotda bu tartib o'zining vazifasini
to‘laqonli bajara olmadi, chunki bu davrda budjetga to‘lanadigan qo‘shilgan
qiymat solig'i summasi yetkazib beriladigan mahsulotga hisoblangan soliq
summasi bilan bevosita ishlab chiqarishga sarflangan material resurslarga
hisoblangan soliq summasi o'rtasidagi farqi sifatida aniqlanar edi. Bu tartibdagi
hisoblash mexanizmi 1999-yilga qadar amaliyotda qollanilib kelindi va uning
ayrim kamchiliklari mavjud edi. Jumladan:
-ishlab
hisoblangan
chiqarishga
soliq
sarflangan
summasini
paytda
budjet
xomashyo
bilan
va
materiallarga
hisob-kitobda
chegirilishi
korxonalarning oborot mablaglarini cheklanishiga olib keldi;
-qo'shilgan qiymat solig'ini hisobvaraq faktura asosida hisoblanish
mexanizmi ishlamadi, chunki amalda hisobvaraq fakturada ko'rsatilgan soliq
summasi budjetga hisobga olib borishda asos bo'lmadi;
-bunday hisoblash tartibi xalqaro soliq amaliyotidagi qo'shilgan qiymat
solig'ini hisoblash tamoyillariga zid kelardi.
Ushbu holatlar tahlil qilinib, 1999-yildan boshlab qo‘shilgan qiymat solig'ini
hisoblash mexanizmi o‘zgartirildi va xalqaro amaliyotga qo‘shilgan qiymat
solig'ini hisoblash tamoyillariga moslashtirildi.
1999-yildan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning yangi tartibini joriy
etilishi uni hisoblashning soddalashtirilganmexanizmini qo'llanilishiga olib keldi,
27
ya’ni hisobvaraq faktura usulining ishlab ketishini ta’minladi va bunda material
resurslarining ishlab chiqarishga sarflanishidan qat’i nazar, hisobot davrida sotib
olingan material resurslarga to'langan soliq summasi hisobvaraq faktura asosida
budjet bilan hisob-kitobga olib boriladigan bo‘ldi.
Bu tartibdagi hisoblash mexanizmi korxonalarning oborot mablag‘larini
chetlanishini keskin kamaytiradi.
Qo`shilgan qiymat solig`I bo`yicha hisob-kitoblarni korxona ortib boruvchi
yakun bilan ro`yxatdan o`tgan joyidagi Davlat soliq idoralariga har oyda, hisobot
oyidan keying oyning 25-kunidan kechiktirmasdan va yil yakunlari bo`yicha yillik
moliyaviy hisobotni topshirish muddatida qo`shilgan qiymat solig`ini to`lovchilari
hisoblangan mikrofirma va kichik korxonalar yilning har choragida hisobot
davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo`yicha esa yillik
moliyaviy hisobot topshirilgan muddatda taqdim etiladi.
Soliq to'lovchilar qo'shilgan qiymat solig'ining hisob-kitoblari bilan bir
vaqtda hisobot davri mobaynida olingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo'yicha
hisobvaraq-fakturalar reyestrini ham taqdim etadilar. Hisobvaraq-fakturalar
reyestrining shakli davlat soliq qo'mitasi tomonidan belgilanadi.
Hisobotlami o'z vaqtida topshirmaslik korxona va korxonaning mansabdor
shaxslariga nisbatan Davlat soliq idoralari tomonidan moliyaviy va ma’muriy jazo
choralarini qo'llanishiga olib keladi.
Korxonalar qo‘shilgan qiymat solig`ini soliq hisobini topshirgan kundan
kechiktirmay tegishli davrdagi haqiqiy sotish oborotidan kelib chiqib to'laydi. Agar
korxona hisoblangan soliq summasini budjetga o‘z vaqtida o‘tkazib bermasa,
bunday holatda Davlat soliq idoralari mas’ul xodimlari tomonidan hisoblangan
soliq sumasiga nisbatan kechiktirilgan har bir kun uchun0.033 foiz miqdorida
penya (moliyaviy jazo) qo‘llanilishiga olib keladi. Bunda korxona rahbariyatiga
nisbatan ma'muriy chora qo'llanilmaydi.
Yuqoridagi ma`lumotlar asosida biz qo`shilgan qiymat solig`ini iqtisodiy
mohiyati to`lovchilari, obyekti, stavkasi, hisoblash tartibi va budjetga to`lash
jarayonlari bilan tanishib chiqdik, endi qo`shilgan qiymat solig`idan avval davlat
28
budjetidagi egri soliqlar tarkibini va ulushlarini aniqroq holda ya`ni rasm
ko`rinishida ko`rib, tahlillari bilan tanishib chiqsak. (4-rasm)
120
100
100
100
100
100
80
60
57,2
58,4
56,4
56,2
40
31,1
30,4
28,9
28,9
20
7,3
7,5
5,1
8,3 6,6
7,3 5,4
5
0
2012
Egri soliqlar jami
QQS
2013
Aksiz
Boj solig`i
2014
2015
Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg`isi va gaz iste`moli uchun soliq
4-rasm. O`zbekiston Respublikasi Davlat budjetida jami egri soliqlar
ulushi(%da)15
Yuqoridagi rasm orqali ko`rishimiz mumkinki, egri soliqlar tarkibida
yarmidan ko’p qismini qo’shilgan qiymat solig’i egallagan. Ya’ni qo`shilgan
qiymat solig`i 2012-yilda egri soliqlarning 57.2 foizini, 2013-yilda 56.4 foizini,
2014-yilda 58.4 foizini va 2015-yilda esa 56.2 foiz ko`rsatkichlarini egallab
kelmoqda. Ko’rinib turibdik, eng kam ulush transport vositalariga benzin, dizel
yoqilg’isi va gaz istemoli uchun soliq egallamoqda. Bunga sabab soliq miqdori
faqat transportlar istemoli uchun qabul qiladigan benzin, dizel, gaz miqdoriga
15
Moliya vazirligining 2012-2015-yillardagi Davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi malumotlari
asosida tayyorlangan
29
bog’liq. Ya’ni bu soliq transport vositalari harakatlanishi uchun kerak bo’ladigan
yoqilg’ilarga nisbatan malum summada ustama shaklida qo’llaniladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi va o‘z vaqtida
to‘lanishi
uchun
javobgarlik
deklarant
(to‘lovchi)
zimmasiga
yuklanadi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i belgilangan tartibga muvofiq to‘lanmagan taqdirda
tegishli to‘lovlarning summalari bojxona organlari tomonidan ularni to‘lash uchun
javobgar shaxslardan so‘zsiz tartibda, bojxona qonunlari tomonidan belgilangan
miqdorda penyani hisoblab yozish bilan undiriladi. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining
to‘g‘ri hisoblab yozilishi va budjetga to‘lanishi ustidan nazoratni bojxona organlari
bojxona va soliq qonunlariga muvofiq amalga oshiradilar.
Korxonalar qo‘shilgan qiymat solig‘ining to‘g‘ri hisoblanishi va o‘z vaqtida
to‘lanishi uchun O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga muvofiq
javobgar bo‘ladilar.
Soliqlar to‘g‘risidagi qonunlarning to‘g‘ri qo‘llanilishi ustidan nazorat
O‘zbekiston Respublikasining "Davlat soliq xizmati to‘g‘risida"gi Qonuniga,
O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga va O‘zbekiston Respublikasining
boshqa qonun hujjatlariga muvofiq davlat soliq xizmati organlari tomonidan
amalga oshiriladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘g‘ri hisoblab chiqarilgani va o‘z vaqtida
to‘lanishi bo‘yicha javobgarlik soliq to‘lovchining zimmasiga yuklanadi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lanmagan taqdirda belgilangan tartibga muvofiq
to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlar summasi soliq qonun hujjatlarida belgilangan
miqdorda penya hisoblangan holda soliq organlari tomonidan undiriladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘g‘ri hisoblab chiqarish va budjetga to‘lash ustidan
nazoratni soliq organi soliqqa oid qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiradilar.16
Yuqorida keltirilgan ma`lumotlar asosida qo`shilgan qiymat solig`ini
to`lovchilari stavkasi, hamda to`lash tartibi bo`yicha oz bo`lsada ma`lumotga ega
bo`ldik. Endi esa quyidagi 2-jadval ma`lumotlari asosida biz Horazm viloyati
16
A.V.Vahobov, A.S. Jo`rayev “Soliqlar va soliqqa tortish” “Sharq” nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati Toshkent-2009. 241-bet
30
Yangibozor tumani davlat soliq inspeksiyasi ma`lumotlari asosida egri solilar
tarkibi bo`yicha qo`shilgan qiymat solig`ini 2014 yildan 2016yilgacha bo`lgan
amaldagi holati bilan tanishib chiqamiz, hamda ushbu ma`lumotlar asosida tahliliy
hulosalarni keltirib o`tamiz.
2-jadval
Horazm viloyati Yangibozor tumani mahalliy budjetida egri soliqlar
bo`yicha tushumlari17 (2014-2016 yillar)
Ko`rsatkichlar
2014-yil
ming so`m %
2015-yil
ming so`m %
2016-yil
ming so`m %
125922117 100
134278989 100
141775927 100
Egri soliqlar
Shu jumladan:
QQS
97800540
77.6 102616021 76.4 106609345 75.1
9721232
7.7
Aksiz
Transport
18400345
vositalari uchun
benzun dizel
ishlatganligi uchun
soliq
12059473
14.6 19603495
8.9
13286981
9.3
14.5 21879601
15.4
Yuqoridagi jadval ma`lumotlari asosida, Horazm viloyati Yangibozor
tumanining mahalliy budjetida jami egri soliqlarning o`rni bilan tanishib o`tdik.
Ya`ni ma`lumotlardan ko`rinib turibtiki mahalliy budjet egri soliqlarining asosiy
qismini qo`shilgan qiymat solig`I tashkil qilar ekan, keyingi o`rinda esa transport
vositalari uchun benzin to`lovlari hamda undan keyingi o`rinda aksiz solig`i
egallagan. Qo`shilgan qiymat solig`i bo`yicha tushumlar yildan yilga ortib borsada,
lekin egri soliqda egallagan ulushi pasayish tendetsiyasini ko`rsatmoqda, ya`ni
2014-yilda 77.6 foiz bo`lgan bo`lsa, 2015-yilda 76.4 va 2016-yilda 75.1 foizni
tashkil qilgan. Bunga sabab, aksiz solig`i va transport vositalaridan foydalanganlik
17
Horazm viloyati Yangibozor tumani DSI ma`lumotlari asosida tayyorlandi
31
uchun benzin soliqlarning tushumi ortib borishi natijasida qo`shilgan qiymatning
ulushi pasaygan, bundan ko`rinib turibtiki demak, Yangibozor tumanida faoliyat
yurituvchi aksizosti tovarlarini ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi yuridik va
jismoniy shaxslarning faoliyatini rivojlanib borayotgani va transport vositalari
uchun ishlatiladigan benzin va dizelga talabni ortganligidan dalolat beradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkunki, bu mavzu orqali biz qo`shilgan qiymat
solig`ini amaldagi holati tahlili bilan tanishib o`tdik. Ma`lumotlar O`zbekiston
Respublikasi davlat budjeti, hamda Horazm viloyati Yangibozor tumani mahalliy
budjeti ma`lumotlari asosida tayyorlandi. Mavzu bo`yicha yuqorida rasm va
jadvallar tayyorlandi, hamda qo`shilgan qiymat solig` bo`yicha qisqacha ma`lumot
va to`lovchilar haqida chizmalar keltirib o`tildi. Ushbu rasm va jadvallarda
keltirilgan ma`lumotlardan kelib chiqib yana shunday xulosaga keldikki, egri
soliqlarning asosiy qismini qo`shilgan qiymat solig`i tashkil etar ekan.
2.2. Aksiz solig`ini undirish mexanizmining amaldagi holati tahlili
O`zbekistonda Aksiz solig`i 1992 yilda qo`shilgan qiymat solig`i bilan
birgalikda oborot solig`i va sotuvdan olinadigan soliqlar o`rniga joriy qilingan.
Uning QQSdan farqli tomoni shundaki, u ayrim tovarlar va mahsulotlarni
chegaralab olgan va u bajarilgan ish, ko`rsatilgan xizmatlarga nisbatan
qo`llanilmaydi. Aksiz solig`i individual xarakterga ega bo`lib, faqat aksiz osti
tovarlarga qo`llaniladi.
Aksiz solig`i qo`shilgan qiymat solig`iga tortiladigan bazada va narxda
hisobga olinadigan yuklab jo`natilgan tovarlar qiymatining bir qismini egri soliq
sifatida budjetga undirish shakli hisoblanadi. Aksiz solig`i Davlat budjeti
daromadlarini shakllantirishda salmoqli o`rin egalaydi, buni quyidagi 3 -jadval
orqali
2014-2017-yillarda
O`zbekiston
Respublikasi
Davlat
budjeti
daromadlarining asosiy ko`rsatkichlari ma`lumotlari va tahlilini ko`rib o`tishimiz
mumkin.
32
3-jadval
2014-2017-yillarda O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti
daromadlarining asosiy ko’rsatkichlari18
Ko’rsatkichlar
2014 yil
2015 yil
I. Davlat maqsadli
jamg’armalarisiz- jami
30160,8
jami
nis-n,
%da
100
1.To’g’ri soliqlar
7790,4
2. Egri soliqlar
2016 yil
36184,9
jami
nis-n,
%da
100
25,8
8554,3
15618,2
51,8
2.1. Qo’shilgan qiymat
solig’i
9123,1
2.2. Aksiz solig’i
2017 yil (reja)
40505,8
jami
jami
nis-n, mld.so‘m nis-n,
%da
%da
100 44469,6 100
23,6
9338,5
23,0
10674,2
24,0
19115,8
52,9
22298,1
55,1
24285,4
54,6
30,2
10721,7
29,7
12505
30,8
13422,1
30,2
4506
15,0
5528,8
15,3
6480
16,0
6870,8
15,5
2.3. Bojxona boji
1142
3,8
1583,6
4,4
1717,4
4,2
1632,2
3,7
2.4.Transport
vositalariga
benzin,
dizel yoqilg’isi va gaz
ishlatganlik
uchun
olinadigan soliq
3. Mol-mulk solig’i va
resurs to’ovlari
847,1
2,8
1281,7
3,5
1595,7
4,0
1940,3
4,3
4521,4
15,0
5741,8
15,9
5806,5
14,3
6049,5
13,7
4. UStama foyda solig’i
388,4
1,3
548,2
1,5
390,2
1,0
723,2
1,6
5. Boshqa daromadlar
1842,4
6,1
2224,8
6,1
2672,5
6,6
2737,3
6,1
mld.so‘m
mld.so‘m
mld.so‘m
Yuqoridagi jadval asosida 2014-2017 yillarda O’zbekiston Respublikasi
Davlat budjeti daromadlarining asosiy ko’rsatkichlarini ko`rib o`tdik.
3-jadval malumotlaridan ko’rishimiz mumkinki, 2014-yilda davlat budjetida
davlat maqsadli jamg`armalarining jami 30160,8 mld. so’mni tashkil etgan bo’lsa,
2015- yil 36184,9 mld. so’mni, 2016 – yilda 40505,8 mld.so’mni tashkil etgan va
18
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014-2016- yillardagi yil yakunlari bo’yicha Vazirlar
Mahkamasigi qarori asosida
33
2017-yilda esa 44469,6 mld. so’mni tashkil etishi rejalashtirilmoqda.
Ya`ni
yuqoridagi jadval orqali, davlatning asosiy tushumlarini egri soliqlar tashkil
yetishini yana bir bor guvohi bo`lishimiz mumkin. Hamda bundan tashqari davlat
budjeti tarkibida aksiz solig`ini ham yillar bo`yicha o`sish tendetsiyasiga ega
ekanligini guvohi bo`lib turibmiz. Ya`ni aksiz solig`i 2014-yilda davlat budjetidagi
ulushi 15.0 foizni, 2015-yilda 15.3 foizni, 2016-yilda 16 foizni va 2017-yilda esa
15.5 foiz bo`lishi rejalashtirilmoqda. Bu bevosita mamlakat YaIMni o’sishi, kichik
biznes va tadbirkorlarga yaratilayotgan keng imkoniyatlar natijasida mamlakatda
soliq bazasining o’sishi natijasi deb bilamiz. Egri soliqlarning ham yildan-yilga
daromadi oshib borayotgani mamlakatda ishlab chiqarish quvvatlarining
oshayotganligi bilan baholashimiz mumkin.
Aksiz solig’i to’lovchilarini quidagi rasm orqali ko`rib o`tamiz:
Aksiz solig`i to`lovchilari
O`zbekiston
Respublikasi hududida
aksiz solig`i solinadigan
tovarlarni ishlab
chiqaruvchilar
O`zbekiston
Respublikasi bojxona
hududidagi aksiz
to`lanadigan tovarlarni
import qiluvchilar
Oddiy shirkat aksiz to`lanadigan tovar ishlab
chiqargan taqdirda,oddiy shirkat shartnomasini,
oddiy shirkat ishlarini yuritish
zimmasigayuklatilgan sherigi (ishtirokchisi)
5-rasm. Aksiz solig`i to`lovchilarning guruhlanishi19
Soliq kodeksining 230-moddasiga ko‘ra quyidagi operatsiyalar aksiz solig'i
solinadigan obyekt hisoblanadi:
19
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi asosida muallif tomonidan tayyorlandi
34
1) aksiz to'lanadigan tovarlarni realizatsiya qilish, shu jumladan:
-tovami sotish (jo'natish);
-garov bilan ta’minlangan majburiyat bajarilmagan taqdirda, garovga
qo‘yilgan aksiz toManadigan tovarlarni garovga qo‘yuvchi tomonidan topshirish;
-aksiz to‘lanadigan tovarlarni bepul topshirish;
aksiz to'lanadigan tovarlarni ish beruvchi tomonidan ish haqi hisobiga
yollangan xodimga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda topshirish yoki
hisoblangan dividendlar hisobiga yuridik shaxsning muassisiga (ishtirokchisiga)
topshirish;
-aksiz tolanadigan tovarlami qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda
boshqa tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) ayirboshlash uchun topshirish;
1) aksiz to‘lanadigan tovarlami yuridik shaxsning ustav fondiga (ustav
kapitaliga) hissa yoki pay badali tariqasida yoxud oddiy shirkat shartnomasi
bo‘yicha sherikning (ishtirokchining) hissasi sifatida topshirish;
2)aksiz
to‘lanadigan
tovarlami
yuridik
shaxsning
ishtirokchisiga
(muassisiga) u yuridik shaxs tarkibidan chiqqan (chiqib ketgan) taqdirda yoki
yuridik shaxs qayta tashkil etilganligi, tugatilganligi (bankrotligi) munosabati bilan
topshirish, shuningdek, oddiy shirkat shartnomasi doirasida ishlab chiqarilgan
aksiz to'lanadigan tovarlami mazkur shartnoma sherigiga (ishtirokchisiga) uning
shart- noma ishtirokchilari umumiy mulkidagi mol-mulkdan ulushi ajratib berilgan
yoki bunday mol-mulk taqsimlangan taqdirda topshirish;
3) aksiz to‘lanadigan tovarlami ulush qo‘shish asosida qayta ishlashga
topshirish, shuningdek, ulush qo‘shish asosida xomashyo va materiallami, shu
jumladan, aksiz to‘lanadigan xomashyo va materiallami qayta ishlash mah- suli
bo'lgan aksiz to‘lanadigan tovarlami ishlab chiqamvchi tomonidan qayta ishlashga
berilgan xomashyo va materiallaming mulkdoriga topshirish;
4) ishlab chiqarilgan va (yoki) qazib olingan aksiz toianadigan tovarlami o‘z
ehtiyojlari uchun topshirish,
5) aksiz to'lanadigan tovarlami 0‘zbekiston Respublikasining bojxona
hududiga import qilish.
35
Tekinga beriladigan aksizlanadigan mahsulot bo ‘yicha quyidagilar soliq
solish obyekti bo ‘lib hisoblanadi:
-aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan alkogolli mahsulot, tamaki
mahsulotlari, o‘simlik (paxta) yog‘i, etil spirti, pivo, vino bo'yicha — sotilgan
mahsulot hajmi natura ifodasida;
-boshqa aksizlanadigan mahsulotlar bo‘yicha soliq to‘lovchida tovami berish
paytida shakllangan narxlar darajasidan kelib chiqib hisoblangan, biroq mazkur
aksizlanadigan
tovami
ishlab
chiqarish
bo'yicha
haqiqatda
shakllangan
xarajatlardan past bo‘lmagan qiymat.
Quyidagi aksizosti tovarlarga aksiz solig‘i solinmaydi:
1) aksiz to'lanadigan tovarlami ularning ishlab chiqaruvchilari tomonidan
eksportga realizatsiya qilishga, bundan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadigan aksiz to‘lanadigan tovarlaming ayrim turlari
mustasno;
2) keyinchalik O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududidan olib chiqib
ketilishi sharti bilan «bojxona hududida qayta ishlash» bojxona rejimiga
joylashtirilgan tovarlardan ishlab chiqarilgan qayta ishlash mahsuli bo'lgan aksiz
to‘lanadigan tovarlami topshirishga;
3) tabiiy ofatlar, qurolli mojarolar, baxtsiz hodisalar yoki avariyalar yuz
berganda yordam ko‘rsatish uchun, insonparvarlik yordami va beg'araz texnik
ko‘mak sifatida, shuningdek, xayriya maqsadlari uchun aksiz to'lanadigan
tovarlami davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan O'zbekiston
Respublikasining bojxona hududiga import qilishga;
4) aksiz to'lanadigan tovarlami O‘zbekiston Respublikasining bojxona
hududiga aksiz solig‘i solinmaydigan tovarlami olib kirish normalari doirasida
jismoniy shaxslar tomonidan import qilishga;
5)vakolatli davlat organining yozma tasdig‘i mavjud bo'lgan taqdirda,
telekommunikatsiyalar operatorlari va tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik
vositalarini sertifikatlashtirish bo'yicha maxsus organ tomonidan olinadigan
36
tezkor-qidiruv tadbirlari tizimi texnik vositalarini import qilishga.20
Aksizlanadigan tovarlar uchun soliq solish bazasi bo‘lib quyidagilar
hisoblanadi:
-aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan tamaki mahsulotlari, o‘simlik
(paxta) yog‘i, etil spirti, pivo, konyak, aroq va boshqa alkogolli aroq mahsulotlari,
filtrli va filtrsiz sigaretalar, neft mahsulotlari (benzin, dizel yoqilg‘isi va
aviakerosin) bo‘yicha — sotilgan mahsulotning natural ko'rinishidagi hajmi;
-aksiz solig‘i to‘lanadigan boshqa mahsulotlar (zargarlik buyumlari,
kumushdan
qilingan
oshxona
buyumlari,
tabiiy
gaz,
suyultirilgan
gaz,
«O‘zDEUavto» aksiyadorlik jamiyati avtomobillari) bo'yicha qo'shilgan qiymat
solig‘i va aksiz solig‘i hisobga olmagan holda, shartnomaviy narxlar bo‘yicha
yuklab jo‘natilgan tovaming qiymatiga foiz hisobida.
Buyurtmachi tomonidan beriladigan xom ashyodan mahsulotga aksiz
solig'ini hisoblash chog'ida aksiz solig’i solinadigan mahsulotni sotishga doir
aylanma quyidagicha belgilanadi:
-aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan mahsulot bo‘yicha tayyor
mahsulotning fizik hajmidan kelib chiqib;
-boshqa mahsulotlar bo'yicha tayyor mahsulotni ishlabchiqarishga doir ishlar
qiymatidan va buyurtmachi tomonidan beriladigan xomashyo qiymatidan kelib
chiqib.
Aksiz solig`i stavkalari va aksiz osti tovarlar ro`yxati O`zbekiston
Respublikasi Prezidentinmg qarori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga Moliya
vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasining quyi organlari tomonidan belgilangan
tartibda yetkaziladi.Aksiz sоlig’ining stavkalari mutlaq summada (qat`iy)
belgilangan Aksiz to’lanadigan tоvarlar bo’yicha sоliq sоlinadigan baza Aksiz
to’lanadigan tоvarlarning naturada ifоdalangan hajmi asоsida aniqlanadi. 2016yilda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 22-dekabrdagi PQ-2455son qaroriga 13-ilovasiga asosanaksizosti tovarlarga belgilangan soliq stavkalari
quyidagilardan iborat:
20
O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi asosida tayyorlandi
37
4-jadval
O’zbekiston Respublikasidaishlab chiqariladigan, aksiz solig’iga
tortiladigan tovarlarga nisbatan aksiz solig’i
STAVKALARI21
Soliq stavkasi
Aksiz
solig’i
va
QQSni
hisobga
olmagan
holda
sotilgan
tovarlar
qiymatiga
nisbatan foizlarda
Tovarlar nomi
1. Etil spirti (1 dal uchun)
2. Vino (1 dal tayyor mahsulot uchun)(1):
tabiiy ravishda achitilgan natural vinolar (etil spirti qo’shilmagan
holda)
boshqa vinolar
3. Konyak (1 dal tayyor mahsulot uchun)(1)
4. Aroq va boshqa alkogolli mahsulotlar (1 dal tayyor mahsulot
uchun)(1)
5. Pivo (1 dal tayyor mahsulot uchun)(1)
6. O’simlik (paxta) yog’i (1 tonna uchun)(1):
oziq-ovqat yog’i (salomac ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan yog’
va «O’zbekiston» yog’idan tashqari)
texnik moy (kislota miqdori 0,3 mg KON/g dan yuqori, oziq-ovqat
mahsulotlari tarkibiga qo’shishga yaroqsiz bo’lgan)
7. Filtrli, filtrsiz sigaretalar, papiroslar (1 ming dona uchun)(1)
8. Zargarlik buyumlari
9. «Jeneral Motors O’zbekiston» AJ ishlab chiqargan
avtomobillar(2)
10. Kumushdan ishlangan oshxona anjomlari
11. Qimmatbaho metallar(2)
12. Neft mahsulotlari(1):
Ai-80 benzini
5 020
6 055
8 333
45 878*
43 246**
5 133
919 448
505 773
28 794
25
29
11
321 430
so’m/tonna
353 430
so’m/tonna
408 890
so’m/tonna
273 400
so’m/tonna
284 250
so’m/tonna
50 580
so’m/tonna
207 000
so’m/tonna
Ai-91, Ai-92, Ai-93 benzini
Ai-95 benzini
dizel yoqilg’isi
EKO dizel yoqilg’isi
aviakerosin
dizel yoki karbyurator (injektor) dvigatellari uchun motor moyi
13. Tabiiy gaz, shu jumladan, eksport(2)
14. Ishlab chiqaruvchi korxonalar tomonidan sotiladigan
suyultirilgan gaz («O’ztransgaz» AK mintaqalararo unitar
korxonalari tomonidan aholiga sotiladigan gaz hajmi bundan
mustasno), shu jumladan, eksport(2)
21
Bir o’lchov
birligiga
so’mda
25
26
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 22-dekabrdagi PQ-2455-son qaroriga 13ilova
38
“Aksiz solig`I stavkalari espublikada ishlab chiqariladigan tabiiy vino-5
foizga, boshqa turdagi vinolar- 15 foizga, filtrli, filtrsizsigaretlar, papiroslar-50
foizga etilspiritmahsulotlari-15 foizga, pivo25 foizga, respublikada ishlab
chiqarilgan o`simlik yog`iga aksiz solig`I 5 foizga indeksatsiyaqilindi."22
Endi biz quida keltirilgan diagramma orqali Horazm viloyati Yangibozor
tumani mahalliy budjeti tarkibidagi egri soliqlarni tarkibi bo`yicha aksiz solig`ini
ulushi va tahlilini ko`rib chiqamiz.
100
100
100
100
90
80
77,6
76,4
75,1
70
60
50
40
30
14,6
20
14,5
14,5
15,4
8,9
7,7
10
0
2013
2014
2015
Egri soliqlar
QQS
Aksiz
Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 2
6-rasm. 2013-2015-yillarda Horazm viloyati Yangibozor tumani
mahalliy budjetida egri soliqlar ulushi (%) 23
Ushbu 6-rasm ma`lumotlari orqli biz aksiz solig`ini 2013-2015-yillar
ichida, egri soliqlar tarkibida egallagan ulushini yanada aniqroq ko`rib o`tdik.
Hamda ushbu ma`lumotlar orqali shuni guvohi bo`lib turipmizki, aksiz solig`i
mahalliy budjet tarkibida ham yillar bo`yicha o`sish tendetsiyasiga ega ekan.
Ya`ni, 2013-yilda mahalliy budjet egri solig`i tarkibida aksiz solig`i 7.7 foiz
bo`lgan bo`lsa, 2014 yilda 8.9 foizni va 2015 yilda esa 14.5 foizni tashkil qilib
yildan yilga o`sganligini guvohi bo`lishimiz mumkin. Bu esa yaxshi ko`rsatkich
22
23
www.lex.uz 2016 yil soliq stavkalari
Horazm viloyati Yangibozor tumani DSI ma`lumotlari asosida tayyorlandi
39
ekanligidan dalolat beradi, hamda mahalliy budjetga aksiz solig`i to`lovchilarni
soni ortgani hamda aksiz tovarlariga bo`lgan talabni ortganligidan dalolat beradi.
Biz yuqorida Horazm viloyati Yangibozor tumani mahalliy budjetidagi egri
soliqlar bo`yicha aksiz solig`ini ko`rib o`tgan edik, endi esa quida keltirilgan –
jadval ma`lumotlari asosida Yangibozor tumani mahalliy budjetiga, aksiz solig`i
to`lovchilarni 2014-2016-yillar bo`yicha tarkibi bilan tanishib chiqamiz.
5-jadval
Horazm viloyati Yangibozor tumani mahalliy budjetida ro`yxatdan
o`tgan, aksiz solig`i to`lovchilar tarkibi24
Soliq to`lovchilar
2014 yil
2015 yil
2016 yil
soni
foizda
soni
foizda soni
foizda
4978
100
5169
100
5487
100
Shundan:
Aksiz solig`I to`lovchi 162
yuridik shaxslar
3.2
211
4.0
174
3.1
Jami ro`yxatdan o`tgan
yuridik shaxslar
Jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibtiki, aksiz solig`i to`lovchilari tumanda
ro`yxatdan o`tgan jami yuridik shaxslarga nisbatan 2014-yilda 3.2 foiz, 2015-yilda
4 foiz, 2016-yilda esa 3.1 foiz bo`lib pasayish tendetsiyasiga ega, lekin shunga
qaramay egri soliqlar tarkibida aksiz solig`i o`sish tendetsiyasiga ega, bu esa
yaxshi ko`rsatkich hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda bu mavzu orqali biz, aksiz solig`ini amaldagi holati
tahlilini O`zbekiston Respublikasi davlat budjeti, hamda Horazm viloyati
Yangibozor tumani mahalliy budjeti ma`lumotlari asosida tanishib, ko`rib chiqdik.
Ushbu ma`lumotlar asosida yuqorida jadval va rasmlar keltirib o`tildi, hamda
ushbu jadval va rasmlarga tahlillar yozildi. Bu ma`lumotlardan tashqari yana
mavzuda aksiz solig`i bo`yicha ma`lumotlar ularni to`lovchilari haqida ma`lumot
24
Horazm viloyati Yangibozor tumani DSI ma`lumotlari asosida
40
va chizmalar, hamda Horazm viloyati Yangibozor tumani mahalliy budjeti
ma`lumotlari asosida 2014-2016-yillar ichida budjetga soliq to`lovchi yuridik
shaxslarni soni bo`yicha ma`lumotlar keltirildi. Endi biz quidagi 3-bob orqali
iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida egri soliqlarni undirish mexanizmini
takomillashtirish masalalari bilan tanishib o`tamiz.
2-bob bo`yicha xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkunki, ikkinchi bobda egri soliqlarning
undirishning amaldagi holati tahlili mavzusi keltirilgan edi, hamda uni birinchi
rejasi, qo`shilgan qiymat solig`ini amaldagi holati tahlili edi. Bu mavzu orqali biz
qo`shilgan qiymat solig`ini amaldagi holati tahlili bilan tanishib o`tdik.
Ma`lumotlar O`zbekiston Respublikasi davlat budjeti, hamda Horazm viloyati
Yangibozor tumani mahalliy budjeti ma`lumotlari asosida tayyorlandi. Mavzu
bo`yicha yuqorida diagramma va jadvallar tayyorlandi, hamda qo`shilgan qiymat
solig` bo`yicha qisqacha ma`lumot va to`lovchilar haqida chizmalar keltirib o`tildi.
Ma`lumotlar asosida yana shunday xulosaga keldimki egri soliqlarning asosiy
qismini qo`shilgan qiymat solig`i tashkil etar ekan.
Ikkinchi rejada esa, aksiz solig`ini amaldagi holati tahlili keltirilgan edi, bu
reja orqali biz aksiz solig`ini amaldagi holati tahlilini, O`zbekiston Respublikasi
davlat budjeti , hamda Horazm viloyati Yangibozor tumani mahalliy budjeti
ma`lumotlari asosida tanishib, ko`rib chiqdik. Hamda ushbu ma`lumotlar asosida
yuqorida jadval va diagrammalr keltirib o`tildi, hamda ushbu jadval va
diagrammalrga tahlillar yozildi. Bu ma`lumotlardan tashqari yana mavzuda aksiz
solig`i bo`yicha ma`lumotlar ularni to`lovchilari haqida ma`lumot va chizmalar,
hamda Horazm viloyati Yangibozor tumani mahalliy budjeti ma`lumotlari asosida
2013-2015-yillar ichida budjetga soliq to`lovchi yuridik shaxslarni soni bo`yicha
ma`lumotlar keltirildi.
modernizatsiyalash
Endi biz quidagi uchinchi bob orqali iqtisodiyotni
sharoitida
egri
soliqlarni
takomillashtirish masalalari bilan tanishib o`tamiz.
41
undirish
mexanizmini
3-BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA EGRI
SOLIQLARNI
UNDIRISH
MEXANIZMINI
TAKOMILLASHTIRISH
MASALALARI
3.1. Yuridik shaxslardan olinadigan egri soliqlarni hisoblashda mavjud
muammolar va ularning yechimlari
Egri soliqlarning soliq tizimidagi ahamiyatini oshirishda shuni alohida qayd
etish lozimki, bu jarayonda mamlakat soliq tizimida bevosita va egri soliqlar
nisbatini ta'minlash nuqatai-nazaridan yondashish maqsadga muvofiq. Bunda
albatta bevosita va egri soliqlarning ijobiy va salbiy jihatlari e'tiborga olinishi
lozim. To’g’ri va egri soliqlar nisbatini optimal darajasini tanlashda ishlab
chiqaruvchilar va iste'molchilar manfaatlari o’rtasida muvofiqlikka erishish, shu
bilan birga davlat budjeti daromadlarini kamaymasligini ta'minlash lozim. Bu
muammoni echishda xorijiy davlatalar tajribasidan foydalanish albatta o’rinli, lekin
avvalambor, hozirgi bosqichda respublikamizdagi soliqlar borasidagi vaziyatni
tahlil qilib chiqish kerak bo’ladi.
Soliqqa tortish tizimining naqadar to’g’ri va adolatli tashkil kilinganligini
soliq aniqlab beradi. Soliq yukining darajasini kuyidagi omillar belgilab beradi:
 -soliq va turli majburiy tulovlar soni;
 -ularning stavkalari darajasi;
 -soliq bazasining keng yoki torligi.
Ushbu
omillardan
birining
kamayishi(usishi)
boshqa
omillar
uzgarmagandagina soliq yukini kamayishi(usishiga) ta'sir etishi mumkin. Aytaylik,
soliq stavkalari kamaytirilsa-yu, soliqlar soni ko’paysa yoki soliq ob'ekti
elementlari kengaytirilsa soliq stavkasining pasaytirilishi xech kanday natija
bermaydi va soliq yuki uzgarmaydi. Masalan, 1995 yilda foyda soliqi bazasidan ish
haqlari chiqarildi, ammo soliq stavkasi 18 foizdan 38 foizga kutarildi. Natijada
soliq yuki ortdi. 1998 yilda foyda soliqi stavkasi 35 foizga tushirildi, ammo
korxona
ixtiyorida
koladigan
foydadan
42
tulanadigan
yangi
soliq-ijtimoiy
infratuzilma soliqi kiritildi, QQS, mol-mulk, yer soliqlari stavkalari oshdi va baza
kengaytirildi. Natijada soliq yuki yanada oshdi. 1999 yilda foyda soligi 33 foizga
tushirildi. Ammo ishlab chikarish zahiralariga soliq joriy etildi, 2000 yildan
yuridik shaxslar foyda soliqi stavkasi 26 foizga tushirildi, ammo mol-mulk soligi
stavkasi oshirildi, 2003 yilda foyda soligi stavkasi 20 foiz qilib belgilandi, molmulk soligi esa 2 foizdan 3 foizga ko’tarildi. 2005 yilda foyda soliqi stavkasi 15
foiz bo’lgan bo’lsada, aktsiz solig’ini stavkasi ayrim tovar turlari bo’yicha oshdi.
Soliq yukini ishlab chiqarish va iste'molchi o’rtasida taqsimlanishi deyilganda,
alohida olingan mahsulotning (ish, xizmat) oxirgi iste'mol qiymatiga kiritilgan
barcha soliqlar va yig’imlarning qancha qismi iste'molchi zimmasiga (egri soliq
sifatida)
va
qanchasi
ishlab
chiqaruvchi
(sotuvchi)
foydasi
hisobidan
to’lanayotganligini nazarda tutiladi.
G’arb iqtisodchilari Kempbell R.Makonell va Stenli L.Bryu «Ekonomiks» da
soliq yukining ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o’rtasida taqsimlanishi talab va
taklifning elastik yoki noelastik ekanligiga bog’liqligini taxlil etgan. Ular fikricha,
talab va taklif teng bo’lgan sharoitda yangi o’rnatilgan egri soliq yoki uning
oshirilgan stavkasi ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o’rtasida teng taqsimlanadi.
Buning sababi shundaki, agar yangi o’rnatilgan soliq to’liq haridor zimmasiga
yuklansa, mahsulot realizatsiyasining keskin kamayishiga, binobarin ishlab
chiqaruvchi daromadining pasayishiga olib keladi. Shu tufayli mahsulotni
sotuvchilari egri soliqlarning bir qismini o’z zimmasiga olish evaziga realizatsiyani
bir maromda saqlashga va shu orqali daromadlarni keskin kamayishidan
saqlanishga harakat qiladilar. Soliq yukining bunday taqsimlanishiga:
1. Mahsulot turining birinchi zarurat ekanligi yoki emasligi;
2. Ma'lum bir davrda ayni bir mahsulotning rasm bo’lganligi tufayli talabning
oshishi;
3. Mazkur tovarning o’rnini bosuvchi boshqatovarlarning mavjudligi;
4. Ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobat ham ta'sir etadi.
Egri soliqlar, asosan QQS va aktsizlar to’laligicha iste'molchi zimmasiga
to’g’ri keladi. Lekin ular ishlab chiqaruvchi faoliyatiga ikki jihatdan ta'sir etadi:
43
1. Soliq summalari korxona hisob rahamiga pul hali kelib tushmasidan
to’lanadi;
2. Egri soliqlar narxlarni maksimal darajaga etkazib, sotish hajmini
kamaytiradi.
Ko’pchilik xorijiy davlatlarda soliq yukining narxlarga va iste'molga ta'sirini
kamaytirish maqsadida QQSning tabaqalashgan stavkalari qo’llaniladi. Bunda
birinchi iste'mol tovarlari uchun imtiyozli yoki nollik stavka qo’llaniladi. Soliq
yukini muqobillashtirishning yana bir yo’li - bu korxonalar narxlarni nisbatan
pasaytirib, egri soliqlarning bir qismini o’z zimmalariga oladilar va bu orqali sotish
hajmini oshirishlari mumkin.
Egri soliqlarning yuridik jihatdan to’lovchilari mahsulot (ish, xizmat)ni ortgan
bajargan korxonalar hisoblanadi. Lekin umumiy hoida bo’yicha ular soliqning
biror so’mini ham o’z daromadlaridan to’lamaydilar. Soliq, summasini sotilgan
(ortilgan) mahsulot (ish, xizmat) qiymati ustiga qo’yib uni iste'mol qiluvchidan
undirib oladi va o’zi sotib olgan mahsulotga tegishli soliq summasini chegirib
tashlab farqini budjetga o’tkazadi.
Demak, egri soliqlar kelib chiqishi mohiyatiga ko’ra soliqning yuridik
to’lovchisiga nisbatan betarafdir binobarin uning faoliyati moliyaviy natijasiga
ta'sir etmasligi kerak. Biroq qisman bo’lsada, korxonalarning moliyaviy
imkoniyatiga ta'sir etadi. Ammo soliq stavkalari past bo’lsa bu ta'sir ham uncha
qiyinchilik yaratmasdan korxonaning budjet oldidagi xissasini biroz ko’paytiradi.
Sababi QQS korxona olgan aniq daromadni to’g’ridan-to’g’ri qisqartirmaydi. Shu
nuqtai nazardan olganda bu soliq amaliyotda ishlatilganda mahsulot sotuvchi ish
bajaruvchi xizmat ko’rsatuvchi korxona uchun nisbatan yaxshi. Uni quyidagi misol
bilan tushuntiramiz. Masalan: A korxona B korxonaga aytaylik, 100 ming so’mlik
mahsulot ortdi. QQS stavkasi 20 foiz bo’lganda B korxonadan jami 120 ming so’m
o’ndirib oladi. Uning 20 ming so’mi QQS summasidir. Biroq A korxonaning uzi
shu 100 ming so’mlik mahsulotni ishlab chiqarish uchun G korxonadan 50 ming
so’mga mahsulot sotib olgan va energetika tashkilotlariga 10 ming so’m energiya
haqi to’lagan. Ayni paytda mahsulot etkazgan korxonaga va energetika
44
korxonasiga 12 ming so’m QQS to’lagan ((50 + 10)x20:100). Shu to’langan
summa uzi undirib olgan 20 ming so’mdan hisobga olinib, davlat budjetiga A
korxona 8 ming so’m QQS to’laydi.
Demak A korxona o’z daromadidan bir so’m ham QQS summasini
to’lamagan. Bu umumiy hol egri soliq mohiyatini to’liq ochib turibdi jahon soliq
amaliyotiga mos keladi.
Ammo bizning soliq qonunchiligimizda quyidagi yuridik shaxslarga QQSdan
imtiyoz berilgan ya'ni ular budjetga QQS tulashdan ozod etilgan;
 yagona soliq to’lovchi kichik korxonalar;
 yagona yer soliqi to’lovchi qishloq xo’jalik tovar ishlab chiqaruvchilari;
 yalpi daromaddan soliq to’lovchi
savdo
va
umumiy
ov?atlanish
korxonalari;
 korxonaning umumiy ishlovchilari tarkibida 50 foizi nogironlar bo’lgan
korxonalar va boshqalar.
Bilvosita bu tadbir soliqlarni ixchamlashtirish maqsadida amalga oshirilganda
QQS ni ham to’lanmaydigan qilib belgilangan. Lekin bu erda bir taraflamalikka
yo’l qo’yilgan. Ya'ni yuqoridagi yuridik shaxslar budjetga QQSni to’lamaydilar.
Mahsulot (ish, xizmat) etkazuvchilarga esa to’laydilar. Agar haqiqatan ham kichik
biznes va boshqa tadbirkorlarni rag’batlantirish zarur bo’lsa, ularga nisbatan ham
QQSning nolli stavkasini qo’llanib soliqdan tamomila ozod qilish maqsadga
muvofiq bo’ladi yoki to’langan soliqni hisobga olish zarur. Tilga olingan yuridik
shaxslarni QQSdan to’liq ozod etish bilan ya'ni ularga 30 dan ko’proq mahsulot ish
xizmat turlari bo’yicha imtiyozlar berilib korxonalar ishi ancha ko’paytirilgan. Bu
erda imtiyoz olmoqchi bo’lgan korxona imtiyozga tegishli xizmat, ish, mahsulot
turi bo’yicha alohida buxgalteriya hisobini yuritishi kerak.
Ishlar, xizmatlar, mahsulotlar turlariga imtiyozlar berish QQS mohiyatiga mos
kelmaydi. Bunday imtiyozdan budjetga ham korxonaga ham naf yo’q. Aksincha
korxonaning moliyaviy ahvoliga salbiy ta'sir etadi.
Imtiyozga ega korxonalar mahsulot etkazuvchilardan olgan tovarlar (ishlar,
xizmatlar)ga tulagan QQS summasini to’laligicha ishlab chiqarish harajatlariga
45
qo’shishga majbur bo’ladilar. Chunki hisobga olish mumkin emas. Natijada
ularning mahsulotlari qiymati 20 yoki 15 foizga oshib, korxona daromadini
kamaytiradi. Demak, bunday holatlarda QQSning betaraflik tamoyili buzilib u ham
to’g’ri soliqlarga o’xshab qolmoqda. Bu esa korxonalar faoliyatining moliyaviy
natijalarini yomonlashtiradi. Shu bois egri soliqlardan umuman imtiyoz kerakmi,
degan savolni atroflicha o’ylab ko’rishga to’g’ri keladi. Bizning fikrimizcha
QQSdan imtiyozlarning hojati yo’q chunki, ular korxonalarning moliyaviy ishlarini
chalkashtiradi. Bu o’rinda korxona QQSdan imtiyoz olganga haraganda soliq
to’lasa imtiyozga ega bo’ladi. Agar bu erda mahsulot (ish, xizmat) ortgan, sotgan
korxonani emas, iste'molchi manfaatini o’ylaydigan bo’lsak, boshqaimtiyozlardan
foydalanish masalasini o’rtaga so’yish kerak. Masalan budjetdan ularga maqsadli
va adresli subsidiya berish va boshqahar ikki tomonga ham qulaylik yaratadigan
variantlarni qo’llashni taqozo etadi. Bu fikrlarning amaliyotda qo’llanilishi esa egri
soliqlar mohiyatini ifodalaydi, ularni o’z o’rnida to’liq, ishlatish imkonini beradi
va budjetga soliqlarning to’liq tushishini ta'minlaydi.
Egri soliqlarning yuki oxiri iste'molchiga borib tushadi, deb hisoblash
noto’g’ridir. Birinchidan, egri soliqlarning o’sishi tovarning narxini oshiradi, bu
esa o’z navbatida, sotib oluvchi korxonalarning talabining qisharishiga olib keladi.
Natijada taklif mos ravishda qisqaradi, bu esa real (haqiqiy) soliq bazasining
kamayishiga olib keladi. Ikkinchidan, davlat tomonidan ishlab chiqarish sohasidagi
moliyaviy qiyinchiliklar davrida egri soliqlarning haddan ortiq soliq yuki
to’lanmagan hisob to’lovlari va budjetga tushmagan tushumlarning ko’payishiga
olib keladi.
Shu sababli egri-soliq yukini tovarlarni aholiga realizatsiya qilishda iste'mol
soliqini (sotishdan soliq) kiritish maqsadga muvofiq. Birinchidan, iste'mol soliqini
kiritish odilona soliqqa tortish tamoyillariga javob beradi, o’z navbatida,
iste'molning yuqori sur'ati orqali katta soliq tushumiga erishiladi. Ikkinchidan,
iste'mol soliqi boshqa bevosita va egri soliqlarning yo’qotishlarini qoplashi lozim.
QQS eng jiddiy tahlil va optimallashtirishni talab qiladi, chunki u birinchidan,
korxona-ishlab chiqaruvchining oraliq iste'mol tovarlari jarayonida narxni oshiradi.
46
Ikkinchidan, tomondan ikki yoqlama soliqqa tortishni nazarda tutadi (soliqqa
qo’shilgan qiymat - ish haqi, foyda tortiladi). Quyidagilarni amalga oshirish
maqsadga muvofiq hisoblanadi:
QQS stavkasini keyingi yillarda 15 foiz tushirish va asta-sekin QQSni
tabaqalashgan soliqqa tortishga o’tish (masalan, ijtimoiy muhim tovar va xizmatlar
uchun stavkani pasaytirish, shu vaqtda boshqa tovarlar uchun esa stavkani
oshirish);
QQSni soliqqa tortiladigan bazasi ichidan aktsiz solig’i bojxona bojlarini
chiqarib tashlash. Iste'mol soliqlarining kiritilishi adolatlilik tamoyiliga to’g’ri
keladi, chunki yuqori daromadli aholi qatlami iste'mol darajasining yuqoriligiga
muvofiq yuqori soliq summasini to’laydi. Ikkinchidan, iste'mol soliqi boshqa
bevosita va egri soliqlarning pasaygan qismini qoplashi lozim.
Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, YaIMga nisbatan soliqlarni
budjetga jalb etishning aniq me'yoriy chegaralari shakllantirilgan. Bu chegara
o’rtacha 20-22 foizni tashkil etadi. Bizning respublikamizda ham ushbu me'yoriy
chegara darajasiga erishish va barqaror holatda saqlab turish lozim. Buning uchun
budjet daromadlari va xarajatlari bo’yicha chuqur tarkibiy o’zgarishlar va
islohotlarni amalga oshirish zarur. Xususan, budjet daromadlarini shakllantirish
jarayonini takomillashtirish maqsadida:
 soliq qonunchiligini takomillashtirish, soddalashtirish, ularga qonuniy
aniqlik kiritish, soliq stavkalarini pasaytirish, soliqqa tortish bazasini kengaytirish;
 soliq imtiyozlarini real tarzda qayta ko’rib chiqish, samarasiz imtiyozlardan
voz kechish;
 soliqqa oid jinoyatchilikka harshi kurashda keskin choralar qo’llash va
boshqalar.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning va soliq-budjet
siyosatining asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda ishlab chiqaruvchilar o’rtasida
erkin raqobatni yuzaga keltirish orqali ichki bozorni to’yintirish hisoblandi. Ammo
bizning fikrimizcha soliq siyosatining imtiyozli yo’nalishlari bu maqsadni ba'zan
inkor etishini ko’zatamiz, ya'ni bir tarmoqdagi ikki xo’jalik yurituvchi sub'ektning
47
biriga imtiyoz berish orqali, ikkinchisining imkoniyatlarini kamaytirib qo’yish
mumkin. Shuning uchun imtiyozlarni belgilashda asosiy omil qilib tarmoq
xususiyatini olish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. Bu esa bir tarmoq ichida
erkin raqobatni va narxlar tengligini ta'minlaydi.
Davlat
moliyasini
strategik
taxminlashtirishda
fiskal
va
iqtisodiy
funktsiyalarning muvofiqligini ta'minlash zaruriyatidan kelib chiqib, soliq turlari,
soliq stavkalari, imtiyozlar tizimini va xarajatlar tarkibi va tuzilishi hamda ular
samaradorligini oshirish bo’yicha quyidagilar taklif qilinadi:
 qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash mexanizmining soddalashtirilgan
tartibini ishlab chiqish, imtiyozlarni qaytadan ko’rib chiqish va mazkur soliq
bo’yicha tabawalashtirilgan soliq stavkalarini joriy qilish kerak deb o’ylaymiz;
 aktsiz
solig’i
ko’pgina
mamlakatlar
qatorida
O’zbekistonda
ham
qo’llanilmoqda. Ammo, aktsiz solig’ini uning asosiy tamoyillaridan kelib chiqib
qo’llanilishi, ya'ni narxlar darajasining o’zgarishi iste'molga bo’lgan talabga ta'sir
o’tkazmaydigan tovarlarga: bezak buyumlari, aholining boylik darajasini belgilab
beruvchi tovarlar, inson va jamiyat sog’lig’i uchun zararli tovarlarga qo’llanilishi
maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. Birinchi darajali iste'mol tovarlari: paxta yog’i,
xo’jalik sovuni, guruch va boshqa mahsulotlar uchun aktsiz solig’ining joriy
qilinishi budjetning ijtimoiy yo’naltirilganligiga ziddir.
3.2. Egri soliqlarni undirish mexanizmini takomillashtirish yo`nalishlari
Iqtisodiyotni
modernizatsiyalash
sharoitida
egri
soliqlarni
undirish
mexanizmini takomillashtirish yuzasidan, qo`shilgan qiymat solig`i hamda askiz
solig`ini takomillashtirish masalalarini ko`rib chiqamiz.
Qo`shilgan qiymat solig`ini takomillashtirish masalalariga to’xtaladigan
bo’lsak, umuman Respublikamizda qo`shilgan qiymat solig`ini hisoblash
mexanizmini takomillashtirishga alohida e`tibor qaratilmoqda. Ya`ni avvallari
eksport qiluvchi korxonalarda, qo`shilgan qiymat solig`i summasini o`ttiz kun
ichida qaytarilgan bo`lsa, hozirgi kunga kelib buni yengillashtirish maqsadida
48
yigirma kungacha qisqartirish ko`zda tutilmoqda, bu esa korxonalarni moliyaviy
resurslar bilan ta`minlanishini yanada kuchaytirishi mumkin.
Respublikamizda import qilingan tovarlar bo‘yicha hisobga o‘tkazilgan
qo‘shilgan qiymat solig‘ini aniqlashda importchi tomonidan olib kirilayotgan
tovar bojxona qiymatiga nisbatan hisoblab chiqarilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i
miqdori
hisobga
o‘tkaziladi. Lekin
importchi tomonidan
bayon
qilingan
bojxona qiymatiga nisbatan bojxona idoralari tomonidan hisoblanib aniqlangan
bojxona qiymati o‘rtasida farq bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda hisobga
o‘tkazilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i miqdori importchi tomonidan bayon
qilingan bojxona qiymatidan kelib chiqib hisoblangan QQS miqdoridan kelib
chiqib aniqlanadi, haqiqatda to‘langan QQS miqdori bilan hisobga o‘tkazilgan
QQS o‘rtasidagi farq miqdori import qilinib olib kirilayotgan tovarlarning
narxiga kiritiladi.
Bu holat birinchidan, hisobga o‘tkazilgan qo‘shilgan qiymat solig‘ini
aniqlashdagi qonuniy talablarini buzilishini keltirib chiqarmoqda. Shunga
asosan import tovarlari bo‘yicha hisobga o‘tkaziladigan qo‘shilgan qiymat solig‘i
miqdorini
aniqlashda
bojxona
idoralari
tomonidan import
qilinayotgan
tovarlarni olib kirilishida haqiqatda to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i asos
qilib
olinishi
maqsadga
muvofiqdir. Bu qonun osti me’yoriy hujjatlarining
yakdilligini ta’minlaydi, shu bilan birga import tovarlarini asossiz oshib ketishiga
yo‘l qo‘ymaydi. Shunga
asosan
import
tovarlari
bo‘yicha
hisobga
o‘tkaziladigan qo‘shilgan qiymat solig‘i miqdorini aniqlashda bojxona idoralari
tomonidan import qilinayotgan tovarlarni olib kirilishida haqiqatda to‘langan
qo‘shilgan qiymat solig‘i asos qilib olinishi maqsadga muvofiqdir. Bu qonun
osti me’yoriy hujjatlarining yakdilligini ta’minlaydi, shu bilan birga import
tovarlarini asossiz oshib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Korxonalarda
boqimanda
qarzlarning
vujudga
kelishiga
yuzaki
qaraganda, ularning moliyaviy faoiyatiga katta ta’sir etmaydigandek tuyuladi.
Mavjud debitor qarzlari undirilgandan so‘ng boqimanda qarzlar yopiladi, lekin
korxona
boqimanda
qarzlarga
ega
bo‘lib
49
turgan muddatda mol etkazib
beruvchilar bilan hisob-kitob qilish imkoniga ega bo‘lmaydi, chunki amaldagi
qonunchiliklarga asosan birinchi navbatda budjet oldidagi qarzdorlik yopilishi
zarur. Demak korxonaning ishlab chiqarish sikli sekinlashadi va bu moliyaviy
faoliyatga salbiy ta’sir etadi.
Budjetdagi
mutanosiblikni
takomillashtirish
bilan
mustahkamlash, to‘lov
debitorlik
va
bir
kuchaytirish
qatorda, korxonalarningmoliyaviy
aylanmasini
kreditorlik
maqsadida, soliq siyosatini
bir
intizomini
me’yorga keltirish, to‘lamaslikning
qarzlarining salbiy
oqibatlarini
to‘gatish
katta
ahamiyatga ega, bu esa oqibatda boqimanda qarzlar miqdorini kamaytirishga olib
keladi.
Shunga qaramay soliq turlari bo‘yicha qarzdorlikning yuqori darajada
saqlanib qolishi QQSni hisoblanishi va undirilishida surunkali muammoning
mavjudligini va bu qarzdorlikni bartaraf etilishi bo‘yicha takliflarning ishlab
chiqilishi zarurligini isbotlab turibdi.
Korxonalarda
boqimanda
qarzlarning
vujudga
kelishiga
yuzaki
qaraganda, ularning moliyaviy faoiyatiga katta ta’sir etmaydigandek tuyuladi.
Mavjud debitor qarzlari undirilgandan so‘ng boqimanda qarzlar yopiladi, lekin
korxona
boqimanda
qarzlarga
ega
bo‘lib
turgan muddatda mol etkazib
beruvchilar bilan hisob-kitob qilish imkoniga ega bo‘lmaydi, chunki amaldagi
qonunchiliklarga asosan birinchi navbatda budjet oldidagi qarzdorlik yopilishi
zarur. Demak korxonaning ishlab chiqarish sikli sekinlashadi va bu moliyaviy
faoliyatga salbiy ta’sir etadi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha boqimanda summalarning paydo
bo‘lishi birinchi navbatda bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar hisobiga
buyurtmachilar tomonidan pul mablag‘larini o‘z vaqtida kelib tushmasligi
bilan
bog‘liqdir. Respublikamizda
aksariyat
hollarda buyurtmachilar bo‘lib
budjet tashkilotlari maydonga chiqadi.
Ma’lumki hozirgi mahsulotlarni jo‘natish tartibiga muvofiq 15 foizli
oldindan to‘lov amalga oshirilib keyin mahsulotlar yuboriladi. Lekin oldindan
amalga oshirilgan to‘lovlar miqdori korxonaning soliq to‘lovlari bo‘yicha hisob50
kitoblarni amalga oshirish uchun etarli darajada emas, chunki
respublikamiz
bo‘yicha soliq yuki budjetdan tashqar ajratmalarsiz 20 foizni tashkil etadi.
Shundan
miqdorining
kelib
chiqib, mahsulotlar
kamida 30 foizga
boqimandalarni, shuningdek
jo‘natishdagi
soliq
yetkazilishi
boqimandalar
oldindan
to‘lovlari
salmog‘idagi
to‘lov
bo‘yicha
eng
yuqori
ko‘rsatkichni egallab turgan qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha boqimanda
miqdorlarini kamayishiga olib keladi hamda korxonada sog‘lom moliyaviy muhitni
yaralishiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Bugungi kunda jahon soliq amaliyotida ijtimoiy maqsadlar uchun
tabaqalashtirilgan soliq stavkalaridan keng va samarali foydalanib kelinmoqda.
QQS qo‘llaniladigan barcha rivojlangan davlatlarda 3 xil stavkalar, ya’ni eng
yuqori (zeb-ziynat buyumlari, tamaki, alkogol); o‘rta (barcha tovar va xizmatlarga)
va pasaytirilgan stavka (birinchi darajali zaruriy xizmatlarga, oziq-ovqat
mahsulotlariga, medikamentlar, uy-joy, transportga) qo‘llaniladi. Bir
muncha
murakkabliklarga qaramay, ular ancha muvaffaqiyatli qo‘llanilib kelinmoqda va
katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Chunki pasaytirilgan stavkalar
umumiy stavkalardan bir qadar pastroq qilib belgilangan.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq islohotlarida soliq tizimida
ijtimoiy maqsadlar uchun berilgan imtiyozlarni saqlab qolgan holda soliq
stavkalaridan ham ijtimoiy maqsadlar uchun foydalanishni takomillashtirish
maqsadga
muvofiq. Jumladan, respublika
soliq tizimida
asosiy
soliq
hisoblangan qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha tabaqalashgan stavkalarni
amaliyotga joriy etish va ijtimoiy muammolarni hal etish uchun foydalanish
lozim. Mamlakatning ijtimoiy maqsadlaridan kelib chiqib qo‘shilgan qiymat
solig‘idan
nol
darajali
stavka
bo‘yicha
soliq
solinadigan oborotlarni
kengaytirish maqsadga muvofiq. Bizningcha, respublikada medikamentlar ishlab
chiqaruvchi va aholiga meditsina xizmatlarini ko‘rsatuvchilarga ham nol darajali
stavkani qo‘llash lozim.
Aksiz
solig‘ini
takomillashtirish. Aksiz
solig‘ining
fiskal ahamiyati
boshqa soliqlarga qaraganda ancha yuqori ekanligi, mazkur soliq mexanizmini
51
takomillashtirishga
ehtiyotkorona
bo‘lishni
taqozo
etadi. Shu bois,
respublikamiz soliq tizimini isloh qilishda aksiz solig‘ini takomillashtirishga
alohida e’tibor qaratilmoqda. So‘nggi yillar davomida aksiz solig‘i borasida
amalga oshirilgan o‘zgarishlar shubhasiz, respublika soliq tizimini samarali
tashkil
etish
uchun
xizmat
qilib kelmoqda. Bu
borada
aksiz
solig‘i
qo‘llaniladigan tovarlarning keskin kamaytirilishi bilan birga, so‘nggi yillarda
aksiz solig‘i stavkalarining qat’iy miqdorlarini qo‘llanilishi va 2008 yildan
e’tiboran aksiz solig‘ini hisoblash mexanizmiga kirtitilgan o‘zgarish mazkur
soliqni ancha soddalashtirishga va erkinlashtirishga, eng asosiysi soliq yukini
yashiringan qismini oshkora qilib belgilanganligi bilan ahamiyatlidir. 2008 yil 1
yanvardan aksiz solig‘i bo‘yicha respublikamizda ishlab chiqarilgan mebellar,
billurdan tayyorlanadigan buyumlar, video va audio uskunalariga aksiz solig‘i
bekor qilindi. Alkogol va tamaki mahsulotlari bo‘yicha aksiz solig‘i stavkalari
birxillashtirildi.
Aksiz solig’idagi muammolardan biri shuki, ayrim tovarlar buyicha, ya’ni
juda ham zarur bo‘lmagan va boylik belgisi hisoblangan zargarlik buyumlari,
chinni servislari va boshqa ayrim tovarlar bo‘yicha soliq stavkasi juda past,
lekin ishlab chiqarish va xo‘jalik maqsadlari uchun zarur bo‘lgan neft
mahulotlarining soliq stavkasi nisbatan yuqori foizni tashkil etadi, bu esa
albatta jamiyat miqyosida boshqa tovarlar narxining o‘sishiga olib keladi.
Biroq shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, ushbu soliq stavkasining neft
mahsulotlariga nisbatan ko‘tarilishining ijobiy tomonlari ham mavjud. Jumladan,
bu ishni amalga oshirish bilan boshqa soliq stavkalarining pasayishiga olib
keladi. Mamlakatda hozirgi kunda ayrim xizmatlarga ham aksiz solig‘ini joriy
qilish sharoiti yuzaga kelgan. Bunday xizmatlar ichida birinchi nomzodi sifatida
uyali aloqa xizmatini aytish mumkin. Ushbu xizmat turiga aksiz solig‘i joriy etish
aksizlarning asl mohiyatiga ham to‘g‘ri keladi.
Chunki, birinchidan, aksiz solig‘i inson sog‘lig‘i uchun zararli bo‘lgan
mahsulotlarga nisbatan qo‘llaniladi. Uyali aloqa ham insonga nurlanish orqali
zararli hisoblanadi. Ushbu xizmat bozoridagi hozirgi raqobat sharoitida uyali
52
aloqa xizmatidan foydalanganlik uchun haq keskin pasayib borayotganligi
ushbu
xizmatdan
foydalanishni
rag‘batlantirmoqda
va
ulardan
foydalanuvchilarning soni ham ko‘payib bormoqda.
Mana shuning o‘zi aksizlarning ikkinchi xususiyatini namoyon qilishga
zamin yaratmoqda, ya’ni uyali aloqa xizmatidan foydalanish ko‘lamining
kengligi unga aksiz solig‘i joriy qilish uchun qulay sharoitdir, yoki fikrimizni
talab va taklif qonuni asosida tushuntiradigan bo‘lsak, uyali aloqa xizmatiga
bo‘lgan talab unga bo‘lgan taklifga nisbatan elastikroqdir.
Uchinchidan, uyali aloqa xizmatidan asosan aholining boy va o‘rta hol
qatlami foydalanadi. Demak, shu nuqtai-nazardan unga aksiz solig‘ini joriy
qilinishi soliqning ijtimoiy funksiyasini ham amalga oshishini ta’minlaydi.
To‘rtinchidan, uyali aloqa xizmati xaridorgir, bozori chaqqon tovar
bo‘lganligidan, shuningdek ushbu xizmatning taklifi juda xarajattalab emasligidan
unga aksiz solig‘ini joriy qilinish davlat budjetining yana bir barqaror daromad
manbaini shakllantirish imkoniyatini beradi. Shuningdek, uyali aloqaga aksiz
solig‘ining joriy qilinishi o‘simlik yog‘iga qo‘llanilayotgan aksiz solig‘ini
pasaytirish
yoki
butunlay
olib tashlash
imkoniyatini
yaratadi. Bu
esa,
iste’molga soliqlar yukining adolatli taqsimlanishini ta’minlaydi. Bizningcha,
respublikada tashqi iqtisodiy munosabatlarni tarif tizimi orqali tartibga solishni
takomillashtirish uchun bojxona to‘lovlari stavkalarini, jumladan aksiz solig‘i
stavkalarini qayta ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Amalda qo‘llanilayotgan
stavkalarning ko‘pligi va ularning miqdorini yuqoriligi, ichki bozorda import
tovarlarining bahosini o‘sishiga olib kelmoqda. Bu holat, mamlakatda valyuta
kursining
barqaror
darajadasaqlanishiga
qaramasdan, import
tovarlari
bahosining o‘sishiga sababbo‘lmoqda.
Egri
soliqlar
tizimida
aniq
masalalar
shu
soliq
xususiyati
va
vazifalaridan kelib chiqkan holda hal etilishi kerak, balki bu soliq turiga unga
xos bo‘lmagan boshqa vazifani qo‘llash bilan emas. Faqatgina shunda
egri
soliqlar tizimini bir qolipga keltirish mumkin. Shuning uchun aksiz solig‘i
doirasida yangiliklar kiritish kerak, ya’ni stavkalarni belgilashda
53
tovarlarning
talab
egiluvchanligiga
e’tibor
berish, qat’iy aksizosti
tovarlar
ro‘yxatini
belgilash kabilar. Boshka mamlakatlar bilan savdo aloqalariga ega ekanmiz, shu
nuqtai nazardan ham aksizlarda yangilik qilish darkordir. Shular bilan bir qatorda
mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilayotgan tovarlar himoyasi uchun, masalan,
video va audio apparaturalar, dorilar kabi tovarlarga nisbatan soliq va bojxona
nazoratini o‘rnatish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirishning hozirgi bosqichida
xo’jalik
subeklarining
investitsion
faoligini
oshirishga
alohida
e’tibor
qaratilmoqda. Buning sababi shundaki, milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning
daslabki bosqichlarida asosiy e’tibor davlat budjeti mablag’lari va hukumatning
kafolatlari asosida jalb qilingan xorijiy investitsiyalar va kreditlar hisobidan
investitsion
jarayonlarni
moliyalashtirishga
qaratildi.
Davlat
investitsion
jarayonlarni
moliyalshtirish
makroiqtisodiy
tomonidan
barqarorliknin
ta’minlashda muhim rol o’ynadi. Hozirgi kunda investitsion jarayonlarni
moliyalashtirishda xo’jalik subektlarni mavqeni oshirishga qaratilmoqda. Bunda
asosiy e’tibor korxonalar-ning o’z mablag’lari va tijorat banklari kreditlarining
investitsion jarayonlarni moliyalashtirish manbalarining umumiy hajmidagi
salmog’ini oshirishga qaratilmoqda.
Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov mamlakatimizdagi investitsion
jarayonlarni moliyalashtirishning zamonaviy holatini tahlil qilar ekan, jumladan
shunday xulosaga keldilar: “Mamlakatimiz iqtisodiyotiga investitsiya kiritish
hajmi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 23 foizdan iborat bo‘ldi.O‘zlashtirilgan
umumiy kapital qo‘yilmalar hajmining 3 milliard dollardan ortig‘ini xorijiy
investitsiyalar tashkil etdi. Shuning 72 foizdan ziyodi yoki 2 milliard 200
million dollari
to‘g‘ridan-to‘g‘ri
xorijiy
investitsiyalardir.
O‘ylaymanki,
hammamiz yaxshi ang-lab olganmiz: agar o‘zimiz harakat qilmasak, chetdan
sarmoya va investitsiyalarning mamlakatimizga, o‘lkamizga kirib kelishi uchun
qulay sharoit va imtiyozlar tashkil etmasak, kerak bo‘lsa, ayni shu yo‘nalishda
54
astoydil, butun vujudimiz bilan ishlamasak, bunday raqamlarni tushimizda ham
ko‘rmasdik. Bu – aniq gap”.37
Bilvosita soliqlar korxonalar faoliyatiga neytral (xolis) pozitsiyadadir, degan
nazariyadan kelib chiqib, respublikamizda ularni fiskal ahamiyatiga qarab katta
e’tibor berilmoqda. Soliq solinadigan bazalarni aniqlashda, soliq summasini
hisoblashda, budjetga undirilishda, imtiyozlar berishda qator kamchiliklar mavjud:
1. Bular qatoriga qo’shilgan qiymat solig’ini (QQS) to’laydigan ayrim
korxonalar faoliyati xususiyatlarini hisobga olmaslik ham kiradi. Ayrim
korxonalarda faqat o’z faoliyati natijasida yaratilgan qo’shilgan qiymatgina soliqqa
tortilmay, balki mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan xom-ashyo bo’yicha
ham QQS to’lash;
2. Olingan daromadni emas, kutilayotgan daromadni soliqqa tortish;
3. Aksizosti tovarlarning realizatsiyasidan QQS undirish chog’ida, soliqqa
tortish ob’ektiga aksiz summasini qo’shilishi;
4. Birlamchi ehtiyojga ega bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlarini soliqqa tortish
va hokazo.
Soliqlar
yalpi ichki mahsulot
va uning tarkibiy qismi bo’lgan milliy
daromadni qayta taqsimlashda ishtirok etib, yagona takror ishlab chiqarish
jarayonining bir qismi, ishlab chiqarish munosabatlarining o’ziga xos shakli
hisoblanadi. Bular soliqlarning ijtimoiy mazmunini shakllantiradi.
Soliqlar
jamiyatdagi taqsimlash munosabatlarining tarkibiy qismi sifatida ishlab chiqarish
qonuniyatlarini o’zida ifoda etadi.
Korxonalarning investitsiya faoliyatini rag’batlantirishda qo’shilgan qiymat
solig’i muhim rol o’ynaydi. Bunda qo’shilgan qiymat solig’iga tortilmaydigan
oborot miqdorini belgilash, ayrim korxonalarga va ayrim opertasiyalarga nisbatan
soliq imtiyozlarini belgilash asosiy o’rinni egallaydi. Xususan, qo’shilgan qiymat
solig’i bo’yicha soliqqa tortilmaydigan oborot miqdorini belgilash kichik biznes
37
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng
muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi.
Toshkent. 18.01.2014
55
korxonalariga faoliyatlarini rivojlantirish uchun kuchli turtki beradi. Buning
natijasida ular tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarning raqobatbardoshligi
oshadi. Bu esa, o’z navbatida, tovarlarni sotishdan olingan tushumlar summasini
ko’payishiga
olib
keladi
va
pirovard
natijada
investitsion
xarajatlarni
moliyalashtirishning muhim manbai bo’lgan sof foydaning miqdori oshadi.
Aksiz solig’i investitsion jarayonlarga faol tarzda ta’sir ko’rsatuvchi asosiy
soliq turlaridan biri hisoblanadi. Aksiz solig’i, birinchi navbatda, fiskal
funksiyasini bajarishga yo’naltirilgan. Ayni vaqtda uning iqtisodiy funksiyasidan
foydalanish uchun ham yetarli darajada imkonyatlar mavjud. Aksiz solig’i
bo’yicha maxsus stavkalarni belgilash va soliqqa tortish obektini aniqlashda
o’zgartirishlar kiritish yo’li bilan aksiz solig’iga tortiladigan tovarlar ishlab
chiqaruvchi korxonalarning rentabelligiga ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Mamlakatimizda xo’jalik subektlarining investitsion faolligini oshirishda
soliqlar ta’sirini kuchaytirish maqsadida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir:
-mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajat turlarining darajasini mo’tadillashtirish maqsadida bank kreditlari bo’yicha foiz to’lovlarini Markaziy bankning
qayta moliyalashtirish stavkasidan kelib chiqqan holda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar tannarxiga kiritishni joriy qilish lozim;
-xo’jalik sub’ektlarining investitsion faolligini oshirish maqsadida ularning
soliq to’lovlari hajmida asosiy o’rinni egallaydigan soliqlarni oqilona darajaga
keltirish lozim;
-xo’jalik sub’ektlarining investitsion xarajatlarini moliyalashtirishning
asosiy manbalaridan biri bo’lgan amortizatsiya ajratmalaridan foydalanish
samaradorligini oshirish lozim.
Iqtisodiyotni moderniaztsiya qilish sharoitida davlat budjeti daromadlarini
barqarorligini ta’minlashda soliq imtiyozlaridan keng foydalaniladi.
Ularning ushbu mavzuga oid qarashlari o’z navbatida soliq imtiyozlariga
ham bevosita taalluqli bo’lgan. Bu fikr-mulohazalar nafaqat soliq imtiyozlariga
yondashuvning har xil bo’lishini, balki uning tadbirlari tizimini izohlashda ham
56
keskin farqlanadi. Jumladan, F. Akvinskiy soliqlar masalasida “talonchilikning
ruxsat etilgan shakli”38 deb ta’rif bergan va soliq to’lovchilarga nisbatan yengillik
berishni tarafdori bo’lgan. Olim va davlat arbobi L. Erxard esa, soliqlardan imtiyoz
berish kerakligini ta’kidlagan holda, bu maqsadga erishi mushkul ekanligini tan
oladi. “Barcha fuqarolarning, xo’jalik yurituvchi doiralarning soliq yukini
pasaytirish haqidagi istaklarini adolatli deb tan olish mumkin”. Ammo bunda u
maqsadga erishish vositalai haqida ham gapirib o’tadi: agar talab qilingan
“xarajatlar barqarorligiga erishilganda edi, unumdorlik sur’atlari shunday shiddat
bilan o’sar ediki, soliqlarni qanday pasaytirish yetarli ekanligini his qilish va
hisoblash oson bo’lar edi”.
G’arb mamlakatlarida soliq imtiyozlari, birinchi navbatda, investitsiyalarni
va ilmiy-texnika faoliyatini, shuningdek, ayrim tarmoqlar va mintaqalarni
rivojlantirishni rag’batlantirish uchun joriy qilinadi. Butun mamlakat miqyosida,
mintaqa doirasida va alohida faoliyat sohalarida investitsiya, ilmiy-texnika
faoliyati hamda tadbirkorlikni rag’batlantirishga qaratilgan soliq imtiyozlari eng
barqaror hisoblanadi. Soliq imtiyozlari, soliq krediti (foyda solig’idan chegirma
ko’rinishida); foydaning soliqqa tortiladigan summasini kamaytirishdan tashlama;
soliqdan butunlay ozod qilish yoki pasaytirilgan soliq stavkalarini belgilash;
jadallashtirilgan amortizatsiyani qo’llash shakllarida beriladi.
Respublikada amalda bo’lgan soliq imtiyozlarini to’rt guruhga bo’lish
mumkin:
1) soliq to’lahdan vaqtinchalik ozod qilish;
2) soliq tortiladigan bazani toraytirish;
3) soliq stavkasini kamaytirish;
4) soliq majburyatlarini bajarishni kechiktirish (soliq krediti).
Keltirilgan rag’batlar ayniqsa chet el investitsiyalaridan foydalanayotgan
hamda eksport salohiyatini kengaytirayotgan xo’jalik subyektlariga keng
qo’llaniladi. Jumladan, korxonalarning eksport salohiyatini kengaytirish maqsadida
38
Пушкарева. В. М. История финансовой мысли и политика налогов. М.: Инфра-М. 2008.
с. 170
57
yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkasi agar korxona ishlab
chiqargan mahsulotini 15 foizdan 30 foizgacha bo’lgan qismini eksport qilsa 30
foizga, 30 foizdan yuqori qismini eksport qilsa unda
50 foizgacha
kamaytitiladi25.
O’zbekiston
Respublikasi
soliq
amaliyotida
korxonalarimiz
uchun
imtiyozlar tizimi tahlilida daromad solig’i bo’yicha imtiyozlar, qo’shilgan qiymat
solig’i bo’yicha imtiyozlar, aksiz solig’i bo’yicha imtiyozlar, mol-mulk solig’i
bo’yicha imtiyozlarga to’xtalib o’tish kerak. Chunki davlat budjeti daromadlarining katta qismi ushbu soliqlar hissasiga to’g’ri keladi.
O’zbekiston Respublikasida QQS orqali korxonalarning eksport salohiyati
yuksaltirishda faol tarzda foydalanilmoqda. Ya’ni eksportga 0 foizli stavka
qo’llaniladi va bu orqali tadbirkorlik subektlarini eksport salohiyatini kengaytirib
borilmoqda. Buning natijasida davlat budjetida QQSning ulushi 2005-yildagi 35.7
foiz o’rniga 2014-yilda 30.2 foizni tashkil etmoqda. Bu holatni ijobiy baxolash
mumkin, chunki raqobatli bozor sharoitida milliy maxsulotlarimizni jahon
bozoridagi o’rnini mustahkamlashga keng imkoniyatlar yaratadi.
Aksiz solig’i bo’yicha berilgan imtiyozlarni o’rganish shuni ko’rsatdiki,
birinchidan, aksiz solig’ining funksiyasi to’liq saqlanib qolingan, chunki
iqtisodiyotning asosiy tarmoqlariga mansub korxonalar tomonidan ishlab
chiqariladigan aksizosti tovarlar bo’yicha cheklanagan miqdorda imtiyozlar joriy
qilingan; ikkinchidan aksiz solig’i, asosan, ijtimoiy zararli, ikkinchi darajali
iste’mol qilinadigan hamda shohona buyumlarga nisbatan yuqori belgilangan.
Bundan xulosa shuki, aksiz solig’i to’liq fiskal funksiyani bajaradi hamda ijtimoiy
zararli mahsulotlar iste’molini cheklashga xizmat qiladi.
Bozor
iqtisodiyoti
sharoitida
soliq
siyosatining
asosiy
vazifalari
quyidagilardan iborat:
1.Iqtisodiyotda
ishlab
chiqarish
jarayonini
pasayib
ketishiga
yo’l
qo’ymaslik; ya’ni ishlab chiqarishni rag’batlantirishga yo’naltirilgan chora25
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2014-yilgi asosiy
makroiqsodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ-2099sonli Qarori. 25.12.2013
58
tadbirlar ishlab chiqish. Buning uchun soliq siyosati sohasida soliq stavkalarini
pasaytirish, yangi investitsiyalar uchun soliq imtiyozlarini berish, tezlashtirilgan
amortizatsiyani qo’llash kabi tadbirlar amalga oshiriladi.
2.Soliq
siyosatini
takomillashtirish;
soliqning
iqtisodiyotga
ta’sirini
kuchaytirish: Soliq tizimining ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy tabiiy
moliyaviy
va
mehnat
resurslaridan,
to’plangan
mol-mulkdan
samarali
foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sirini oshirish; Korxonalar zimmasidagi soliq
yukini keskin kamaytirish, qo’shilgan qiymat va foyda solig’idan olinadigan soliq
stavkasini kamaytirish va shu asosda ishlab chiqarishni jonlantirishga turtki berish;
3.Soliq siyosati belgilab bergan chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq etuvchi
tegishli moliya mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirishdan iboratdir.
Yuqorida keltirilgan ma`lumotlar orqali biz, egri soliqlarni undirishni
takomillashtirish yo`nalishlarini qisqacha bo`lsada ko`rib o`tdik, va xulosa qilib
shuni aytish mumkinki yurtimizda egri soliqlar yildan yilga takomillashib
bormoqda, bunga misol qilib davlat budjeti tarkibida egri soliqlarning ulushini
oshib borishini ham aytshimiz mumkin.
3-bob bo`yicha xulosa
Bitiruv malakaviy ishining uchinchi bobida iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida egri soliqlarni undirish mexanizmini takomillashtirish masalalari, uni
birinchi qismida yuridik shaxslardan olinadigan egri soliqlarni hisoblashda mavjud
muammolar va ularning yechimlari, ikkinchi qismida esa, egri soliqlarni undirishni
takomillashtirish yo`nalishlari keltirilgan. Yuqoridigilardan kelib chiqqan holda
shunday xulosa bildirish mumkin.
Yuqorida yuridik shaxslardan olinadigan egri soliqlarni hisoblashda mavjud
muammolar va ularning yechimlari bilan qisqacha bo`lsada tanishib o`tdik. Xulosa
qilib shuni aytish mumkinki, egri soliqlar kelib chiqishi mohiyatiga ko’ra soliqning
yuridik to’lovchisiga nisbatan betarafdir binobarin uning faoliyati moliyaviy
natijasiga ta'sir etmasligi kerak. Biroq qisman bo’lsada, korxonalarning moliyaviy
imkoniyatiga ta'sir etadi. Ammo soliq stavkalari past bo’lsa bu ta'sir ham uncha
59
qiyinchilik yaratmasdan korxonaning budjet oldidagi xissasini biroz ko’paytiradi.
Sababi QQS korxona olgan aniq daromadni to’g’ridan-to’g’ri qisqartirmaydi. Shu
nuqtai nazardan olganda bu soliq amaliyotda ishlatilganda mahsulot sotuvchi ish
bajaruvchi xizmat ko’rsatuvchi korxona uchun nisbatan yaxshi.
Egri soliqlarning yuki oxiri iste'molchiga borib tushadi, deb hisoblash
noto’g’ridir. Birinchidan, egri soliqlarning o’sishi tovarning narxini oshiradi, bu
esa o’z navbatida, sotib oluvchi korxonalarning talabining qisharishiga olib keladi.
Natijada taklif mos ravishda qisqaradi, bu esa real (haqiqiy) soliq bazasining
kamayishiga olib keladi. Ikkinchidan, davlat tomonidan ishlab chiqarish sohasidagi
moliyaviy qiyinchiliklar davrida egri soliqlarning haddan ortiq soliq yuki
to’lanmagan hisob to’lovlari va budjetga tushmagan tushumlarning ko’payishiga
olib keladi.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning va soliq-budjet
siyosatining asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda ishlab chiqaruvchilar o’rtasida
erkin raqobatni yuzaga keltirish orqali ichki bozorni to’yintirish hisoblandi. Ammo
bizning fikrimizcha soliq siyosatining imtiyozli yo’nalishlari bu maqsadni ba'zan
inkor etishini ko’zatamiz, ya'ni bir tarmoqdagi ikki xo’jalik yurituvchi sub'ektning
biriga imtiyoz berish orqali, ikkinchisining imkoniyatlarini kamaytirib qo’yish
mumkin. Shuning uchun imtiyozlarni belgilashda asosiy omil qilib tarmoq
xususiyatini olish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. Bu esa bir tarmoq ichida
erkin raqobatni va narxlar tengligini ta'minlaydi.
Yuqorida keltirilgan ma`lumotlar orqali biz, egri soliqlarni undirishni
takomillashtirish yo`nalishlarini qisqacha bo`lsada ko`rib o`tdik, va xulosa qilib
shuni aytish mumkinki yurtimizda egri soliqlar yildan yilga takomillashib
bormoqda, bunga misol qilib davlat budjeti tarkibida egri soliqlarning ulushini
oshib borishini ham aytshimiz mumkin.
60
XULOSA VA TAKLIFLAR
Ushbu bitiruv malakaviy ishi egri soliqlar va ularning budjet daromadlarini
shakllantirishdagi o’rniga bag’ishlangan bo`lib, egri soliqlarni undirishning nazariy
jihatlari, mamlaktimizda egri soliqlarni budjet daromadlarini shakllantirishdagi
o’rni va ushbu soliqlarni undirishning amaldagi holati tahlili, iqtisodiyotni
modernizatsiyalash
sharoitida
egri
soliqlarni
undirishni
takomillashtirish
masalalarini yoritib quyidagi xulosalarga keldik:
- egri soliqlarning mohiyati, mazmuni hamda bu soliq bo`yicha olimlarning
turli hil qarashlaridan kelib chiqib yanada mustahkamroq bilim va tushunchaga ega
bo`lish mumkin;
- davlat budjeti tarkibida asosiy o`rinni egri soliqlar egallar ekan. Egri
soliqlarni o`zini tarkibini ko’rib chiqadigan bo’lsak ular tarkibida asosiy o’rinni
qo’shilgan qiymat solig’i, hamda undan keyngi o’rinda aksiz va boj to’lovlari,
hamda eng kam ulushni transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz
iste’moli uchun soliq egallar ekan;
- egri soliqlar ichida boj to`lovlari va transport vositalariga benzin, dizel
yoqilg’isi va gaz iste’moli uchun soliqlarni yildan yilga o`sish tendentsiyasiga ega
ekanligini ko`rdik, bu esa respublikamizda xo’jalik yurituvchi subyektlarning va
aholining tashqi savdo operatsiyalarni rivojlanib borayotganidan, hamda so’nggi
yillarda yurtimizda transport vositalari ko`payganligi sababli, mazkur yoqilg’i
mahsulotlariga talabning oshib borayotganligidan dalolat beradi. Bu esa ijobiy
ko`rsatkich hisoblanishini yana bir bor guvohi bo`ldik;
- ikkinchi bobda egri soliqlarning undirishning amaldagi holati tahliliga
bag‘ishlangan bo`lib buni biz Horazm viloyati Yangibozor tumani ma`lumotlari
asosida ko`rib chiqdik va xulosa qilib aytadigan bo`lsak, Horazm viloyati
Yangibozor tumani mahalliy budjetidagi egri soliqlar tarkibida ham qo`shilgan
qiymat solig`i asosiy o`rinni tashkil etar ekan;
Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib quyidagi taklif va tavsiyalarimizni
berishimiz mumkin:
1. Agarda hisobot davrida hisobga kiritilishi lozim bo‘lgan qo'shilgan qiymat
61
solig'i summasidan «0» stavkada hisoblanishi lozim bo'lgan qo'shilgan qiymat
solig'ining summasi qiymati jihatidan ko'p bo'lsa, u holda oshiqcha summa soliq
to'lovchining boshqa soliq va to'lovlar bo'yicha qarzi bo'lmagan taqdirda, unga
belgilangan tartibda qaytariladi. Mana shuni, mahalliy budjetga tushgan qo`shilgan
qiymat soliqlari bo`yicha emas balki davlat budjetiga tushganda qaytarilsa
yaxshiroq bo`lar edi, sababi summa ham tezroq qaytariladi va mahalliy budjet
tarkibidagi qo`shilgan qiymat solig`i bo`yicha sezilarli kamayishlarni keltirib
chiqarmaydi.
2. Korxonalar qo‘shilgan qiymat solig`ini soliq hisobini topshirgan kundan
kechiktirmay tegishli davrdagi haqiqiy sotish oborotidan kelib chiqib to'laydi. Agar
korxona hisoblangan soliq summasini budjetga o‘z vaqtida o‘tkazib bermasa,
bunday holatda Davlat soliq idoralari mas’ul xodimlari tomonidan hisoblangan
soliq sumasiga nisbatan kechiktirilgan har bir kun uchun 0.033 foiz miqdorida
penya (moliyaviy jazo) qo‘llanilishiga olib keladi. mana shu penya miqdorini yana
oshirilsa soliqlarni o`z vaqtida to`lanishiga yana bir imkon yaratilgan bo`lar edi.
3. Bilamizki, aksiz solig`i asosan inson sog`lig`iga zarar yetkazuvchi
mahsulotlarga ya`ni alkogolli ichimliklarga solinadi, shundan kelib chiqib aksiz
solig`ini pepsi va koka-kola ichimliklariga ham qollansa maqsadga muvofiq bo`lar
edi. Ya`ni soliq to`lovini mahsulotni qiymatiga qo`shgan holda amalga oshirib uni
iste`molchilar zimmasiga yuklatilsa, bu bir tomondan zararli narsalarga bo`lgan
talabni oz bo`lsada kamaytirsa ikkinchi tomondan davlat budjetida aksiz solig`ini
ulushini yanada ko`payishiga sabab bo`lgan bo`lar edi.
4. Aksiz solig`i bo`yicha yana bir taklifimiz shundan iboratki, O`zbekiston
Respublikasida o`simlik yog`i uchun ham aksiz solig`i joriy qilingan, mana shu
soliqni bekor qilish ham maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz, sababi o`simlik
yog`i bu birlamchi ehtiyoj bo`lganligi sababli bu iste`molchilarga biroz bo`lsada
yengillik yaratgan bo`lar edi.
Yuqorida qayd etilgan takliflar amaliyotga joriy etilsa, O’zbekiston
Respublikasi davlat budjetida soliq tushumlarini yanada oshiradi deb hisoblaymiz.
62
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Normativ-huquqiy hujjatlar:
1.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: “O’zbekiston”, 2015
2.
O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. –T.: “Adolat”, 2015
3.
O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni.
//Xalq so’zi, 1997 yil 29 avgust
4.
O’zbekiston Respublikasining “Soliq maslahati to’g’risida”gi Qonuni. //Xalq
so’zi, 2006 yil 21 sentyabr
5.
O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari
to’g’risida”gi Qonuni. //Xalq so’zi, 2012 yil 2 may
6.
O’zbekiston Respublikasining “Oilaviy tadbirkorlik to’g’risida”gi Qonuni.
//Xalq so’zi, 2012 yil 26 aprel
7.
O’zbekiston Respublikasining “Soliq va budjet siyosatining 2012 yilga
mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari qabul qilinganligi munosabati bilan
O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va
qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi Qonuni. //Xalq so’zi, 2011 yil 30 dekabr
8.
O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining “Soliq va
budjet siyosatining 2013 yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari qabul
qilinganligi, shuningdek soliq hisoboti davriyligi qisqartirilishi munosabati
bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartirish va
qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi Qonuni. //Xalq so’zi, 2012 yil 25 dekabr
9.
O’zbekiston Respublikasining 2012 yil 29 dekabrdagi “O’zbekiston
Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga
o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi O’RQ-345-son Qonuni.
//Xalq so’zi, 2012 yil 29 dekabr
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 15 apreldagi “Tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshirish va davlat xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq
tartibotlarni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2164sonli qarori
63
11. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 7 apreldagi “O’zbekiston
Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada
takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi 4609-sonli
Farmoni
12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 8 avgustdagi “Kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari eksportini qo’llab quvvatlash
borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 2022-sonli Qarori
13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining
2017 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti
parametrlari to‘g‘risida”gi 2699-sonli Qarori (2016 yil 27 dekabr).
14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining
2016 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti
parametrlari to‘g‘risida”gi 2455-sonli Qarori (2015 yil 22 dekabr).
15.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining
2015 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti
parametrlari to‘g‘risida”gi 2270-sonli Qarori (2014 yil 4 dekabr).
16. O’zbekiston
“O’zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
Respublikasining
2014
2013
yilgi
yil
asosiy
25
dekabrdagi
makroiqtisodiy
ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi 2099sonli Qarori
17. O’zbekiston
“O’zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
Respublikasining
2013
2012
yilgi
yil
asosiy
25
dekabrdagi
makroiqtisodiy
ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi 1887sonli Qarori
18. O’zbekiston
“O’zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
Respublikasining
2012
2011
yilgi
yil
asosiy
30
dekabrdagi
makroiqtisodiy
ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi 1675sonli Qarori
19. O’zbekiston
“O’zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
Respublikasining
2011
64
2010
yilgi
yil
asosiy
24
dekabrdagi
makroiqtisodiy
ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi 1449sonli Qarori
20. O’zbekiston
“O’zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
Respublikasining
2010
2009
yilgi
yil
asosiy
22
dekabrdagi
makroiqtisodiy
ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi 1245sonli Qarori.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
asarlari va ma’ruzalari:
21. Mirziyoyev Sh. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
–
har
bir
rahbar
faoliyatining
kundalik
qoidasi
bo’lishi
kerak”
mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan
majlisidagi ma’ruzasi.// Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar.
22. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
23.
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
24.
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
25. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 b
26. Karimov I.A. 2014 yil yuqori o’sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha
mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o’zini oqlagan islohotlar strategiyasini
izchil davom ettirish yili bo’ladi. –T.: “O’zbekiston”, 2014. -64 b.
65
27. Karimov I.A. Mamlakatimizni yanada obod etish va modernizatsiya qilishni
qat’iyat bilan davom ettirish yo’lida. –T.: “O’zbekiston”, 2013. -384 b.
28. Karimov I.A. Amalga oshirilayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyati qurish – yorug’ kelajagimizning asosiy omilidir. –T.:
“O’zbekiston”, 2013. -80 b.
3. Darslik va o’quv adabiyotlari:
30. Almardonov M. Yuridik shaxslarni soliqqa tortish. –T.: “Cho’lpon nomidagi
NMIU”, 2013. -296 b.
31. Abdukarimov V. Ichki savdo iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “IQTISODMOLIYA”, 2010. –384 b.
32. Алиев
Б.,
Абдулгалимов
А.,
Алиев
М.
Теория
и
история
налогообложения. Учебное пособие. –М.: “Вузовский учебник”, 2011. –
240 с.
33. Александров И. Налоги и налогообложение. Учебник. –М.: “Дашков и
К”, 2006. –318 с.
34. Александров И. Налоговие системи России и зарубежних стран. -М.:
“Бератов-Пресс”. 2002. –380 с.
35. Vaxabov A., Toshmatov Sh., Haydarov N. Moliya savodxonligi asoslari. –T.:
“Bakteriya-press”, 2013. -288 bet
36. Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. –T: “Sharq”,
2009. –448 b.
37. Nigmadjanov U. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik. –T.: “IQTISODMOLIYA”, 2013. -328 s.
38. Soliev A. Korxona iqtisodiyoti. –T.: “Fan va texnologiya”, 2013. -368 b.
39. Malikov T., Vahobov A. Moliya. Darslik. –T.: “NOSHIR”, 2010. –712 b.
40. Mirzamaxmudov
M.
Davlat
maqsadli
jamg’armalaridan
foydalanish
samaradorligini oshirishda iqtisodiy tejamkorlik. –T.: “Fan va texnologiya”,
2013. -112 b.
66
41.
Xusainov . Moliya va soliqlar. (II qism). –T.: “Voris nashriyoti”, 2014. -334
bet
42. Usmanova M. Jismoniy shaxslarning daromadlarini deklaratsiya usulida
soliqqa tortish muammolari. Monografiya. –T.: “Tamaddun”, 2013. -144 b.
43. Meyliev O. Hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning o’rni.
Monografiya. –T.: “Tamaddun”, 2013. -136 b.
44. Jo’raev A., Toshmatov Sh., Abdurahmonov O. Soliqlar va soliqqa tortish.
O’quv qo’llanma. –T.: “NORMA”, 2009. –184 b.
45. Yo’ldoshev A. Soliq va soliqqa tortish. O’quv qo’llanma. –T.: “NORMA”,
2007. –128 b.
46. Sanaqulova B. Kichik biznes va tadbirkorlikni soliqqa tortish.
O’quv
qo’llanma. –T.: “NOSHIR”, 2012. –236 b.
47. Gadoev E. Foyda solig’i. –T.: “NORMA”, 2011. –408 b.
48. Zavalishina I. Soliqlar: nazariya va amaliyot. –T.: “Iqtisodiyot va huquq
dunyosi”, 2005. –544 b.
49. Jo’raev A., O.Meliyev, Safarov G’. Soliq nazariyasi. O’quv qo’llanma. –T.:
“Iqtisod-moliya”, 2004. –211 b.
50. Jo’raev A., O.Meliyev, Safarov G’. Soliq nazariyasi. Ma`ruza matnlari
to`plami. –T.: TMI, 2005. –211 b.
51. Jo’raev A. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo’llari.
Monografiya. –T.: “Fan nashriyoti”, 2004. –148 b.
52. Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политика налогов. М.:
Инфра-М. 2008. С. 170
53. Тарасова В., Владика М., Саприкина Т., Семикина Л. Налоги и
налогообложение. Учебник. –М.: “Кнорус”, 2012. –488 с.
54. Дорофеева Н., Брилон А., Брилон Н. Налоговое администрирование.
Учебник. –М.: “Дашков и К”, 2010. –296 с.
55. Черник Д.Г. Налоги и налогообложения: Учебник. –М.: “ЮНИТИ”,
2010. –310 с.
67
56. Скворцов О. Налоги и налогообложение. Практикум. Учебное пособие.
–М.: “Академия”, 2010. –208 с.
57. Жидкова Е. Налоги и налогообложение. Учебное пособие. –М.: “Ексмо”,
2010. –240 с.
58. Перов А., Толкушкин А. Налоги и налогообложение. Учебное пособие. –
М.: “Юрайт”, 2012. –899 с.
59. Toshmatov Sh . Qo’shilgan qiymat solig’i. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi.
2004. –228 b.
4. Davriy nashrlar (gazeta va jurnallar):
59. Elmirzaev S., Qurbanqulova N. Korxonalarda soliqni budjetlashtirishning
ahamiyatli jihatlari. //Moliya. 2013, №4. –96 b.
60. Shirinov S. Soliq to’lovchilarning daromadlari va ular asosida soliqqa tortish
bazani aniqlash usullari. //Moliya. 2013, №4. –100 b.
61. Umarova N.,Odilova D. Soliq tizimini taomillashtirish – iqtisodiy
islohotlarning ustuvor yo’nalishi. //Moliya. 2013, №4. –105 b.
62. Horazm viloyati Yangibozor tuman DSI ma’lumotlari.
5. Internet saytlari:
63. http://www.gov.uz - O’zbekiston Respublikasi hukumat portali
64. http://www.soliq.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi
65. http://www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi
huquqiy axborot bilan ta’minlash markazi
66. http://www.mf.uz - O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
67. http://www.norma.uz – “Norma hamkor” mas’ulyati cheklangan jamiyati
68. http://www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi
69. http://www. ziyonet.uz - Jamoat axborot ta’lim tarmog’i
68