Mavzu: Avstraliya totemizm vatani sifatida
Reja:
Kirish
I.
BOB. Ilk diniy e’tiqodlardan totemizm va uning tasnifi..
1.
1. Totemizmni paydo bo’lishi va o’rganilish tarixi
1.2. Totemizm va u bilan bo’g’liq odatlar
II. BOB. Avstraliyada totemizm va uning qiyosiy tahlili
2.
1. Avstarliya totemizmning o’ziga xos tomonlari
2.2. O’zbekistonda totemizm va u bilan bog’liq odatlar
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar
Kirish.
Insoniyat paydo bo’libdiki u yoki bu ko’rinishda ilk diniy e’tiqodlar paydo
bo’la boshlagan. Tabiat hodisalari oldida ojizligi bois turli predmetlarni, jonli
narsalarni hayvonlarni, o’simliklarni ilohiylashtirish darajasiga olib chiqqan. Biz
mavzuyimizga oid bo’lgan totemizm ham insoniyat taraqiyoti davomida paydo
bo’lgan ilk diniy e’tiqodlar desak mubolag’a bo’lmaydi. Kurs ishimiz davomida
totemizmning paydo bo’lishi, uning turli yerlarda turlicha ko’rinishi, bu e’tiqod
shaklini o’rganib fan taraqiyotiga qo’shgan etnograf olimlar haqida batafsil
to’xtalib o’tamiz.
Kurs ishimiz davomida jaxonning ko'zga ko'ringan olimlari va
yutimizdagi etnograf olimlarining totemizm mavzulariga bag'ishlangan ishlari
bilan bafurja tanishib chiqamiz. Kurs ishimizda Freyzerning totemizm va tabu
mavzusida olib borgan ishi va Adhamjon Ashirovning O'zbek xalqinin qadimgi
e'tiqod va marosimlari nomli monografiyalari asosiy manbaa bo'lib hizmat qildi.
Kurs ishimizning dolzarbligi haqida so'z ketganda avvalo hali-hanuz
dunyoning istalgan yerida bunday sig'inishlar, eski diniy shakllar saqlanib
qolganligi va buning ta'siri bizning hududlarda ham o'z ahamiyatini
yo'qotmganligidir.
I. Bob. Ilk diniy e’tiqodlardan totemizm va uning tasnifi..
Hayvonlarga e'tiqod qilish, topinish tarixiy rivojlanishning ilk bosqichlarida
paydo bo'lgan va totemizmga borib taqaladi.
,,Totem" so'zi ilmiy adabiyotiga
dastlab XVIII asrning oxrida kirib kelgan (J. Long, 1791-y). XX asr boshlariga
kelib esa e'tiqodning ushbu turiga oid ko'plab faktik materiallar to'plangan.
Natijada, 1910-yili J. Freyzer,, Totemizm va ekzogamiya'' nomli to'rt jilddan
iborat asarini yozdi. Freyzerning keltirgan ta'rifiga ko'ra, totemizm ,, bir
tomondan,
qon-qarindoshlar guruhi va boshqa tomondan, mazkur odamlar
guruhining totemi deb ataladigan tabiiy yoki sun'iy obyektlar o'rtasidagi taxminiy
yaqin aloqani" bildiradi.1
,,Vikipediya"da totemizmga quydagicha ta'rif berilgan:
,,Totemizm
(Shimoliy Amerika hindularining ojibve qabilasi tilidagi ,,ototem" ya'ni ,,uning
urug'i" degan ma'noni bildiradi) - ibtidoiy diniy e'tiqodlarning ilk shakllaridan
biri. U kishilarning ma'lum guruhi bilan hayvon va o'simliklarning muayyan
turlari (ba'zan tabiat hodisalari, jonsiz narsalar) o'rtasida g'ayritabiiy aloqa, qonqarindoshlik bor, degan e'tiqodga asoslanadi". Totemlar go'yo kishilarning
qudratli himoyachisi hisoblangan.
Totemizm (Shimoliy Amerika indeetslarining ojibve qabilasi tilidagi
„ototem“ – „uning urugʻi“ soʻzidan) – ibtidoiy diniy eʼtiqodlarning ilk
shakllaridan biri. U kishilarning maʼlum guruhi bilan hayvon va oʻsimliklarning
muayyan turlari (baʼzan tabiat hodisalari, jonsiz narsalar) oʻrtasida gʻayritabiiy
aloqa, qon-qarindoshlik bor degan eʼtiqodga asoslanadi. Hayvonlar, oʻsimliklar,
jonsiz predmetlar totem hisoblangan. Totemlar (koʻpincha hayvonlar) ov
qilinmagan, oʻldirilmagan, goʻshti yeyilmagan, ular goʻyo kishilarning qudratli
himoyachisi hisoblangan. Qabila, urugʻ har bir aʼzosining hayoti va farovonligi
totemga bogʻliq deb qaralgan. Ular oʻz totemini qarindoshi, akasi, otasi, doʻsti
deb hisoblagan. Har bir qabila, urugʻ oʻz totemining nomi bilan atalgan.
1
Frayzer . Totemism and exogamy. London 1910. P.1-7
Totem atamasini birinchi marta XVIII asr oxrida ingiliz savdogari Jon
Long insonning hayvon va o’simliklar bilan qon-qarindoshligi haqidagi ishonchni
anglatuvchi so’z sifatida qo’llagan.2 Evolutsionist E.B. Taylor totemizm insoniyat
madaniyatining quyi bosqichida paydo bo’lganligi, Mak-Lennan uning insoniyat
tarixidagi o’rni va ahamiyatini birinchilardan bo’lib ko’rsatib berganligini e’tirof
etgan.3 Totemizm muammosi ko’p yillar davomida etnograf olimlar diqqat
markazida bo’lib kelgan. Aynan totemizm muammosiga bag’ishlab ko’plab
olimlar, shu jumladan mashhur ingiliz olimi Edvard Taylor 1910-yilda
,,Totemizm va ekzogamiya’’ nomli 4 jilddan iborat asarini yozib tugatadi.
Totemizmning paydo bo’lishi haqida yana bir olim Tolstov ham o’zining shaxsiy
fikrini bildirib o’tgan. Uning fikricha totemizm yuqori paleolit davrida paydo
bo’lgan.4
A.Ashirov. O’zbek xalqining qadimgi e’tiqod va marosimlari. Toshkent 2007
Тайлор Э.Б Первобьтная култура 1889 - С.154
4
Толстов. Проблема дородова обўества. 1931. С.92
2
3
Zigmond Freyd Totem va Tabu.
Psixoanalist Zigmund Freydning1913 yilda nashr etilgan “Totem Und
Tabu” asari “Totem va Tabu” nomi bilan nemis klassiklari nomi bilan turk
tiliga tarjima qilingan. Avstraliyaning aborigenlari haqidagi ushbu kitobda
ibtidoiy xalqlar diniy , ijtimoiy va axloqiy faktlar o'rniga qanday
qilib totemizm tizimini o'rnatganligi va tabular ishlab chiqarganligi ko'rsatilgan.
Freyd totemizmni Edip kompleksi bilan tushuntirishga harakat qiladi. Bu kitob
bilan u totem va qarindosh-urug'larni taqiqlashning ildiziga kirishni maqsad
qilgan. Uning fikricha, totemik tizimlar Edip sharoitida rivojlangan. U bolada
ham, birinchi totemik rivojlanishlarda ham ruhiy tomon bir xil bo‘lishini kuzatadi
va ibtidoiylarning fikrlari va ayrim nevrozli bemorlar haqidagi kuzatishlarida ham
shunday xulosaga kelganini da’vo qiladi. Freydning ta'kidlashicha, ongsiz
g'oyalar bizning davrimizga qadar ibtidoiy odamlardan kelgan. Totemizm tizimi
qisqacha quyidagicha: avstraliyalik qabilalar bir qancha kichikroq guruhlarga,
urug‘larga bo‘linadi va bu urug‘larning har biri o‘z totemining nomini oladi.
Odatda, bu xavfli va qo'rqinchli hayvon, kamroq tarqalgan o'simlik yoki tabiat
kuchi va butun guruh bilan alohida munosabatda bo'ladi. Totem birinchi navbatda
guruhning ajdodi, so'ngra uning qo'riqchi ruhi, xayrixoh bo'lib, unga
bashoratlaridan xabar beradi. Shu sababli, bir xil totemga ega bo'lgan shaxslar o'z
totemini o'ldirmaslik, uning go'shtini iste'mol qilmaslik yoki undan biron bir
tarzda
foydalanmaslik
uchun
muqaddas
majburiyat
ostidadir
majburiyatning har qanday buzilishi avtomatik jazoga olib keladi.
Totemizm ikkita aspektdan iborat bo’lib, bular:
1)
Ijtimoiy guruxlanish usuli.
2)
Diniy e’tiqod va urf-odatlar tizimidir.
va
bu
Malinovskiyning fikricha, totemizmning ijtimoiy aspekti qabilaning klan
(urug’-aymoq), gens, sib, fratiya kabi kichik guruxlarga bo’linishdan iborat. Din
sifatida totemizm oddiy odamning uning yashash muhitidagi manfaatlarning –
o’zining undan undan muhumroq obektlar bilan qon-qarindosh ekanligi haqida
e’lon qilish istagini va ular ustidan hukumronlik qilishga intilishini ifodalaydi.5
Umuman aytganda, totemlarni hurmat qilish kerak va zarar etkazish
taqiqlanadi, lekin ba'zida buning aksi bo'ladi. Ba'zi qabilalar ovqatlanish uchun
totem hayvonlarini ovlashgan va hatto totemlarni qurbon qilishgan. Totem
hayvonlarini ovlash va iste'mol qilishning sababi totem juda mukammal
ekanligidadir. Agar siz uni iste'mol qilsangiz, uning donoligi, kuchi va jasorati
o'ziga o'tadi. Ammo totem hayvonlarini iste'mol qilish boshqa narsalarni eyishdan
farq qiladi. Katta marosim o'tkazish va ajdodlardan o'zlarini ayblamasliklarini
so'rash kerak. Totemlar bilan ajdodlarga qurbonlik qilish - bu totem hayvonlarini
odamlar va ajdodlar ruhlari o'rtasida aloqa qilish vositasi sifatida ishlatishdir.
Ibtidoiylar ularning ruhlari va totemlarning ruhlari teng, ammo tanasi boshqacha,
o'lim, lekin ruh tanadan ajralib, uyni o'zgartirdi, va er osti dunyosining uyida o'z
irqlari va totem irqining jonlari yashaydilar o'sha joyda. Totemni o'ldirish - bu
totemning ruhini xabarchi sifatida ishlatish, ajdodning ruhiga maktub yuborish va
zulmatda o'zini duo qilishdir. Totem ruhi sizning xohishingizni yetkazsin.
Masalan, hindu toshbaqa qabilasi toshbaqalarni ota-bobolariga sig'inish uchun
o'ldirgan. Totem deb ataladigan narsa shuni anglatadiki, ibtidoiy davrlarda
odamlar ba'zi hayvonlarni, o'simliklarni yoki jonsiz jonzotlarni o'zlarining
qarindoshlari, ajdodlari yoki himoyachilari deb hisoblashgan. Ishonaveringki, ular
nafaqat o'zlariga zarar etkazishadi, balki o'zlarini himoya qilishadi va g'ayritabiiy
kuch, jasorat va mahoratga ega bo'lishadi. Odamlar ularga hurmat bilan
munosabatda bo'lishadi va odatdagi sharoitlarda ularga zarar etkazmasliklari
5
Malinovskiy. Magiya. 1998 B-22
kerak. Klan, oilaviy va boshqa ijtimoiy tashkilotlar totemlar nomi bilan ataladi va
totemlar bilan belgilanadi. Totem madaniyati deb ataladigan narsa totem
tushunchasidan kelib chiqqan turli xil madaniy hodisalardir, ya'ni ibtidoiy davrda
odamlar totemlarni qarindoshlari, ajdodlari yoki homiylari deb hisoblashgan va
totemlarga bo'lgan hurmatlarini bildirish uchun turli madaniy hodisalarni
yaratganlar. Ushbu madaniy hodisalar inglizcha birgalikda totemizm deb
nomlanadi. Totem madaniyati insoniyat tarixidagi eng qadimiy va o'ziga xos
madaniy hodisalardan biridir. Totem madaniyatining asosini totem tushunchasi
tashkil etadi. Totem tushunchasi ibtidoiy odamlarning xayoloti va ijodiga ilhom
beradi va asta-sekin totem nomlari, totem belgilari va totem taqiqlarini
ko'paytiradi. Totem nikohlari, totem marosimlari, totem unumdorligi e'tiqodlari,
totemni mujassamlash e'tiqodlari, totem muqaddas narsalar, totem muqaddas
joylari, totem mifologiyasi, totem san'ati va boshqalar noyob va rang-barang
totem madaniyatini shakllantirgan. Totem logotipi yoki totem emblemasi, unda
totem tasviri guruhning belgisi va belgisi sifatida ishlatiladi. Bu Xitoy tarixidagi
eng qadimgi ijtimoiy tashkilot belgisi va ramzi bo'lib, u aniqlash va farqlash
funktsiyasiga ega. Totem belgilari xitoycha belgilarning kelib chiqishi bilan
bog'liq.
Dunyodagi deyarli barcha millatlar va mamlakatlarning o'ziga xos milliy
totemlari mavjud. Ular tarixning merosidir va ular ham rivojlanishga ega. Agar
totemlarning mazmuni kengaytirilsa, bugungi kunda dunyoning ko'plab
mamlakatlarining davlat bayroqlari va milliy gerblarida ishlatiladi va dunyodagi
ko'plab voqealar, masalan, sport o'yinlari, ekspozitsiyalar va boshqalar qadimiy
bilan chambarchas bog'liqdir. totem ongi. Agar ushbu nazariyani o'rnatish
mumkin bo'lsa, unda totemga sig'inish va totem madaniyatini o'rganish yanada
amaliy ahamiyatga ega bo'ladi. Pekindagi Olimpiya maskoti Fiva totem emas,
lekin u Xitoy xalqining totem ongi bilan chambarchas bog'liqdir.
Biz bilgan xo'roz ramzining kelib chiqishi haqida qisqacha. Xoʻroz
totemining paydo boʼlishi haqidagi qarashlar shuni koʻrsatadiki, bu totem oʻsha
mashhur Yuliy Sezarning Galiya urushlari davri bilan boʻgʻlanadi. Galiyaliklar
oʻz ramzi sifatida "Galiya xoʻrozini" bilishgan sabab u oʻzida jangovarlik,
tajovuzkorlik, g'azab, jasorat va mag'rurlikni anglatgan. Xoʻroz totemining
Fransiya bilan boʻgʻlaydigan boʻlsak, oʻrta asrlar uygʻonish davrida fransuz
xalqining boʻysunmas, jasurligi va oʻziga xos inqilobiy harakatlarini ifoda etuvchi
simvol sifatida qoʻllanila boshlangan.
II. Bob. Avstraliyada totemizm va uning qiyosiy tahlili
Totemistik eʼtiqod va marosimlar muayyan koʻrinishda koʻp xalqlarda,
ayniqsa, Avstraliyadagi qabilalarda saqlanib qolgan. Kurnaylar orasida totemizm
bo'yicha eng muhim asar muallifi Xountt ular orasida shaxsiy totemlar
mavjudligiga ishora qiladi. Ular guruh klan totemizmining qoldiqlari ekanligiga
ishonadi, bu shuni anglatadiki, Avstraliyada bizga ma'lum bo'lgan yagona
totemizm - klan totemizmi bo'lmagan. Qabilada individual totemizm
qoldiqlarining yo'qligidir. Dunyoning barcha qabilalari orasida “kurnaylarning
shaxsiy totemlarida qabila totemizmi qoldiqlarining mavjudligi, shuningdek, biz
bildirgan barcha mulohazalar bizni individual totemizm keyingi hodisa degan
xulosaga olib keladi. Afrikaning Turkana qabilasi (Baringoda) orasida yosh
totemlari mavjudligining faqat bitta holatini bilamiz. Bundaylarning mavjudligi
faqat bitta qabiladagi totemlar, bundan tashqari, patriarxal urug'ning parchalanish
bosqichida bo'lgan boshqa ibtidoiy qabilalarda uning to'liq yo'qligi, bizning nuqtai
nazarimizdan, uning olib borilishidan dalolat beradi; biroz keyinroq kelib
chiqishi. Avstraliya totemizmi nisbatan yaxshi o‘rganilgan. Mintaqa, shubhasiz,
izolyatsiya qilingan va tashqi ta'sirlarga nisbatan eng kam ta'sir ko'rsatadi. Bu
erda, Elkin ta'kidlaganidek, totemizm nafaqat butun qit'ada topilgan, ammo uning
deyarli barcha variantlari kashf etilgan. Bu hudud ancha keng va aholi zich
joylashgan Bir xil rivojlanish bosqichida turgan va bir vaqtning o'zida butunlay
bir xil bo'lmagan ko'plab qabilalar mavjud. Nihoyat, bizni Avstraliyaga ustunlik
berishga majbur qiladigan asosiy sabab shundaki, unda yashovchi qabilalar,
shubhasiz, ijtimoiy tuzilishda eng ibtidoiy hisoblanadi. To‘g‘ri, o‘z vaqtida E.
Yu.Krichevskiy avstraliyaliklar mohiyatan patriarxal urug‘ga ega, degan
paradoksal fikrni ilgari surgan edi, bu.... Bir qator joylarda allaqachon patriarxatga
aylangan avstraliyalik klan jamiyati... batafsil Shimoliy yoki Janubiy Amerika
hindulari, Bakapri yoki Irokezlarning matrilineal va undan ham ko'proq
matrilokal jamiyatlariga qaraganda rivojlangan." Bu masala bo'yicha biz
V.P.Ravdonikas bilan to'liq qo'shilamiz, albatta, natrilokallik va patrilineallik
zarur, lekin patriarxal urug'ning mavjudligi haqida gapirish uchun hech qanday
shart-sharoit yo'q. Er-xotinning alohida mulkiga ega bo'lgan patrilokal nikoh
patriarxatni anglatmaydi, xuddi matriarxat har doim ham matriarxat uchun
majburiy emas. Shunday qilib, prokesiylar orasida, Krichevskiyning so'zlaridan
farqli o'laroq, M. O. Kosven terminologiyasidan foydalangan holda, er va xotin
alohida yashashlari uchun dislokal nikoh mavjud, ammo er kechasi xotiniga
tashrif buyuradi va shu bilan birga matriarxat mavjudligi. Ular orasida Morgan va
Engels asarlaridan keyin hech kim, xususan Krichevskiy tomonidan
bahslashmagan. Xuddi shunday, biz avstraliyaliklarning tanazzulga uchrashi
haqidagi ehtimoliy da'volarni mutlaqo asossiz deb oldindan rad etamiz. Ko'plab
tadqiqotchilarga ergashib, biz avstraliyaliklarni bizga ma'lum bo'lgan eng ibtidoiy
qabilalar deb hisoblaymiz va shuning uchun biz ularga totemistik kompleksni
o'rganish ob'ekti sifatida ustunlik beramiz. Biroq, Avstraliyada besh yuzdan ortiq
qabilalar mavjud. Bu barcha qabilalarning totemistik majmuasini ko'rib chiqish
qiyin.. Muammoimizni hal qilish uchun bir qancha ibtidoiy qabilalarni o‘rganish,
ularni o‘rganish asosida boshqa qabilalardan zarur ma’lumotlarni solishtirish
uchun olib kelib kerakli xulosalar chiqarish yetarli bo‘ladi.6
6
Д.Е. Хайтун. Тотемизм. Сталинабад-1958 С 26
O’zbekistonda totemizm va u bilan bog’liq odatlar
Totemizmga oid qiziq ma’lumotlar bizning hududlarda ham ko’plab
uchrab turadi. Misol uchun bo'ri totemi bilan bog'liq qiziq odatlar mavjud.
Farg'ona qipchoqlari orasida tug'ruq vaqtida homilador ayolga bo'rining
quritilgan yuragidan bir parchasini ezib, talqon qilgan holda suvga aralashtirib
ichirish odati bo'lgan. Shunday qilinganda, go'yo bola oson tug'iladi, degan
ishonch ushbu etnik jamoalarda kuchli bo'lgan.7
Qirg'izlarda
udumiy
qarashlarga
ko'ra
bo'rining
oshqozoni
muqaddaslashtirilgan. Bo'rining qorni (oshqozoni) tozalab, yuvib quritilib asrabavaylangan. Agarda to'lg'oq tutgan ayol qiynalsa, farzandining dunyoga kelishi
kechiksa, bo'ri qornini suvda ho'llab ayolning boshiga kiygizganlar. Qirg'izlarning
dunyoqarashiga ko'ra, yovuz rux (alvasti) darhol to'lg'oq tutgan ayolni tark
etarmush.8
Andijonda bola tug'ulishini yengillashtirish niyyatida to'lg'oq tutgan ayol
ko'rpachasining o'ng tomoniga o'rindig'i ostiga bo'ri payi lattaga o'ralgan holda
qo'yilgan. Farzand dunyoga kelganidan so'ng esa u yetti kun davomida saqlab
turilgan, so'ngra bo'ri payini olib uyga yoki chaqaloqning beshigiga osib
qo'yilgan. Bu udumiy hatti harakatlatning maqsadi ayolni va uning farzandini turli
ins jinslardan, yovuz ruhlardan himoyalash bo'lgan.
Farg'ona vodiysi aholisi, shuningdek qirg'izlarda o'tmishda bo'ri payini
olovga tashlab, turli duolar o'qilib, o'g'rini topish mumkin, deb ishonishgan. Bo'ri
payi olovga tashlansa o'g'rining qo'l oyog'i shunchalik tortishadiki, natijada u
tuzalmas xastalikka uchraydi va qiynalib o'ladi, degan tushuncha odamlarning
ongiga qattiq o'rnashgan.9
7
Patapov ma’lumotlari
Bayaliyeva ma’lumotlari
9
A.Ashirov O’zbek xalqining qadimgi e’tiqod va marosimlari. Toshkent 2007.
8
Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytishimiz kerakki insoniyat taraqqiyoti davomida
turli bosqichlardan o’tib kelgan, turli diniy e’tiqod shakillariga amal qilgan.biz
o’rganib chiqqan totemizm ham ana shularning natijasi. Ko’rib chiqqanimizdek
dunyoning qayerida bo’lmasin diniy e’tiqod shakillari o’zaro bir biriga bevosita
va bilvosita ta’sir etgan. Oddiy bir misol Totemizmning vatani Avstraliya bo’sa
ham uning u yoki bu ko’rinishi bizning mintaqalarga o’z ta’sirini o’tkaza olgan
va haligacha totem bilan bog’liq odatlar xalqimiz orasida o’z ahamiyatini
yo’qotmay kelmoqda.
Kurs
ishimiz
yakunida
shuni
qayd
qilib
qo’yishiniz
kerakki
Totemizmning vatani Avstraliya bo’lishiga qaramasdan uning turli shakllari
barcha mintaqalarda, jamiki qatalariga turli ko’rinishlarda o’zini ta’sirini o’tkaza
olgan.
Ushbu kurs ishi davomida ko’plab adabiyotlarga murojat etildi. Misol
qilib totemizm bo’yicha o’zbek etnograf olimlari Adhamjon Ashirovning O’zbek
xalqining qadimgi e’tiqod va marosimlari kitobi hamda Alibekov Umurzoqning
O’zbek etnomadaniyatida bo’ri timsoli kitoblari va chet ellik olim Zigmond
Freydning Totem va tabu adabiyoti qimmatli manba bo’lib hizmat qildi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Zigmond Freyd Totem va tabu
2. Alibekov Umurzoq O’zbek etnomadaniyatida bo’ri timsoli
3. A. Ashirov O’zbek xalqining qadimgi e’tiqod va marosimlari
4. A.Ashirov Etnologiya
5. Malinovskiy. Magiya. 1998 B-22
6. Толстов. Проблема дородова обўества
7. Frayzer . Totemism and exogamy. London 1910. P.1-7
8. Тайлор Э.Б Первобьтная култура 1889 - С.154
9. Д.Е. Хайтун. Тотемизм. Сталинабад-1958 С 26
10. https://sosyalbilimlercalismalari.tumblr.com/post/96699007039/sigm
und-freud-totem-ve-tabu-i-ncelemesi