O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
«Iqtisodiyot nazaryasi» fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Milliy boylik: mohiyati, tarkibi va ko’paytirish
yo’llari
Bajardi: S6-IQ-23 guruhi talabasi Ximmatova Guli Madiyevna
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2024 y.
Baho “_____” ___________
Ilmiy rahbar:
Xalilov B.B.
Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi
sharifi)
__________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi)
Buxoro - 2024 yil 2
1
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARYASI” fanidan
KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
Guruh S6-IQ-23
Talaba familiyasi va ismi-sharifi Ximmatova Guli Madiyevna
Kurs ishi mavzusi Milliy boylik: mohiyati, tarkibi va ko’paytirish
yo’llari
Kurs ishining tarkibi
…………………………………………………………………
.........................................................................…………………
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
………………...............................................................................................
.......................................................................................................
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi)
…...................................................................................................................
................... ……………………………………………………...
Kurs ishining ijobiy tomonlari
............................................................................................................
...............................................................................................................
Kurs ishining kamchiliklari
.........................................................................................
...............................................................................................................
Kurs ishiga qo'yilgan baho
.......................................................................................... ……………
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va imzosi
........................................................... ………………………………...
2
MAVZU: MILLIY BOYLIK: MOHIYATI, TARKIBI VA
KO’PAYTIRISH YO’LLARI
REJA:
Kirish
I
BOB.
MILLIY
BOYLIK
TUSHUNCHASI
VA
UNING
TARKIBLARI
1.1. Milliy boylik tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o’rni
1.2. Milliy boylikning tarkibi va uning elementlari.
II BOB. MILLIY BOYLIK YONDASHUV KO’RSATKICHLARI
2.1. Milliy boylik to’g’risidagi dastlabki qarashlar.
2.2. Milliy boylik elementlarining aylanishi.
2.3. Asosiy fondlar ularni tasniflash va baholash usulari.
2.4.Milliy boylikni ko’paytirish holati va takror ishlab chiqarish
ko’rsatkichlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
3
Kirish.
Mavzuning dolzarbligI: “Milliy boylik, uning tarkibi va kopaytirish
omillari”. Bu mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, milliy boylik davlatning
muhim iqtisodiy jihati hisoblanadi. Davlatning iqtisodiy qudratini tavsiflovchi
muhim xususiyat milliy boylik bo‘lib, u mahsulot ishlab chiqarish, xizmatlar
ko‘rsatish va odamlar hayotini ta’minlash uchun sharoit yaratuvchi resurslar
majmuini nazarda tutadi. Milliy boylikka quyidagilar kiradi:
1.1. moliyaviy bo‘lmagan ishlab chiqarish aktivlari;
1.2. nomoliyaviy noishlab chiqarish aktivlari;
1.3. moliyaviy aktivlar.
Mavzuning maqsadi: Milliy boylik mamlakatning moliyaviy salohiyati
va iqtisodiy rivojlanish darajasini baholash uchun foydalaniladigan
muhim
ijtimoiy-iqtisodiy guruhdir. Dastlab, "boylik" va "daromad" tushunchalarini aniq
ajratish yo‘q edi, bir tushuncha ko‘pincha ikkinchisi bilan almashtirildi. Faqat
20-asr
boshlariga
kelib
iqtisodiy nazariyaning
shakllanishi
terminologik
chalkashliklarga barham berishga, ushbu iqtisodiy kategoriyalar mazmunini
asoslash
va
oydinlashtirishga
olib
keldi.
"Boylik"
so‘zi
"daromad"
tushunchasidan farqli o‘laroq, ma’lum bir vaqt oralig‘ida ma’lum bir qiymatlar
(aktivlar) to‘plamining mavjudligini (zaxirasini) aks ettirish uchun ishlatila
boshlandi. ma’lum bir vaqt uchun oqim (ishlab chiqarish jarayonining natijasi).
Mavzuning vazifalari:Milliy boylik mamlakat iqtisodiy qudratining eng
muhim ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi.
Insoniyat shakllanishining turli davrlarida ishlab chiqarish natijalarini baholash,
ulardan foydalanish va tejash, boshqa mamlakatlarda ham xuddi shunday natijalar
bilan o‘lchash muammosi paydo bo‘ldi. Ammo uzoq vaqt davomida milliy boylik
elementlarini baholashning umumiy tizimi mavjud emas edi.
Ma’lumki, iqtisodiy nazariya kursidan pul ko‘rinishida milliy boylik jamiyat
tomonidan ishlab chiqarish faoliyatining butun davrida (ma’lum bir sanaga)
4
to‘plangan foydalanish qiymatlari yig‘indisini ifodalaydi.
Hozirgi vaqtda jahonning yetakchi iqtisodchilari “inson kapitali”ni iqtisodiyotni
tiklashning
asosiy
omili sifatida
baholash
muammolariga
qiziqish
ortib
borayotganini hisobga olib, ushbu konsepsiyani qayta ko‘rib chiqdilar.
Milliy boylik, uning tarkibi va kopaytirish omillari haqida ilmiy-metodik
tavsiyalar ishlab chiqish.
Milliy boylik, uning tarkibi va kopaytirish omillari bilan tanishtirish
jarayoni.
Milliy boylik, uning tarkibi va kopaytirish omillari bilan tanishtirish
ko‘nikmalari
Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda
samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha
ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar
yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat
qiladi.
5
1.1.Milliy boylik tushunchasi.
Milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta yirik tarkibiy qismlarga
ajratish mumkin:
1. Moddiy-buyumlashgan boylik.
2. Nomoddiy boylik.
3. Tabiiy boylik.
Moddiy-buyumlashgan boylik oxir-oqibatda ishlab chiqarishning, unumli
mеhnatning natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish yaratilganda mahsulotlarning
joriy istе’mol qilishdan ortiqcha qismini jamg‘arish oqibatida vujudga kеladi va
o‘sib boradi.
Ammo
moddiy-buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik
yalpi
mahsulotlar yig‘indisi sifatida tasavvur qilish noto‘g‘ri bo‘lar edi. Chunki bu
boylikning bir qismi har yili ishdan chiqarib, qaytadan yangilanib turadi (ishlab
chiqarish vositalari, istе’mol buyumlari). Shu sababli ishlab
chiqarish
vositalarining o‘rnini qoplash bilan bir vaqtda yalpi ichki mahsulotning faqat bir
qismi moddiy-buyumlashgan boylik sifatida jamg‘arilib boriladi. Dеmak, qoplash
fondi va moddiy buyumlashgan boylikning o‘sishi yalpi ichki mahsulot hisobiga
amalga oshiriladi.
Milliy boylikning inson mеhnati bilan yaratilgan moddiy qismi qiymat
shakliga ega bo‘lib, tarkibiy tuzilishi bo‘yicha qo‘yidagilarni o‘z ichiga oladi:
- ishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
- noishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
- aylanma kapital (fondlar);
- tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi;
- moddiy zahiralar va ehtiyojlar;
Milliy boylikning boshqa qismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning omili
bo‘lib ishtirok etadi, uning shart-sharoitini va inson faoliyatining tashqi muhitini
6
tashkil qiladi. Tabiiy boylikning asosi tabiat mahsuli bo‘lib, uning vujudga kеlishi
tabiat qonunlari asosida ro‘y bеrsada, ulardan foydalanish jamiyat rivojiga ham
bog‘liq bo‘ladi. Foydali qazilma boyliklar, o‘rmonlar, suv va yer rеsurslari tabiatan
mavjud bo‘lsada, ishlab chiqarishda faol qatnashadi.
Milliy boylik tushunchasi . Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti
davomida ajdodlar tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg‘arilgan
moddiy , nomoddiy va intellektual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir . Milliy
boylikning bir qismini inson mehnatining natijasi hisoblasak , boshqa qismi tabiat
boyliklaridan iborat bo‘ladi . Shunday ekan milliy boylik keng ma’noda o‘z ichiga
nafaqat moddiy va nomoddiy ne’matlar , yaratilgan san’at asarlari , intellektual
salohiyatni balki barcha tabiat resurslari va boyliklari hamda takror ishlab
chiqarishning tabiiy iqlim sharoitlarini ham oladi .
Tor ma’noda milliy boylik insoniyat mehnati bilan yaratilgan va
takror
ishlab chiqarilishi mumkin bo‘lgan barcha moddiy boyliklardan iborat bo‘ladi .
Milliy boylikning bu qismi milliy iqtisodiyot rivojining butun tarixi davomida
doimiy takrorlanib turuvchi ishlab chiqarish jarayonining umumiy natijasi sifatida
chiqadi va moddiy buyumlashgan shaklda namoyon bo‘ladi . U kishilarning
ko‘plab avlodi mehnati natijasi hisoblanadi .
Aytilganlardan kelib chiqib , milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta
yirik tarkibiy qismlarga ajratish mumkin :
1. Moddiy buyumlashgan boylik .
2. Nomoddiy boylik .
3. Tabiiy boylik .
Moddiy buyumlashgan boylik oxiri oqibatda ishlab chiqarishning , unumli
mehnatining natijasi hisoblanadi . U ishlab chiqarishda yaratilgan mahsulotlarning
joriy iste’mol qilishdan ortiqcha qismini jamg‘arish oqibatida vujudga keladi va
o‘sib boradi . Ammo moddiy buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi
mahsulotlar yig‘indisi sifatida tasavvur qilish noto‘g‘ri bo‘lur edi . Chunki bu
boylikning bir qismi har yili ishdan chiqib , qaytadan yangilanib turadi ( ishlab
7
chiqarish vositalari , iste’mol buyumlari ). Shu sababli ishlab chiqarish
vositalarining o‘rnini qoplash bilan bir vaqtda yalpi mahsulotning faqat bir qismi
moddiy buyumlashgan boylik sifatida jamg‘arilib boriladi . Demak , qoplash fondi
va moddiy buyumlashgan boylikning o‘sishi yalpi milliy mahsulot hisobiga
amalga oshiriladi .
Milliy boylikning inson mehnati bilan yaratilgan moddiy qismi qiymat
shakliga ega bo‘lib , tarkibiy tuzilishi bo‘yicha qo‘yidagilarni o‘z ichiga oladi
- ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital ( fondlar ) . Bular butun milliy
boylikning tarkibida ancha katta salmoqqa ega bo‘ladi , hamda o‘zining texnikaviy
darajasi bo‘yicha yalpi milliy mahsulotning o‘sish imkoniyatini belgilab beradi :
- noishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital ( fondlar ) .
Asosiy kapitalning bu turiga mamlakatning uy - joy fondi , ijtimoiy madaniy
xarakterdagi ob’ektlar kiradi . - aylanma kapital ( fondlar ) . Milliy boylikning bu
qismi mehnat predmetlaridan iborat bo‘lib , asosiy kapitalning taxminan 1/4
qismini
tashkil
qiladi4.
Tugallanmagan
ishlab
chiqarishning
moddiy
-
buyumlashgan qismi . Ular ishlab chiqarish bosqichida mehnat jarayoni ta’siri
ostida bo‘lib , potentsial tayyor mahsulot hisoblanadi . - moddiy zahiralar va
ehtiyotlar . Bunga muomala bosqichdagi tayyor mahsulot , korxonalar va savdo
tarmoqlaridagi moddiy zahiralar , davlat ehtiyotlari va rezerv fondlari kiradi.
Moddiy zahiralar iqtisodiyotda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan va oldindan
bilib bo‘lmaydigan favqulotda holatlarda foydalanish maqsadida ushlab turiladi .
Davlat ehtiyojlariga oltin zahiralari , sug‘urta va mudofaa ehtiyojlari uchun zarur
zahiralar kiradi. Aholining uy , tomorqa va yordamchi xo‘jaligida jamg‘arilgan
mol - mulk . Bunga uy - joy , avtomobil , madaniy - maishiy buyumlar , kiyim kechaklar va shu kabilarning qiymati kiradi .
Moddiy buyumlashgan boylik tarkibiy qismlarining mazmuni va ularning
salmog‘i o‘zgarishsiz qolmaydi . Asosan fan - texnika taraqqi ti sharoitida moddiy
. buyumlashgan boylik tarkibida yirik o‘zgarishlar ro‘y beradi . Sanoat
tarmoqlarining asosiy kapitali tez ko‘payadi va yangilanadi , noishlab chiqarish
8
sohasining
asosiy
kapitali
tarkibida
ilmiy,
o‘quv,
sog‘liqni
saqlash
muassasalarining ulushi tobora ko‘proq hissasini egallaydi . Tabiiy resurslarni
iqtisodiy faoliyatga jalb qilish suratlari o‘sib boradi . Moddiy buyumlashgan boylik
o‘sishining asosiy omillari sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
- mehnat unumdorligining o‘sishi ;
- ishlab chiqarish samaradorligining ortishi ;
milliy daromadda jamg‘arish normasining ortishi .
Buning ma’nosi shuki , bir tomondan mahsulotdan milliy boylik tomon
harakatda boylikning iste’mol qilingan qismining qoplanishi va uning ko‘payishi
ro‘y beradi . Boshqa tomondan milliy boylik ishlab chiqarishning moddiy shart sharoiti , uning moddiy texnikaviy asosi hisoblanadi .
9
1.2.Milliy boylikning tarkibi.
Milliy boylik turli qismlardan iborat bo‘lib, o‘ziga xos tuzilmani o‘z ichiga
oladi. Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda milliy boylik tuzilishini o‘rnatishga
umumiy yondashuv shakllanmagan. Ayrim iqtisodchilar unga mehnat bilan
yaratilgan va ishlab chiqarish va foydalanish maqsadida foydalaniladigan moddiy
ne’matlarning butun zaxirasini kiritsalar, tabiiy boylik va mehnat milliy boylik
shakllanishining manbalari va mezoni hisoblanadi. Ba’zi olimlar tabiiy resurslarni
komponent sifatida o‘z ichiga oladi. Boshqalar esa nomoddiy qadriyatlarni milliy
boylik - ko‘nikma, ma’lumot, madaniyat va boshqalar sifatida baholaydilar.
Shunday qilib, milliy boylikning quyidagi tuzilishini keltirish mumkin. NB
quyidagi qismlarni o‘z ichiga oladi: moddiy mulk, nomoddiy mulk va qo‘shimcha
ravishda xorijiy davlatlarga nisbatan mulkiy majburiyatlar va da’volar balansi.
Moddiy
mulk,
o‘z navbatida,
takrorlanuvchi
va
takrorlanmaydigan
xususiyatga bo‘linadi. Birinchisi, butun mavjudlik davri uchun ish natijasi
hisoblanadi, ikkinchisi bu shartlarga javob bermaydi, lekin ishlab chiqarish
jarayonini amalga oshirish uchun zarurdir. Shunday qilib, qayta ishlab chiqarilgan
mulk inson mehnatining mahsuli sifatida ishlab chiqarish va noishlab chiqarish
aktivlarini o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish fondlari deganda asosiy fondlar va foydalanilgan resurslar,
boshqacha aytganda, yetakchi va aylanma mablag‘lar tushuniladi . Asosiy yuqori
mahsuldor kapital faoliyat yuritayotgan fabrikalar, milliy mahsulotni tashkil
etuvchi ishlab chiqarish, ishlab chiqarish va texnik salohiyatdir. Aylanma
mablag‘lar ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarilgan va to‘plangan
xom
ashyo
va
foydalanilgan
materiallardir. Xom ashyo
va
ishlatilgan
materiallarning narxi asosiy kapital narxining 25% gacha bo‘lishi mumkin. Xuddi
shunday, aylanma mablag‘lar tarkibiga xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, yarim
tayyor mahsulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va boshqalar kiradi. Asosiy
vositalar
-
uzoq
muddatli
foydalanish
avtomobillar, maxsus jihozlar va boshqalar.
10
mahsulotlari,
binolar,
inshootlar,
Noishlab chiqarish aktivlari uy xo‘jaliklari va notijorat tashkilotlarning
mulki va vositalarini o‘z ichiga oladi, shuningdek, moddiy va badiiy qadriyatlarni
ham kiritishga ruxsat beriladi. Bunday zahiralarga korxonalar omborlaridagi tayyor
mahsulot zahiralari, mamlakatning strategik zaxiralari kiradi. Bundan tashqari,
bunga rezidentlarning ko‘chmas mulkda va doimiy foydalanish ob’ektlarida
moddiylashtirilgan mulklari ham kiradi. Qadriyatlar - bu ishlab chiqarish yoki
iste’mol sohasida hech qanday tarzda ishlatilmaydigan, lekin uzoq vaqt davomida
jamg‘arma sifatida saqlanadigan muhim qiymatga ega mahsulotlar. Bunga
qimmatbaho metallar, filigra mahsulotlari va boshqalar kiradi.
1-rasm. Jahonning ayrim mamlakarlarida milliy boylikning tarkibi.
Ushbu tarkibiy qismlardan tashqari, moddiy mulk ishlab chiqarish
natijalarini ifodalamaydigan, lekin ular ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish
uchun zarur bo‘lgan resurslarni o‘z ichiga oladi va ularga nisbatan mulkiy huquqlar
amalga oshirilishi mumkin. Biz takrorlanmaydigan mulk haqida gapiramiz. Unga
quyidagilar kiradi: agrar va nodehqonchilik hududlari, foydali qazilmalar, bundan
tashqari, ayrim adabiy manbalarda, muhim va badiiy yodgorliklar, ijod namunalari
bu yerda keltirilgan. Bunday moddiy-madaniy boyliklar davlat mulki hisoblanadi
va ularga muzey eksponatlari, arxitektura yodgorliklari, ommaviy kutubxonalar va
11
boshqalar kiradi. Milliy hisoblar tizimida (MSH) hudud, shuningdek, hududning
uchastkasi, o‘simlik dunyosi va ichki suvlar ham unga tegishlidir.
Nomoddiy mulk deganda insonning asosiy kapitali tushuniladi va ularning
egalariga muayyan mehnat turlari bilan shug‘ullanish imkonini beruvchi
huquqlardan tashqari. Bunday huquqlarning toifalari ancha keng: konlarni qidirish,
belgilangan
faoliyat
bilan
shug‘ullanish,
mahsulotlarni
takrorlash
va
boshqalar. Rasmiy ravishda ushbu huquqlar patentlar, savdo belgilari, mualliflik
huquqlari, kitoblar, musiqa asarlari va boshqalar konfiguratsiyasini oladi.
Milliy boylik uchta asosiy qismdan iborat:
1. Inson kapitali. Inson kapitali kontseptsiyasi oilalar va mamlakatning 25
yoshdan oshgan odamlarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, ta’lim, sog‘liqni
saqlash, madaniyat, bo‘sh vaqt va boshqa ehtiyojlari uchun joriy xarajatlarini o‘z
ichiga oladi .
2. Tabiiy kapital. Tabiiy kapitalni baholash uchun so‘nggi 25 yil ichida
kapitallashtirilgan ijara (er, o‘rmon, tog‘-kon va boshqa turlar) to‘g‘risidagi
ma’lumotlardan foydalaniladi, bu esa asosiy turlarning katta qismi zahiralarini
mutlaq almashtirish narxini belgilash imkonini beradi. tabiiy
resurslarning
tugashini hisobga olgan holda .
3.
Qayta
ishlab
chiqariladigan
kapital. To‘plangan
takror
ishlab
chiqariladigan kapital (asosiy ishlab chiqarish va noishlab chiqarish kapitali,
aylanma mablag‘lar, oilaviy mulk) tahlili 25 yil davomida yalpi ichki va sof xorijiy
investitsiyalar
to‘g‘risidagi
tiklanadigan
kapitalni
ma’lumotlar
to‘plashning
asosida
orttirilgan
amalga
oshiriladi. Qayta
xususiyatlarining
qiymatlari
valyutalarning sotib olish qobiliyatining ustuvorligiga ko‘ra joriy narxlar bo‘yicha
milliy pul birliklaridan dollarga qayta hisoblab chiqiladi, ya’ni. ushbu davlatning
asosiy tovar va xizmatlari kompaniyalarining Amerika narxlaridagi qiymati .
12
2-rasm. Jahonning ayrim mamlakatlrida milliy boylikning hajmi.
13
Insoniyat jamiyati va iqtisodiyotining jadal rivojlanishi bilan milliy
boylik tarkibiga shtatdagi ekologik muhit, aholi xavfsizligi va boshqalar kabi
elementlarni kiritishga harakat qilindi. milliy boylik ko‘rsatkichlari: moddiylik,
jamg‘arish, uzoq muddatli foydalanish, takrorlanuvchanlik, begonalashtirish va
bozor aylanmasining tarkibiy qismiga aylanish qobiliyati. Shunday qilib, ushbu
tarkibiy qismlar Milliy bankning asosiy ko‘rsatkichlariga mos kelmaganligi
sababli, ular ushbu davr uchun Milliy bank tarkibiga kiritilmagan
14
II BOB. MILLIY BOYLIK YONDASHUV KO’RSATKICHLARI
2.1. Milliy boylik yondashuvlari va ko‘rsatkichlari.
Milliy boylikning ko‘payishi va uning tarkibini zamonaviy tarzda
o‘zgartirish davlatning barcha aholisi farovonligini oshirishning moddiy asosi
hisoblanadi. Ikkinchisini o‘lchash uchun xalqaro amaliyotda iqtisodiyotga V.
Nordxaus va J. Tobinlar tomonidan kiritilgan sof iqtisodiy farovonlik
koeffitsienti (YANGI) qo‘llaniladi.
Iqtisodiy fanimizda u nisbatan yangi hisoblanadi. Qoida tariqasida, bu
ko‘rsatkich milliy daromad (NI), yalpi ichki mahsulot (YaIM) yoki yalpi
milliy mahsulot (YaIM) kabi klassik farovonlik belgilarining o‘rnini bosuvchi
sifatida ishlatiladi. Uni qo‘llash zarurati, SNA asosida hisoblangan ijtimoiy
mahsulotning birorta ham tsivilizatsiya farovonligiga tegishli baho berishga
imkon bermasligi bilan bog‘liq. Buning sababi shundaki, bu xususiyatlarning
barchasi
istisnosiz,
birinchidan,
tsivilizatsiyaning
moddiy
farovonligini
oshiradigan bir nechta ish turlarini o‘z ichiga olmaydi; ikkinchidan, ular
moliyaviy farovonlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadigan ishlab chiqarish faoliyatining
salbiy natijalarini ta’minlamaydi;
Mutlaqo barcha hisob-kitoblarning miqdoriy qiymatlari, qoida tariqasida,
mutaxassis tomonidan belgilanadi7.
Xuddi shunday, NB ko‘rsatkichi davlatning butun mavjudligi tarixi
davomida uning shakllanishining yakuniy natijalarini baholash uchun ishlatiladi.
Nazariy
jihatdan
milliy
boylik
ko‘rsatkichining
asosiy
belgilari
quyidagilardan iborat:
1. Ushbu ko‘rsatkich shtatda ma’lum bir sanada mavjud bo‘lgan va
ma’lum bir davr uchun amalga oshirilmagan barcha iqtisodiy imtiyozlarni
nazarda tutadi. Har qanday yilning yalpi ichki mahsuloti narxining sezilarli
ulushi xuddi shu davrda iste’mol qilinadi va shuning uchun milliy boylik
tarkibiga kirmaydi.
Eng uzoq muddatli tovarlar (masalan, maxsus jihozlar, uzoq muddatli
15
iste’mol tovarlari) milliy boylik tarkibiga ma’lum muddatga kiradi, lekin bir
necha yil o‘tgach, eskirish chegarasiga ko‘ra, uni tark etadi. Va hozirgi yalpi
ichki mahsulotning faqat kichik bir qismi (barcha binolar, infratuzilma va inson
kapitali) uzoq vaqt davomida NBga kiradi. Xuddi shunday milliy boylik ham
iqtisodiy aylanma jarayonida moliyaviy manfaatlar oqimining vositasi emas,
balki uning natijalari o‘lchovi, ta’bir joiz bo‘lsa, “quruq qoldiq”dir.
2. Milliy boylikning salmoqli qismini inson xo‘jalik faoliyati natijasi
bo‘lmagan tabiiy ne’matlar (tuproq, foydali qazilmalar va boshqalar) tashkil etadi.
3. Faqat milliy boylik ko‘rsatkichi yordamida nomoddiy mulkni har
tomonlama hisobga olish istagi paydo bo‘ladi.Hozirgi davrda milliy boylikni
baholash qiyinligi juda keskin. Qiyinchilik ko‘p qirrali bo‘lib, u nafaqat
baholash texnologiyalarining nomukammalligida, balki joriy etilishi mumkin
bo‘lgan
milliy
boylikning
ayrim
qismlarini
o‘zlashtirishning
mumkin
emasligidadir. Hozirgi kunda milliy boylikni baholashning ko‘plab usullari
mavjud, ammo ularning har qandayida ijobiy va salbiy tomonlar mavjud.
Ushbu bobda biz milliy boylikni ko‘paytirishning asosiy shartlari va
shartlarini o‘rganishimiz kerak. Muayyan sharoitlarda iqtisodiy taraqqiyot
(agar jamg‘arma iste’moldan oshib ketgan bo‘lsa) to‘g‘ridan-to‘g‘ri NB
o‘sishini belgilaydi. Jahon shakllanishining umumiy yo‘nalishi uzoq muddatli
o‘sish bo‘lib, yakuniy YaMM va aholi jon boshiga YaIMning barqaror o‘sishi
bilan tavsiflanadi. Milliy boylikning o‘sishi milliy daromadning (davlat
jamg‘armalari) sarflanmagan qismidir. Yangi iqtisodiyotga o‘tish sharoitida
mablag‘larning ko‘payishi tashqi va ichki sharoitlar bilan belgilanadi.
Milliy boylikning ko‘payishiga quyidagi jihatlar ham katta ta’sir ko‘rsatadi:
1. Ijtimoiy ishlab chiqarishning shakllanishi va davlat ishlab chiqarish
hajmining oshishi. Bu regressiya va pasayishlarning keskin orqaga qaytishi
bo‘lmaganda, bu mamlakatda tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning barqaror
o‘sishini anglatadi. Iqtisodiyot manfaati uchun ishlab chiqarish hal qiluvchi
ahamiyatga ega, shuning uchun mahsulot yaratilmasa, tarqatish, almashish va
16
ishlatishning hojati yo‘q. Har qanday davlatda odamlarning turmush darajasi
uning turli xil variantlarida qancha boylik yaratilganiga bog‘liq .
2. Milliy mahsulotning o‘sishi. Bu joriy yilda ishlab chiqarilgan yalpi
ichki mahsulotning joriy iste’moldan oshib ketishini bildiradi. Biroq, qaramaqarshi munosabatlar ham mavjud. Yalpi ichki mahsulotning bevosita o‘sishi,
uning sur’ati, o‘sishning so‘zsiz ko‘lami milliy boylik hajmi va uning
tuzilishiga bog‘liq. Milliy boylik hajmi qanchalik ko‘p bo‘lsa va uning
tuzilishi qanchalik samarali bo‘lsa, yalpi ichki mahsulot shunchalik tez o‘sib
boradi .
Tsivilizatsiyalashgan davlatlarda, istisnosiz, ilmiy-texnik salohiyatning
barcha tarkibiy qismlari yakuniy iste’molga qaratilgan, chunki iste’mol
sanoatining samaradorligi ishlab chiqarish
kengroq
sanoatiga
qaraganda
ancha
va tezroq. Rossiya iqtisodiyotining tarmoq miqyosidagi malaka
vektori supertexnologik tarmoqlar va texnologiyalarni eng faol rivojlantirish,
davlat
infratuzilmasini takomillashtirish
Mehnat
unumdorligi,
zamonaviy
moddiy
zichlik
foydasiga
va
moslashtirilishi kerak.
aktivlarning
rentabelligining
dinamikasini rivojlantirish majburiy jamg‘arishni kafolatlashi
mumkin. Rossiya iqtisodiyotini modernizatsiya qilish bosqichiga o‘tish bilan
xususiy tashabbus va biznes foydasiga tanlov qilish kerak, shuningdek, asosiy
harakatlantiruvchi kuch va modernizatsiya va ko‘payish, bozor va tadbirkorlik
punktlarini tashkil etish uchun mamlakatga qaraganda yaxshiroq. mumkin
bo‘lgan o‘sish8.
Mamlakatimiz uchun ilm-fan va ta’limga yo‘naltirilgan investitsiyalar
ustuvor
bo‘lishi
kerak:
xarajatlarni
shakllantirish
va
nazorat
qilishda,
mamlakatning xususiy biznes bilan hamkorligida, ularning ulushi izchil ortib
borayotganida, bu qulay natija beradi. Ishlab chiqarishda, umuman, xo‘jalik
amaliyotida
ilmiy
tadqiqotlarni
ta’minlash,
amaliy
fan
samarasini
tijoratlashtirish alohida ahamiyatli omil hisoblanadi. Har xil turdagi ilmiy
tadqiqotlar va ishlabchiqarish tadqiqotlari nisbatini yaxshilash, zamonaviy
akademik tendentsiyalarni shakllantirish, ilmiy tahlillarni ishlab chiqarishga
17
joriy etish vaqtini qisqartirish, yangi texnologiyani joriy etish bilan bog‘liq
tadbirlarni amalga oshirish zarur. va uni moddiy rag‘batlantirish.
Tabiiy resurslarning kamayib borishi muammosini hal qilish uchun
qiyin qayta tiklanadigan zahiralarni qazib olishning yangi texnologiyalari va
ishlab chiqarishni tashkil etish usullarini o‘zlashtirish kerak. Tabiiy rentadan
muvaffaqiyatli
foydalanishni
ta’minlash
uchun
byudjet
siyosatiga
o‘zgartirishlar kiritish va boshqaruvni qayta qurish zarur. Ijara mablag‘laridan
iqtisodiyotni shakllantirish uchun shart-sharoit yaratish (biznesga soliqlarni
kamaytirish rezidentlar daromadini oshiradi), fan va ta’limga sarmoya kiritish
maqsadga
muvofiqdir.
Mamlakat
byudjet
siyosatining
samaradorligini
ta’minlash, ehtimol, ijtimoiy va texnologik yo‘naltirilgan milliy xarajatlarning
jadal o‘sishi bilan ta’minlanishi mumkin, buning natijasida hukumat yagona
sanoat siyosatiga zarur e’tiborni jalb qila oladi;
Shunday
qilib,
boylik
intensiv
va
ekstensiv
usullar
yordamida
ko‘payishi mumkin. Agar Evropada faol usullar eng mashhur deb hisoblansa,
bizning mamlakatimizda buning aksi. Bu asosiy qiyinchilik, chunki cheklangan
resurslar sharoitida uzoq muddatli istiqbolda dividendlar olish uchun iqtisodni
kuzatish va resurslarni bilim talab qiladigan sohalarga
18
2.2.Milliy boylik elementlarining aylanishi.
Milliy boylik - bu ma’lum bir mamlakat hududida joylashgan va uning
rezidentlariga tegishli bo‘lgan mutlaqo barcha nomoliyaviy va moliyaviy
aktivlarning umumiy qiymati. Boshqacha aytganda, milliy boylik davlatning
barcha tabiiy boyliklari va fuqarolar mehnatining to‘plangan natijalaridir.
Milliy
boylik
hajmi
mamlakatning
ko‘rsatkichidir.
1664
yilda
iqtisodiy
iqtisodchi
qudratining
o‘ta
muhim
birinchi
marta
Buyuk
V.Petti
Britaniyaning milliy boyligini hisoblab chiqdi. Vaqt o‘tishi bilan frantsuz milliy
boyligining hajmi (1789 yilda), so‘ngra Amerika (1805 yilda) va rus (1864
yilda) o‘rganildi.
Uning
tadqiqot
natijalari
The
Review
of
Income
and
Wealth
jurnalining maxsus nashrida chop etilgan. Yuqorida qayd etilgan assotsiatsiya
va Rossiya Fanlar akademiyasining Iqtisodiyot institutining hisob-kitoblariga
ko‘ra, bugungi kunda dunyoning mutlaqo barcha davlatlarining milliy boyligi
550 trln. AQSH dollarini tashkil etadi, shundan taxminan yarmi Germaniya,
Fransiya, Kanada, Italiya, AQSh, Yaponiya va Buyuk Britaniyada saqlanadi.
MDH mamlakatlari milliy boyligining umumiy hajmi taxminan 80 trln.
Milliy hisoblar tizimi — mamlakat iqtisodiy rivojlanishining xalqaro
statistika amaliyotida qabul qilingan umumlashtiruvchi koʻrsatkichlari tizimi.
Bozor
iqtisodiyoti
sharoitida
mamlakatlarning
makrodarajadagi
milliy
mahsulotini va milliy daromadini hisoblash metodologiyasi. Milliy hisoblar tizimi
jarayonlarining turli bosqichlarini va iqtisodiyotdagi eng muhim oʻzaro aloqalarni
aks ettiradigan hisoblamalar va balans jadvallari toʻplamidan iborat. Uning muhim
belgisi xalq xoʻjaligi faoliyati yakunlarida moddiy ishlab chiqarishdan tashqari
nomoddiy xizmatlar sohalarini ham aks ettirishidir. Bunday yondoshuvda butun
mamlakat iqtisodiy faoliyatining umumlashtiruvchi tavsiflariga erishiladi. Milliy
hisoblar tizimi negizini ishlab chiqarish, isteʼmol, jamgʻarish va xoʻjalik
yurituvchi subʼyektlar oʻrtasidagi real munosabatlar jarayonida qayta taqsimlash
19
tamoyili tashkil etadi. Bu tizim yer va kapitalni mehnat bilan teng darajada
qiymatni yaratishda qatnashuvchi omillar tarzida qaraydigan konsepsiyaga
asoslanadi. Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy faoliyatni umumlashtiruvchi
koʻrsatkichi yalpi ichki mahsulot (YAIM)dir. Uning asosida qoʻshilgan qiymat,
yaʼni shu jarayonda isteʼmol qilingan mahsulotlar va xizmatlar qiymatiga ("oraliq
isteʼmol" qiymatiga) qoʻshilgan qiymat turadi. Milliy iqtisodiyot darajasida ichki
iqtisodiyot faoliyati natijalarining jamlanma hisoblamalari tuziladi: YAIMning
shakllanishi va undan foydalanishning jami bosqichlarini nazarda tutishga
imkoniyat yaratadigan (har bir hisoblamada, bir tomondan, koʻrilayotgan
koʻrsatkichni tashkil etadigan resurslar, ikkinchi tomondan — ulardan foydalanish
keltiriladi) tovarlar va xizmatlar hisobi; ishlab chiqarish hisobi; daromadlarning
hosil boʻlish hisobi; daromadlarning taqsimlanishi hisobi; daromadlardan
foydalanish hisobi; kapital harajatlar hisobi; moliyaviy hisob. Ular tashqi iqtisodiy
aloqalar hisobi, boshqa hisoblar va balanslar bilan toʻldiriladi. Bu hisoblarda
kengaygan takror ishlab chiqarish jarayonining hamma bosqichlari aks etishi
tufayli, yalpi ichki mahsulot hajmini uch xil: ishlab chiqarish, taqsimot va
pirovard foydalanish usullarini qoʻllab aniqlash imkoniyati yaratiladi. Milliy
hisoblar tizimida iqtisodiy faoliyatning barcha turlari foydali natija bilan
tugallanadi, deb qaraladi, demak xalq xoʻjaligidagi barcha mehnat harajatlari
foydali mehnatdir. Milliy hisoblar tizimi ishlab chiqarishdan boshlanib,
daromadlarning shakllanishi, ularning taqsimlanishiga oʻtadi va mavjud pul
qiymati (zargarlik mahsulotlarisiz), turli qimmatbaho qogʻozlar, oʻrta va qisqa
muddatli zayomlar koʻrinishida iqtisodiyotni moliyaviy nuqtai nazardan ifodalash
bilan yakunlanadi. Maʼmuriy buyruqbozlik tizimi davrida, makroiqtisodiyotni
oʻrganish va tahlil qilish uchun xalq xoʻjaligi balansinit koʻrsatkichlar tizimidan
foydalanilgan. Ularning asosida A. Smit, K. Marksning siyosiy iqtisod
taʼlimotlari: xalq xoʻjaligini moddiy neʼmat ishlab chikaradigan va ishlab
chiqarmaydigan sohalarga ajratish, unumli va unumsiz mehnat, jaʼmi ijtimoiy
mahsulot, milliy daromadni yaratish, uni taqsimlash va pirovard foydalanish
nazariyalari yotar edi. Unda xoʻjalik yurituvchi subʼyektlar orasidan mavjud
20
aloqalar, aholi farovonligi va turmush darajasiga baho berish, mehnatga haq
toʻlash, davlat byudjeti, kredit, toʻlov balansi kabi tushunchalar va tasniflashlar
yetarlicha yoritilmas edi. Milliy hisoblar tizimit. esa bu kamchiliklarni bartaraf
etib, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni har taraflama boshqarish
imkoniyatini yaratadi.
Zamonaviy Milliy hisoblar tizimini yaratish va uni takomillashtirishga
iqtisodchi olimlardan J.Keyns, V. Leontyev, S. Kuznets, R. Stoun, K. Klark va
boshqa katta hissa qoʻshdilar. Butun dunyo kapitalistik davlatlar iqtisodiyotini
qamrab olgan 1929—1933-yillardagi inqiroz davlat ijtimoiy bozor faoliyatini bir
tomonlama, faqat kuzatib turish emas, balki uning ichki mohiyatni tahlil qilib
muvofiklashtirib turishi lozimligini koʻrsatdi. Shundan kelib chiqib "davlatlarning
aktiv
iqtisodiy
roli"ni
bajarish
uchun
mamlakatlarning
makroiqtisodiy
koʻrsatkichlarini hisoblaydigan tizimni — Milliy hisoblar tizimit.ni yaratish
zaruriyati tugʻildi. Dastlabki vaqtda Milliy hisoblar tizimit. milliy daromad
koʻrsatkichini hisoblashga qaratildi. 20-asrning 30-yillarida Angliya, Avstriya,
Fransiya, Norvegiya, Germaniya va AQShda milliy daromad koʻrsatkichi
hisoblandi. 40—50-yillarda kapitalistik mamlakatlarda Milliy hisoblar tizimit.ni
qoʻllash kengaya bordi va Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan soʻng davlatni
boshqarish tizimida Milliy hisoblar tizimit.ni qoʻllash zaruriyati yanada kuchaydi.
Makroiqtisodiy koʻrsatkichlar — milliy mahsulot, milliy daromad, isteʼmol,
jamgʻarma (kapital qoʻyilmalar) va h.k.lar hisoblana boshlandi. 1951-yilda Parijda
Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiniig Milliy hisoblar tizimit. standarti loyihasi qabul
qilindi. 1953-yil BMT ning statistika boʻlimi tomonidan amaliyotga tadbiq etish
uchun Milliy hisoblar tizimit.ning andozasi qabul qilindi. 1968-yil BMTning
statistika komissi-yasi 15 yillik tajriba asosida Milliy hisoblar tizimit.ning yangi
xalqaro andozasini ishlab chiqdi va u 1993-yilning fevralga qadar qoʻllanildi.
1993-yil fevralda BMT statistika komissiyasining navbatdagi sessiyasida Milliy
hisoblar tizimit.ning yangi xalqaro andozasi qabul qilindi, undagi yangiliklardan
biri sifatida
makroiqtisodiy statistikaning koʻrsatkichlari qatoriga toʻlov
balanslari, davlat byudjeti koʻrsatkichlari kiritildi. Yevropa Ittifoqi 1995-yilda
21
BMTning "Milliy hisoblar tizimi" andozasi asosida "Yevropa milliy hisoblar
tizimi"ni qabul qildi.
Barcha rivojlangan mamlakatlar oʻz iqtisodiy qudrati va aholi turmush
darajasi koʻrsatkichlarini Milliy hisoblar tizimit. yordamida hisoblaydilar.
BMTning xalqaro tashkilotlari bunday tizimga oʻtishni har tomonlama
ragʻbatlantirmoqdalar.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, hisob va statistikani xalqaro
andozalarga oʻtkazishta kirishdi va shu maqsadda 1994-yilda "Oʻzbekistonda
xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga oʻtish davlat
fasturi" ishlab chiqildi va u bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Bu ishga
Oʻzbekiston Respublikasi Statistika davlat qoʻmitasi rahbarlik qiladi va 1991—
2002-yillar boʻyicha i.ch, daromadlarning hosil boʻlishi, taqsimlanishi, ulardan
foydalanish, shuningdek, kapital harajatlarning umumiy hisoblamalari tuzildi.
Milliy hisoblar tizimit.ni "Yevropa M.H-T.— 95" metodologiyasi asosida
Oʻzbekiston Respublikasi ning bozor munosabatlarini oʻtish davri xususiyatlarini
hisobga olgan hodda joriy etish bilan bogʻliq ishlar amalga oshirilmoqda.
22
2.3. Asosiy fondlar ularni tasniflash va baholash usulari
- korxonalarning asosiy fondlari– ishlab chiqarishga uzoqxizmat qiladigan, o‘z
natural buyum shaklini uzoq vaqt o‘zgartir-magan holda ishlab chiqarish
jarayonida bir necha bor qatnashadigan mehnat qurollari va vositalari. Odatda
Asosiy fondlarga ishlab chiqarishda bir yildan ortiq xizmat ko‘rsatadigan molmulk
kiritiladi (rivojlangan kapitalistik davlatlarda Asosiy fondlar o‘rniga asosiy kapital
tushunchasi qo‘llaniladi). Asosiy fondlar o‘z qiymatini tayyor mahsulotga astasekin, bir necha yillik ishlab chiqarish jarayonida qismlar bilan o‘tkazadi, mahsulot
sotilgach, korxonaga pul sha-klida qaytib keladi (qarang Amortizatsiya ajratmalari). Asosiy fondlar qiymat jihatidan korxonaga qo‘yilgan pul bo‘lsa, moddiy
jihatdan bino, inshootlar, mashina-uskuna va boshqalardan iborat. Asosiy
fondlarning qiymat ifodasi buxgalteriya balansida asosiy vositalar deb yurtiladi.
Asosiy fondlardatutgan o‘rniga qarab Asosiy fondlar asosiy ishlab chiqarish va
asosiy noishlab chiqarish fondlariga bo‘linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari
ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar yaratishda qatnashadi. Ular tarmoqlararo
taqsimlanishi jihatidan sanoat, qurilish, transport, qishloq xoʻjaligi fondlaridan
iborat bo‘ladi,
texnologik jihatdan aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi. Aktiv fondlar mahsulot
yaratishda bevosita qat-nashuvchi mehnat qurollaridan, passiv fondlar ishlab
chiqarishning moddiy sharoiti bo‘lgan qurilmalar, binolar, inshootlar, omborlar va
boshqalardan iborat. Mod-diy-natural tarkibiga ko‘ra Asosiy fondlar quyidagi
guruhlarga ajratiladi: binolar, inshootlar; uzatma qurilmalar; quvvat mashinalari va
jihozlari; ish ma-shinalari va jyhozlari; transport vosi-talari; ishlab chiqarish va
xo‘jalik inventari; ulov va mahsuldor chorva; mevali bog‘lar va da-raxtlar; yerlarni
yaxshilashga sarflangan kapital harajatlar. Asosiy noishlab chiqarish fondlariga uyjoy binolari, maktablar, klublar, davolash muassasalari va boshqa kiradi. Qishloq
23
xoʻjaligi korxonalarida Asosiy fondlar balansida irrigatsiya-meliorasiya fondlari
qiymati alohida bandda ko‘rsatiladi (ular inshootlar tarkibida hisobga kiritiladi).
Xo‘jaliklarning Asosiy fondlar buxgalteriya hisobida 01 raqamli hisobvaraqda
qayd etiladi, natural hamda qiymat ko‘rsat-kichlarida hisobga olinadi. Natural
ko‘rsatkichlar (dona-si, Vt hisobidagi quvvat, m2 hisobidagi sathi va boshqalar)
Asosiy fondlarning sifat va miqdori tarkibi, xo‘jaliklarning ishlab chiqarish
imkoni-yatlari, sotib olingan texnika yoki bino, inshootning qurilgan vaqti haqida
tasavvur beradi.
Asosiy
fondlar
va
ularni
tasniflash
Milliy boylikning mehnat natijasida paydo bo‘lgan qismi – milliy mulkning 90
foizi
asosiy
fondlar
hissasiga
to‘g‘ri
keladi.
Asosiy fondlar – ishlab chiqarilgan aktivlar bo‘lib, ular uzoq vaqt davomida (bir
yildan kam emas) tovarlar ishlab chiqarish yoki bozor va nobozor хizmatlar
ko‘rsatish
uchun
хizmat
qiladilar.
1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan
funktsiyalariga
qarab
quyidagicha
tasniflanadi:
binolar
(yashalmaydigan),
yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab
chiqarish va хo‘jalik ashyolari, ishchi mollar, maхsuldor mollar, ko‘p yillik
o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash
asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona
foydalanishni
o‘rganishda
qo‘llaniladi.
1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan
funktsiyalariga
qarab
quyidagicha
tasniflanadi:
binolar
(yashalmaydigan),
yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab
chiqarish va хo‘jalik ashyolari, ishchi mollar, maхsuldor mollar, ko‘p yillik
o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash
asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona
foydalanishni
o‘rganishda
24
qo‘llaniladi.
Asosiy fondlar tarkibiga erlarni yaхshilash (melioratsiya, quritish, irrigatsion va
boshqa ishlar) uchun qilingan kapital harajatlar va erga egalik qilish huquqini
o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan хizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar ham
kiradi.
Asosiy fondlar tarkibini o‘rganish maqsadida ularni quyidagi belgilari bo‘yicha
guruhlarga ajratiladi:
iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha – tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar (shu
jumladan, sanoat, qishloq хo‘jaligi, qurilish va h.k. tarmoqlar) asosiy fondlari,
хizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar (shu jumladan, transport, aloqa, savdo) asosiy
fondlari;
mulk formasi bo‘yicha – davlat mulkida bo‘lgan, хususiy mulkda bo‘gan asosiy
fondlar;
ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi darajasiga qarab – bevosita mahsulot
ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida qatnashuvchi asosiy fondlar
va
harakatda
bo‘lmagan
asosiy
fondlar,
shu
jumladan,
zahirada,
konservatsiyada, ta’mirlashda, rekonstruktsiyada bo‘lganlar;
ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi darajasiga qarab – bevosita mahsulot ishlab
chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida qatnashuvchi asosiy fondlar va harakatda
bo‘lmagan asosiy fondlar, shu jumladan, zahirada, konservatsiyada, ta’mirlashda,
rekonstruktsiyada bo‘lganlar;
kimga qarashli ekanligiga qarab – хususiy va ijaraga qo‘yilgan asosiy fondlar;
хududlar bo‘yicha joylashishiga qarab – tumanlar, shaharlar, viloyatlar va
respublika asosiy fondlari.
O‘zbekiston Respublikasi asosiy fondlarining tarkibi Bevosita mahsulot ishlab
chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida ishtirok etuvchi asosiy fondlarni
bajarayotgan funktsiyasiga qarab aktiv va passiv guruhlarga ajratish mumkin.
Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonini amalga oshirish
25
uchun хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ishlab chiqarish fondlari bilan ta’minlangan
bo‘lishlari lozim. Ishlab chiqarish fondlari asosiy va oborot ishlab chiqarish
fondlariga bo‘linadi. Ular o‘rtasidagi farq quyidagilardan iboratdir:
asosiy fondlar ko‘p ishlab chiqarish tsikllarida qatnashib, o‘z qiymatini qismlab,
sta-sekin yangidan tayyorlanayotgan mahsulotga o‘tkazib boradi; oborot fondlari
esa bitta ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o‘z qiymatini to‘liqligicha yangidan
ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o‘tkaziladi;
oborot fondlari bevosita ishlab chiqarish jarayonida bo‘lsa, asosiy fondlar shunday
bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin;
asosiy fondlar buyum shaklida tayyor mahsulotga qo‘shilmaydi, oborot
fondlari esa qo‘shiladi va tayyor mahsulotning o‘zagini tashkil etadi;
asosiy fondlar buyum shaklida tayyor mahsulotga qo‘shilmaydi, oborot fondlari
esa qo‘shiladi va tayyor mahsulotning o‘zagini tashkil etadi;
asosiy fondlar tarkibiga хizmat qilish muddati bir yildan ortiq va qiymati 15 ta
minimal ish haqqidan ortiq bo‘lgan fondlar kiradi.
Asosiy fondlar ishlab chiqarishning moddiy asosini tashkil qiladi. Ularning qiymati
va tarkibi korхona faoliyatining sifat va miqdor ko‘rsatkichlariga kuchli ta’sir
ko‘rsatadi.
Statistikada asosiy fondlarning хajmini o‘rganishda natural va qiymat
ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Asosiy fondlarni qiymat ko‘rinishda
baholashda quyidagi qiymat turlari qo‘llaniladi:
to‘la boshlang‘ich qiymati;
to‘la tiklash qiymati;
eskirishni hisobga olgan holdagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati;
balansdagi qiymati;
26
bozor qiymati;
yo‘kotishdagi qiymati.
Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib
keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi. Demak,
to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi
qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy
fondlarning хajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni teхnika bilan
qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat
amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har
bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy
baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy хajmiga fizik hajm va baho
o‘zgarishlari хam ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha
hisoblangan
asosiy
fondlarning
juz’iy
kamchiligidir.
SHuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo
qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning
to‘la tiklash qiymati – ularning хozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish
qiymatidir.
Masalan, 2 yil ilgari «A» markali 10 ta stanok uchun sarf qilingan harajatlar (sotib
olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun) 10.000 so‘mni tashkil qildi. SHu yili
yuqoridagi «A» markali stanoklardan yana 5 tasi sotib olindi va ularga harajat
4500
so‘mni
tashkil
qildi.
Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy
sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m.
Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy
sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m.
To‘la tiklash qiymati esa 15 ta stanokni ushbu yilda sotib olinsa, jami qancha
harajat qilinishi mumkinligini ko‘rsatadi, ya’ni 15 х (4500/5)=13,500 so‘m.
Qayta baholash bilan bir qatorda asosiy fondlarning eskirish summalari ham
aniqlanadi.
27
Asosiy fondlar o‘z qiymatlarini doimiy ravishda ishlab chiqarilayotgan maхsulot
tannarхiga o‘tkazib turganligi sababli boshlang‘ich va tiklash qiymatlarining
eskirishi hisobiga olingan хoldagi qiymatlari ham aniqlanadi. Buning uchun to‘liq
qiymatdan
eskirish
summasi
ayriladi.
Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb
olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq
qiymat
13500
-4050=9450
m.s.ga
teng.
Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb
olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq
qiymat
13500
-4050=9450
m.s.ga
teng.
Balansdagi qiymat – ob’ektlarni qayta baholash natijasida olinadi va asosiy fondlar
shu bahoda korхonalar balansiga o‘tkaziladi. Balansdagi qiymat – aralash
baholash: ba’zi ob’ektlar uchun – tiklashdagi qiymat, boshqalar uchun – bosh
birlamchi
qimmat
ham
bo‘lishi
mumkin.
Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan
qiymatini ifodalaydi.
Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan
qiymatini ifodalaydi.
Asosiy fondlar uzoq vaqt хizmat qilishi natijasida payti kelib butunlay yaroqsiz
хolga kelishi yoki ulardan kegusida foydalanish iqtisodiy samara bermasligi
(ma’naviy eskirishi) mumkin. Bunday paytlarda asosiy fondlar ishlab chiqarish
jarayonidan chiqariladi. Ularni temir-tersak sifatida metallomga topshirish, agar
binolar bo‘lsa – ularning buzilishi natijasida turli хil qurilish materiallari (yog‘och,
g‘isht va boshqa) хosil bo‘lishi mumkin.
28
2.4. Milliy boylikni ko’paytirish holati va takror ishlab
chiqarish ko’rsatkichlari
Hisobga
olinadi.Agar
chiqarishni
texnik jihatdan
qayta
masalalarini
hal
asbob-uskunalami
guruh
turlari
va
asosiy
qilish,
bo‘yicha
fondlarning
natural
qurollantirish
va
graflklar
baholash-hhlzb
zamonaviylashtirish
ta’mirlash
tuzish,
uchun
ularning
shuningdek,
ta’mirlash
vositalariga bo'lgan ehtiyojni aniqlash imkonini bersa, qiymat bo‘yicha baholash
esa,
asosiy
ularning
asosiy
fondlarni
mavjud
fondlar
va
qayta
ishlab
hajmini
aniqlash,
ishlab
chiqarish
chiqarishni
amortizatsiya
quwatlaridan
rejalashtirish,
hajmini
belgilash,
foydalanish
darajasini
guruhlarining
qiymat
tahlil qilish va hokazolarda muhim ahamiyat kasb etadi.
Asosiy
fondlaming
umumiy
hajmida
bo‘yicha
o‘zaro
ettiradi
hamda
ishlab
chiqarish
qismini
-
amaliyotda
fondlari
mashina
va
takomillashtirishdan
qanchalik
yuqori
nisbati
turlar bo ‘yicha
asosiy fondlaming
aks
alohida
foizlarda
o‘lchanadi.
tuzilmasining,
birinchi
bo‘Isa,
bo‘lishi
ishlab
Korxona
o ‘rinda
ko'paytirishga
asbob-uskunalarni
manfaatdor
tuzilmasini
lozim.
chiqarilayotgan
asosiy
uning
aktiv
yo‘naltirilgan
Ulaming
ulushi
mahsulotlar
miqdori
shunchalik katta bo‘ladi
va aksincha.
Korxona asosiy fondlarining turlar bo‘yicha tuzilmasi, ko‘p jihatdan
kapital
qo‘yilmalarning
yangi
qurilish
kengaytirish
bo‘ladi.
va
Asosiy
va
texnologik tuzilmasi
qayta
qayta
ta’mirlash,
qurollantirish
fondlaming
chiqarishni ixtisoslashtirish
va
turlar
amaldagi
bilan
29
awaldan
bo‘yicha
konsentratsiya
ta’sir o‘tkazadi.
orqali, jumladan,
ishlab
ulaming
chiqarishni
belgilab
qo‘yilgan
tuzilmasiga
ishlab
qilish darajasi ham katta
Milliy mahsulotni hisoblashda milliy hisoblar tizimidan foydalaniladi. Milliy
hisoblar tizimi (MHT) - bu barcha asosiy iqtisodiy jarayonlarni, takror ishlab
chiqarish sharoitlari, jarayonlari va natijalarini tavsiflovchi o’zaro bog’liq
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, tasniflar va guruxlar tizimi. MHT BMT tomonidan
e’lon qilingan «Milliy hisoblar va yordamchi jadvallar tizimi» nomli hujjat asosida
xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953 yildan boshlab qo’llanila boshladi.
Hozirgi davrda dunyoning 100 dan oshiq mamlakatlarida, shu jumladan
O’zbekistonda mazkur tizim keng qo’llaniladi. Milliy hisoblar tizimi asosini
yig’ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va xarajatlar balansi misol bo’lishi
mumkin. Daromadlar xo’jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi,
foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya) summasini aks ettiradi.
Xarajatlar to’rtta guruxdan iborat bo’ladi: iste’mol, investitsiyalar, davlat xaridi,
sof eksport. Milliy hisoblar makroiqtisodiyotning me’yordagi - muvozanatli
holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi.
Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YAIM uch xil usul bilan hisoblanishi
mumkin: Birinchi usul - bu YAIMni hisoblashga qo’shilgan qiymatlar bo’yicha
yondashuv Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha yaratilgan
qo’shilgan qiymatlar qo’shib chiqiladi (YAIM tarmoq va ishlab chiqarishlar
bo’yicha). Bu usul bilan hisoblangan YAIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini
yaratishdagi o’rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi. Ikkinchi usul - bu
YAIMni hisoblashga sarf-xarajatlar bo’yicha yondashuv Bunda mazkur yilda
ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini sotib olishga qilingan butun
sarflar qo’shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan pirovard
mahsulotlarni mamlakat ichida xo’jalikning uchta sub’ekti - uy xo’jaliklari, davlat,
tadbirkorlar, hamda tashqaridan chet ellik iste’molchilar sotib olishi mumkin. Uy
xo’jaliklarining iste’mol sarflari - bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga, xizmatlarga,
uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan
sarflardir.
30
Investitsion sarflar - tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi jamg’arishga
qiladigan sarflaridir. Investitsion sarflar asosan uchta qismdan iborat: a)
tadbirkorlar tomonidan mashina, uskuna va stanoklarning barcha xaridi; b) barcha
qurilishlar; v) zahiralarning o’zgarishi. Birinchi gurux elementlarning «investitsion
sarflar» tarkibiga kiritilish sababi aniq; qurilishlarning bunday sarflar tarkibiga
kiritilishi. yangi fabrika, ombor yoki elevator qurilishi investitsiyalar shakli
hisoblanadi. YAIM tarkibiga tovar zaxiralarnish ko’payishi, ya’ni ishlab
chiqarilgan, lekin mazkur yilda sotilmagan barcha mahsulotlar kiritiladi. ya’ni
YAIM o’z ichiga yil davomidagi zahiralar va extiyotlar barcha o’sishining bozor
qiymatini oladi. Zaxiralarning bu o’sishi YAIMga joriy ishlab chiqarish hajmi
ko’rsatkichi sifatida qo’shiladi. Zahiralar kamayganda, bu kamayish YAIM
hajmidan chiqarilishi zarur. Zahiralarning kamayishi yil davomida milliy
iqtisodiyotda ishlab chiqarilgandan ko’proq mahsulot sotilganligini bildiradi.
Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotni va
bunga qo’shimcha oldingi yillardan qolgan zahiralarning bir qismini iste’mol
qilgan
bo’ladi.
Milliy hisoblar tizimida YAIMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki investitsiyalar
tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki investitsiyalar mos ravishda
xususiy va milliy kompaniyalar amalga oshiradigan investitsion sarflarni bildiradi.
yalpi investitsiyalar o’z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol
qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o’rnini qoplash uchun mo’ljallangan
barcha investitsion tovarlar ishlab chiqarishni, hamda iqtisodiyotda kapital
qo’yilmalar hajmiga har qanday sof qo’shimchalarni oladi. yalpi investitsiyalar
mohiyatiga ko’ra iste’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash summasini va
investitsiyalarning o’sgan qismidan iborat bo’ladi. Boshqa tomondan sof xususiy
ichki investitsiyalar tushunchasi joriy yil davomida qo’shilgan investitsion tovarlar
summasini tavsiflash uchun ishlatiladi. Davlat sarflari - bu mahsulotlarni va
iqtisodiy
resurslarni,
xususan
ishchi
kuchini
sotib
olishga
davlatning
(boshqaruvning quyi va mahalliy organlari bilan birga) qilgan barcha sarflarini o’z
ichiga
oladi.
31
Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat ichidagi
iste’molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog’liq. Shu sababli
YAIMni sarflar bo’yicha hisoblashda tovar va xizmatlarga chet elliklarning
sarflari, ya’ni eksport qiymati ham qo’shiladi. Boshqa tomondan, iste’mol va
investitsion sarflar hamda davlat mablag’larining bir qismi import qilingan, ya’ni
chet elda ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarishning
umumiy hajmi asossiz oshib ketmasligi uchun import hajmi YAIM tarkibidan
chiqariladi. Eksport va import miqdorlari o’rtasidagi farq tovar va xizmatlarning
sof eksporti yoki oddiy qilib sof eksport deyiladi. Sof eksport ijobiy va salbiy
bo’lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo’lsa ijobiy, import eksportdan
ortiq bo’lsa salbiy bo’ladi. Qarab chiqilgan sarflarning to’rt toifasiga notijorat
muassasalar (kasaba uyushmalar, siyosiy partiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy
tashkilotlar) sarflari va moddiy aylanma vositalari zahirasidagi o’zgarishlarni
qo’shib
chiqish
yo’li
bilan
YAIM
hajmi
aniqlanadi.
Uchinchi usul - bu YAIMni hisoblashga daromadlar bo’yicha yondashuv. Mazkur
yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlar uy
xo’jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foyda shaklida kelib
tushadi. Shu sababli bu usulda YAIM pirovard mahsulot hisobidan olingan ana shu
barcha daromadlarni qo’shib chiqish orqali aniqlanadi. YAIMni daromadlar
bo’yicha hisoblashda uy xo’jaliklari, korxona va davlat muassasalarining dastlabki,
ya’ni taqsimlangan daromadlarini mehnat haqi va yalpi foydaga (renta, ssuda foizi
va tadbirkorlik foydasi va h.k.) ajratish mumkin. YAIMni mazkur usul bo’yicha
hisoblashda daromadlarning barcha summasiga iste’mol qilingan asosiy kapital
qiymati (amortizatsiya ajratmasi) va biznesga egri soliqlar summasi ham
qo’shiladi. Uchta qismdan iborat: a) tadbirkorlar tomonidan mashina, uskuna va
stanoklarning barcha haridi; b) barcha qurilishlar; v) zahiralarning o’zgarishi.
Birinchi guruh elementlarning «investitsion sarflar» tarkibiga kiritilish sababi aniq;
qurilishlarning bunday sarflar tarkibiga kiritilishi. o’z-o’zidan aniqki, yangi
fabrika, ombor yoki elevator qurilishi investitsiyalar shakli hisoblanadi. YAIM
32
tarkibiga tovar zaxiralarning ko’payishi, ya’ni ishlab chiqarilgan, lekin mazkur
yilda sotilmagan barcha mahsulotlar kiritiladi. Boshqacha aytganda YAIM o’z
ichiga yil davomidagi zahiralar va extiyotlar barcha o’sishining bozor qiymatini
oladi. Zaxiralarning bu o’sishi YAIMga joriy ishlab chiqarish hajmi ko’rsatkichi
sifatida qo’shiladi. Zahiralar kamayganda, bu kamayish YAIM hajmidan
chiqarilishi zarur. Zahiralarning kamayishi yil davomida milliy iqtisodiyotda ishlab
chiqarilgandan ko’proq mahsulot sotilganligini bildiradi. Boshqacha aytganda
Jamiyat mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotni va bunga qo’shimcha
oldingi yillardan qolgan zahiralarning bir qismini iste’mol qilgan bo’ladi.
Milliy hisoblar tizimida YAIMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki investitsiyalar
tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki investitsiyalar mos ravishda
xususiy va milliy kompaniyalar amalga oshiradigan investitsion sarflarni bildiradi.
yalpi investitsiyalar o’z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol
qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o’rnini qoplash uchun mo’ljallangan
barcha investitsion tovarlar ishlab chiqarishni, hamda iqtisodiyotda kapital
qo’yilmalar hajmiga har qanday sof qo’shimchalarni oladi. yalpi investitsiyalar
mohiyatiga ko’ra iste’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash summasini va
investitsiyalarning o’sgan qismidan iborat bo’ladi. Boshqa tomondan sof xususiy
ichki investitsiyalar tushunchasi joriy yil davomida qo’shilgan investitsion tovarlar
summasini tavsiflash uchun ishlatiladi. Davlat sarflari - bu mahsulotlarni va
iqtisodiy
resurslarni,
xususan
ishchi
kuchini
sotib
olishga
davlatning
(boshqaruvning quyi va mahalliy organlari bilan birga) qilgan barcha sarflarini o’z
ichiga
Shu
oladi.
bilan
bir
vaqtda
uskunalar
oshdi.
Biz uskunalar haqida gapirish bo'lsa, u ba'zi yo'nalishlari ajratish shartli mumkin.
Dastlab, u, shunday qilib, ularning ishlash xususiyatlariga va takomillashtirilgan
texnik imkoniyatlarini oshirish, mavjud mashinalari takomillashtirish ta'kidlash
lozim. Shuningdek mexanizatsiyalash va uskunalar ish faoliyatini yaxshilash
mumkin dastgohlar avtomatlashtirish bor. Shuningdek, dasturlashtirilgan nazorat
imkoniyati uchun bir odam keng ishlatiladigan tarjima uskunalar jalb qilish
33
zarurligini kamaytirish uchun. Qachon biz uskunalarni modernizatsiya iqtisodiy
samarali, deb aytish mumkin? uning ortib yillik ishlab chiqarish hajmi amalga
oshiruvchi so'ng, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va samaradorlikni
oshirish, bo'lsa, u behuda emas amalga oshirildi, degan ma'noni anglatadi. Bu
ishlab
chiqarish
Asosiy
va
rentabelligini
fondlarning
oshiradi.
eskirishi
Jismoniy eskirish
Ma’naviy eskirish
Asosiy fondlarning
ish bilan
ta’minlanganlik darajasi; Mehnat qurollaring sifati; Xodimlar malakasi darajasi;
Asosiy fondlardan foydalanish qoidalariga rioya qilish darajasi; Ishlab chiqarish
shart-
sharoitlari.
Asosiy fondlardan
qayta ishlab
chiqarish
qiymatining
Asosiy fondlar
pasayishi;
(tehnika)ning
bo’lgan Turlaridan
ishlab chiqarish
foydalanish.
darajasi
yuqoriroq
Amortizatsiya
mе'yori
asosiy fondlar turiga, xizmat qilish muddatiga ko’ra tabaqalashtiriladi. Amortizatsi
ya qiymati ishlab chiqarilgan
mahsulotning
tannarxiga kiritib
boriladi. Mahsulot sotilgach, bu qiymat
amortizatsiya ajratmalari ko’rinishida eskirganjixozlar o’rniga yangisini sotib olish
uchunzarur bo’lgan
Amortizatsiya ajratmalari —
mablaglar summasi
tarzida jamgariladi.
maxsulot tannarxiga kiritiladigan
asosiy
fondlar amortizatsiyasi summasi; asosiy fondlarni qisman tiklash (kapital ta'mir va
yangilash) va to’liq tiklash
еnovatsiya) fondlarini
(r
yaratishga xizmat
qiladi.
Amortizatsiya ajratmalari
е'yorlari
m
asosiy fondlar qiymatiga mutanosib, ya'ni
taxminiy foydalanish muddatiga tеkis taqsimlanishi yoki kamayib boruvchi balans
usulida — jadallashtirilgan tartibda xisoblanishi mumkin. Jadallashtirilgan tartibda
foydalanishning birinchi
yilida amortizatsiya mе'yori
marta oshiriladi, ikkinchi yili
qoldiq
20 foizi middorida va shu tarzda ajratmalar nazarda tutiladi
34
2
qiymatining
va bu
ish shu
tarzda davom ettiriladi. Natijada asosiy fondlar diymatining 2/3
qismi ular xizmat muddatining
yarmidayoq amortizatsiyalanadi. Amortizatsiya
mе'yorlarining pasaytirilishi asosiy fondlarning yangilanishini sеkinlashtiradi,
oshirilgan
е'yorlar maxsulot
m
amortizatsiya ajratmalari
davlat
tannarxini
qimmatlashtiradi. Shu
sababli
tomonidan
tartibga solinadi. Amortizatsiya
ajratmalari ta'minlanishi kеrak bo’lgan asosiy shart asosiy fondlar eskirishining
to’liq qoplashi va ularning takror yaratilishiga erishishdir.
rivojlangan
mamlakatlarda davlat
Bozor
iqtisodiyoti
amortizatsiya ajratmalari
normativlarini bеlgilab, jadallashtirilgan amortizatsiya orqali tadbirkorlarga soliqqa
tortiladigan foyda
summasini
kamaytirishga imkoniyat
yaratib
bеradi.
Ayni paytda asosiy fondlar qiymatini xisobdan chiqarishni tеzlatish tadbirkorni
asosiy fondlarning
ma'naviy eskirishi
bilan bog’liq
extimoli
bo’lgan
zarar ko’rishdan
saqlaydi, yangi
tеxnika va tеxnologiyani
tеzroq
joriy etishga rag’batlantiradi.
Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlarning o’zini yoki uning ba'zi
qismlarini
yangilash vaqti kеlguncha shu shaklda ma'lum fondda jamg’arilib
turiladi va bu fondni amortizatsiya fondi d еb ataydilar. Dеmak, amortizatsiya
fondi — amortizatsiya ajratmalari xisobiga shakllanadagan maxsus fonddir.
35
Xulosa
Milliy boylik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo’lib u ijtimoiy takror ishlab
chiqarish jarayonining boshlang’ich va yakuniy holatini ifodalaydi. Milliy boylik
hajmining ortishi iqtisodiy o’sishning muhim omili hisoblanadi. Shu bilan birga
milliy boylikda ishlab chiqarish jarayonining natijalari mujassamlanadi. U ishlab
chiqailgan mahsulot hisobiga to’ldiriladi va yangilanadi. Milliy boylik hajmi ,
uning tarkibi, dinamikasi va ulardan foydalanish darajasi davlat va xalqaro
statistikada mamlakat ijtimoiy –iqtisodiy rivojlanishining muhim yakunlovchi
ko’rsatkichlari sifatida qaraladi.
Milliy boylik — mamlakatning tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar koʻrsatish va
kishilar hayotini taʼminlash sharoitlarini belgilovchi resurslari majmui. Umuman,
mamlakatning
mulkiy holatini tavsiflashda
qoʻllaniladigan Milliy boylik
koʻrsatikichi turli shaklda jamgʻarilgan kishilar mehnat mahsullari natijalari bilan
birga iqtisodiy muomalaga kiritilgan tabiat resurelarini, shuningdek, xorijdagi
moliyaviy aktivlar va hisobkitoblar saldosini ham oʻz ichiga oladi. Milliy boylikni
hisoblash milliy hisoblar tizimi konsepsiyasiga asoslanadi, Milliy boylik har bir
mamlakat xalqi hayoti va taraqqiyotida katta ahamiyatga ega boʻlib, umumiy hayot
darajasini, mamlakatning salohiyatini ifodalaydigan juda muhim makroiqtisodiy va
umumiqtisodiy koʻrsatkichdir. Milliy boylik birinchi marta ingliz iqtisodchisi U.
Petti (1623—1687) tomonidan 1664-yilda hisoblangan edi, Fransiyada Milliy
boylikni birinchi marta ba-holash 1789-yilda, AQShda 1805-yilda, Rossiyada
1864-yilda amalga oshirilgan edi. U. Petti "mehnat — boylikning otasi, yer —
uning onasi", — degan va umumiy boylikni ishlab chikarilgan mahsulotlardan
iborat, deb tushungan. Milliy boylikni hisoblashda qishilik jami-yati hayoti va
taraqqiyotining moddiy asosi, birinchi, navbatda, moddiy tabiat ekanligini
unutmagan holda, eng avvalo tabiiy boyliklar — yer, yer osti boyliklari, suvlar,
oʻrmonlar va boshqa aniq va toʻgʻri hisobga olinishi lozim. Soʻngra ular vositasida
inson mehnati bilan ishlab chiqarilgan va jamgʻarilgan moddiy boyliklar toʻlatoʻkis hisobga kiritilishi kerak: 1) moddiy ishlab chiqarish sohasidagi moddiy
36
fondlar; asosiy fondlar; moddiy aylanma vositalar; ularning rezervlari; 2) noishlab
chiqarish sohasidagi moddiy fondlar; asosiy fondlar, shu jumladan, turar joy fondi;
boshqa moddiy boyliklar; 3) aholi uy-roʻzgʻor xoʻjaligidagi uzoq muddatli
foydalaniladigan moddiy neʼmatlar; 4) turli xil rezerv fondlar. Bu fondlarni yana
ikki fondga boʻlish mumkin: 1) unumli (ishlab chiqarish) fondlari; 2) bevosita
isteʼmolbop fondlar. Milliy boylikni mulkchilik shakllari boʻyicha tasniflashning
ahamiyati katta.
37
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari. 2022-2026-yillarda
Yangi O‘zbekistonni rivojlantirish strategiyasi haqida. Toshkent shahri,
2022 yil 28 yanvar, PF-60-son.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlis
Senati va Vakillar palatasida. 2020 yil 24 yanvar. //Xalq suzi, 2020 yil
yoki 25 yanvar. 19-son.
3. Mirziyoyev Sh.M. Biz buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga qurmoqdamiz. – Toshkent: “Oʻzbekiston” MMUI, 2020 y.
4. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi
kerak. – Toshkent: “Oʻzbekiston” MMUI, 2020 y.
5. Mirziyoyev Sh.M. erkin va erkin, demokratik O'zbekiston davlat
hokimiyati biz bilan birga. – Toshkent: “Oʻzbekiston” MMUI, 2020 y.
6. Gulyamov S.S., Ayupov R., Abdullaev A.M. Iqtisodiy blokcheyn
texnologiyalari raqamlari. -T.: TMI, 2021 yil.
7. G‘ulomov S.S. Intellektual kapitalni rivojlantirish uchinchi uyg'onish
davrining eng barqaror vazifalaridan biridir Xalq so'zi, 2022 yil yoki 5 aprel,
8. Shodmonov Sh va Minovarova G. “Iqtisodiyot nazariyasi” fani bo'yicha
o'quv uslubiy ta'lim texnologiyasi. “Iqtisodiy ta'limdagi o'qitish
texnologiyasi” seriyasidan. T.: TDIU, 2021 , 323 b.
9. Shodmonov Sh., Alimov R., Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: Moliya. 2020.
10. . Shodmonov Sh.Sh., G'afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). - T.
«Media» nashriyoti, 2021. - 794 b.
38