Insonni tushinishga duolizm va monizm nuqtai nazaridan yondashuv.
Reja:
1. Insonni tushinishga duolizm va monizm nuqtai nazaridan yondashuv
2. duolizm va monism haqida tushuncha
3. Bular mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotiga ta’siri
Mamlakatimizning ijtimoiy - siyosiy, madaniy va iqtisodiy hayotida
amalga oshirilayotgan tub o‘zgarishlar respublikamiz olimlari, faylasuflari va
o‘qituvchiziyolilari oldiga Vatanimiz bunyodkorligi va taraqqiyoti yo‘lida hal
qiluvchi hissa qo‘shishi lozim bo‘lgan yosh kadrlarni tarbiyalash, dunyoqarashini
zamonaviy ilmfan bilan qurollantirish, yurt istiqboli uchun o‘z sohasining malakali
mutaxassisi bo‘lib etishishini ta’minlab berishdek mas’uliyatli vazifalarni
qo‘ymoqda. Insoniyat tarixining ko‘hna qadriyati, ilm-fan tizimining uslubiy asosi,
inson ruhiy-ma’naviy, intellektual
borlig‘ining noyob sarchashmasi bo‘lgan
falsafa fani ushbu murakkab tarixiy jarayonda yosh avlodning hayotiy maqsad va
kasbiy ko‘nikmalarini shakllantirishda dastur ul-amal bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zining uch ming yillik tarixi bilan falsafa fani olam va odam, jamiyat va inson,
borliq va bilish muammo hamda munosabatlari qonuniyatlarini talabalarimiz bilim,
ko‘nikmalari orqali real hayotga yo‘naltiradi. Katta hayot yo‘lidagi murakkab
vaziyatlarda falsafa fani bilim va ko‘nikmalari masalaning echimini izlash,
hodisalardan mazmun va ma’no qidirish, kelajak uchun kuch va ichki quvvat
topishga yo‘l ko‘rsatadi. Qolaversa falsafa demokratik jamiyatning ma’naviy
hayotini, mamlakatning siyosiy, iqtisodiy, axloqiy, huquqiy va boshqa sohalari
taraqqiyotini belgilovchi muhim omil sifatida taraqqiyotning metodologik
strategiyasi vazifasini bajaradi.
Sohaning rivoji uchun falsafiy dunyoqarash
asoslarini puxta egallash, olam va inson mohiyatini falsafiy bilish, borliq va
bilishning eng umumiy tamoyillarini o‘zlashtirish talab etiladi. Falsafiy tafakkur va
dunyoqarash buyuk ilmiy kashfiyotlar uchun keng yo‘l ochar ekan, ilm-fan, san’at,
siyosat tarixida o‘chmas iz qoldirgan buyuk olim va daholarning barchasi falsafiy
fikrlash malakasi va madaniyatiga ega bo‘lganliklari uchun katta yutuqlarga
erishganlar. Ularning barchasi o‘zlarining ilmiy, axloqiy, siyosiy, huquqiy, badiiyestetik g‘oyalari bilan falsafiy tafakkur rivojiga ulkan hissa qo‘shganlar. Ilm-fan,
tafakkur tarixi va falsafa hamisha birbirini qo‘llab-quvvatlagan.
Dunyoni sezish – bu o‘zini qurshagan dunyoni sezgilar yordamida hissiy
idrok etish bo‘lib, bunda tuyg‘ular, kayfiyat dunyoni go‘yoki ranglarga bo‘yaydi,
uning obrazini subektiv, sof individual sezgilar orqali aks ettiradi. Masalan, bemor
odamga haddan tashqari yorug‘ bo‘lib tuyulishi mumkin bo‘lgan nur, sog‘lom
odam uchun normal bo‘ladi; daltonik ranglar gammasini, ko‘rish qobiliyati normal
bo‘lgan odamga qaraganda butunlay boshqacha idrok etadi. Bundan dunyoni
sezishning har xil, xususan optimistik, pessimistik, fojeaviy tiplari kelib chiqadi.
Dunyoni idrok etish – bu atrof borliqni ideal obrazlarda tasavvur qilishida
namoyon bo‘ladi. Dunyoni idrok etish to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bo‘lishi, yani borliqqa
mos kelmasligi mumkin. Bu holda borliq noto‘g‘ri tasavvur qilinadi yoki
illyuziyalar, suv parilari, alvastilar, kentavrlar haqidagi tasavvurlarga o‘xshash
fantaziyalar paydo bo‘ladi.
Dunyoni tushunish – insonning va uni qurshagan dunyoning mohiyatini
aniqlash, shuningdek tabiatda yuz beruvchi voqea va jarayonlarning o‘zaro
aloqalarini tushunishga qaratilgan aqliy-bilish faoliyatidir.
Dunyoni sezish va qisman (elementar shakllarda) dunyoni idrok etish
barcha tirik mavjudodlarga xos bo‘lsa xos bo‘lsa, dunyoni tushunish esa faqat
insongaga xos xususiyatdir.
Dunyoqarashda bilish, qadriyatlarga munosabat va xulq-atvorni belgilash
funksiyalari mujassamlashadi.
Dunyoqarashning bilish funksiyasi insonda qiziqish uyg‘otuvchi barcha
savollarni, shuningdek muayyan javoblarni o‘z ichiga oladi. Bilish odamlar
dunyoqarashini boyitadi va kengaytiradi, u jamiyatning rivojlanishiga qarab
yanada teranroq va mazmunan boyroq bo‘lib boradi.
Dunyoqarashning qadriyatlarga munosabat funksiyasi – insonnning
hayotni va o‘zini oliy qadriyat deb hisoblagan holga shakllanadi. Zero, o‘z qadrini
bilmagan inson o‘zgalar qadrini bilmaydi va hayotda o‘z o‘rnini topa olmaydi.
Dunyoqarashning xulq atvorni belgilash funksiyasi – insonda o‘z-o‘zini
tarbiyalash, manaviy madaniyatini takomillashtirish va faqat o‘zining manaviy
dunyosiga munosib muhit tanlash malakalarini shakllantiradi..
Shu bois, muammolarga nisbatan muayyan tarzda yondashadigan har bir
odamning dunyoqarashi, savollari va javoblari doim shaxsiy o‘ziga xoslik bilan
ajralib turadi va hech bo‘lmasa shu sababga ko‘ra boshqa odamlar dunyoqarashiga
hech qachon o‘xshamaydi.
Dunyoqarashning intellektual, emotsional va ruhiy asoslari uzviy bog‘liq
bo‘lib, ular har bir inson uchun mutlaqo muayyan, individual xususiyatlar sifatida
amal qiladi.
Intellektual, emotsional va ruhiy asoslar iroda bilan uyg‘unlikda
e’tiqodlar – odamlar faol qabul qiladigan, ularning ong darajasi va hayotdagi
mo‘ljallariga mos keladigan qarashlarni yuzaga keltiradi.
Dunyoning birligini bitta substansiyadan kelib chiqib tushuntiruvchi
falsafiy ta’limotlar monizmga kiradi. Biroq substansiya har xil tushunilishi: yo
unda inson ongidan qati nazar mavjud bo‘lgan haqiqiy dunyo negizini ko‘rish, yo
uni ongni yaratgan dunyo bilan tenglashtirish, ya’ni substansiyada materiya yoki
ruhni ko‘rish mumkin. Bunga mos ravishda materialistik va idealistik monizmni
farqlash lozim.
Monizmga ikki substansiyaning mushtarakligi g‘oyasidan kelib
chiqadigan dunyoning dualistik talqini qarshi turadi. Birinchi substansiya moddiy
borliq sohasini, ikkinchi substansiya – ruhiy sohani birlashtiradi.
Substansiyaning faolligi va o‘ziga xosligi haqidagi falsafiy g‘oyadan
dunyoning atributliligi muammosi kelib chiqadi. Atribut tushunchasi obektning
zarur, ajralmas, muhim xossasini qayd etadi. Ayrim falsafiy tizimlarda harakat
materiyaning muhim atributi hisoblansa, ayrim tizimlarda – makon va vaqtning
ko‘lamliligi yoki tafakkur va hokazolar shu vazifani bajaradi. Barcha hollarda
harakat muammosini echishga to‘g‘ri keladi. Bunda harakat deganda har qanday
o‘zgarish tushuniladi. Elementar zarralarning bir-biriga o‘tishi, moddiy dunyoning
kengayishi, organizm hujayralarida moddalar almashinuvi, tafakkur jarayoni –
bularning barchasi harakatdir. Dunyo harakatsiz mavjud bo‘lishi mumkin emas.
Boshqacha aytganda, harakat dunyo kabi mutlaq va abadiydir.
Harakat turlarining rang-barangligi makon va vaqt kabi umumiy shakllar
orqali yaxlitlik kasb etadi. Makonda sistemalar, makrosistemalar va megasistemani
tashkil etuvchi struktura elementlari va strukturalarning sinxron o‘zaro aloqasi
qayd etiladi. Vaqtda sistemaning diaxron o‘zgarishi, rivojlanishi va buzilishi qayd
etiladi.
Makon va vaqt – borliqning umumiy shakllari, uning muhim atributlari.
Dunyoda makon va vaqt xossalariga ega bo‘lmagan moddiy tizimlar mavjud emas.
Makon barcha moddiy tizimlardagi elementlarning ko‘lamliligi, strukturaliligi,
mavjudligi va o‘zaro aloqasini tavsiflaydi. Vaqt – materiya borlig‘ining materiya
mavjudligining davomiyliligi, moddiy tizimlar o‘zgarishi va rivojlanishida holatlar
almashuvining ketma-ketligini ifodalovchi shakldir.
Makon va vaqtning umumiy xossalariga quyidagilar kiradi: obektivlik,
harakatlanuvchi tizimlarga bog‘liqlik, uzluklilik va uzluksizlik, cheksizlik
(vaqtning cheksizligi) va cheklilik (makonning cheklanganligi).
-falsafada (muayyan fanlardan farqli o‘laroq) yagona til va yagona tizim
mavjud emas. Bu erda fikrlar rang-barangligi meyor sanaladi. Fanda esa monizm
hukm suradi, chunki hech bo‘lmasa fanning u yoki bu muayyan sohasidagi asosiy
tamoyillar, qonunlar va kategoriyalar tizimi (til)ga nisbatan yondashuvlar birligi
albatta mavjud bo‘ladi;
-falsafa ilmiy bilimlar va dalillardan keng foydalanadi, biroq uning uzilkesil xulosalari ishonchli deb hisoblanishi mumkin emas, zero ular asosan
faylasuflarning subektiv fikrlari va mulohazalariga asoslanadi. Fan esa mohiyat
etibori bilan isbotlangan va sinashta bilimlar olishga harakat qiladi, bunda olingan
bilimlarni tekshirish yoki rad etish imkoniyatining mavjudligi bu bilimlar
haqiqiyligi va ilmiy jihatdan asosliligining muqarrar sharti hisoblanadi;
-falsafiy bilimlarni tajribada sinash mumkin emas (aks holda ular ilmiy
bilimlarga aylanadi);
-falsafa aniq prognoz bera olmaydi, yani u ishonchli bilimlarni kelajakka
tatbiq etishga qodir emas, zero unda bunday bilimlar yo‘q. Ayrim faylasuf falsafiy
qarashlarning muayyan tizimi yordamida faqat bashorat qilishi mumkin, lekin u
olim kabi prognoz qilish yoki modellashtirishga qodir emas.
Falsafaga milliylik xos, fan esa jamoa mehnati mahsuli sifatida dunyoviy
ahamiyatga ega.
Hozirgi dunyoda falsafaning ahamiyati. Bugungi kunda, tezliklar va
yuksak texnologiyalar asrida falsafa kerakmi, u eskirgani yo‘qmi? Uzluksiz
axborot oqimi va surunkali vaqt tanqisligi sharoitida muayyan bilim falsafani siqib
chiqarmaydimi? Bunday savollar mutlaqo o‘rinlidir, lekin ularga javobni hayotning
o‘zi beradi, u hozirgi zamon odami oldiga ko‘p sonli, shu jumladan ilgari hech
qachon mavjud bo‘lmagan, butunlay yangi falsafiy muammolarni qo‘yadi.
Jahon hamjamiyati III ming yillikning boshlanishini, biosfera holati va
yerda hayotning davom etishi uchun o‘z javobgarligini tobora teranroq anglagan
holda qarshi oldi. Ayni shu sababli insonning barkamol rivojlanishi, odamlar,
xalqlar o‘rtasida, shuningdek jamiyat va tabiat o‘rtasida insoniy, yaxshi
qo‘shnichilik munosabatlarini o‘rnatish masalalari azaliy falsafiy mavzular bilan
bir qatorda falsafiy tadqiqotlarda birinchi o‘ringa chiqmoqda. Shu munosabat bilan
faylasuflar avvalo yer yuzida talimning holati va rivojlanish darajasidan qattiq
tashvishda ekanliklarini bildirmoqdalar. Ko‘pgina faylasuflar fikriga ko‘ra, hozirgi
muammolarning aksariyati zamirida aynan qoniqarsiz ta’lim va lozim darajadagi
tarbiyaning yo‘qligi yotadi. Bu muammolarni echishda falsafa ham o‘z rolini
o‘ynashi lozim.
Hamonki plyuralizm falsafada meyor hisoblanar, har bir alohida miyada
esa monizmga, yani qarashlarning tartibga solingan, yaxlit va nisbatan
ziddiyatlardan xoli tizimiga kelish lozim ekan, falsafani qanday o‘zlashtirish,
undan qanday saboq berish mumkin?
Butun dunyoda aksariyat faylasuflarni birinchi navbatda ayni shu masala
qiziqtiradi. Xususan Suqrot, Seneka va o‘tmishning boshqa mutafakkirlari
tajribasiga tayangan holda: Falsafa faktlarni eslab qolishni o‘rgatmasligi, balki
mulohaza yuritish va savollarga javob berish qobiliyatini rivojlantirishi lozim.
Falsafadan saboqlar inson har bir masala yuzasidan mutafakkirlar fikriga murojaat
etmasdan, o‘zi mustaqil o‘ylashni va o‘z aqliga quloq solishni o‘rganishini nazarda
tutmog‘i darkor. Ayni shu sababli falsafaning vazifasi insonga muloqot qilishni
o‘rgatish, u o‘z shaxsiyatining ahamiyatini ko‘rsatishga emas, balki haqiqatning
tagiga etishga harakat qilishiga erishishdan iborat. Bu, o‘z navbatida, barcha
odamlar o‘ziga atrofdagilar quloq solishiga loyiq ekanligini nazarda tutadi.
Bu juda topib aytilgan so‘zlar falsafani fan sifatida o‘rganish, uni bilimlar,
tayyor qoidalar va tariflarning muayyan yig‘indisi sifatida o‘zlashtirish mumkin
emas, degan fikrni yana bir karra tasdiqlaydi. Insonga talim berishda paydeyya
yo‘lini tanlash – unga «nimani ko‘rish lozimligi»ni emas, balki «qaerga va qanday
qarash kerakligi»ni o‘rgatish lozim. O‘z-o‘zidan ravshanki, mazkur vazifani ijodiy
yondashuvsiz, o‘quvchi va o‘qituvchining qiziquvchanligi va intiluvchanligisiz hal
qilib bo‘lmaydi, falsafa esa o‘zining sof ko‘rinishida yo‘qoladi, «havoga
sovuriladi», pirovardda kimdir bayon etadigan, kimdir “o‘tishi”, o‘rganishi va
qolaversa, imtihon topshirishi lozim bo‘lgan “fan”gina qoladi. Boshqacha
aytganda, falsafadan talim berish va uni o‘zlashtirish zamirida ham, albatta ijod
yotishi lozim.
Bunday qarashlarga zid o‘laroq, materiyani birdan-bir substansiya sifatida
etirof etuvchi materialistik monizm tarafdorlari dunyoning birligini uning o‘zidan
kelib chiqib tushuntirishga harakat qiladilar. Bunda ular dunyoga o‘z borlig‘ini
saqlash uchun hech kim va hech narsaga muhtoj bo‘lmagan, borliqning butun
rangbarangligini o‘zidan yaratuvchi deb qaraydilar. Ayni holda echishga to‘g‘ri
keladigan eng og‘ir vazifa bugungi kunda (balki umuman) o‘rganilgan mikrodunyo
va anglab etilgan Koinotning muttasil surilib borayotgan chegaralari ortiga nazar
tashlash imkoniyatiga ega bo‘lmagan holda dunyoning Cheksiz ligi (yoki
chekliligi)ga shak-shubhasiz dalillar keltirishdan iboratdir.
Dualizm. Birinchi asos sifatida ikkita substansiya olingan falsafiy
yondashuv dualizm (lot. dualis – ikki yoqlama) deb ataladi. Nemis faylasufi
X.Volf XVIII asr boshida «dualizm» atamasini falsafiy muomalaga kiritgan.
X.Volf dunyoda barqaror tartibning shakllanishida tafakkur, g‘oyalar va aqlidrokning alohida o‘rnini aniqlash hamda takidlashga harakat qilgan. Uning
zamondoshlari – marifatli absolyutizm g‘oyalarining tarafdorlariga tasiri juda katta
bo‘lgan. X.Volfning falsafaga oid qo‘llanmalari barcha o‘quv yurtlarida o‘qitilgan
va eskirgan (sxolastik) jihatlarni siqib chiqargan. Ular universitet talimining asosiy
manbalari sifatida amal qila boshlagan. Rene Dekart falsafa tarixidan dualizmning
yorqin vakili sifatida o‘rin oldi. R.Dekartning radikal mexanitsizmi uni
materiyaning butunlay ruhsizligi haqidagi yondashuvga olib keldi. R.Dekart
nazarida, moddiy jismoniy substansiya o‘z atributi sifatida uzunlik, kenglik va
chuqurlik ko‘lamigagina ega. U mutlaq bo‘shliqni istisno etadi, harakatlanish, yani
jismoniy zarralarni bo‘lish, joydan-joyga ko‘chirish va o‘zgartirish qobiliyatiga
ega.
Manaviy hayot faylasuf nazarida moddiy hayotdan alohida, o‘zining bilish
va fikrlash faoliyati, intellektual intuitsiya va deduksiya kabi o‘ziga xos
ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. U ruhiy substansiyaning butunlay jismsizligini
etirof etdi. Garchi R.Dekart yangi falsafa va fan asoschilaridan biri bo‘lsa-da,
uning g‘oyalarida o‘rta asr falsafasidan meros qolgan «substansiya» atamasining
alohida narsani tushunish uchun qo‘llanilishiga, shuningdek, u ikki muhim universal va Cheksiz substansiya
– fikrlash va ko‘lamni alohida erkin maqomga ega, deb elon qilganiga
duch kelish mumkin. R.Dekartning «cogio ergo sum» – «men fikrlayapman,
demak, mavjudman», degan iborasi falsafiy tafakkurni barcha narsalarning negizi
sifatida tan olganligidan dalolat beradi. R.Dekart fikrlovchi substansiyaning
uzviyligini va har bir «Men», yani aqlli jonzotga bevosita, ko‘lamli substansiya esa
– bilvosita ochiqligini isbotladi. Ajralmas substansiya (aql) metafizikaning
o‘rganish predmetini, ajraluvchi substansiya (ko‘lam) esa fizika predmetini tashkil
etadi.
Biroq, ikki substansiya – manaviy va moddiy substansiyalarni farqlash, bu
mantiqiy nuqtai nazardan noto‘g‘ri va ratsional manoda juda ko‘p qiyinchiliklarga
sabab bo‘lishi mumkin. Fikrlash va ko‘lamga ikki substansiya tarzida, yani
birbiriga bog‘liq bo‘lmagan mustaqil asoslar sifatida yondashilganida, «ruh» va
«tana» o‘z harakatlarida qanday uyg‘unlashishi, umuman, «tana» qanday qilib
fikrlash qobiliyatini kasb etishi mumkinligini tushunish qiyin. Mohiyat-etiboriga
ko‘ra, substansiya butun mavjudot asosi, hamma narsani o‘z ichiga oluvchi va
o‘zini namoyon qilish uchun hech narsaga muhtoj bo‘lmagan yagona birinchi asos
sifatida namoyon bo‘lgan.
Fransuz faylasufi J.Lametri
o‘zining «Ruhning tabiiy tarixi» deb
nomlangan asarida dualizmni inkor qiladi. U o‘zida tajriba o‘tkazgan – bezgak
kasalligiga chalingach, uning kechishini kuzatgan, pirovardida, insonning ruhiy
holati uning jismoniy vujudiga bog‘liq, degan xulosaga kelgan. J.Lametri
monistikmaterializmni himoya qilib, Cheksiz takomillashuvchi yagona moddiy
substansiya mavjud, degan g‘oyani ilgari surgan. Substansiyaga xos sezish va
fikrlash qobiliyati vujudli jismlarda mavjud bo‘ladi. Sezish va fikrlash
qobiliyatining o‘zi tashqi jismlarning miyaga tasiri bilan bog‘liq. Shu sababli
aynan tashqi dunyo insonning
Asosiy adabiyotlar
1.Abdulla Sher. Estetika.Darslik. -Toshkent: O’zbekiston, 2016.
2.Abdulla
Sher.Axloqshunoslik.Darslik.
-
Toshkent:
O’zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati, 2010
3.Osnovi filosofii. Uchebnik. Izdanie 2-ye, pererabotannoe, dopoln.
/Pod.red.
M.A.Axmedovoy, B.C.Xana V.S.Xana. – T.: Mehnat. 2004.
4.Po’latova D, Izzetova E. Filosofiya. - T.: Sharqshunoslik, 2012. 340-b
5.Saifnazarov I i dr. Filosofiya.- T.: 2002.