Journal of Economy, Tourism and Service
Vol. 2, No. 5, 2023 ISSN: 2181-435X
KORXONALARNING TASHKILIY TUZILISHI
HAMDA ULARNING KO‘RINISHLARI
Annotatsiya:
Ushbu maqolada korxonaning tashkiliy tuzilishi va tashkiliy tuzilmalarni
ko‘plab turlari haqida fikr yuritilgan. Hamda korxona tashkiliy tuzilishning
to‘g‘ri shakllantirilishi biznes faoliyati natijasi ijobiyligi uchun xizmat
qiladigan, muhim omil hisoblanadi. Tashkiliy tuzilmaning maqsadi korxona
bo‘limlari va xodimlari faoliyati, funksiyalarini muvofiqlashtirish evaziga
samarali boshqaruvni tashkil etish hamda uni nazorat qilish hisoblanadi.
Shuning uchun ham korxona tashkiliy tuzilishini o‘rganib chiqamiz.
Kalit so’zlar:
Tashkiliy tuzilmalar, funksiyalar daraxti, ierarxik bog‘liqligi va moduli,
organik modul, gorizontal aloqa, vertikal aloqa, chiziqli, funksional, shtabli
va diviziyali boshqaruv tashkiliy tuzilmalar, matritsali tashkiliy tuzilmalar.
Information about
the authors
Rasulova Sharifa, Xudoyberdiyeva Mahliyo
Jizzax Politexnika instituti
(Jizzax, O‘zbekiston)
Korxonaning tashkiliy tuzilishi XX asrning boshlarida, ishlab chiqarishda tez sur‟atlar bilan siljish yuz
berganda muhokama qilindi, shuning uchun boshqaruv usullarini qayta ko„rib chiqish zarurati tug„ildi.
Korxonaning tashkiliy tuzilishi umumiy ma‟noda yuqori menejerlardan tortib to rahbarlarga qadar
korxona menejmentining barcha darajalaridagi qoidalar, aloqalar, munosabatlar va bo„ysunishlarning
yig„indisidir. Korxonaning tashkiliy tuzilishi XX asr boshlariga qadar ham mavjud edi, aks holda yirik
korxonalar va ishlab chiqarishlar vujudga kelmagan bo„lar edi, ammo nazariy jihatdan ular bu davrda
bu haqda o„ylay boshladilar.
Tashkiliy tuzilmaning o„zi bu borada bizni cheklaydigan biror narsani o„z ichiga olmaydi. Bundan
tashqari, tashkilotning tuzilishidagi bunday cheklovlar ko„pincha jiddiy va qimmatbaho oqibatlarga
olib keladi. Mana, ulardan to„rttasi. Birinchidan, ushbu turdagi tashkilotlarning alohida qismlari
o„rtasida hamkorlik emas, balki raqobat mavjud. Tashkilotlar orasida tashkilotlar o„rtasidagi raqobatga
qaraganda ko„proq raqobat mavjud va bu ichki raqobat kam axloqiy shakllarni oladi. Ikkinchidan,
tashkilotlarning tuzilishini vakillik qilishning odatiy usuli, shunga o„xshash tarzda birlashtirilgan
birliklarning katta o„zaro bog„liqligi tufayli alohida bo„linmalarning vazifalarini aniqlashni va tegishli
ko„rsatkichlarni o„lchashni qiyinlashtiradi. Uchinchidan, bu o„zgarishlarga, ayniqsa ularning
tarkibidagi o„zgarishlarga qarshilik ko„rsatadigan tashkilotlarni yaratishga hissa qo„shadi; shuning
uchun ular moslasha olmaydigan byurokratik tuzilmalarga aylanadilar. Ushbu tashkilotlarning
aksariyati, umuman olganda, juda sekin o„rganadilar. To„rtinchidan, tashkiliy tuzilmaning ikki
o„lchovli daraxt shaklida taqdim etilishi paydo bo„lgan muammolarni hal qilishning soni va tabiatini
cheklaydi. Agar bunday cheklash bo„lsa, sur‟ati tobora o„sib borayotgan texnik va ijtimoiy
o„zgarishlarni hisobga olgan holda, tashkilotning rivojlanishini ta‟minlaydigan qarorlar qabul qilinishi
mumkin emas. Mavjud vaziyat tashkilotlarning nafaqat har qanday o„zgarishlarga tayyor bo„lishini,
balki ularni o„zgartirishga qodirligini ham talab qiladi. Boshqacha aytganda, dinamik muvozanat
kerak. Shubhasiz, bunday muvozanatga erishish uchun tashkilot juda moslashuvchan tuzilishga ega
77
Journal of Economy, Tourism and Service
Vol. 2, No. 5, 2023 ISSN: 2181-435X
bo„lishi kerak. (Garchi moslashuvchanlik moslashishni kafolatlamasa ham, shunga qaramay, bunga
erishish kerak).
Tashkiliy tuzilmalarni yaratishda eng katta nazariyotchi va amaliyotchisi Genri Forddir, uning
boshqaruv uslubi o„sha davrning ko„plab ishlab chiqarish firmalari tomonidan qabul qilingan.
Ierarxik tashkiliy tuzilma bu-korxonada mumkin bo„lgan tashkiliy tuzilishning eng klassik va kanonik
turi. Nomidan ko„rinib turibdiki, tuzilma boshqaruv darajalari o„rtasidagi aniq ierarxiyaga asoslanadi,
javobgarlik va vakolatlarning aniq taqsimlanishi va shunga muvofiq korxonaning kadrlar siyosati olib
boriladigan aniq mehnat taqsimoti mavjud. Ushbu tashkiliy tuzilma tegishli bo„limlar o„rtasidagi
o„zaro aloqalarning sust muvofiqlashtirilishi va xodimlarga rivojlangan va beg„araz munosabat kabi
kamchiliklar bilan tavsiflanadi. Ushbu turdagi tashkiliy tuzilma Rossiya va MDH mamlakatlarining
yirik sanoat va korxonalariga xosdir.
1-Rasm. Korxonaning boshqaruv strukturasi1
Organik tashkiliy tuzilma korxonaning raqobat juda qizg„in bo„lgan o„zgaruvchan bozor sharoitlariga
tezkor javob qaytarish zarurati tufayli vujudga keldi. Organik tashkiliy tuzilishning bir necha turlari
mavjud: dizayn, matritsa va jamoa. Ushbu turlarning har biri professional asosda mas'ul guruhlarni
(loyihani yoki jamoani) shakllantirish, ular ichidagi vakolatlarning bo„linishi va har birining yakuniy
natija uchun javobgarligi kabi belgilar bilan tavsiflanadi. Organik tashkiliy tuzilma ko„plab loyihalarni
amalga oshirganda IT sohasida ishlaydigan yirik kompaniyalarga xosdir. Bu yerda professional o„sish
va yaxshi muvofiqlashtirilgan jamoaviy ishlar kutib olinadi, bu erda loyihadagi barcha ishlar bitta
havola tufayli harakatlanishi mumkin.
Element - tashkilot vazifa, fimksiya va ishlarini bajarish yuklatilgan xizmat, bo„linma, guruh va
xodimlardir. Tarkibiy tuzilma faoliyatni o„zining gorizontal va vertikal aloqalar tizimi asosida faoliyat
olib borishi ta‟minlaydi.
Gorizontal aloqa - tizimi tashkiliy tuzilmaning bir darajali kelishuvga asoslanadigan xususiyatga ega
elementidir.
Vertikal aloqa - tizimi tashkiliy tuzilmaning bir necha darajali bo„ysunuv xususiyatga ega elementidir.
1
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
78
Journal of Economy, Tourism and Service
Vol. 2, No. 5, 2023 ISSN: 2181-435X
Chiziqli boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi har bir tarkibiy bo„linmaning boshida barcha vakolatlarga
ega bo„lgan va unga bo„ysunuvchi xodimlarga yagona rahbarlikni amalga oshiradigan va barcha
boshqaruv funktsiyalarini uning qo„lida jamlaydigan yagona rahbar mavjudligi bilan
tavsiflanadi.Chiziqli boshqaruvda har bir bo„g„in va har bir bo„ysunuvchi bitta rahbarga ega bo„lib,
ular orqali barcha boshqaruv buyruqlari bitta kanal orqali o„tadi. Bunday holda, boshqaruv bo„g„inlari
boshqariladigan ob‟ektlarning barcha faoliyati natijalari uchun javobgardir. Gap har bir ob‟ekt
bo„yicha menejerlarni taqsimlash haqida bormoqda, ularning har biri barcha turdagi ishlarni bajaradi,
ushbu ob‟ektni boshqarish bilan bog„liq qarorlarni ishlab chiqadi va qabul qiladi. Chiziqli boshqaruv
tuzilmasida qarorlar "yuqoridan pastga" zanjir bo„ylab qabul qilinganligi sababli, boshqaruvning quyi
bo„g„ini boshlig„i o„zidan yuqori bo„lgan yuqori darajadagi rahbarga bo„ysunadi, bu alohida tashkilot
rahbarlarining o„ziga xos ierarxiyasidir. shakllanadi. Bunday holda, buyruqlar birligi printsipi
qo„llaniladi, uning mohiyati shundaki, bo„ysunuvchilar faqat bitta rahbarning buyrug„ini bajaradilar.
Yuqori boshqaruv organi bevosita rahbarini chetlab o„tib, biron bir ijrochiga buyruq berishga haqli
emas.
Chiziqli tuzilishning afzalliklari:
funktsiya va birliklarning o„zaro munosabatlarining aniq tizimi;
bitta odamni boshqarishning aniq tizimi - bitta rahbar bitta maqsadga ega bo„lgan barcha jarayonlar
to„plamiga rahbarlikni o„z qo„lida jamlaydi;
aniq ifoda etilgan javobgarlik;
ijro tuzilmalarining yuqori rahbarlarning ko„rsatmalariga tezkor munosabati.
Chiziqli tuzilishning kamchiliklari:
strategik rejalashtirish bilan bog„liq aloqalarning yo„qligi; Deyarli barcha darajadagi menejerlar
faoliyatida strategik muammolarga nisbatan operatsion muammolar ("trik") ustunlik qiladi;
bir nechta bo„limlarning ishtirokini talab qiladigan muammolarni hal qilishda javobgarlikni tortish va
o„zgartirish tendentsiyasi;
o„zgaruvchan vaziyatlarga past moslashuvchanlik va moslashuvchanlik;
bo„limlar va umuman tashkilot ishi samaradorligi va sifati mezonlari bir-biridan farq qiladi;
bo„linmalar ishining samaradorligi va sifatini baholashni rasmiylashtirish tendentsiyasi odatda qo„rquv
va bo„linish muhitiga olib keladi;
mahsulot ishlab chiqaradigan ishchilar va qaror qabul qiluvchilar o„rtasida katta miqdordagi
"boshqaruv qavatlari";
yuqori darajadagi menejerlarning ortiqcha yuklanishi;
tashkilot natijalarining yuqori menejerlarning malakasi, shaxsiy va ishchanlik sifatiga bog„liqligi
oshdi.
Funktsional boshqaruv tuzilmasi - bu tashkilotning asosiy faoliyatiga muvofiq shakllangan tuzilma
bo„lib, unda bo„linmalar bloklarga birlashtiriladi. Aksariyat o„rta va yirik korxonalar yoki tashkilotlar
uchun bo„linmalarni shakllantirishning asosiy yondashuvi funktsionaldir. Bunda funktsiyalar deganda
faoliyatning asosiy yo„nalishlari tushuniladi, masalan, ishlab chiqarish, moliya, sotish va boshqalar.
Vazifalariga muvofiq bo„linmalar bloklari shakllanadi - ishlab chiqarish, boshqaruv, ijtimoiy.Bloklar
ichidagi alohida bo„linmalarni ajratish allaqachon yuqorida muhokama qilingan yondashuvlardan
biriga yoki bir vaqtning o„zida bir nechtasiga muvofiq amalga oshiriladi. Masalan, do„konlar ishlab
chiqarilgan mahsulotlarni hisobga olgan holda, saytlar esa ularda qo„llaniladigan texnologiyalar
asosida tashkil etilishi mumkin.
79
Journal of Economy, Tourism and Service
Vol. 2, No. 5, 2023 ISSN: 2181-435X
2-Rasm. Funktsional boshqaruv tuzilmasining strukturasi2
Avzalliklari:
1. Imkoniyatning kengayadi.
2. Rahbar ish hajmining kamayadi.
3. Bo„lim rahbarlarining mas‟uliyati oshadi.
4. Ijrochilar faoliyati ustidan nazoratning kuchayadi.
Kamchilliklar:
1. Rahbarda tezkorlik bilan qaror qabul qilish imkoniyati pasayadi.
2. Axborot almashish jarayoni uzayadi.
3. Funksiyalar bo„limlari faoliyati kooperatsiyasi qiyinlashadi.
Shtabli tashkiliy tuzilmaning o„ziga xos xususiyati rahbar va filiallar rahbari huzurida faoliyatni
amalga oshirish bo„yicha maxsus shtablar tashkil etiladi. Shtab xodimlarining asosiy vazifasi
menedjerga o„z funksiyalarini bajarishga yordam berish hisoblanadi. Ular tarkibi, hisobchi, tahlilchi,
marketolog, kadrlar bilan ishlash xodimlaridan iborat bo„lishi mumkin.
2
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
80
Journal of Economy, Tourism and Service
Vol. 2, No. 5, 2023 ISSN: 2181-435X
3-Rasm. Shtabli tashkiliy tuzilmaning strukturasi3
Avzalliklari:
1. Imkoniyatning kengayadi.
2. Rahbar ish hajmi kamayadi.
3. Filiallar rahbarlarining mas'uliyati oshadi.
4. Masala har taraflama o„rganiladi.
5. Muammolarni o„rganish bo„yicha doimiy ishchi guruh shakllantiriladi.
Kamchiliklari:
1. Rahbarda tezkorlik bilan qaror qabul qilish imkoniyati pasayadi.
2. Axborot almashish jarayoni sekinlashadi.
3. Qaror qabul qilish qiyinlashadi.
4. Xodimlar o„rtasida kelishmovchilik kuchayishi mumkin.
Diviziyali tashkiliy tuzilmada boshqaruv kengashi tomonidan yo„nalishlar - mahsulot turlari
menedjeri, ilmiy tadqiqot ishlari, ishlab chiqarish va marketing sohalari bo„yicha amalga oshiriladi.
Har bir mahsulot bo„yicha funksional tarkibiy tuzilmalardan alohida mas‟ullar belgilanadi. Natijada
korxona rahbarida o„z ustida ishlash va bilimini oshirish imkoniyati paydo bo„ladi.
Avzalliklari:
1. Rahbaming joriy ishlar uchun vaqt sarfi kamayadi va undan kelajak rejalar bilan ishlash imkoniyati
yuzaga keladi;
2. Funksional bo„limlari mas‟uliyati oshadi;
3. Rahbarga axborot etib borish davri uzayadi;
4. Korxonada faoliyatni oxirgi moliyaviy natijaga maqsadli yo„naltirish imkoniyati paydo bo„ladi.
3
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
81
Journal of Economy, Tourism and Service
Vol. 2, No. 5, 2023 ISSN: 2181-435X
Kamchiliklari:
1. Umumiy xarajatlar ko„payadi.
2. Rahbarga axborot etib boorish davri uzayadi;
3. Rahbarda qo„shimcha bilim olish zaruriyati tug„ilib, qo„shimcha xarajat qilinadi.
Matritsani (dastur - maqsadli) boshqarish tuzilishi ijrochilarning ikki tomonlama bo„ysunish printsipi
asosida qurilgan tarmoq tuzilmasi: bir tomondan, loyiha menejeriga kadrlar va texnik yordam
ko„rsatadigan funktsional xizmatning bevosita menejeriga, boshqa tomondan esa boshqaruv jarayonini
amalga oshirish uchun zarur vakolatlarga ega bo„lgan loyiha yoki maqsadli dastur menejeriga. Bunday
tashkilot bilan loyiha menejeri 2 guruhga bo„ysunuvchilar bilan ishlaydi: loyiha guruhining doimiy
a‟zolari va vaqtincha va cheklangan masalalar bo„yicha unga bo„ysunadigan funktsional bo„limlarning
boshqa xodimlari bilan. Shu bilan birga, ularning bo„linmalar, bo„limlar va xizmatlarning bevosita
rahbarlariga taqdim etilishi ta‟minlanadi. Aniq belgilangan boshi va oxiriga ega bo„lgan tadbirlar
uchun ular loyihalarni, doimiy faoliyat uchun maqsadli dasturlarni tuzadilar. Tashkilotda ham
loyihalar, ham maqsadli dasturlar birgalikda yashashlari mumkin. Matritsali dasturning namunasi maqsadli boshqaruv tuzilmasi (Toyota kompaniyasi) sek. Ushbu tuzilmani Kaori Ishikava 70-yillarda
taklif qilgan va ozgina o„zgarishlar bilan nafaqat Toyota-da, balki dunyoning boshqa kompaniyalarida
ham ishlaydi.
4-Rasm.Matritsa tashkiliy tuzilmaning strukturasi4
Afzalliklari:
loyiha (yoki dastur) maqsadlari va talablariga yaxshiroq yo„naltirilganlik;
samarali boshqaruv, xarajatlarni kamaytirish va resurslar samaradorligini oshirish qobiliyati;
tashkilot xodimlaridan yanada moslashuvchan va samarali foydalanish, xodimlarning maxsus bilimlari
va kompetentsiyalari;
4
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
82
Journal of Economy, Tourism and Service
Vol. 2, No. 5, 2023 ISSN: 2181-435X
loyiha guruhlari yoki dastur qo„mitalarining nisbiy avtonomligi xodimlar o„rtasida qarorlar qabul
qilish ko„nikmalarini, boshqaruv madaniyatini, kasbiy ko„nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi;
loyihaning yoki maqsadli dasturning individual vazifalari ustidan nazoratni takomillashtirish;
har qanday ish tashkillashtirilgan bo„lib, bitta kishi tayinlanadi - loyiha yoki maqsadli dastur bilan
bog„liq barcha masalalarni kontsentratsiya qilish markazi bo„lib xizmat qiladigan "usta";
loyiha yoki dastur ehtiyojlariga reaktsiya vaqtini qisqartirish, chunki gorizontal aloqalar va yagona
qarorlarni qabul qilish markazi yaratilgan.
Kamchiliklari:
jihozni tayinlash va loyiha yoki dasturni tayinlash uchun aniq javobgarlikni o„rnatish qiyinligi (ikki
tomonlama bo„ysunish oqibati);
bo„linmalar va dasturlar yoki loyihalarga ajratilgan resurslar nisbati doimiy monitoringini o„tkazish
zarurati;
guruhlarda ishlaydigan ishchilarning malakasiga, shaxsiy va ishbilarmonlik xususiyatlariga yuqori
talablar, ularni o„qitish zaruriyati;
bo„limlar va loyihalar yoki dasturlar rahbarlari o„rtasida tez-tez to„qnashuvlar;
Xulosa.Yuqorida ko„rib chiqqan korxonaning tashkiliy tuzilmalaridan ba‟zilari tadbirkorlar uchun
to„g„ri kelmaydi.Masalan chiziqli boshqaruv tuzilishi zamonaviy sharoitda strukturaning kamchiliklari
uning afzalliklaridan ustundir. Bunday tuzilma zamonaviy sifat falsafasiga juda mos kelmaydi.
Loyihaviy boshqarish tuzilishi esa bir vaqtning o„zida juda kam miqdordagi loyihalar amalga
oshiriladigan korxonalarning afzalliklari kamchiliklardan ustundir. Zamonaviy sifat falsafasi
printsiplarini amalga oshirish imkoniyatlari loyihani boshqarish shakli bilan belgilanadi. Matritsa
tuzilmasini joriy qilish korporativ madaniyat va xodimlarning malakasi darajasi yuqori bo„lgan
tashkilotlarda yaxshi samara beradi, aks holda boshqaruv buzilishi mumkin (Toyota-da, matritsa
tuzilmasini joriy etish taxminan 10 yil davom etgan). Bunday tuzilmada zamonaviy sifat falsafasi
g„oyalarini amalga oshirish samaradorligi Toyota tajribasi bilan tasdiqlangan.
Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Samatov Gʻ.A., Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti va menejmenti.
Darslik. - T.: 2012. - 346 b.
2. Umrzoqov Oʻ.P., Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A. Qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti va
menejmenti. Oʻquv qoʻllanma. - T.: “Iqtisod - moliya”, 2008. - 268 b.
3. Qosimova D.S. Menejment nazariyasi: oʻquv qoʻllanma. - T.: TDIU, 2009.-208 b.
4. Мескон М.Х., Алберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента: пер. с англ. - М.: Дело, 2008. 702 с.
5. Ronald D. Kay, William M. Edwards, Patricia A. Duffy. Farm management. Eighth edition. –USA:
Texas and M university, 2016/ - 466 p.
6. Kent Olson. Farm management: Principles and strategies. USA. –Iowa, 2004.
83