MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI KOMPYUTER INJENERINGI FAKULTETI DI-12-21 GURUH TALABASINING INSON VA KOMPYUTER O’ZARO TA’SIRI FANIDAN 2-MUSTAQIL ISH BAJARDI: TEKSHIRDI: ASILBEKGELDIYOROV BOBUR QODIROV @AsilbekGeldiyorov 2-Mustaqil ish Inson va kompyuter o’zaro ta’siri. Prototiplashtirish. DT ni loyihalashtirish shablonlari.Patternlar. Yuzabiliti testlashtirish. Yuzabiliti tahlil. Inson va kompyuterning o'zaro ta'siri Inson bilan kompyuterning o'zaro ta'siri (HCI) - inson foydalanishi uchun mo'ljallangan interaktiv kompyuter tizimlarini ishlab chiqish, baholash va amalga oshirish usullarini takomillashtirish, shuningdek, ushbu foydalanishning turli jihatlarini o'rganish uchun mavjud va rivojlanib boradigan ko'p tarmoqli ilmiy soha. "'Sichqoncha" manipulyatori - inson va kompyuterning o'zaro ta'sir qilish vositalaridan biri Inson bilan kompyuterning o'zaro ta'siri (HCI) - bu odamlar (foydalanuvchilar) va kompyuterlar o'rtasidagi o'zaro aloqalarni o'rganish, rejalashtirish va rivojlantirish. Ko'pincha bu kompyuterlar, dizayn va boshqa tadqiqot sohalari fanining umumiyligi sifatida qaraladi. Foydalanuvchilar va kompyuterlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir dasturiy ta'minotni o'z ichiga olgan foydalanuvchi interfeysi (yoki shunchaki interfeys) darajasida sodir bo'ladi; masalan, displey ekranlarida aks ettirilgan tasvirlar yoki ob'ektlar, foydalanuvchidan apparat kiritish moslamalari (klaviatura va sichqonlar kabi) orqali olingan ma'lumotlar va boshqa samolyot va elektrostantsiya kabi yirik avtomatlashtirilgan tizimlar bilan o'zaro aloqalar. Hisoblash texnologiyalari assotsiatsiyasi inson va kompyuterning o'zaro ta'sirini "inson foydalanishi uchun interaktiv hisoblash tizimlarini loyihalash, baholash va amalga oshirish hamda davom etayotgan jarayonlarni o'rganish bilan shug'ullanadigan fan" deb hisoblaydi. Inson bilan kompyuterning o'zaro ta'sirining muhim jihati foydalanuvchini qoniqtirishni ta'minlashdir. Inson bilan kompyuterning o'zaro aloqasi inson tomonidan ham, kompyuter tomonidan ham o'rganilayotganligi sababli, tadqiqot davomida olingan bilimlar inson omiliga ham, kompyuterga ham asoslanadi. Kompyuter tomonida kompyuter grafikasi texnologiyalari, operatsion tizimlar, dasturlash tillari va rivojlanish muhiti muhim ahamiyatga ega. Inson tomonidan aloqa nazariyasi, grafik va sanoat dizayni, lingvistika, sotsiologiya, kognitiv psixologiya va foydalanuvchi ehtiyojini qondirish kabi inson omillari. Shuningdek, muhandislik va dizayn masalalari. Inson bilan kompyuterning o'zaro aloqadorligi disiplinlerarası tabiati tufayli turli darajadagi tayyorgarlikka ega odamlar uning muvaffaqiyatiga hissa qo'shadilar. Ba'zan inson- Prototip- kontseptsiyani yoki jarayonni sinab ko'rish yoki takrorlash yoki o'rganish kerak bo'lgan narsa sifatida ishlash uchun qurilgan mahsulotning erta namunasi, modeli yoki chiqarilishi. Bu semantika, dizayn, elektronika va dasturiy ta'minotni o'z ichiga olgan turli kontekstlarda ishlatiladigan atamadir. Odatda sistema tahlilchilari va foydalanuvchilar tomonidan aniqlikni oshirish uchun yangi dizaynni baholash uchun prototip ishlatiladi. Prototip turish nazariy jihatdan emas, balki haqiqiy, ishlaydigan tizimning o'ziga xos xususiyatlarini taqdim etishga xizmat qiladi. Ba'zi dizayn ish modellarida prototip yaratish (ba'zan materializatsiya deb ataladigan jarayon) bu fikrni rasmiylashtiruvchi va baholashning qadamidir. Prototiplar mo'ljallangan dizaynning turli jihatlarini o'rganadilar: 1.Prinsip-asosli prototipimo'ljallangan dizayni ba'zi asosiy funksional jihatlarini tekshirishga xizmat qiladi, lekin odatda yakuniy mahsulotning barcha funksional imkoniyatlari yo'q. 2.Mehnat prototipiyakuniy mahsulotning barcha yoki deyarli barcha funksiyalarini aks ettiradi. 3.Visual Prototip, mo'ljallangan dizayndagi o'lcham va ko'rinishni ifodalaydi, lekin funksional emas. Tadqiqot prototipi - bu dizaynning geometrik xususiyatlari ta'kidlangan, rang, to'qimalar yoki oxirgi ko'rinishning boshqa jihatlari haqida ko'proq tashvishlanadigan oldingi prototip. 4.Tajriba Prototipifoydalanuvchi tadqiqotlari uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan mahsulotning tashqi ko'rinishini va funksiyasini etarli darajada ifodalaydi. 5.Funksional prototipmo'ljallangan dizaynning funksiyasi va tashqi ko'rinishini ushlab turadi, garchi u yakuniy dizayni turli uslublar va hatto turli o'lchamlarda yaratilishi mumkin. 6.Qog'oz prototipi- dasturiy mahsulotning foydalanuvchi interfeysi chop etilgan yoki qo'lda ko'rsatilgan. Bunday prototiplar odatda dasturiy ta'minotni dastlabki sinovdan o'tkazish uchun ishlatiladi va dizayn xarajatlarini sarflashning yanada qimmatroq darajalariga ega bo'lishdan oldin dizayn qarorlar qabul qilish uchun dasturiy ta'minotni ko'rib chiqishning bir qismi bo'lishi mumkin. Universitetdagi o'qishim mobaynida olgan kurslarim ichida eng qiziqarlisi va muhimlaridan biri shu kunlarda olayotgan kursim ASD(Advanced software design)dir. Ushbu kursda asosiy e'tiborimizni OOP ning asosi bo'lgan Design Patternlarga qaratyapmiz. Poliformizm, Enkapsulatsiya, Inheritance kabi muhim prinsiplarni to'gri ishlatish, biror bir kontekstdagi muammo uchun aniq bir Design Patterni qo'llash kabi muammolarni ko'rib chiqyapmiz. Design Patternlarni algoritmlar va ma'lumotlar strukturasiga aloqasi yo'qdek tuyuladi. Lekin komputer olamida har ikkala yirik bo'limning vazifasi aniq bir muammoni yechimini topishdir. Shu sabab ushbu blogda Design Patternlarga ham imkon qadar to'htalib o'tib ba'zi bir misollarni berib borishga qaror qildim. Design patternning o'zi nima? Design Pattern bu qayta-qayta qo'llash, ma'lum bir kontekstda aniq muammoni hal qilish uchun foydalanish mumkin bo'lgan yechim, yillar davomida dasturchilar tomonidan yig'ilib borgan eng yaxshi tajribalar to'plamidir. Design patternning o'zi muammo hal qilmaydi, aksincha u abstrakt fikr bo'lib class, interface, metodlarning o'zaro bog'lanishlari ko'rinishida beriladi. Misol tariqasida, bino qurilishi davomida quruvchilarning avval poydevor, keyin devor keyin esa tom qurish ketma-ketligini keltirishimiz mumkin. Undan tashqari OOP sifat talablarining mukammal tarzda ishlatilgan holati. Maqolalar seriyasi davomida ushbu prinsiplarning qanday qilib yo'lga qo'yilishi haqida ma'lumot berib borishga xarakat qilamiz. Design Patternlar haqida yozilgan shu kunga qadar eng mashhur kitob bu Design Patterns: Elements of Reusable Object-Oriented Software bo'lib, bu shu darajada mashhurki kitob muallfilariga GOF(Gang of Four)laqabini olib bergan. Ushbu to'rtlik kompyuter olamida eng ko'p eslanadigan insonlardan hisoblanishadi. Yuzabiliti testlashtirish Testlashtirish - testlar yordamida bilim va koʻnikmalarni tekshirish usuli. T. insoniyat tarixidagi eng qad. hodisalardan biri hisoblanadi. Qad. Xitoyda fuqarolik xizmatiga kiruvchi amaldorlar shu usuldan oʻtkazilgan. Ilk bor "akliy test" atamasi 1890-yil amerikalik psixolog Jeyms Makkin Kattel maqolasida qoʻllanilgan boʻlib, unda kollej oʻquvchilarining intellektual darajasini aniqlash uchun gʻar yili qoʻllaniladigan turkum testlar tavsiflangan. Fransuz psixologi A. Bine ham oʻz tadqiqotlarini akliy salohiyatni aniklash usullariga bagʻishladi. Niderlandiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Daniya, Fransiya, Isroil, Finlandiya, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya va boshqa rivojlangan davlatlar T. bobida yetakchi hisoblanadi. Mazkur roʻyxatdan aholisining hayot tarzi yuqori boʻlgan mamlakatlarning joy olishi tasodifiy emas. Bu yerda T. qoʻllanishi taʼlim sifatiga taʼsir etishi boshqaruv sifati bilan bogʻliq boʻlsa, sifatli boshqaruv, oʻz navbatida, aholi turmush darajasining sifatini oshirishga zamin yaratadi. T. 1898-yil AQShda bir nechta oliy oʻquv yurtiga kirishda sinab koʻrilib, abituriyentlar uchun oʻrta maktab dasturlari asosida yagona T. tizimini yaratish zarurligi haqidagi xulosaga kelindi. 1900-yil ayrim xususiy tashkilot va untlar tashabbusi bilan kollejlarga qabul qilish boʻyicha imtihon kengashi, 1947-yil dekabrda esa taʼlimni rivojlantirish boʻyicha Karnegi jamgʻarmasi hamda kollejlarga qabul qilish boʻyicha imtiqon kengashi tomonidan pedagogik T. xizmati tashkil qilindi. Oʻzbekistonda oliy oʻquv yurtlariga kirishdagi T. usuli Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni va Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan 1992-yilda joriy qilindi. Bu farmon taʼlimni tubdan isloh qilish va demokratlashtirish jarayonini boshlab berdi, oliy oʻquv yurtlariga qobiliyatli yoshlarni tanlab olishda ijtimoiy adolatni taʼminladi. Oʻzbekiston T. tizimi xorijiy mamlakatlarning ilgʻor tajribasini oʻziga singdirib, milliy anʼana va mintaqaviy oʻziga xosliklarni hisobga olgan holda rivojlanib bordi. Ilgʻor mamlakatlardagi T.ning 1 va 2 variantli modellari hamda universal savollar kitobchasi bilan bogʻlangan T. tizimi Oʻzbekistonda yanada rivojlantirildi. Shuningdek, yuqori darajada maxfiylikni muhofaza qilish, yoshlarning bilim va akliy darajasini baholashda muvofiqlik hamda aniklikni taʼminlash uchun 1996-yil T.ning koʻp variantli tizimi ishlab chiqilib joriy etildi. Davlat test markazining koʻp variantli texnologiyasi hamda yaxlitlashgan avtomatlashtirish tizimining dasturlari Oʻzbekiston Respublikasi davlat patent idorasi tomonidan berilgan 30 dan ortiq mualliflik guvohnomalari bilan qimoyalangan. Koʻp variantli T. natijalarining taxlili oʻquv fanlarini oʻzlashtirish darajasi, uning boʻlimlari boʻyicha olingan bilimlarning chuqur va mustahkamligini izchil kuzatishga, taʼlim jarayonini tubdan takomillashtirish istiqbollarini belgilashga imkon yaratadi, yangi pedagogik texnologiya, darelik va oʻquv qoʻllanmalarini yaratish boʻyicha ilmiy asoslangan tavsiyalar beradi. T.ning koʻp variantlilik texnologiyasi, testologiyaning ilmiy asoslarini tadqiq qilish, T. natijalarini didaktik asosda taxlil etish, shuningdek, T. ning turli tarmoklarda qoʻllanilishi boʻyicha 1996 yildan buyen 18 kitob nashr etildi. Mustaqil ishni tayyorlashda foydalanilgan saytlar: www.google.com www.fayllar.org www.ziyonet.uz @AsilbekGeldiyorov