O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIXSHUNOSLIK VA MANBASHUNOSLIK
KAFEDRASI
O’RTA OSIYO XONLIKLARI TARIXI
TARIXShUNOSLIGI
FANIDAN
Samarqand - 2021
1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
ALIShER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
―TASDQLAYMAN‖
O’quv ishlari bo’yicha prorektor
prof:A.S.Soliyev__________
«___» __________2021yil
Ro’yxatga olindi:
№_______________
2021y. «__»______
O’RTA OSIYO XONLIKLARI TARIXI TARIXShUNOSLIGI
FANINING
O’QUV-USLUBIY MAJMUA MODULI
Bilim sohasi:
100000
Ta’lim sohasi: 120000
Mutaxassislik: 5120300
yo’nalishi uchun
– Gumanitar soha
– Gumanitar fanlar
– Tarix bakalavriat ta’lim
Samarqand-2021
2
Fan ishchi o’quv dasturi, o’quv, ishchi o’quv reja va o’quv dasturiga muvofiq
ishlab chiqildi.
TUZUVCHILAR:
XASANOVA Z.D.
-
SamDU tarix fakulteti, Tаriхshunоslik va
mаnbаshunоslik kafedrasi assistenti
-
SamDU tarix fakulteti, Tаriхshunоslik va
mаnbаshunоslik kafedrasi professori,
tarix fanlari doktori
TAQRIZCHILAR:
SАIDОV I.M.
Fanning ishchi o’quv dasturi Tarix fakulteti Ilmiy kengashining
2021 yil
“ --” avgustdagi “№-1”-son qarori bilan ma’qullandi.
Kafedra mudiri:
B.E.Ergashev
Fakultet kengashi raisi:
dots.Djurakulova
D.M.
Kelishildi: O’quv-uslubiy
boshqarma boshlig’i:
Aliqulov B.
3
1. SILLABUS
1
OTM
2
Fakultet
3
4
5
6
1.1. UMUMIY MA’LUMOTLAR
SamDU
Tarix
(mamlakatlar
mintaqalar aro)
Kafedra
Tarixshunoslik
manbashunoslik
Bilim va ta’lim Bilim sohasi: 100000
sohasi
gumanitar soha
Ta’lim
5120300 –Tarix
yunalishi,
bakalavriat
ta’lim
kurs, guruh
yo’nalishi uchun
Fan
(o’quv
O'rta Osiyo xonliklari tarixi
soatlari)
tarixshunosligi
7
Ko’rsning
davomiyligi
8
O’qituvchi
(lavozimi,
unvoni,
electron
pochta)
9
Dars joyi va
vaqti
10
11
Manzil:Universitet
hiyoboni 15-uy
va М anzil: Bosh bino 1qavat
va Manzil: bosh bino , 1qavat 107-xona
– Ta’lim sohasi:
5120300
–Tarix
bakalavriat
ta’lim
yo’nalishi uchun
Bakalavr yo’nalishi 3kurs talabalariga
1-semestr
O’quv soati:
Ma’ruza – 16 soat
Seminar – 18 soat
06.09.2021-10.11.2021
Ma’ruza o’qituvchisi:
Xasanova Zulhumor
Djalolitdinovna
“Manbashunosliktarixshunoslik” kafedrasi
assistenti
Super.zulkhumor@mail.ru
Seminar
o’qituvchisi: “ManbashunoslikXasanova Zulhumor
tarixshunoslik” kafedrasi
o’qituvchisi
Ma’ruza
Bosh bino, jadval asosida
Seminar
Bosh bino, jadval asosida
Konsultatsiya Ma’ruza
joyi va vaqti Amaliy mashg’ulot
Shaxsiy garfik ARM o’quv zali
asosida
ishlash vaqti
4
Bosh bino, jadval asosida
Bosh bino, jadval asosida
Bosh bino, jadval asosida
Asosiy ma’lumotlar
Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni
Ushbu dastur O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligining vazifasi,
rivojlanish bosqichlari, mazkur mavzu doirasidai tadqiqotlarning turlari, nazariy
muammolari, o’rganilgan tadqiqotlarning obyekti, predmeti, uslubi va vazifalari
masalalari ahamiyatini ochib beradi.
―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da ko’rsatib o’tilgan talaba-yoshlarning
tarixiy dunyoqarashini boyitish, ularda mustaqil fikrni qaror toptirish, tarixni
mukammal darajada bilish, insoniyat sivilizasiyasining yutuqlaridan va tajribasidan
to’la bahramand bo’lish, umuminsoniy qadriyatlarni anglab yetishga
ko’maklashish va dunyo miqyosida mavjud bo’lgan muammolarning tarixiy
ildizlarini izlab topish kabi dolzarb masalalarni o’rganadi.
O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligida olib borilayotgan tadqiqot
ishlarini o’rganish, fan bo’yicha to’plangan ilg’or tajribalar, kadrlar
buyurtmachilarining fikr, talab va takliflari kabi masalalarni o’z ichiga qamrab
oladi.
O’quv fanining maqsadi va vazifalari
Fanni o’qitishdan maqsad – talabalarda fan doirasidagi tadqiqotlarning
turlarini va tadqiqotlar natijalarini jamlash, fanning nazariy masalalarini,
tadqiqotlar o’rganish har tomonlama ilmiy-qiyosiy tahlil qilishga oid bilim,
ko’nikma va malaka shakllantirishdir.
Fanning vazifasi – talabalarga tarixiy tadqiqotlarning tarixshunoslikdagi
щrni, O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi bilan bog’liq tadqiqotlar haqida
umumiy ma’lumot olishi, ta’lim jarayonida ilmiy tadqiqotlardan ishlarida
foydalanishni o’rgatishdan iborat.
Fan bo’yicha talabaning malakasiga qo’yiladigan talablar
―O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi‖ o’quv fanini o’zlashtirish
jarayonida amalga oshiriladigan masalalalar doirasida talaba:
―O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi‖ kursining maqsad va
vazifalari, O’zbekistonda tarixshunoslik, tarixnavislikning shakllanishi va
taraqqiyoti, tarixshunoslikning nazariyasini bilishi kerak;
- Talaba tarixiy ma’lumotlarni xolis, tarixiylik asosida tahlil qilishi, tarixiy
tadqiqotlarni xolis, mustaqil tadqiq qilishi, O’rta Osiyo xonliklari tarixi
tarixshunosligiga oid tadqiqotlar haqida ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak;
- talaba mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklari tarixi
tarixshunoslikning muammolari va vazifalari, O’rta Osiyo xonliklari tarixi
tarixshunosligidagi mavzuga oid ilmiy tadqiqotlarni, ularning xususiyatli jihatlarini
bilishga oid malakalariga ega bo’lishi kerak.
5
Fanning o’quv rejadagi fanlar bilan bog’liqligi
O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi kursi mutaxassislik fani
hisoblanib, 1-semestrlarda o’qitiladi. Dasturni amalga oshirish o’quv rejasida
rejalashtirilgan O’zbekiston tarixi, arxivshunoslik, arab, fors tillari, Eski o’zbek
yozuvi, manbashunoslik, tarixshunoslik fanlaridan yetarli bilim va ko’nikmalarga
ega bo’lishi kerak.
Fanni o’qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Talabalarning O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi fanini
o’zlashtirishlari uchun o’qitishning ilg’or usullari foydalanish, yangi informasionpedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni
o’zlashtirishda darslik, o’quv va uslubiy qo’llanmalar, ma’ruza matnlari, tarqatma
materiallar, eletron materiallar, virtual stendlar,jadvallardan foydalaniladi.
Dasturda berilgan mavzular ma’ruza, seminar shaklida olib boriladi.
Shuningdek, fanning dolzarb masalalari mustaqil ish sifatida talabalarga
o’zlashtirish uchun beriladi. Fan zamonaviy pedagogik texnologiyaning ―chumoli
uyasi‖, ―bumerang‖, ―aqliy hujum‖ singari uslublari orqali darslar olib boriladi.
―O’rtaa Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi‖ ko’rsini
loyihalashtirishdaquyidagi asosiy konseptual yondashuvlardan foydalanildi:
Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim o’z mohiyatiga ko’ra ta’lim
jarayonining barcha ishtirokchilarini to’laqonli rivojlanishlarini ko’zda tutadi. Bu
esa ta’limni loyihalashtirilayotganda, albatta, ma’lum bir ta’lim oluvchining
shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog’liq o’qish
maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.
Tizimli yondoshuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o’zida
mujassam etmog’i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo’g’inlarini
o’zaro bog’langanligi, yaxlitligi.
Faoliyatga yo’naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini
shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish,
o’quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini
ochishga yo’naltirilgan ta’limni ifodalaydi.
Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o’quv munosabatlarini yaratish
zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o’z-o’zini faollashtirishi va o’zo’zini ko’rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.
Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta’lim beruvchi
va ta’lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni
baxolashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tiborni qaratish zarurligini bildiradi.
Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali
ta’lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni
obyektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani
shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo’llashni
mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlanadi.
Axborotni takdim kilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo’llash 6
yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o’quv jarayoniga ko’llash.
O’qitishning usullari va texnikasi. Ma’ruza (kirish, mavzuga oid,
vizuallash), muammoli ta’lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari,
amaliy ishlar.
O’qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va
o’zaro o’rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh.
O’qitish vositalari: o’qitishning an’anaviy shakllari (darslik, ma’ruza matni)
bilan bir qatorda - kompyuter va axborot texnologiyalari.
Kommunikasiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga
asoslangan bevosita o’zaro munosabatlar.
Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blis-so’rov, oraliq va joriy va
yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o’qitish diagnostikasi.
Boshqarish usullari va vositalari: o’quv mashg’uloti bosqichlarini belgilab
beruvchi texnologik karta ko’rinishidagi o’quv mashg’ulotlarini rejalashtirish,
qo’yilgan maqsadga erishishda o’qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati,
nafaqat auditoriya mashg’ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning
nazorati.
Monitoring va baholash: o’quv mashg’ulotida ham butun kurs davomida
ham o’qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test
topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari
baholanadi.
―O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi‖ fanini o’qitish jarayonida
xarita, ko’rgazmali qurollar, kompyuter texnologiyasi, video lavhalardan
foydalaniladi. Ayrim mavzular buyicha talabalar bilimini baholash test asosida va
kompyuter yordamida bajariladi. ―Internet‖ tarmog’idagi rasmiy iqtisodiy
ko’rsatkichlaridan foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi
hamda tayanch suz va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o’tkaziladi.
7
―O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi‖ fanidan mavzular va
soatlar bo’yicha taqsimlanishi
1-semestr
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Ma’ruza mavzulari
Ma’ruza
soatlari
XVIII–XIX asrning birinchi yarmiga oid manbalarda O’rta
2
Osiyo xonliklari tarixining yoritilishi
XIX-XX asrning boshlarida rus sharqshunoslari tomonidan
2
O’rta Osiyo xonliklarining o’rganilishi
XX asrda Buxoro amirligi tarixining o’rganilishi
2
XX asrda Xiva xonligi tarixining o’rganilishi
2
XX asrda Qo’qon xonligi tarixining o’rganilishi
2
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklari
2
ijtimoiy-siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
Mustaqillik
yillarida
O’zbekistonda
O’rta
Osiyo
2
xonliklarining elchilik aloqalari tarixining o’rganilishi
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklari
2
iqtisodiy va madaniy hayoti tarixining o’rganilishi
Jami
16
8
―O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi‖ fanidan mavzular va
soatlar bo’yicha taqsimlanishi
1-semestr
№
Seminar mashg’ulotlar mavzulari
soat
1.
XVIII–XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo haqidagi tarixiygeografik tadqiqotlar
XVIII–XIX asrning birinchi yarmiga oid manbalarda O’rta Osiyo
xonliklari tarixining yoritilishi
XIX-XX asrning boshlarida rus sharqshunoslari tomonidan O’rta
Osiyo xonliklarining o’rganilishi
XX asrda Buxoro amirligi tarixining o’rganilishi
2
5.
XX asrda Xiva xonligi tarixining o’rganilishi
6.
XX asrda Qo’qon xonligi tarixining o’rganilishi
7. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklari ijtimoiysiyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
8. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklari iqtisodiy
va madaniy hayoti tarixining o’rganilishi
9.
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklarining
elchilik aloqalari tarixining o’rganilishi
10. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklari iqtisodiy
madaniy hayoti tarixining o’rganilishi
Jami:
2
2
2
2.
3.
4.
9
2
2
2
2
2
2
18
Tavsiya etilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Istoriya Uzbekistana v istochnikax. Izvestiya putishestvinnikov geografov i uchenix
XVI perv. pol. Sostavitel B.V.Lunin. – T.: Fan, 1988.
2. Saidkulov T.S. Ocherki istoriografii istorii narodov Sredney Azii. Chast I.-T.:
O’qituvchi.
3. Tarixiy manbashunoslik. / O’quv qo’llanma. Tuzuvchilar A.A. Madraimov, G.S.
Fuzailova.-T.: Fan. 2006.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Abidjanova D. Maveraunnaxr epoxi pravleniya Amira Temura v angloyazo’chnoy
istoriografii 60-90-x godov XX v. Avtoref. dis. ... kand. ist. nauk. -Tashkent, 2001
2. Axmedjanov G.A. Rossiyskaya imperiya v Sredney Azii. Istoriya i istoriografiya
kolonialnoy politiki sarizma v Turkestane (1867-1917). –T.: Fan. 1995.
3. Alimova D. Jenskiy vopros v sovetskoy istoriografii Sredney Azii (20-80-ыye
godы): Avtoref. dis. ... dokt. ist. nauk.Tashkent: II AN RUz, 1991.
4. Alimov Sh. Izucheniye nasionalnoy politiki v istoricheskoy literature Uzbekistana
(20-30-ye godы).- Avtoref. diss. ... kand. ist. nauk. T., 1994.
5. Alimova D., Lunin B. Istoriografiya v sisteme Akademii nauk Respubliki
Uzbekistan (1943-1993). // ONU. 1993. №8. S. 70-78.
6. Alimova D., Lunin B.
Rabotы istoriografov Respubliki Uzbekistan. //
Otechestvennaya istoriya. M., 1997. № 2. S. 136-138.
7. Allayeva N. Vzaimosvyazi Xivinskogo xanstva i Iranom v XVI-XVIII vv.
Avtoreferat na sioskaniye uchenoy stepeni kandidata istoricheskix nauk. –T., 2007
8. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari. (qadimgi zamon va O’rta asrlar). – T.,
2001.
9. Axmedov B.A. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii XV-XVIII vv.-T.:
Fan.1985.
10. Axunova M.A., Lunin B.V. Istoriya istoricheskoy nauki v Uzbekistane.T.:Fan.1970
11. Veselovskiy N. ―Ocherki istoriko-geograficheskix svedeniy o Xivinskom xanstve s
drevneyshix vremen do nastoyaщyego‖. -SPb
12. Garipov R. Istoriograficheskiy rakurs nekotorыx aspektov politicheskoy i sosialnoekonomicheskoy obstanovki v Turkestane v nachale XX veka // O’zbekiston tarixi.
2001. № 1. S. 44-50
13. Germanov V., Maxkamova N. Istoriograficheskiye issledovaniya v Institute istorii
Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan. //O’zbekiston tarixi. 2003. №4. S. 49-61.
14. Doniyorov A. Etnograficheskiye issledovaniya v Uzbekistane v XX veke:
osnovnыye etapы, problemы, perspektivы razvitiya. Avtoref. diss. ... dokt. ist. nauk.
Tashkent, 2003
15. Ziyayeva D. Nasionalno-osvoboditelnoye dvijeniye v Turkestane v istoriografii XX
veka (problemы izucheniya istorii vosstaniya 1916 goda i dvijeniya ―istiqlolchilik‖
1918-1924 gg.): Avtoref. dis. ... dokt. ist. nauk. Tashkent, 1999.
10
16. Mannonov B.Xorazm tarixnavisligida Xiva xonligi tashqi siyosati //
Sharqshunoslik. 1997. №8. 159 b
17. Masaliyeva O. Istoriya Buxarskogo, Xivinskogo i Kokandskogo xanstv v angloamerikanskoy istoriografii XX veka. Avtoref. dis. ... kand. ist. nauk.- Tashkent, 1999.
18. Mutalov O. Xiva xonligi Olloqulixon davrida. (1825-1842). Tarix fanlari nomzodi
ilmiy darajasini olish uchun dissertasiya avtoreferati. –T., 2003.
19. Kobzeva O. Velikiy Щyelkovыy put: problemы nauchnoy periodizasii i istoki
izucheniya yevropeyskimi uchenыmi vo vtoroy polovine XIX-nachale XX vv.
Avtoref. dis. kand. ist. nauk. -Toshkent, 2000
20. Norjigitova N.A. Istoriografiya «basmacheskogo dvijeniya» v Turkestane
(Sovetskiy period). Avtoref. diss. ... kand. ist. nauk. T., 1995
21. Pugovkina O. Istoriya Turkestana v nasledii Rossiyskoy istoriografii seredinы XIX
- nachala XX veka(politicheskiye i ekonomicheskiye aspekto’). Avtoref. dis. ... kand.
ist. nauk.-Tashkent, 2006.
22. Inoyatov K.X. Istoriograficheskiye issledovaniya v Uzbekistane: Itogi, problemы,
perspektivы (1961-1980 gg.). Avtoref. diss. dokt. ist. nauk. Tashkent, 1994
23. Rtveladze E. K zarubejnoy istoriografii Xivы // O’IF. 1997. № 7-8. S. 112-113.
24. Samarqand shahrining umumbashariy madaniy taraqqiyot tarixida tutgan o’rni.
Samarqand shahrining 2750 yillik yubileyiga bag’ishlangan xalqaro ilmiy simpozium
materiallari.-T.: Fan. 2007.
25. Caidboboyev Z. Yevropada O’rta Osiyoga oid tarixiy-kartografik ma’lumotlar
(XVI-XIX asrlar).-T.: Fan. 2008.
26. Sobraniye Vostochnыx rukopisey Instituta vostokovedeniya AN RUz. I-XI t.– T.,
1952-1987.
27. Tarixiy manbashunoslik muammolari. / Respublika ilmiy-amaliy anjumani
materiallari.-T., 2008.
28. Xalikova R. Razvitiye vыsshego istoricheskogo obrazovaniya i nauki v Uzbekistane
(Na primere istoricheskogo fakulteta TashGU. 1935-1994). Avtoref. diss. ... kand. ist.
nauk. Tashkent, 1995
29. Shodmonova S. Voprosы borbы protiv sovetskogo kolonializma v Turkestane v
1917-1924 godax v nemeskoy i tureskoy. Avtoref. dis. ... kand. ist. nauk.-Toshkent,
2002.
30. Ergashxo’jayeva G. 20-yillar O’rta Osiyo xotin-qizlarining emansipasiyasi masalalari
fransuz tarixshunosligi talqinida (50-80-yillar adabiyotlari asosida) Avtoref. dis. ... kand.
ist. nauk.-Toshkent, 1996.
31. O’zbekistonda tarix fani: yutuqlar va rivojlanish muammolari. Tarixshunoslik
o’qishlari materiallari. Istoricheskaya nauka v Uzbekistane: dostijeniya i problemы
razvitiya. Materialы istoriograficheskix chteniy -2004. II – qism. Toshkent. 2006.
32. O’zbekistonning islom sivilizasiyasiga qo’shgan hissasi.Xalqaro konferensiya
materiallari. Toshkent- Samarqand.: Imom Buxoriy respublika ilmiy-ma’rifiy markazi
nashriyoti. 2007.
11
TASDIQLAYMAN
Fakultet dekani
_______________
«__»_______2021_y.
Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universiteti
Tarix fakulteti «Tarixshunoslik va manbashunoslik» kafedrasi
O’rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligifanidan
2021-2022 o’quv yili uchun (ma’ruza)
Kalendar ish rejasi
№
O’tiladigan mavzu
Soat
1
Kirish. XVIII–XIX asrning birinchi
yarmida O’rta Osiyo haqidagi tarixiygeografik tadqiqotlar
XVIII–XIX asrning birinchi yarmiga oid
manbalarda O’rta Osiyo xonliklari
tarixining yoritilishi
XIX-XX
asrning
boshlarida
rus
sharqshunoslari tomonidan O’rta Osiyo
xonliklarining o’rganilishi
XX asrda Buxoro amirligi tarixining
o’rganilishi
2
5
XX asrda
o’rganilishi
Xiva
xonligi
tarixining
2
6
XX asrda
o’rganilishi
Qo’qon
xonligi
tarixining
2
7
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta
Osiyo xonliklari ijtimoiy-siyosiy hayoti
tarixining o’rganilishi
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta
Osiyo xonliklarining elchilik aloqalari
tarixining o’rganilishi
Jami
2
2
3
4
8
12
2
2
2
2
16
O’tkazish
sanasi
Ijro
belgisi
Izoh
1.Kirish.
2. XVIII–XIX asrning birinchi yarmiga oid manbalarda O’rta Osiyo
xonliklari tarixining yoritilishi.
REJA
1. Tarixi Amir Haydar asari
2. A.Jyenkinson elchiligi.
3. 1717 yil Florio Byenyevyeni elchiligi.
―Tarixi Amir Haydar‖ XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi
yarmida o’tgan buxorolik olimlari asaridir. Kitobning noma’lum muharrir
tomonidan qisqartirilgan nusxasi yetib kelgan bo’lib, qo’lyozma O’zRFA
Sharqshunoslik institutida 1836 raqami ostida saqlanmoqda.
―Tarixi Amir Haydar‖ kichik hajmdagi asar, jami 96 varaqdan iborat, muhim
tarixiy manbalar asosida yozilgan, Buxoro xonligining Ashtarxoniylar,
shuningdek, asosan, Mang’itlar sulolasidan bo’lgan amir Haydar hukmronligi
(1800-1826 yy.) davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o’z ichiga oladi.
Asar 81 bob, yoki dostondan iborat. 1-2- boblari Buxoro shahri tarixiga
bag’ishlangan, 3-6- boblarda Ashtarxoniylar tarixi qisqacha bayon etilgan, 7-81boblarida esa Buxoro amirligi amirzoda Haydarning tug’ilishidan to uning 1826 yil
6 oktyabridagi vafotigacha bo’lgan tarixi hikoya qilinadi.
Kitob 50- yillarda A.A.Semenov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan, lekin
nima sababdandir qo’lyozma nashr etilmay qolgan. Tarjima qo’lyozmasi O’zR FA
ShI kutubxonasida saqlanmoqda.
―Fathnomayi sultoniy‖ (―Sulton fathnomasi‖) asari muallifi Mir Olim
Buxoriy bo’lib, kitobini Amir Nasrulloh davri (1826/27 – 1869/79 yy.)da G’uzor
hokimi bo’lgan Muhammad Olimbekning xizmatida bo’lgan va uning topshirig’i
bilan yozgan.
―Fathnomayi sultoniy‖ amir Shohmurod (1785/86-1800 yy.) davridan to
Nasrulloh hukmronligining dastlabki yillarigacha Buxoro amirligida bo’lib o’tgan
voqyealarni o’z ichiga oladi, lekin Shohmurod va amir Haydar davrlari qisqacha
(O’zR FA ShI qo’lyozmasi, inv. № 1838, vv.7b-55b), Nasrulloh davri esa batafsil
yoritilgan.
Mazkur qo’lyozma asarning birinchi jildi bo’lib, ikkinchisi bizga ma’lum
bo’lmagan sabalarga ko’ra yozilmay qolgan.
―Fathnomayi sultoniy‖ning birinchi qismi marhum O.D.Chexovich tarafidan
rus tiliga tarjima qilingan. Tarjima qo’lyozmasi O’zR FA Sharqshunoslik instituti
kutubxonasida saqlanmoqda.
13
―Muntaxab ut-tavorix‖ (―Saylanma tarix‖) asarining muallifi qo’qonlik yirik
tarixchi olim Hakimxon to’radir (taxm.1802-vafot etgan yili maxlum emas). Ota
tarafidan naqshbandiya tariqatining yirik namoyondalaridan biri, yirik ilohiyot
olimi Mahdumi A’zam Kosoniy (1461/62-1542/43 yy.)ning avlodi, ona tarafidan
Qo’qon xoni Norbo’taxon (1770-1800 yy.)ning nabirasidir.
Otasi sayyid Ma’sumxon to’ra Umarxon davri (1809-1822 yy.)da va
Muhammad Alixon hukmronligi (1822-1842 yy.)ning dastlabki yillarida
xonlikning shayxulislomi lavozimini egallab turgan. Hakimxon to’ra Muhammad
Alixon hukmronligiavvalida Namangan, To’raqo’rg’on va Kosonsoyda hokim
bo’lgan. Lekin ko’p o’tmay otasi ham, o’zi ham xonning g’azabiga duchor bo’lib,
egallab turgan lavozimlaridan bo’shatilganlar va haj marosimini ado etish uchun
Arabistonga jo’natib yuborilgan. Otasi yo’lda, Mozori sharifda 1834 yili vafot
etgan. Hakimxon to’ra esa ko’p mashaqqatlar chekib, yetti yildan keyin Rossiya,
Turkiya, Iroq, Suriya va Falastin orqali Mkkaga yetib bordi. O’shanda 1834 yili u
Orenburgda podshoh Aleksandr 1 bilan uchrashish sharafiga muyassar bo’lgan.
Hakimxon to’ra Makka va Madina ziyoratidan qaytgach, 1828 yili, Muhammad
Alixondan cho’chib Qo’qonga bormadi va qolgan umrini Kitobda kechirdi.
O’zining yozishicha, Kitobda uning qarindoshlari va ozmi-ko’pmi yer-suvi
bo’lgan.
Hakimxon to’ra yirik tarixnavis olim bo’lib, o’zining ―Muntaxab ut-tavorix‖
asarini 1843 yilning 29 may kuni yozib tamomlangan.
―Muntaxab ut-tavorix‖da qadimiy zamonlar, islomiyatdan avval o’tgan
payg’ambarlar, qadimgi Eron podshohlari, Xitoy va Yevropaning qadimiy
podshohlari, xalifayi Roshidindan to Movarounnahrning Mang’it va Ming
sulolasidan chiqqan oliy hukmdorlar zamonigacha kechgan tarixi bayon etiladi.
Asarda Qo’qon xonligining xonlik asoschisi Shohruhxon (1709-1721
yy.)ning o’g’li va toj-taxt vorisi Abdurahimxon (1721-1724 yy.) zamonidan to
Norbo’taxon, Olimxon va Umarxon davri tarixi yaxshi yoritilgan. Ayniqsa,
Norbo’taxon, Olimxon va Umarxon davri yaxshi yoritilgan. Asarda muallifning
Rossiya, Turkiya, Iroq, Shom (Suriya) va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati
chog’ida olgan taassurotlari va o’sha mamlakat xalqlarining ijtimoiy-siyosiy
hayoti, tarixi va hayot tarzi haqida keltirgan maxlumotlari ham diqqatga
sazovordir.
―Muntaxab ut-tavorix‖ning qo’lyozma nusxalari kam. Uning Dushanbeda,
Tojikistonda A.A.Semenovning uy muzeyida saqlanayotgan forscha fotonusxasini
Ahror Muxtorov 1983 yili ikki kitob holida chop etdi. Asarning o’zbekcha nusxasi
ham bo’lib, hozirda O’zR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida (raqami № 594)
saqlanmoqda.
‖Tarjimai ahvoli amironi Buxoroyi sharif az amir Doniyol to asri amir
Abdulahad‖ (―Buxoroyi sharif amirlarining tarjimai ahvoli. Amir Doniyoldan to
amir Abdulahadgacha‖) asarining muallifi Ahmad Donish yoki Ahmad Kalla nomi
bilan mashhur bo’lgan, X1X asrda ko’zga ko’ringan mutafkkir shoir, adib, olim va
diplomatdir. Uning to’la ismi Ahmad ibn Nosir ibn Yusuf al-Xanafiy alBuxloiydir. Bo’lg’usi tarixchi 1827 yili Buxoroda tug’ilgan. U yoshligidan yaxshi
14
o’qib tarix, mumtoz adabiyot, riyoziyot-matematika, ilmi nujum-astronomiya,
musiqa va tibbiyot ilmlarini yaxshi o’rgangan, husnixat va musavvirlik sirlarini
ham egallangan.
Ahmad Donish o’z faoliyatini xattotlikdan boshlagan va 50- yil boshlarida
amir Nasrulloh xizmatiga qabul qilingan, 1870 yili iste’foga chiqib, ilmiy faoliyat
bilan mashg’ul bo’lgan.
Ahmad Donish 1857 yili amir Nasrulloh, 1869 va 1974 yillari amir Muzaffar
(1860-1885 yy.) elchiligi tarkibida Peturburgda bo’ldi va Rossiyaning iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti bilan yaqindan tanishdi. Bu safarlar olimning
dunyoqarashiga katta ta’sir ko’rsatdi. Lekin u Buxoroning Rossiyaga qaraganda
qoloqligining haqiqiy sabablarini tushunib yetmadi. U jamiyatni mavjud qonun va
tartiblarini takomillashtirish yo’li bilan, odil podshohning qo’li bilan qaytadan
qurish mumkin deb hisoblardi. Olimning bu qarashlari uning ―Navodir ul-vaqoye’‖
(―Nodir voqyealar‖) nomli asarida o’z aksini topgan. Ahmad Donish ushbu asarida
amirga davlatni boshqarish ishlarini qaytadan qurishni maslahat berdi. Lekin amir
bundan darg’azab bo’ldi va 70- yillar oxirida Ahmad Donishni poytaxtdan
uzoqlashtirdi va G’uzorga qozi qilib yubordi.
1885 yili, amir Muzaffar vafotidan keyin, u Buxoroga qaytib keldi va
umrining qolgan qismini ilmiy mashg’ulotlar bilan bilan kechirdi. Ahmad Donish
1897 yili vafot etdi.
Ahmad Donish sermaxsul ijodkor bo’lib, ilohiyot, ilmi nujum, geografiya,
adabiyot va tarixga oid 20 ga yaqin asar yozib qoldirdi. ―Manozir ul-kavokib‖
(―Sayyoralarning manzaralari‖), ―Navodir ul-vaqoye’‖ va ‖Tarjimai ahvoli amironi
Buxoroyi sharif‖ (1885 yildan keyin yozilgan) asarlari ana shular jumlasidandir.
O’zbekistonning X1X asrdagi ijtimoiy-siyosiy hayotini o’rganishda
olimning so’nggi asari katta ilmiy ahamiyatga ega. Kitobda katta so’z boshi,
sayyoralarning inson taqdiridagi ahamiyati, din va uning jamiyatdagi o’rni
to’g’risidagi fikrlardan keyin qisqa tarzda amir Doniyol (1758-1785 yy.),
Shohmurod (1785-1800 yy.), Haydar va amir Nasrulloh hukmronligi yillarida
bo’lib o’tgan voqyealar bayon etilgan.
Asarning katta va so’nggi qismi amir Muzaffarga bag’ishlangan. Bu qismda
Buxoro xonligining X1X asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli,
shuningdek, chor Rossiyasi qo’shinlari tomonidan 1866 yili Jizzax hamda 1868
yili Samarqandning ishg’ol qilinishi voqyealari batafil bayon etilgan.
‖Tarjimai ahvoli amironi Buxoroyi sharif‖ asarining qo’lyozma nusxalari
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Dushanbe kutubxonalarida mavjud. Asarning matni
A.Mirzoyev tomonidan chop etilgan. 1960 yili kitobning qisqartirilgan ruscha
tarjimasi Dushanbeda nashr qilingan.
―Tarixi salotini Mang’itiya‖ (―Mang’it sultonlarining tarixi‖) asari buxorolik
mashhur tarixchi olim va shoir Mirzo Abduazim Somiy Bo’stoniy (1838/39-1914
yildan keyin) qalamiga mansubdir.
Bo’lg’usi tarixchi boshlang’ich ma’lumotni ona yurti Bo’ston qishlog’ida,
Buxoroning shimolida, undan 40 km narida olgan, so’ngra Buxoro madrasalaridan
15
birida o’qigan, dastlab viloyat hukmdorlari qo’lida kotib, amir Muzaffar taxtga
o’tirgandan keyin uning shaxsiy kotibi, munshiysi bo’lib xizmat qilgan. Amir
Abdulahad hukmronligi (1885-1910 yy.)ning so’nggida 1898 yoki 1899 yilda
podshohlikka qarshi fikrlari uchun saroydan chetlatilib, umrining oxirini
nochorlikda kechirgan.
Somiy bir necha adabiy va tarixiy asar yozib qoldirgan. ―Mir’ot ul-hayol‖
(―Xayol ko’zgusi‖), ―Insho‖, ―Tuhfayi shohiy‖ (―Podshohning tuhfa‖), ―Tarixi
salotini Mang’itiya‖ shular jumlasidandir. Bularning ichida tarix ilmi uchun eng
muhimi so’nggi ikki asardir.
1900-1902 yillar orasida yozilgan ―Tuhfayi shohiy‖ va 1907 yili yozib
tamomlangan ―Tarixi salotini Mang’itiya‖ bir davr, Buxoro xonligining amir
Muzaffar davridagi tarixga bag’ishlangan. Biroq ular ma’lum darajada bir-biridan
farq qiladi. Masalan, ―Tuhfayi shohiy‖ to’laroq, lekin oliy hukmdorni ko’klarga
ko’tarib maqtash, panegrik ruhida bitilgan.
―Tarixi salotini Mang’itiya‖ esa nisbatan xolisona yozilgan. Asarning ilmiy
ahamiyati shundaki, unda Buxoro amirligining O’rta Osiyoning Rossiya tarafidan
bosib olinishi arafasidagi iqtisodiy va siyosiy ahvoli, shuningdek, Buxoro-Rossiya
munosabatlari birmuncha keng yoritilgan. Kitobning qo’lyozma nusxalari ko’p.
Uning O’zbekistonlik olima L.M.Yepifanova tomonidan qilingan ruscha tarjimasi,
so’zboshi va zarur izohlari bilan birga, 1962 yili, Moskvada chop etilgan.
―Tarixi Salimiy‖ (―Salimiyning tarixi‖) asari muallifi X1X asrning ikkinchi
yarmi va XX asrning birinchi choragida o’tgan Mirza Salimbek bo’lib, uning to’la
ismi Mirza Salimbek ibn Muhammad Rahimdir. Olim 1850/51 yillari Buxoroyi
sharifda badavlat va nufuzli xonadonda tavallud topgan.
Mirza Salimbek 1871 yili Nahrpoy (Norpoy) va Ziyovuddin hokimiga kotib
bo’lib ishga kiradi, lekin olti oydan keyin amir Muzaffarning farmoyishi bilan
Toshkentga rus ma’murlarining xatti-harakati va ayniqsa Buxoro xususida tutgan
siyosatini kuzatib boruvchi qilib yuborildi.
Mirza Salimbek Toshkentga choyfurush qiyofasida keldi va bu yerda 12
yml istiqomat qildi. 1880-1883 yillari u amir huzurida, 1884-1885 yillari
Turkiston general-gubernatori huzurida Buxoro vakili bo’lib xizmat qildi. 1885 yili
Mirza Salimbek Somjin tumaniga amlakdor qilib tayinlandi. Shundan keyin uning
martabasi yil sayin ortib bordi. 1881-1893 yillari Buxoro shahrining mirshabi,
1893-1920 yillari Yakkabog’, Nurota, Boysun, Sherobod, Shahrisabz, Chorjo’y
viloyatlarining hokimi va bosh zakotchi vazifalarida turdi. 1920 yilgi inqilobdan
keyin Mirza Salimbek sho’ro tashkilotlarida, Buxoroda tashkil etilgan «Anjumani
tarix» («Tarixshunoslar jamiyatida»)da xizmat qildi. Mirza Salimbekning vafot
etgan yili ma’lum emas.
Mirza Salimbek bir necha yirik tarixiy va adabiy asar yozib qoldirgan.
«Kashkuli Salimiy» («Salimiyning kashkuli»), «Jomi’ ul-gulzor» («Gulzorlar
majmui»), «Ka’b al-axbor hikoyalari», «Hikoyati Abdulla ibn Muborak», «Tarixi
Salimiy» shular jumlasidandir.
Tarixchilar uchun eng muhimi uning so’nggi asari «Tarixi Salimiy»dir.
N.Norqulovning fikriga qaraganda, XX asrining 20- yillarida yozilgan. Uning bosh
16
qismi, Chingizxondan to amir Muzaffar davrigacha bo’lgan tarix
umumlashtiruvchi xarakterga ega. Asarning 1860-1920 yillar voqyealarini o’z
ichiga olgan katta qismi butunlay yangi bo’lib, muallifning o’zi bu voqyealarning
guvohi bo’lgan.
Asarda amir Muzaffar davrida Hisor, Ko’lob, Baljuan, Qorategin va
Darvozda bo’lib o’tgan isyonlar, Buxoro-Qo’qon va Buxoro-Rossiya
munosabatlari, shuningdek, Buxoro amirligining X1X asrning ikkinchi yarmidagi
umumiy ahvoli va ma’muriy tuzilishi haqida qimmatli ma’lumotlar bor.
«Tarixi Salimiy» asarining qo’lyozma nusxalari ko’p. Asar 1968 yili
N.norqulov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan, lekin hali chop etilmagan.
―Tarixi jadidayi Toshkand‖ (―Toshkentning yangi tarixi‖) nomli asar
Muhammad Solih Toshkandiydir. Uning to’la ismi Muhammad Solih domla
Rahim Qoraxoja o’g’li. Tarixchi 1830 yilda tug’ilgan, vafot etgan yili noma’lum.
Boshlang’ich ma’lumotni bobosi mulla Abdurahimxojadan, u Qiyot mahallasida
joylashgan Bekmuhammadbiy masjidida imom bo’lgan, olgan, so’ng Beklarbegi
va xoja Ahror madrasalarida o’qigan. Farg’onaning Qo’qon (1853 y.), Marg’ilon,
Namangan va O’sh (1853 y.) shaharlarida, keyinchalik Buxoro, Samarqand,
Qarshi, Shahrisabz va boshqa shaharlarda bo’lib, madrasada olgan bilimini
kengaytirdi. 1863 yildan boshlab, ilgari bobosi imomlik qilgan masjidda imom
bo’lib xizmat qildi, ayni paytda dars ham berib turdi.
Muhammad Solih turli ilmlar, tarix, geografiya, adabiyot, tibbdan xabardor
bo’lgan keng ma’lumotli kishi edi, lekin uning tarixga rag’bati ko’proq bo’lgan. U
Abu Tohirxoja(X1X asr)ning ―Samariya‖siga o’xshash Toshkent, uning tarixi va
osori atiqalariga bag’ishlab bir asar yozishni ko’pdan orzu qilib yurgan va nihoyat,
1863-1888 yillari maqsadiga erishgan. Bu asar ―Tarixi jadidayi Toshkand‖ deb
ataladi va ikki jilddan iborat.
Birinchi jildda qadim zamonlardan to XU asr oxirigacha Sharq
mamlakatlarida, shuningdek O’rta Osiyoda bo’lib o’tgan voqyealar, ikkinchi jildda
esa Qo’qon xonligining XU asr oziridan Zahiriddin Muhammad Bobur davridan to
X1X asrning 80- yillarigacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy ahvoli, madaniy hayot
haqidagi qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz.
Asar hali biron tilga tarjima qilinmagan. Qo’dyozma nusxalari mavjud.
Faqat Toshkentda, O’zR FA Sharqshunoslik institutida uning uch nusxasi mavjud,
tartib raqamlari № 7791, 11072-73, 5732. Kitob va uning muallifi to’g’risida
A.O’rinboyev, O.Bo’riyevlar 1983 yili ―Toshkent Muhammad Solih tavsifida
(X1X asr)‖ nomli risola chop etganlar.
«Tarixi Shohuhiy» («Shohruh (bek) tarixi») nomli asar muallifi X1X asrda
o’tgan farg’onalik tarixchi olim Niyoz Muhammad Xo’qandiydir. U taxminan
1803 yili Qo’qonda yirik harbiy xizmatchi oilasida to’g’ilgan, Xudoyorxon
qo’shinida lashkarnavis, ya’ni harbiy kotib lavozimida xizmat qilgan, 60-yillar
boshlarida iste’foga chiqib, ilmiy faoliyat bilan mashg’ul bo’lgan.
Niyoz Muhammad keng ma’lumotli kishi bo’lib, «Niyoziy» taxallusi bilan
she’rlar ham yozgan. Lekin, yirik tarixiy asari «Tarixi Shohuhiy» bilan ko’proq
mashhur. Bu asar Qo’qon xonligining 1709-1876 yillar orasidagi tarixi to’g’risida
17
mukammal ma’lumot berib, unda ushbu xonlikka qaram bo’lgan boshqa Toshkent,
hozirgi Qirg’iziston, Qozog’istonning janubiy viloyatlari hududlarining ijtimoiysiyosiy tarixi ham bayon etilgan. Unda Qo’qon xonligining Buxoro, Sharqiy
Turkiston va boshqa mamlakatlar bilan bo’lgan iqtisodiy, siyosiy va madaniy
aloqalari haqida ham e’tiborga molik ma’lumotlar keltirilgan.
«Tarixi Shohuhiy» asarining matni N.N.Pantusov tomonidan 1885 yili
Qozonda chop etilgan. Ayrim parchalari V.V.Bartold, N.G.Malliskiy va
V.A.Romodin tarafidan rus tiliga tarjima qilingan. Bu asar T.K.Biysembiyev
tarafidan chuqur va atroflicha o’rganilib, 1987 yili rus tilida Olma-Otada alohida
kitob chop etildi.
O’rta Osiyo xonliklarining boshqa mamalakatlar bilan o’zaro aloqalarida
chyet el elchilari muhim rol o’ynaydi. XVI asr - XIX asrning birinchi yarmida
O’rta Osiyoga Osiyo va Yevropaning olis hamda yaqin mamlakatlarining turli
podsholari yuborgan ko’p elchilar tashrif buyurdilar. O’rta Osiyo va xonliklarining
Moskva davlati bilan elchilik aloqalariga doir ma’lumotlar katta qiziqish uyg’otadi.
Yozma manbalarga ko’ra, 1558 yildan 1702 yilgacha 12 ta XVIII asr davomida 9
ta rus elchisi ma’lumdir. Elchilar odatda muayyan siyosiy muammoni hal etish
uchun yuboriladi. Ko’pincha elchilar savdo bilan bog’liq muammoni hal etganlari
uchun ularga tajribali savdogarlar boshchilik qilganlar. Ko’pchilik aloqalar O’rta
Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoli, savdoning holati va
istiqbollari, savdo yo’llarining asosiy yo’nalishlari, qo’shni mamlakatlar bilan
o’zaro aloqalar to’g’risida axborot, ya’ni siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan axborot
tolish imkonini byerardi. Chunonchi, XVII asrda O’rta Osiyodagi rus elchilarining
faoliyati O’rta Osiyo xonliklari to’g’risida ma’lumotlar to’plash imkonini byerdi.
Bunga O’rta Osiyoga yuborilgan A.Jyenkinson, I.D.Xoxlov va Florio-Byecvyeni
elchiliklari yorqin misol bo’la oladi.
A.Jyenkinson elchiligi. Moskva davlati mulklarida joylashgan Volga
yo’lidan O’rta Osiyo va Eron orqali Hindiston bilan savdo aloqalari olib borish
maqsadida foydalanish masalasi kun tartibiga qo’yildi. Bunda 1555 yilda paydo
bo’lib XVI – XVII asrlarda ingliz-rus aloqalari muhim hissa qo’shgan «Moskva
kompaniyasi» katta rol o’ynaydi. Bu kompaniya yordamida inglizlar Rossiya
orqali Sharqiy O’rta Osiyo va Eronga yo’l ochishga mayassar bo’ldilar, bu yerda
1558 yilda 7 ta ingliz sayyohatchilari tashrif buyurib, ular orasida Xiva va
Buxoroga borgan Antonii Jyenkinson ham bor edi. A.Jyenkinson to’g’risida juda
biografik ma’lumotlar kam. A.Jyenkinson va uning hamrohlari (Richard va
Robyert Jonsonlar hamda tarjimon tatar Aziz) sayyohatni 21 oy (1558 y.
apryelidan 1559 y. 2 syentyabrgacha ) davom etdi.
A.Jyenkinson «Rossiyadagi Moskva shahridan Baktriyadagi Buxoro
shahrigacha 1558 yildagi sayyohati» bayonini qoldirgan. A.Jyenkinson o’zining
O’rta Osiyoga bo’lganligidan Xitoyga olib boriladigan yo’llar to’g’risida
ma’lumotlar to’plash maqsadida foydalangan. U Buxoro va butun O’rta Osiyo
bilan savdo-sotiq imkoniyatlarini oshirib ko’rsatmagan. A.Jyenkinsonning
Saroychik, Xorazm shaharlari – Vazir va Urgyench to’g’risidagi ma’lumotlari
18
qimmatlidir, ular A.Jyenkinson bu shaharlarda bo’lgan Vazir Xorazmning markazi
bo’lib, Urgyench inqirozi yuz tutganligini tasdiqlaydi.
A.Jyenkinson va uning hamrohlari Buxoroda uch oy bo’ldilar. U shahar uning
ijtimoiy va iqtisodiy turmushi, xon hamda uning hokimiyati to’g’risida juda
qiziqarli ma’lumotlar qoldirdi. Jyenkinson Buxoroning xalqaro savdodagi roli va
o’rnini byelgilashga katta ahamiyat byeradi.
Qo’lida rus podshosining shahodatnomalari bo’lgan A.Jyenkinsonni
Abdullaxon qabul qiladi. Buxoro xoni Rossiyadagina emas, balki Turkiya,
Angliyadagi ahvol, shuningdyek Yevropa armiyalari qurollari bilan ham qiziqadi.
A.Jyenkinson, Ridard Jonson bilan birga Buxorodan Xitoygacha boradigan
yo’llar to’g’risida ma’lumotlar to’pladi, Astraxandan Xitoygacha bo’lgan yo’lni
aniqladi. Bu elchilikning natijalari Rossiya uchun ham O’rta Osiyo uchun ham
katta ahamiyat kasb etib, natijada Rossiya bilan O’rta Osiyo xonliklari o’rtasida
faol diplomatik savdo aloqalari boshlanib kyetgan edi.
I.Maqsudov missiyasi. XVIII asrning ikkinchi yarmi Rossiya Buxoro savdo
va diplomatik aloqalari tarixida Rossiya elchiligining 1774-1776 yillarda
Rossiyaga borishlik katta qiziqish uyg’otdi. Shu bilan birga bu elchilik siyosiy
ahamiyati ham bor edi. I.Maqsudov rus hukumatiga qilgan takliflariga ko’ra,
Rossiya bilan Buxoro o’rtasidagi savdo aloqalari yanada rivojlantirish uchun qozoq
juzlarida Rossiya mavqyeini mustahkamlash zarur edi. Impyerator kyengashi
majlisida ko’rib chiqilgan bu taklif Rossiya diqqatini jalb etdi. Rus hukumati
I.Maqsudov elchiligida katta e’tibor byerar edi. 1779-1780 yillarda I.Maqsudov
Rossiyaga ikkinchi elchilik boshlig’i bo’lib bordi. 1797 yilda esa Rossiyaga
Shomurodning elchisi Polvonqul qurchi tashrif buyurdi.
Ivan Xoxlov elchiligi. 1620-1622 yillarda rus podshosi Mixail Fyodorovich
Ruslano Buxoroga boyon Ivan Danilovich Xoxlov boshchiligida elchilik yuboradi.
U 1620 yildan boshlab diplomatik xaraktyerdagi turli xil topshiriqlarni bajarib
kyelardi. Ivan Xoxlov Eron elchisi Pirqulibyekka nazoratchilardan biri etib
tayinlanib, uni Saratovga kuzatib qo’ygandi. Usha vaqtda Ivan Xoxlov akasi
Vasiliy bilan birga «o’z vatani bo’lmish Qozonda davlat xizmatidagi stryelyec
boshliqlar hisoblanardilar». Ivan Xoxlov n Buxoro xoni Imomqulixonga elchi etib
tayinlangan… 1620 yildayoq tilga olingan.
Ivan Xoxlov elchi sifatida Buxoro elchisi bilan birga Imomqulixon huzuriga
yuboriladi. U Rossiya bilan savdo va elchilik aloqalarini mustahkamlash, rus
asirlarini ozod qilish to’g’risida xon bilan
olib boriladigan muzokaralar
muvaffaqiyatini ta’minlash, shuningdyek Buxoroning tashqi siyosati ahvoli
to’g’risida ma’lumotlar to’plashi kyerak edi. U xonni Rossiyaning kuch-qudrati va
ulug’vorligiga ishontirib, u bilan savdo hamda siyosiy aloqalarni mustahkamlashga
ko’ndirishi lozim edi. Elchiga, xususan buxoroliklarga turli narsalar bilan savdo
qilishga ijozat byerish hamda ularni «siquvlar va ranjitishlaridan» himoya qilish
to’g’risida Qozon va Astraxan askarboshilariga, shuningdyek boshqa shaharlar
19
askarboshilariga podsho farmoyishi bilan byeriladigan xonni xabardor qilish
qiziqtirar edi.
Ivan Xoxlovning elchiligi 1620 yil 21 iyulda Buxoro va Xiva elchilari
Odambiy va Rahimqul bilan birga Qozondan jo’nab kyetadi. Elchilik tarkibida
tarjimonlar Ivan Tirkov va Syemyeyki Gyerasimovlar bor edi. Elchilik bosib
o’tgan yo’l Astraxan Kaspiy dyengizi – Tupkaragan pristani – Xayrobod-Buxoro
orqali tushgan edi. Xoxlov va uning hamrohlari yo’lga kyetgan vaqtini
hisoblaganda 30 oyga (1620 yil 21 iyuldan 1622 yil 12 dyekabrga) qadar bo’lgan
edilar.
Ivan Xoxlov hisobidan ma’lum bo’lashicha elchilik o’z oldiga qo’yilgan
maqsadga erishgan edi. Elchilik qaytib kyetayotganida Xivada unga
Imomqulixonning elchisi Odambiy boy sovg’alar bilan yetib oladi. Elchilik
Moskva podshosi uchun «ikki arg’umoq, chodir uy, pichoq, toshlar bilan
byezatilgan qinlar, oltita baxmal, to’qqizta ipak, tuya» byeriladi. Imomqulixon
unga yo’l xarajatlari uchun 400 tanga, o’zi uchun boy sovg’alar – egar va yuganlik
arg’umoq, tilla ip bilan tikilgan shohi byelbog’ byergan edi. U o’z saroyidagi 23
nafar rusni ozod etgan edi. Elchilikning moddama-modda ro’yxati va boshqa
hujjatlarda ikkala O’rta Osiyo xonligi – Xiva va Buxoro xonliklarining XVII asr
birinchi choragidagi ichki va xalqaro ahvoli to’g’risida eng qimmatli ma’lumotlar
kyeltirilgan.
1717 yil Florio Byenyevyeni elchiligi. 1717 yil 17 iyulda Pyetyerburgga
Buxoro elchisi Qulibyek o’z hamrohlari bilan kyeladi. U Buxoroga qaytishida
Qulibyek bilan birga Florio Byenyevyeni elchiligi yuboriladi. Pyetr I ishonch
yorliqlarini 1718 yil 9 iyulda imzolaydi. Elchilik 8 kishidan iborat bo’lib, uni
xizmatkorlar va harbiy soqchilar kuzatib bordi.
Asli kelib chiqishi italyan bo’lgan F.Byenyevyeni Buxoro xoniga topshirish
uchun podno yorlig’i byerilgan elchiga yana bir muhim, maxfiy hujjat uning
Buxorodagi faoliyatiga taaluqli 7 banddan iborat yo’l-yo’riq yoki dastur
topshirildi. Bunda eng muhimi – sharqqa eltadigan suv va quruqlik yo’llarini, rus
savdosini qanday qilib kyengaytirish mumkinligini surishtirib bilish, xonni Rossiya
bilan harbiy ittifoq tuzishga ko’ndirish va unga rus askarlari gvardiyasini taklif
etish, oltin to’g’risida qayerdan, qancha qazib olishligini bilishdan iborat edi.
Buxoro qurolli kuchlari tuzilmasini hamda ularning holatini ham aniqlash zarur
edi. Elchi Buxoroning Eron, Xiva va Turkiya bilan o’zaro aloqalarini o’rganishga
ham e’tibor byerishi kyerak edi.
F.Byenyevyeni elchiligi Buxoroda jami 3,5 yil (1721 6 noyabrda 1725 yil 8
apryelgacha) turdi. Elchilik xodimlari boy haqiqiy matyerial to’plab, uni SanktPyetyerburg ochiq xat va shifrlangan matn tarzida junatib turdilar.
XVII asrda turkiston Xiva xonligi, Buxoro xonligi, Qo’qon xonligi, O’rta juz,
Qichiq juz hamda Qashkariya (Sharqiy Turkiston) xonliklarini bo’linib kyetgan
edi. Siyosiy tarqoqlik hamda savdo yo’li va ipak yo’li o’z yunalishlarini
o’zgartirib, dyengiz muhitlariga ko’chishi turkistonning iqtisodiy, madaniy
jihatdan tushunlikka olib kyelgan sabablaridan biridir. Ikkinchidan, xonliklar
20
o’rtasidagi to’xtovsiz urushlar ham barcha xonliklarga xo’jalik va madaniy
hayotini orqaga qaytishiga olib keladi.
Shunday davrda «shajarai tarokima» yozma obidaning muallifi Xiva xoni,
Abulg’oziy Arab Muhammadxon o’g’li hijriy 1012 yil 15 Rabbiyul avval oyida,
milodiy sana 1603 yil 12 avgustda XVII asrdagi Xiva xonligi poytaxti Urgyench
shahrida tavallud topgan, o’zbyek elatining Qo’ngirot urugidandir. Abulg’oziy
bahodirxonning asarlari ichida «Shajarai Tarokimiy» (Turkmanlar shajarasi)
«Shajarai turk» (Turklar shajarasi) muhim o’rinni egallaydi.
Muallifning aytishiga qaraganda, «Shajarai tarokima» turkman oqsoqollari va
ulug’ boshliqlarning taklifiga ko’ra oddiy turk kishisi tushunadigan, hatto byesh
yashar turk o’g’loni ham anglaydigan tilda yozilgan. Asarda Odam ato avlodlari
Muhammad alayhissalom payg’ambarning Xom, Som, Yefon hamda uni o’g’li
Turk haqida hikoya qilinadi, Turk, mug’ul xalqlari turixi so’zlanadi. Qoraxon
o’g’li Uguzxon faoliyati haqida to’xtaladi, butun o’guz eli va turkman xalqining
qabilaviy tarkibi, urug’larning bir-biri bilan bog’langan nutqlari, tarixiyetnogyenyezini ko’rsatib o’tishadi.
Shuningdyek, Xiva xonligi bilan Turkmanlarning siyosiy kurashlari ham
eslab o’tilgan «Shajarai tarokima» asari Abulg’oziy Bahodirxon taxtga o’tirgandan
ancha vaqt o’ganidan so’ng yozilganligi ta’kidlanadi. Bu ma’lumotga qaraganda
1660-1661 yillar orasida ijod qilgan «SHhjarai tarokima» yozma obidasida
turkman qavmi bilan Xiva xonligi orasidagi siyosiy kurashlar, turkmanlarni itoat
etish uchun olib borgan kurashlar bayon etilgan, O’zbyek va turkman xalqlari
o’rtasida inoqlik o’rnatilish ko’rsatilgan.
Savollar
XVIII–XIX asrning birinchi yarmiga oid manbalarda O’rta Osiyo xonliklari
tarixining yoritilishiga doir maxalliy olimlarkaysilarini va kaysi asarlarini bilasiz?
2.
Hakimxonning ―Muntaxab ut-tavorix» asari xakida ma’lumot keltirig.
3.
Mirza Salimbekning Urta Osiyo tarixi tarixshunosligi borasidagi olib borgan
ishlariga baxo bering.
1.
21
2. XIX-XX asrning boshlarida rus sharqshunoslari tomonidan O’rta
Osiyo xonliklarining o’rganilishi.
REJA
1. O’rta Osiyoning bosib olinishi va Turkiston gyenyeralgubyernatorligining tashkil qilinishiga oid manbalar.
2. Chorizmning mustamlakachilik siyosatiga oid manbalar.
3. Turkistonning rus-tadqiqotchi olimlari (gyeograflar, tipograflar,
etnograflar, arxyeologlar, turkologlarning) roli va ularning asarlari manba
sifatida.
Tayanch iboralar: Bosqinchi, mulk ug’risi, fon Kaufman, Pyerovskiy,
Ahmad Donish, Yusuf Bayoniy, Salimbyek, arxyeologlar, etnograflar,
sharqshunos.
Akademik Vasiliy Vladimirovich Bartold (1869—1930) Turkistonning
qadimgi va o’rta asrlardagi tarixi, ijtimoiy-iktisodiy va madaniy hayotiga oid
«Mo’g’ullar istilosi davrida Turkiston» (1900), «Orol dengizi va Amudaryoning
quyi oqimidagi yerlarning qadim zamonlardan to XVII asrgacha bo’lgan ahvoli
haqida ma’lumotlar» (1902), «Turkistonni sug’orish tarixidan» (1914), «Ulug’bek
va uning davri» (1918), «O’rta Osiyoda qadimdan to ruslar kelganiga qadar o’tgan
davrda paxtachilik» (1924), «Turkistonning madaniy hayoti» (1927) kabi o’nlab
zo’r ilmiy va amaliy qimmatga ega bo’lgan asarlar yozib qoldirgan ulkan
sharqshunos olimdir. Shuni aytish kifoyaki, olim chop ettirgan 685 asarning qariyb
yarmi, aniq qilib aytadigan bo’lsak 320 nafari, Turkistonning tarixi, ijtimoiyiqtisodiy va madaniy hayoti tahliliga bag’ishlangan. Bundan tashqari, V. V.
Bartold respublikamizda, xususan uning poytaxti Toshkentda ilmiy, ilmiypedagogik va o’lkashunoslik muassasalarini ta’sis etish va ularning faoliyatini
rivojlantirish ishiga ham munosib hissa qo’shdi.
V. V. Bartold hayoti va ilmiy faoliyatining katta bir davri Turkiston, xususan
O’zbekiston va Toshkent bilan bog’liq. U faqat 1893—1928 yillar orasida
Toshkentga yetti marta kelib ketdi va uning har bir safari katta, ko’p xollarda
yechimini kutib yotgan ilmiy va ilmiy-tashqiliy masalalar bilan bog’liq edi.
Olim Toshkentda dastlab 1893—1894 yillarda, ya’ni o’zining Turkistonga
qilgan birinchi ilmiy safari vaqtida bo’ldi. V. V. Bartold o’lkaga o’shanda Rossiya
Fanlar akademiyasi va Sankt-Peterburg universiteti sharq tillari fakultetining
yo’llanmasi bilan kelgan edi. Ushbu safardan kuzatilgan maqsad, olimning o’z
so’zlari bilan aytadigan bo’lsaq «O’lkaning o’tmish tarixiga oid mavjud yozma
axborotlarga qo’shimcha tarzda o’sha yerlarda qadimda istiqomat qilgan
odamlarning qoldiqlari haqidagi ma’lumotlarni to’plash va imkoni boricha qadimiy
shaharlar va qal’alarning qoldiqlarini tavsif etish»dan iborat bo’lgan. Boshqa so’z
bilan aytganda, qadim zamonlarda turkiy xalqlarning Urxun-Yenisey bo’ylari va
Oltoydan Chu va Ila vodiylari orqali O’rta Osiyo bilan bog’langanliklarini
tekshirishga aloqador edi.
22
O’shanda V. V. Bartold va uning hamrohi etnograf S.M. Dudin (1863—1929)
Toshkentga o’sha yil (1893) ning yozida yetib keldilar va bu yerda bir necha kun
dam olganlaridan keyin, Avliyo Otaga (hozirgi Jambulga) jo’nab ketdilar. Ular
o’sha yili Sayram, Chimkent, Avliyo Ota va ularning tevarak-atrofidagi diqqatga
sazovor joylarni, shuningdek, Talos vodiysini ko’zdan kechirib ulgurdilar, xolos.
Yo’lda yuz bergan baxtsiz hodisa (Vasiliy Vladimirovich otdan yiqilib oyog’ini
sindirib oldi va buning oqibatida bir umrga oqsoq bo’lib qoldi) natijasida ilmiy
ekspedisiya o’z ishini vaqtincha to’xtatishga majbur bo’ldi. Jarohatlangan Bartold
dastlab Avliyo Otaga, u yerdan Toshkentga olib keldi va harbiy gospitalga
yotqizildi. Shunday bo’lsa-da, kasal bo’lishiga qaramay, olim bu yerda
o’lkashunoslik ishlarining umumiy ahvoli bilan qiziqdi va uning umumiy ahvoli
bilan tanishishga muvaffaq bo’ldi.
To’g’ri, Bartold kelasi yili, ya’ni 1894 yili ekspedisiya ishlarini davom ettirdi
va Talos hamda Chu vodiylari, Norin daryosi va Issiqko’lning tevarak-atrofidagi
osori atiqalarni borib ko’rdi. Uning 1893—1894 yillarda, xususan Toshkentda olib
borgan ilmiy va ilmiy-tashqiliy ishlari alohida o’rin tutadi. V. V. Bartold
Turkistonda birinchi ilmiy-o’lkashunoslik to’garagi — «Turkistonlik havaskor
arxeologlarning to’garagi»ni ta’sis etishda faol ishtirok etdi. Bu ilmiy to’garak
1895 yilning 11 dekabridan o’z faoliyatini boshlab, 1917 yilga qadar ishlab turdi.
Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, V. V. Bartold bu va boshqa to’garaklarning
ishiga, umuman ilmiy ishga mahalliy kadrlarni jalb etish, ularning bilim va
tajribalaridan foydalanishga ham alohida e’tibor berdi. Masalan, «Tabiat,
antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyati Turkiston bo’limi»ning 1893
yil 11 dekabr kuni bo’lib o’tgan yig’ilishida Bartold Turkistonda arxeologik
tadqiqotlarning umumiy ahvoli va fan oldida turgan vazifalar haqida qilgan
ma’ruzasida o’lkada ilm-fanni rivojlantirish uchun Toshkentda yangi ilmiy jamiyat
tuzish, unga mahalliy bilimdonlarni ham jalb qilish o’ta zarurligini alohida
ta’kidlab o’tdi. «O’lka tarixini o’rganish,— deb yakunladi u ma’ruzasini,—
oldinda turibdi va bu ishda asosiy rolni mahalliy bilimdonlar o’ynaydilar.
O’ylaymanki, bu yerda o’tirganlar mening bu fikrimga qo’shiladilar».
1893 —1894- yillarda V.V. Bartold «Turkestanskiye vedomosti» va
«Okraina» gazetalari bilan ham yaqindan hamkorlik qildi. Anig’ini aytganda, u
o’sha «Okraina» gazetasining muharrirlaridan biri edi. Olim mazkur gazeta
sahifalarida o’zining bir qator muhim ilmiy maqolalarini. e’lon qildi. «Toshkentda
ilmiy jamiyat» («Okraina», 1894, 16-son), «Turkistonda arxeologik tadqiqotlar
masalasiga doir» («Turkestans-kiye vedomosti», 1893, 99-son), «Xristianlar
qishlog’i Vazgerd hususida» (Turkestanskiye vedomosti», 1894, 21-son),
«Turkistonda ilm-fanning umumiy ahvoli» («Okraina», 1894, 52-son) shular
jumlasidandir. Ko’rib turibsizki, V. V. Bartoldning hatto gazetalarda keng
o’quvchilar ommasi uchun yozgan maqolalari ham ilm-fan muammolariga
bag’ishlangan ekan.
1902 yilda V. V. Bartold yana, Toshkentga keldi. O’zining so’zlariga
qaragan-da, bu safar u Sankt-Peterburg universiteti sharq tillari fakultetining
topshirig’iga binoan kelgan. Fakultet rahbariyati olimning oldiga «mahalliy
23
bilimdon odamlar bilan ilmiy aloqa bog’lash, bu aloqalarni, kengaytirish,
Turkiston o’lkasida jamoat muassasalari hamda shaxsiy odamlar qo’lida bo’lgan
qo’lyozma asarlar, shuningdek, viloyat boshqarmalarida
saqlanib turgan
vaqfnomalar bilan tanishish» vazifasini qo’ygan. Bundan tashqari, V. V. Bartold
Turkistonda Osiyo muzeyi (hozir Rossiya Fanlar. akademiyasi Sharqshunoslik
institutining Sankt-Peterburg bo’limi)ning o’sha yillardagi direktori akademik K.
G. Zaleman (1394-— 1916) ning iltimosiga ko’ra muzey kutubxonasi uchun
qo’lyozma asarlar sotib olish bilan ham mashg’ul bo’ldi.
V. V. Bartold 1902 yildagi safari, vaqtida, Toshkentdan tashqari, Ashxobod,
Samarqand, Qo’qon, Marg’ilon, Andijon va O’shda ham bo’lib, bu shaharlarda
saqlanayotgan va ilm-faning bir talay sohalari (tarix, jug’rofiya, adabiyot, ilohiyot,
tasavvuf, falaqiyot va h.k.)ga oid ko’pgina qo’lyozma asarlarni diqqat-e’tibor bilan
ko’zdan kechirdi. Masalan. Toshkentda u bir qancha jamoat muassasalari va
shaxsiy odamlarga tegishli kutubxonalar bilan tanishish sharafiga muvaffaq bo’ldi.
Turkiston xalq kutubxonasi (1870 yilda ta’sis etilgan, hozirgi Alisher Navoiy
nomidagi Xalq kutubxonasi)da to’plangan maxsus qo’lyozma asarlar kolleksiyasi
bilan yaqindan tanishdi. O’sha paytda bu kolleksiya 281 jilddan iborat edi, xolos.
Bartold o’zining ilmiy hisobotida shu asarlardan ikkitasiga: G’iyosiddin Alining
jahongir Amir Temo’rning 1398—1399 yllarda Hindistonga uyushtirgan
bosqinchilik yurishi tarixini o’z ichiga olgan «Ro’znoma-yi g’azavot-i Hindiston»
(1399—1403 yillari orasida yozilgan). Hamda xorazmlik muarrix O’tamish hoji
qalamiga mansub bo’lgan «Chingiznoma» asari (XVI asr boshida bitilgan) ga
alohida to’xtalib o’tgan.
Olim o’sha yili Toshkentlik bir necha kitobsevarlar: general Jo’rabek (1840—
1906), Muhiddin qozi, Said Boqixon qozi, tujjor Mirza Abdulla Isamuhammedov,
shuningdek o’sha paytda Piskentda istiqomat qilib turgan qoshg’arlik
Bekqulibekning shaxsiy kutubxonalarida saqlanayotgan qo’lyozma asarlarni ham
borib ko’rdi. V.V. Bartold tanishgan kutubxonalar orasida ayniqsa general
Jo’rabek Qalandarbek o’g’lining (u 1876 yilda Sankt-Peterburgda bo’lgan
sharqshunoslarning xalqaro kongressida ishtirok etgan) shaxsiy kutubxonasi
boyligi bilan boshqalaridan tamoman ajralib turardi. General Jo’rabekning
kutubxonasida Rashididdinning «Jome’ ut-tavorix» («Solnomalar majmuasi»),
Shamsuddin
Muhammad
Shahriduziyning
«Tarix-i
hukamo»
(«Donishmandlarning tarjimai holi») kitobi, XVII asrda o’tgan O’rta Osiyolik
qomusiy olim Mahmud ibn Valining «Bahr ul-asror» («Sirlar dengizi») kabi o’ta
qimmatli asarlar bor edi. Shuning uchun ham general Jo’rabekning kolleksiyasi
Toshkentdan qaytganidan keyin ham akademik Bartoldning diqqat-e’tiborini
o’ziga jalb etdi. Ma’lumki, general Jo’rabek 1906 yilda o’zining Qorasuv yonidagi
(Toshkentning janubiy-sharqiy tarafida joylashgan xushhavo manzil) dala
hovlisida noma’lum shaxslar tarafidan o’ldirib ketildi. V. V. Bartold bu qonli
fojiadan xabar topishi hamono, mashhur sharqshunos va o’lkashunos olim N. F.
Petrovskiy (1837—1908) va Turkiston general-gubernatorligi Bosh boshqarmasida
xizmat qilib turgan yana bir sharqshunos olim A. A. Semyonov (1873—1958)larga
xat yozib, general Jo’rabek kutubxonasining taqdiri hakida havotirlanayotganligini
24
ma’lum qildi. «A. A. Semyonov,— deb yozadi V. V. Bartold 1911 yilning
sentyabrida yozgan bir maktubida,— (Jo’rabekning) qo’lyozmalari uning Qorasuv
bo’yidagi hovlisidan Toshkentga olib kelinganligi va maxsus kitob javonida
saqlanayotganligini lutfan ma’lum qildi. Lekin, afsuski, Toshkentga Jo’rabekka
tegishli kitoblarining faqat bir qismi (33 ta asar) olib kelingan, xolos. Kitoblarning
qolgan qismi esa marhumning o’limidan ko’p vaqt o’tmay o’g’irlab ketilgan edi.
V. V. Bartold bu safar ham Turkistonning boshqa shaharlarida bo’lib, o’sha
joylarda mehnat qilayotgan o’lkashunoslar va mavjud ilmiy to’garaklarning ish
faoliyati bilan qiziqdi, ularning yig’ilishlarida ishtirok etdi.
Biz bilamizki, XIX asrning o’rtasida mustamlakachi ikki impyeriya, ya’ni
Angliya va Rossiya manfaatlari Turkistonda to’knashdi. Rossiya siyosatchilari
Buyuk Britaniyaning Turkiston va Kaspiy dyengizinining Sharqiy tomonlarini
egallab olishidan g’oyat xavfsirayotgan edilar.
XIX asrda Buyuk Britaniya o’z tasarrufidagi Hindiston va Afg’oniston orqali
o’zbyek xonliklari bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalar olib borardi. Ayni
paytda ingliz siyosatchilari esa Turkistonni Rossiya bosib olishidan xavfsirab,
uning chyegaralari Afg’onistongacha yetib kyelmasligini istar edilar.
Angliyaning asosiy maksadi xonliklarni bosib olishga chog’lanayotgan
Rossiyaning ryejalarini barbod qilish, uchchala xonlikni unga qarshi kuch qilib
birlashtirish va O’rta Osiyo bozorolarini egallash edi. Angliya hukumati shu
maqsadda 1841-1842 yillarda Stoddart va Konnolini xonliklarga maxsus missiyasi
bilan yubordi. Qo’qon va Xiva xonlari ularning taklifiga ko’ndilar. Ammo Buxoro
amiri Nasrulloxon ingliz elchilarini qatl qildilar. Shu ishi bilan u chor Rossiyani
ruhlantirib, uning bosqinchilik yurishi boshlashiga imkon yaratib byerdi. Rossiya
bu imkoniyatdan 1853-yilda gyenyeral Pyerovskiy Oqmachitni egallab oldi.
Rossiya impyeriyasi o’zbyek xonliklarini bosib olish bo’yicha katta harbiy
ryejalar tuzdi. Ryejada Turkistonni bosib olgandan kyeyin xonliklarning taqdiri
qanday bo’lishi oldindan hal qilinib qo’yilgan edi. Harbiy harakatlarga kyetadigan
xarajatlar, qo’shin miqdori, urush xarajatlarida qatnashuvchi qismlar, suv va
quruqlikda harakat qiluvchi vositalar, qurol-yarog’ zahirasida Rossiya harbiy
vazirligida o’z yechimiga ega edi. Ryejada asosiy zarbani Qo’qon xonligiga
byerish, ayni paytda Xiva, Buxoro xonliklarining birlashgan qo’shin tuzishga va
ularga birgalikda harakat qilishga imkon byermaslik, ular o’rtasida nizo-nifokni
kuchaytirish yo’llari o’rganilib chiqilgan edi.
Shunday qilib, gyenyeral Chyernyayev 1964 yilni 1 oktyabrida Toshkyent
shahrining sharqiy tomonidan bosib olishga harakat qildi. Uning qo’shinida 8 rota
askar, 100 nafar kazak, 12ta zambarak, 1500 urish soldati guruhlardan iborat edi.
Bu harakat amalga oshmad.
Nihoyat, 1865 yil 9 may kuni har ikki tomon kuchlari to’qnashdi.
Bu voqyealarni o’lkashunos tarixchi Mirza Olim Toshkandiy o’zining «Tarixi
Turkiston» nomli kitobida qo’yidagicha bayon etadi: «Bir nyecha kundan kyeyin
Russiya askarlari Toshkand ustiga kyelib, qaytadan Xujand darvozasidan hujum
qila boshladilar. O’sha vaqtda Toshkyent shahrining tomonlari atrofini aylantirib,
25
1.
2.
3.
bino qilingan qalin va baland qo’rgon, tashkari atrofii zovur qazilgan va un ikki
davrozasi bor edi.
Bu jangni o’z ko’zi bilan ko’rgan Muhammad Solih «Tarixi Ja’didi
Toshkyent» nomli qo’lyozma asarida qo’yidagicha tasvirlaydi: Butun osmonni
tutun va chang qoplab oldi, nihoyat ruslar yaqindagi tyepalik tomon chyekinib,
mudofaaga utishga majbur bo’ldilar. Qamalda yotgan shaharliklar buni ko’rib juda
quvondilar, yetti yashar boladan tortib yetmish yashar chollargacha g’alabani
qutlab, sarbozlarga ovqat, sharbat, issiq non kyeltirib turdilar. Lyekin rus
qo’shinlari o’zlarini o’nglab, qayta hujumga utib, Toshkyent qo’shinlarini orqaga
chyekintirdi».
Toshkyent dahshatli xavf ostida qolgan kunlarda shaharning obro’-e’tiborli
vakillari yig’ilishib, Buxoroga o’z elchilarini jo’natdilar. Elchi Buxoro amiri
Muzaffar Toshkyent ahliga nisbatan xiyonat bilan tyeng darajada fikrini bildirib,
shunday maqtanchoqlik qildi: «Myen bir rus lashkarboshisi bilan jang qilishni ornomus dyeb bilaman. Xohlasam to’ppa-to’g’ri Moskva yoki Pyetyerburgga borib
Rus davlati bilan urushaman» dyedi. Kaltafahmlik bilan Qo’qon xonligiga qarshi
yurishga tayyorlandi. Dushmanga qarshi kurashish o’rniga Turkiston birliliga putur
yetkazadigan xatarli yo’lni tanladi…
Shunday qilib, 1867 yil 14 yiyulda Rossiya impyeratori Alyeksandr II
Turkiston gyenyeral-gubyernatorligiga ta’sis etdi.
1886 yilda chor hukumati «Turkiston o’lkasini boshqarish haqida Nizom»ni
tasdiqladi. Shu Nizomga asosan rus aholisini ko’chirib kyeltirish yo’li bilan o’lkani
ruslashtirish harkatini qonuniy mustahkamlab, unga siyosiy tus byerdi. Ko’chib
kyeluvchilarga 10 d-dan kam bo’lmagan yer ajratish byelgilandi…
15 yil ichida, ya’ni 1875-1890 yillar ichida Turkistonda 19ta rus qishlog’i
tashqil qilindi. 1891-1892 yillarda Rossiyada ocharchilik boshlanganda esa
Turkistonga ko’chib kyeluvchilarning soni nihoyatda ko’payib kyetdi. Ana shu
ikki yil davomida 25 ta rus qishlog’i paydo bo’lib, yer dyehqonlarining soni ikki
baravar ko’paydi…
Savollar
Akademik Vasiliy Vladimirovich Bartoldning Urta Osiyo tarixi
tarixishunosligi xakida nima bilasiz?
X!X asr oxiri XX asr boshlarida chor Rossiyasining Urta Osiyo
xonliklarining bosib olinishiga doir vaziyatlarni misol keltiring.
Turkiston geniral-gubernatorligi tashkil etilishi tarixini izoxlab bering.
26
XX asrda Buxoro amirligi tarixining o’rganilishi.
REJA
1. Ashtarxoniylar davrida Buxoro tarixshunosligi
2. Mang’itlar boshqaruvi davrida Buxoro tarixshunosligi
4.
H. Ziyoyev, A. G. Ahmadjonov, Sh. Vohidov, K. Hakimova, F. Qosimov, Q.
Rajabov, 0. Masaliyeva, F. Ochildiyev, A. Xoliqulov, M. Hamidova, B. Ergashev,
Sh. Yusupov, A. Odilov, R. Xoliqova va boshqa mualliflarning ilmiy tadqiqotlari
musta-qillik davri mahsuli hisoblanib, ular yaratgan asarlar va maqolalarda XIX
asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Buxoro tarixining ayrim jihatlariga taalluqli
masalalar ustida to’xtalib o’tilgan.
Ashtarxoniylar (joniylar) sulolasi davrida Buxoro xonligi
1601-1753 yy
Buxoro xonligida yuzaga kelgan siyosiy inqiroz shayboniylar sulolasining
barham topishiga olib keldi. Bu vaqtda Buxoroda yashab turgan va shayboniylarga
qarindoshlik rishtalari bilan bog’langan Jonibek sulton xonadoni vakillari taxt
uchun asosiy da’vogar bo’lib siyosiy maydonga chiqdilar.
Jonibek sulton Jo’jining o’n uchinchi o’g’li To’qay Temur avlodlaridan
bo’lib, uning ajdodlari Dashti Qipchoqning g’arbida, Hoji Tarxon (Astarxan) da
hukmronlik qilganlar. Rus davlatining markazlashuvi va Ivan IV (Ivan
Vasilyevich, Grozniy, 1533-1583 yy) davrida davlat yerlarining qo’shni davlatlar
hisobiga kengaytirilishi jarayonida 1556 yilda Astraxan ham rus podshosi
tomonidan bosib olindi. Shahar hukmdori Yormuhamad o’z oilasi bilan birga
Buxorodan panoh topadi. Keyinchalik Buxoro xoni Iskandar sultonning qiziga
uylangan Yormuhammadning o’g’li Jonibek sulton xon xonadoniga yaqinlashadi,
uning farzandlari esa Abdullaxon II davrida yuqori martabalarga erishadilar.
Shayboniylar sulolasi tanazzulga yuz tutib, taxtni boshqaradigan sulola
vakili qolmaganligi tufayli Buxoro ulamolari va amirlar kengashgan holda taxtni
Ashtarxoniy Jonibek sultonga topshiradilar. Biroq u chingiziy bo’lishiga va taxtni
boshqarish xuquqiga to’la imkoni borligiga qaramasdan, taxtga Abdullaxon
xonadoniga yaqin bo’lganlar ko’proq xaqli deb hisoblaydi va uning jiyanlari, ayni
vaqtda o’z o’g’illari foydasiga taxtdan voz kechadi. Shu tariqa Buxoro xonligi
taxtiga yangi sulola – Ashtarxoniylar (sulola asoschisi nomi bilan Joniylar deb ham
yuritilgan) sulolasi keladi.
Bu vaqtda taxtni egallashi lozim bo’lgan katta o’g’il Dinmuhammad
xonlikning janubiy-g’arbiy viloyatlarida noib bo’lib, Niso va Obivardda hokimlik
qilardi.
Buxoroda yuzaga kelgan vaziyatdan xabar topgan eronliklar harbiy yurish
boshlab, chegara hududlariga xavf sola boshlaydilar va Obivardni qamal qiladilar.
Dinmuhammad dushmanga qarshi bir necha kun jang olib boradi va ko’zidan
hamda oyog’idan yarador bo’ladi, Buxoroga qaytishda yo’lda duch kelgan
qaroqchilar tomonidan o’ldiriladi.
Dinmuhammad halok bo’lgach, taxtga uning ukasi, bu vaqtda Samarqand
hokimi bo’lib turgan Boqimuhammad (1601-1605 yy) o’tkaziladi. Boqimuhammad
27
yangi sulolaning birinchi vakili sifatida taxtga chiqqan bo’lsada hozircha rasmiy
hokimiyat Jonibek sulton izmida bo’lib, uning nomidan ish yuritilgan, farmonlar
chiqarilgan va tangalar zarb etilgan, uning nomi xutbaga qo’shib o’qilgan.
Boqimuhammadning davlat tepasiga kelishi va Buxoro xonligida yangi
sulolaning hokimiyatni egalashi bilan amalda katta o’zgarishlar sodir bo’lmadi.
Abdullaxon II ning o’limi va shayboniylar sulolasining so’nggi vakillari davrida
boshlangan o’zaro ichki kurashlar va siyosiy tarqoqlik yanada kuchaya boshladi.
Shuning uchun yangi hukmdor oldida turgan eng muhim vazifalardan biri
mamlakat hududiy yaxlitligini saqlab qolish va markaziy hokimiyatni
kuchaytirishdan iborat edi.
Ayniqsa, Marv va Balx hokimliklari, turkmanlar markaziy hokimiyatga
bo’ysunmaslik bilan birga atrof viloyatlarga ham bosqinchiliklar uyushtira
boshladilar. Bu holatni bartaraf etish uchun 1602 yilda Balxga harbiy yurish
uyushtirdi. Bu yurishda qo’shinga qo’mondonlik qilgan ukasi Valimuhammad juda
katta jonbozlik ko’rsatib Balxni, shuningdek Andxo’y, Shibirg’on va Murg’ob
daryosigacha bo’lgan katta hududlarni Buxoro xonligiga bo’ysundirdi. Bundan
ruhlangan Boqimuhammad Valimuhamadni taxt vorisi deb e’lon qiladi va o’zi
Buxoroga qaytadi. U 1605 yilda kasallanib vafot etadi, taxtga Valimuhammad
o’tiradi.
Valimuhammad (1605-1611 yy) ham akasi kabi eng avvalo janubi
sarhadlarni mustahkamlashga va safaviylardan yordam olib, Buxoroga hujum
qilayotgan qabilalarga qarshi kurashishga majbur bo’ldi. Ayni vaqtda ichki siyosiy
vaziyat ham keskinlashib, bir qator o’zbek beklari markaziy hokimiyatga
bo’ysunishdan bosh torta boshladilar, mamlakatning hududiy yaxlitligi xavf ostida
qola boshladi. Dastlab Eronga qarshi yurish qilib, g’alabaga erishgan
Valimuhammad Xirotgacha bo’lgan hududlarni xonlikka bo’ysundiradi. Eron
shohi Abbos bilan tuzilgan sulh esa mahalliy hukmdorlarning noroziligiga sabab
bo’ladi, oqibatda 1608 yilga kelib Valimuhammaddan norozi guruh shakllanib
qoladi, ularning asosiy maqsadi xonni taxtdan tushirib, uning o’g’li, Samarqand
hokimi Imomquli sultonni taxtga o’tkazish edi.
1611 yilda Imomqulixon va Valimuhammad o’rtasida bo’lib o’tgan jang
natijasida Valimuhammad mag’lubiyatga uchrab, Eronga qochishga majbur
bo’ladi. Taxtni Imomqulixon (1611-1642 yy) egallaydi. Ko’p o’tmay shoh Abbos
qo’shinlari yordamida taxtni qaytarib olish uchun jang boshlagan Valimuhammad
yana jangda yengiladi va asir olinib, qatl (1611 y) etiladi.
Imomqulixon hukmronligi davrida xonlikning Xurosondagi janubiy
sarhadlari davlat tarkibidan chiqib ketdi, shunga qaramasdan yangi xon ichki
siyosiy beqarorlikni bartaraf etish va mamlakat sarhadlarini shimoliy-sharqqa
tomon kengaytirib borishga katta e’tibor qaratdi, Toshkent va uning atroflari
xonlikka bo’ysundirildi. 1612 yil Imomqulixon Toshkentni egallab, o’g’li
Iskandar sultonni hokim etib tayinladi, biroq shahar aholisi uning nojo’ya hattiharakatlaridan norozi bo’lib isyon ko’tardi va uni o’ldirdi. Bundan g’azablangan
Imomqulixon Buxoro, Balx va Badaxshon viloyatlaridan qo’shin yig’ib kelib
Toshkent aholisini qirg’in qilgan.
28
Imomqulixon mamlakatdagi siyosiy vaziyatni izga solgach, tashqi
siyosatga ham katta e’tibor bilan qaradi. Uning hukmronligi davrida Hindiston,
Eron, Rossiya davlatlari bilan elchiliklar amalga oshirildi.
1642 yilda sog’lig’i yomonlashganligi tufayli taxtni ukasi
Nadrmuhammadga topshiradi va o’zi haj safariga jo’naydi va safarda vafot etadi.
Keyingi yillarda hukmronlik qilgan Nadrmuhammad (1642-1645 yy),
Abdulazizxon (1645-1681 yy), Subxonqulixon (1681-1702 yy) hukmronligi
davrida ichki siyosiy vaziyat yanada keskinlashib bordi. Ichki kurashlar bilan bir
qatorda Xiva xonligi, qozoq sultonlari va Eronga qarshi bir necha marotaba harbiy
to’qnashuvlar yuz berdi. Ayni vaqtda shayboniy Abdullaxon II hukmronligi
yillarida katta mavqyega erishib olgan Jo’ybor hojalari va boshqa din
peshvolarining mamlakat siyosiy hayotiga ta’siri kuchayib bordi. XVIII asr
boshlariga kelib, mamlakatdagi siyosiy vaziyat yanada keskinlashdi, urug’ va
qabila boshliqlari birga mahalliy hukmdorlarning o’zboshimchaligi va markaziy
hokimiyatga bo’ysunishdan bosh tortishi holatlari avj oldi, mamlakat siyosiy
inqiroz yoqasiga kelib qoldi. Bu holatni bartaraf etish uchun kurashgan
ashtarxoniylarning eng so’nggi vakili Ubaydullaxon (1702-1711 yy) edi. U
vaziyatni tinch yo’l bilan, iqtisodiy choralar yordamida amalga oshirish siyosatini
qo’lladi va 1708 yilda pul islohoti o’tkazdi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad
bebosh o’zbek amirlarining iqtisodiy erkinligini cheklash va shu yo’l bilan ularni
hokimiyatga bo’ysundirish, ayni vaqtda esa mamlakat xazinasini ham to’ldirish
edi. Biroq bu islohot ko’zlangan natijani bermadi va aksincha markaziy
hokimiyatdan norozilik va boshboshdoqlik yanada avjga chiqdi. Ko’pgina mahalliy
hukmdorlar va din ulamolari o’zlari egallab turgan mulklarini mustaqil deb e’lon
qilish yo’lini tutdilar. Bularning orasida eng jiddiy voqyea Farg’ona vodiysining
xonlik tarkibidan chiqishi va o’zini mustaqil deb e’lon (1709 y) qilishi bo’ldi.
Ashtarxoniylarning so’nggi xoni Abulfayzxon ham mamlakatdagi ichki siyosiy
vaziyatni yo’lga sola olmadi. Abulfayzxon hukmronligi yillarida (1711-1747 yy)
ichki siyosiy vaziyatning keskinligi saqlanib qolishi bilan birga tashqi
dushmanlarning ham davlat mustaqilligiga tajovuzi kuchayib bordi.
Buxoroning o’zida markaziy hokimiyat amalda bir guruh o’zbek urug’lari
amirlari, xususan Javshin qalmiq, Ma’sumbiy otaliq, Hakimbiy otaliq qo’liga o’tib
qolgan edi. Buxoroda katta mavqyega ega Hakimbiy otaliq mang’it bilan
dushmanlik kayfiyatida bo’lgan Shahrisabz mulki hokimi Ibrohim miroxur
kenagas 1716 va 1719 yillarda Buxoro va Qarshiga hujum uyushtirdi. Bu
to’qnashuvlar Ibrohim kenagasga muvaffaqiyat keltirmagandan so’ng u Niyoz hoja
qatag’on, Qoplonbiy qipchoq, Avazbiy to’qsoba kabilar bilan birlashib, 1722 yilda
Xiva shayboniylari xonadoniga mansub Rajab sultonni Samarqandda xon etib
ko’tardilar. Bu xonlik mustaqil holda 1730-31 yillargacha hukm surdi. Ayni vaqtda
qozoq sultonlari ham Zarafshon va Qashqadaryo vohalariga bir necha marta (17231729 yy) bosqinchilik hujumlari uyushtirdilar.
Buxoro xonligining ichki siyosiy hayotini diqqat bilan kuzatib turgan
eronliklar XVIII asrning 30-yillarida xonlikka tajovuz qila boshlaydilar. Eron
shohi Nodirshoh va uning o’g’li Rizoquli boshchiligidagi Eron qo’shinlarining
29
1736 va 1740 yillarda amalga oshirgan bosqinchiligi natijasida Buxoro xonligi
qisqa vaqt Eron ta’siriga tushib qoladi. Vaziyatdan foydalangan mang’it amirlari
Hakimbiy otaliq boshchiligida hokimiyatni o’z qo’llariga olishga intiladilar va
1747 yilga kelib o’z maqsadlariga erishadilar. Abulfayzxon o’ldirilib,
ashtarxoniylar sulolasiga barham beriladi va taxt amalda mang’it amirlari hukmi
ostiga o’tadi.
Mang’itlar sulolasi davrida Buxoro amirligi
1753-1920 y
Ashtarxoniylar hukmronligining so’nggi davriga kelib, mamlakatdagi
siyosiy vaziyat keskinlashdi, markaziy hokimiyat zaiflashishi bilan birga qabilalar
o’rtasidagi o’zaro nizolar ham avj oldi. Bu holat Ubaydullaxon (1702-1711 yy),
ayniqsa Abulfayzxon hukmronligi yillarida yaqqol namoyon bo’ldi. Mahalliy
hokimlardan ayrimlari, xususan Samarqand hokimi Rajab sulton, Shahrisabz
hokimi Ibrohimbiy kenagas, Karmana hokimi Abdulkarim bahrinlar markaziy
hokimiyatni o’z ta’siriga olish va uni ag’darib tashlash maqsadida bir necha yillar
davomida harbiy harakatlarni avj oldirib, Abulfayzxonga qarshi kurash olib
bordilar.
Buxoro xonligidagi ichki siyosiy parokandalikdan foydalangan Eron shohi
Nodirshoh Buxoroga harbiy yurish uyushtirdi. Uning buyrug’i bilan o’g’li
Rizoqulixon 12 ming qo’shin ko’magida Qarshiga hujum boshladi. Qarshi va
Samarqand qo’shinlarining birgalikdagi qattiq qarshiligidan so’ng 1736–1737
yillarda bo’lib o’tgan eronliklarning yurishi qaytarildi. Ikkinchi yurishga o’zi
boshchilik qilgan Nodirshoh 1740 yilda Qarshi hokimi Muhammad Hakimbiy
mang’it bilan ittifoq tuzishga erishadi.
Hakimbiy vositachiligida Abulfayzxon bilan aloqa o’rnatishga erishgan
Nodirshohni Buxoro hukmdorlari hurmat bilan kutib olishga majbur bo’ladilar.
Muzokaralar chog’ida Hakimbiyga katta imtiyozlar va xuquqlar berilib,
Abulfayzxon amalda vassal xonga aylanib qoldi. Ayni vaqtda Muhammad
Hakimbiy mang’itning boshqaruvdagi mavqyei va ta’siri ortib bordi, o’g’li
Rahimbiy esa Nodirshoh xizmatiga o’tgan edi.
1743 yilda Muhammad Hakimbiy vafot etib uning ta’ziyasiga Nodirshoh
ruxsati bilan o’g’li Rahimbiy keladi. Marosimlar tugagach yana Eronga qaytadi.
Biroq, 1745 yilda Buxoro xonligida Abulfayzxonga qarshi qo’zg’olonlar avjiga
chiqqach, Nodirshoh ularni bostirish maqsadida Muhammad Rahimbiyni yuboradi.
U qo’zg’olonlarni bostirgach, Abulfayzxon tomonidan ―Amir – ul umaro‖
lavozimiga ko’tariladi. Rahimbiyning xonlikdagi nufuzi ortib bordi.
1747 yil yozida Nodirshoh Mashhad yaqinida jiyani Aliqulixon tomonidan
o’ldirildi. Bu vaziyatdan foydalangan Muhammad Rahimbiy Abulfayzxonga qarshi
fitna uyushtirib, uni qatl qildirdi. Biroq mavjud an’analarga asosan u xonlik taxtini
qo’lga kirita olmadi va ashtarxoniylardan Abdulmo’min va Ubaydulla Sultonlar
rasman xon etib e’lon qilindi. Amalda davlat boshlig’i bo’lib qolgan Muhammad
Rahimbiy 1756 yilda ashtarxoniylar sulolasining barcha vakillarini yo’q qilib,
30
rasman davlat hukmdoriga aylandi. Xonlik rutbasiga rasman erisha olmagan
Rahimbiy amir unvonida davlatni idora qila boshladi va shu vaqtdan boshlab
davlat ham Buxoro amirligi deb yuritila boshlandi, davlat tepasiga yangi sulola –
Mang’itlar sulolasi keldi va 1920 yilgacha hokimiyat tepasida turdi.
Muhammad Rahimbiy eng avvalo davlatning hududiy yaxlitligini saqlab
qolish va ichki siyosiy vaziyatni barqarorlashtirish maqsadidagi siyosatni yurita
boshladi. Asosini yollanma askarlar (qisman afg’onlar) tashkil etuvchi kuchli
qo’shin yordamida Sharqiy Buxoro, Hisor, Urgut, Panjikent, O’ratepa, Xo’jand,
Miyonko’l atrofida yashovchi xitoy-qipchoqlarni bo’ysundirish uchun bir necha yil
davomida kurash olib borildi.
Muhammad Rahimxon vafot etgach (1758 y), hokimiyat tepasiga
Doniyolbiy keldi. U mahalliy hokimlar isyonidan xavfsirab, o’zi otaliq mansabida
qolgan holda rasmiy hukmdor sifatida taxtga ashtarxoniy Abulfayzxonning
nabirasi Abdulg’ozini o’tkazadi. Biroq bu Doniyolbiyga mamlakat tinchligini
saqlab qolishga imkon bermadi. Qiqa vaqt ichida markaziy hokimiyat zaiflashib
O’ratepa, Jizzax, Xatirchi, Kattaqo’rg’on, Shahrisabz, G’uzor va boshqa bekliklar
hokimiyatga bo’ysunmaslik bilan bir vaqtda unga qarshi kurash ham olib bordilar.
Garchi Doniyolbiy mahalliy hokimlarga qarshi kurashib, ularni bir necha marta
bo’ysundirishga erishsada, biroq mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy parokandalikni
bartaraf eta olmadi. Oqibatda 1785 yilda taxtdan voz kechib, o’g’li Shohmurodga
topshirishga majbur bo’ldi. Abulg’ozini taxtdan tushirgan Shohmurod 1785 – 1800
yy) amir sifatida davlatni boshqardi.
Amir Shohmurod davrida Buxoro amirligida markazlashish jarayonlari
qaytadan yuzaga keldi. Bu esa o’z navbatida siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning
ta’minlanishi uchun asos bo’ldi. Markaziy hokimiyat mustahkamlandi, siyosiy va
iqtisodiy sohada, soliqlar borasida bir qator islohotlar o’tkazildi.
Amir Shohmurod vafotidan so’ng taxtga o’g’li Haydar (1800–1825 yy)
o’tirdi. U ham hukmronligining dastlabki vaqtlaridanoq markaziy hokimiyatni
kuchaytirishga kirishadi. Bu vaqtda buxoro amirligi Zarafshon va Qashqadaryo
vohalari, hozirgi Turkmanistonning sharqiy qismi, Marv, Hisor, Xo’jand, O’ratepa,
Panjikent, Urgut va shimoliy-sharqda Turkistongacha bo’lgan hududlar ustidan
hukmronlik qilar edi.
Amir Haydar ichki vaziyatni barqarorlashtirish bilan birga Xiva hamda
Qo’qon xonliklari bilan ham hududiy nizolarni bartaraf etishga majbur bo’ldi. 1804
va 1818 – 1819 yillarda Xiva xonligi bilan urush olib borgan bo’lsa, Qo’qon
xonligi bilan harbiy to’nashuvlar uzoq davom etdi. Ikki davlat chegaralari bo’ylab
joylashgan Jizzax va O’ratepa bir necha bor qo’ldan-qo’lga o’tib turgan bo’lsa,
ayni vaqtda Toshkent, Turkiston, Xo’jand uchun ham shiddatli janglar olib borildi.
Qo’qon xoni Umarxon bilan tuzilgan sulh ham ikki o’rtadagi urush harakatlarni
to’xtatib qola olmadi. Ayni vaqtda markaziy hokimiyatga bo’ysunishni istamagan
Shahrisabz hokimlari ham uzoq vaqt Amir Haydarga qarshi kurash olib bordilar.
Ularning qarshiligi amir Nasrullo hukmronligi yillarida ham davom etdi. Shunga
qaramay amir Haydar o’zidan avvalgi amirlarga nisbatan boshqaruvda qat’iy
31
siyosat olib bordi va ma’lum darajada davlatning siyosiy va iqtisodiy
barqarorlashuviga erisha oldi.
Amir Haydar vafotidan so’ng (1826 y) birin-ketin taxtga o’tirgan o’g’illari
Husayn (2 oy) va Umar (4 oy) o’z birodarlari Nasrulloh tomonidan qatl ettiriladi va
amalda buxoroning yagona hukmdori Nasrulloxon (1826-1860 yy) bo’lib qoladi.
Bu vaziyatda Shahrisabz va Kitob hokimlari o’z mulklarini mustaqil deb e’lon
qiladilar. Amir Nasrulloh mamlakatning hududiy yaxlitligini tiklash maqsadida
shafqatsiz kurash olib boradi va 1856 yilga kelibgina o’z maqsadiga erishadi.
Ayni vaqtda Xiva xonligi va Qo’qon xonliklari bilan ham kurash olib
borgan amir Nasrulloh 1842 yil Qo’qon xonligini bosib olishga va xon Sulton
Maxmudxon hamda Muhammad Alixonlarni qatl ettirishga erishadi.
Keyingi yillarda davlatni boshqargan amir Sayyid Muzaffar (1860-1885
yy), amir Sayyid Abdulahadxon (1885 – 1910) va amir Sayyid Olimxon (1910 –
1920) lar hukmronligi davrida Qo’qon xonligi, Xiva xonligi bilan tashqi nizolar
davom etib turdi. Bu davrda ayniqsa Rossiya imperiyasi bilan tashqi siyosiy
munosabatlar keskinlashdi va bir necha marta Jizzaxda, Erjarda, Cho’ponotada,
Zirabuloqda bo’lib o’tgan to’qnashuvlardan so’ng 1868 yilda Buxoro amirligi
Rossiya imperiyasi tomonidan harbiy yo’l bilan bosib olindi va qaram davlatga
aylantirildi.
1917 yilga kelib Rossiyada imperator boshqaruvi ag’darilib, siyosiy
jarayonlar natijasida hokimiyatning bolsheviklar tomonidan egallanishi Buxoro
amirligiga ham ta’sir ko’rsatdi va 1920 yilda amirlik rasman tugatildi.
Bu vaqtda Buxoro amirligi hududlari 200 ming kvadrat kilometrni tashkil
etib, chegaralari janubda Amudaryoning so’l qirg’og’idan Sirdaryogacha, sharqda
Pomir tog’laridan g’arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bo’lgan hududni
egallagan edi. Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisoblanib,
Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh,
Kofarnihon, Panj daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, shuningdek,
Turkmaniston hududiga kirgan Murg’ob daryosi vohalaridagi yerlar ham Buxoro
amirligiga qarar edi.
XIX asr oxirlari – XX asr boshlariga kelib Buxoro amirligida 2 millionga
yaqin aholi mavjud bo’lib, Zarafshon vodiysida 300 – 350 ming, Qashqadaryo
vohasida – 500 ming, Surxandaryo vohasida 200 ming, Sharqiy Buxoroda 500
ming aholi yashar edi. Amirlikning yirik shaharlari Buxoroda 60 ming,
Samarqandda 50 mingga yaqin aholi istiqomat qilardi.
Aholi etnik jihatdan ko’pgina qavm va urug’lardan tarkib topgan bo’lib,
uning 60 foizga yaqinini o’zbeklar tashkil etgan.
Davlat poytaxti Buxoro shahri bo’lib, Samarqand, Qarshi, Shahrisabz,
Kitob, G’uzor, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe, Ko’lob va boshqa iqtisodiy va
siyosiy markazlari ham mavjud edi.
Shu tariqa XVI asr boshlarida shakllangan Buxoro davlati sulolalar
almashinuvi va siyosiy-iqtisodiy evrilishlarga qaramasdan XX asr boshlarigacha,
400 yildan ortiqroq hukm surdi hamda o’zbek davlatchiligi tarixida va uning
taraqqiyoti bosqichlarida o’ziga xos iz qoldirdi.
32
Savollar
1. Buxoro xonligi tashkil topishi tarixi tarixshunosligixakida nimalar bilasiz?
2. Buxoro xonligida Ashtarxoniylar sulolasining tutgan urni tarixi tarixshunosligi
tasniflab bering.
3. Buxoro xonligida mangit sulolasi xukumronligi tarixi tarixshunosligi xakida
nimalar bilasiz.
4. Buxoro amirligidagi ijtimoiy- siyosiy axvol xakida va xukumdor sulolalar
orasidagi uzaro munosabatlar kanday kurinishga ega edi?
33
5.XX asrda Xiva xonligi tarixining o’rganilishi.
REJA
1.Xonlikdagi siyosiy vaziyat
2.Xiva xonligi tarixshunosligi
3. Xiva xonligining diplomatic aloqalari
Xiva xonligi davlatchiligi 1511-1920 yil. O’zbekiston hududlaridagi
ilkdavlatchilikning asoslaridan biri yaratilgan Xorazm vohasida davlatchilik
an’analarining shakllanishi ming yillarga borib taqaladi. Bu hududda davlatchilik
o’zining turli taraqqiyot bosqichlarida boshqaruv va davlatchilik an’analarini
ma’lum darajada saqlagan holda taraqqiy etib keldi.
XVI asr boshlariga kelib Movarounnahr, Xuroson, Eronda yuzaga kelgan
siyosiy vaziyat va bu hududlar siyosiy kuchlarining o’zaro to’qnashuvlari
natijasida hokimiyat tepasiga Dashti Qipchoq o’zbek urug’larining vakilari keldi.
Temuriylarning inqirozga yuz tutishi va Movarounahrda yuzaga kelgan
siyosiy vaziyatdan o’z manfaatlarini ro’yobga chiqarish va hokimiyatni o’z qo’liga
olishga intilgan Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon Movarounnahr hududlarini
istilo qilish chog’ida Xorazm hududlariga ham bir necha marta harbiy yurishlar
uyushtirgan edi.
Shayboniyxon Movarounnahrning asosiy hududlarini ishg’ol qilgach, 1504
yilda Xorazmga ham harbiy yurishlarini boshlaydi va uning yuborgan qo’shinlari
Qiyot va uning atroflarini egallab, asosiy jangga tayyorgarlik ko’ra boshlaydi.
1504 yil Buxorodan yo’lga chiqqan Shayboniyxon Urganchni o’n bir oy davomida
qamal qiladi va 1505 yilning avgust oyida butun Xorazmni bosib olishga muvaffaq
bo’ladi. Bungacha Xorazm So’fiylar sulolasi hokimiyati ostida bo’lib, rasman
temuriylardan Xirot va Xuroson hokimi Sulton Xusayn Boyqaroga bo’ysunar edi.
Xorazmning zabt etilishiga Xorazm xokimi Chin So’fiyning o’z ayonlari
tomonidan o’ldirilishi hamda bundan avvalroq Chin So’fiy tarafdorlari bo’lgan
turkman qabilalarining ham tor-mor qilinishi sabab bo’lgan edi.
Qisman Xuroson, qisman temuriylarga bo’ysungan xorazm hududlari
butunlay Shayboniyxonga bo’ysundiriladi. Xorazm bo’ysundirilgandan so’ng
uning ta’sir doirasiga kiruvchi qozoqlar va janubdagi Xurosonga tutash hududlarga
qarshi jang olib borgan Shayboniyxon 1510 yil Marv yaqinida Eron shohi Ismoil
Safaviy qo’shinlari tomonidan mag’lubiyatga uchratiladi va jangda o’ldiriladi.
Uning o’limidan so’ng shayboniylarning boshqa vakillari, xususan
Ko’chkinchixon shayboniylarning Xorazmdagi hukmronligini saqlab qola olmaydi
va bu hududlar Xuroson bilan birga Eron qo’shinlari tomonidan bosib olinadi.
Ismoil Safaviy Xorazm va uning viloyatlarni boshqarish uchun bu yerga
o’z dorug’alarini, jumladan Subxonquli arabni Xiva, Urganch va Xazoraspni
boshqarish uchun, Rahmonquli arabni Vazir shahrini boshqarish uchun yuboradi.
Xorazm xalqi chet ellik bosqinchilarning hukmronligiga qarshi milliy ozodlik
harakatlarini boshlab yuboradilar, bunga ayniqsa bosqinchilarning boshqa mazhab
vakillari ekanligi ham katta ta’sir ko’rsatadi va aholining barcha tabaqa
vakillarining kurashga qo’shilishiga turtki beradi. Kurashga Xorazmning yirik
34
diniy ulamolaridan Sayyid ota xonadoni vakillari boshchilik qiladilar. Eronliklarga
qarshi ikki yilga yaqin olib borilgan kurash 1512 yilga kelib bosqinchilarning
Xorazm hududlaridan haydab chiqarilishiga va hokimiyatning shayboniylardan
bo’lgan o’zbek sultonlari tomonidan egallanishiga yo’l ochib beradi. Vazir shahri
ulamolari va amirlarining taklifi bilan Muhammad Shayboniyxon tomonidan qatl
etilgan Shayboniy Burkasultonning o’g’li Elbars sulton Xorazm hokimiyatini
egallaydi. U xalqning qo’llab-quvvatlashi bilan eronliklarni bu yerdan butunlay
haydab chiqarishga va Xorazm viloyatlarini bosqinchilardan ozod qilishga
erishadi. Shu tariqa 1511-1512 yillarda olib borilgan kurashlar natijasida Xorazm
mustaqil davlatga aylantiriladi, hokimiyatni esa Shayboniylar sulolasi vakillari
egallaydilar, shu vaqtdan boshlab davlat rasman Xiva xonligi nomi bilan yuritila
boshlanadi. Tez orada Xiva xonligi o’zining ichki siyosiy barqarorligini tiklabgina
qolmasdan, bir qancha qo’shni hududlarni ham o’z ta’siriga olishga erishadi,
ayniqsa 1524 yilda Ismoil Safaviy o’limi bilan Eronda boshlangan sulolaviy
nizolar Xiva xonligiga Shimoliy Xurosonning katta qismini, Saraxs, Balxan va
Mang’ishloq yerlarini o’ziga qo’shib olishigi imkon yaratadi.
Shuningdek, bu vaqtda Buxoro xonligi bilan ham keskin siyosiy
munosabatlar saqlanib qolgan edi. Muhammad Shayboniyxon tomonidan bir
vaqtlar qo’lga kiritilgan Xorazmni qaytarib olish uchun bir necha xonlar harakat
qiladilar. Shulardan dastlabkisi 1537 yilda Ubaydulla sulton tomonidan amalga
oshiriladi. Samarqand, Hisor, Toshkent va Buxoro qo’shinlariga boshchilik qilgan
Ubaydulla sulton Urganchni egallaydi va Biyotkori mavzesiga qochib ketgan xon
qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratib, Elbarsxonning beshinchi farzandi bo’lgan
Avaneshxonni o’ldiradi.
Ubaydulla sulton Xorazmga o’z o’g’li Abdulazizni noib etib tayinlaydi.
Xonlik hududlari to’rt qismga bo’linib, ular Toshkent, Samarqand va Hisor
hokimlariga topshiriladi.
Biroq Avaneshxon avlodlari
kuch to’plab, turkman qabilalarining
yordamiga tayangan holda 1539 yilda qaytadan Xivani egallaydilar, Abdulazizxon
esa Urganchdan Buxoroga qochadi. Shu yiliyoq Xiva xonligiga qarshi ikkinchi
yurishini amalga oshirgan Ubaydulla sulton xivaliklardan mag’lubiyatga uchraydi
va Xiva xonligi o’z mustaqilligini tiklab olish hamda uni mustahkamlash
imkoniyatiga ega bo’ladi.
Buxoro xoni Abdullaxon II ham Xorazmni qo’lga kiritish uchun bir necha
marta yurish qildi va faqatgina 1593-1595 yillardagina bunga erishdi, biroq uning
o’limi bilan 1598 yilda Xorazm yana o’z mustaqilligini tiklab olishga erishdi.
XVI-XVII asrning o’rtalarigacha bo’lgan davr davomida Xiva xonligida
markaziy hokimiyatning zaiflashib borishi va davlatning iqtisodiy hamda harbiy
jihatdan to’laqonli qudratga erisha olmaganligining asosiy sabablaridan biri ko’p
sonli urug’lar va qabilalarning o’z hududlarida nisbatan mustaqil siyosat
yuritishlari va ayni vaqtda o’z urug’larining harbiy kuchlariga tayangan holda
markaziy hokimiyatga kuchli bog’liq emasliklari bilan xususiyatlanar edi. Bunday
zaiflik ayniqsa Eron, Buxoro, qalmiqlar, qozoqlar, Rossiya chegara hududlaridagi
35
kazaklarning xonlik hududlariga bosqinchilik yurishlarida yaqqol namoyon
bo’lardi.
Xonlikning ichki siyosiy kurashlari Arab Muhammad (1602-1623 yy)
hukmronligi yillarida nihoyatda kuchaydi. Taxt uchun ota va o’g’illar o’rtasidagi
kurash natijasida avval Elbars (1623 y), keyin Asfandiyor (1623-1643 yy)
hokimiyat tepasiga keldi. Biroq ular ham xonlikdagi ichki siyosiy vaziyatni
barqarorlashtira olmadilar, sulolaviy kurashlarga turkman qabilalari, Orol
o’zbeklari katta ta’sir o’tkazib turdilar. Asfandiyor turkmanlar yordamida taxtni
egalagan bo’lsa, undan keyingi xon Abulg’ozi (1643-1663 yy) Orol o’zbeklari
ko’magida taxtni egallagan edi. Davlat boshqaruvida Abulg’ozi o’zidan oldingi
xonlar yo’lidan bormadi. U xonlikning ichki siyosiy hayotida katta ta’sirga ega
bo’lgan o’zbeklarning eng yirik urug’larining 32 nafar yetakchi va katta mavqyega
ega bo’lgan biylarini o’ziga maslahatchi qilib tayinladi, shuningdek davlat
ishlariga va boshqaruv sohalariga o’zbeklarning 360 kishisi tayinlanadi. Bu esa o’z
navbatida xonlikdagi siyosiy vaziyatning nisbatan barqarorlashuviga va markaziy
hokimiyatning kuchayishiga olib keldi.
Abulg’ozi Buxoro bilan ham vaziyatni yumshatishga harakat qiladi, bir
necha bor harbiy to’qnashuvlarga qaramay 1662 yilda Buxoro xoni Abdulaziz
bilan sulh tuzilishiga muvaffaq bo’ladi. Biroq bu Buxoro-Xiva munosabatlarining
tinchlik yo’liga o’tilishiga imkon bermaydi va Anushaxon hukmronligi davrida
(1663-1684 yy) ham harbiy harakatlar davom ettiriladi. Xivaliklar hatto
Samarqandni ham ishg’ol qilishga (1675 y) muvaffaq bo’ladilar. Biroq Buxoro
xoni Subxonqulixonning sa’y-harakati bilan xivaliklar hujumi nafaqat qaytariladi,
balki xonning o’g’li Ernak ishtirokida fitna uyushtirilib, 1684 yilda Anushaxon
taxtdan tushiriladi. Taxtni uzoq boshqarmagan Ernak esa 1688 yilda o’ldiriladi va
Xiva taxtini Subxonqulixon tomonidan tayinlangan Shoxniyoz egallaydi.
Buxoro noibi sifatida taxtni boshqarayotgan Shohniyoz mustaqil siyosat
yuritishga intiladi, buning uchun kuchli homiy topish maqsadida 1700 yilda
maxfiy ravishda Rossiya podshosi Petr I ga o’z fuqaroligiga qabul qilishni so’rab
maktub yuboradi. Petr I tomonidan bu iltimos qabul qilinadi va imperatorning
1703 yilda Xivaga yuborgan yorlig’ida bu tasdiqlanadi. Bu hodisa Rossiya
imperiyasining Xiva xonligi orqali o’z e’tiborini o’zbek xonliklariga qaratishiga
turtki bo’lgan sabablardan biri edi.
Arab Muhammad (1702-1714 yy) va Sherg’ozixon (1715-1728 yy)
hukmronligi yillarida ham xiva xonligining ichki va tashqi siyosiy hayotidagi
keskinliklar pasaymadi. Kuchli o’zbek va turkman qabilalarining boshboshdoqligi
vaziyatni chigallashtirgan bo’lsa, o’z navbatida ko’chmanchi qozoqlar va
qalmiqlarning ham ko’plab hujumlari xonlikdagi vaziyatning keskinligining asosiy
sabablaridan edi.
Shuningdek, 1714-1717 yillarda podsho Petr I tomonidan xonlikka qarshi
uyushtirilgan knyaz Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy ekspedisiya ham
xonlikdagi hokimiyatni yo’q qilish va xonlikni imperiyaga bo’ysundirish
maqsadini ko’zlagan edi. Garchi mazkur bosqinchilik Sherg’ozixon tomonidan
36
bartaraf etilgan bo’lsada, Rossiya imperiyasi tomonidan xonlik uchun endi doimiy
xavf yuzaga kelgan edi.
Bundan tashqari Buxoro xoni Abulfayzxon tomonidan orol o’zbeklarining
markaziy hokimiyatga qarshi qo’yilishi, ma’lum bir vaqt Xivada qozoq sultonlari
hokimiyatining o’rnatilishi (1728-1740 yy), 1740 yilda Eron shohi Nodirshohning
xonilikni bosib olishi ham Xiva xonligi O’rta Osiyodagi qolgan ikki xonlikka
nisbatan eng keskin vaziyatlar girdobiga tortilganligi va murakkab jarayonlarni
boshidan kechirganligidan dalolat beradi.
1740 yilda Eron shohi Nodirshoh Xiva xonligini bo’ysundiradi, Elbarsxon
o’ldiriladi, hokimiyatni egallash uchun harakat qilgan qozoq xoni Abulxayrxon
eronliklarga qarshi kurasha olmaydi. Eronliklarning bu yerdagi noibi xonlikning
shimoliy hududlariga ta’sir o’tkaza olmasdi, bu yerda hokimiyatni qo’lga olgan
qozoq sultonlaridan Abulxayrxonning o’g’li Nurali 1741 yilda eronliklarga qarshi
kurash boshlab, Xivani qamal qiladi. Xivaliklar Eron noibini o’ldiradilar va
eronliklarni qirib tashlab, shaxarni egallaydilar, taxt Nurali ixtiyoriga o’tadi. Biroq
Nodirshoh va uning bu vaqtda Marvda turgan o’g’li Nasrullolarning ta’siri bilan
taxtga Elbarsning Arab Muhammad xon etib tayinlanadi. XVIII asrning 60 –
yillariga qadar ichki kurashlar, shuningdek Buxoro va Eronning ta’siri bilan Xiva
xonligida bir necha almashadi, ichki siyosiy vaziyata beqarorlashadi, alohida
mulklarning mustaqilligi ortib boradi. Ana shunday bir vaziyatda 1663 yilda
Xivada hokimiyat tepasiga qo’ng’irot urug’iga mansub inoqlardan Muhammad
Amin inoq keladi va amalda barcha hokimiyatni o’z qo’liga oladi. U XVIII asrning
60-70 yillarida Buxordan bo’lgan tavovuzlarni va turkmanlarning hujumlarini
bartaraf etgandan so’ng mavqyei yanada ortadi va bir qator urug’larni o’ziga
bo’ysundiradi, ayni vaqtda ularning manfaatlariga mos keluvchi siyosatni ham olib
boradiki, bu ichki siyosiy vaziyatning nisbatan barqarorlashuviga olib keladi.
1804 yilda taxni egallagan muhammad Amin inoqning nabirasi Eltuzar
(1804-1806 yy) o’ziga xon unvonini qabul qiladi va shu tariqa Xiva xonligida
rasman qo’ng’irotlar sulolasining hukmronligi boshlanadi. Buxoroliklarga qarshi
kurashda halok bo’lgan Eltuzar o’rniga ukasi Muhammad Rahim I (1806-1825 yy)
taxtga o’tiradi. Uning hukmronligi davrida Orol o’zbeklari, qoraqalpoqlar,
turkmanlar xonlikka to’la bo’ysundiriladi. Eron va Xurosonga harbiy yurishlar
uyushtiriladi. Undan keyin taxtni boshqargan Olloqulixon (1825-1842 yy),
Rahimquli (1842-1843 yy), Muhammad Amin (1845-1855 yy) lar ham Xuroson,
marv va boshqa hududlarga bir necha bor yurishlar uyushtirdilar.
XIX asrning 30-40 yillarida Xiva xonligi va Rossiya imperiyasi o’rtasidagi
siyosiy munosabatlar keskinlashib bordi. Buning asosiy sabablaridan biri Rossiya
imperiyasi tomonidan xonlik chegaralariga yaqin harbiy qal’alar va
istehkomlarning qurilayotganligi edi. Shulardan biri Sirdaryo bo’yida 1847 yilda
qurilgan Raim istehkomi edi. Garchi bungacha Rossiya qo’shinlari 1839 yilda
Orenburg general-gubernatori graf Perovskiy boshchiligida xonlikka qarshi harbiy
ekspedisiya uyuushtirgan va muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo’lsada, xonlik
chegaralariga yaqin doimiy qarorgohlarga ega emas edi.
37
1847 yilda Xiva elchilari Qilich Niyozboy Niyozmuhamedov va Shukrullo
Miskinov Peterburgga borib, podsho qabulida bo’ldilar va xonning yorliqlarini
topshirdilar. Yorliqlarning birida hukmdor Rahimqulining vafot etganligi va taxtga
Muhammad Aminxon o’tirganligi ma’lum qilingan va xonning Rossiya bilan
totuvlikda yashashi istagi bildirilgan, ikkinchisida Rossiya tomonidan qozoq
dashtlarida qal’a tiklanganligidan shikoyat bitilgan edi. Biroq bu elchilik xonlik
uchun hyech qanday naf keltirmadi, biroq ayni vaqtda podshoning xonlikka
nisbatan dushmanlik siyosatini anglatib qo’ydi.
Muhammad Raximxon II hukmronligi yillariga kelib Rossiya
imperiyasining Xiva xonligiga nisbatan munosabati harbiy tus oldi va 1873 yil
xonlik chor qo’shinlari tomonidan mag’lubiyatga uchratilib, Gandimiyon
qishlog’ida tuzilgan sulhga ko’ra siyosiy qaram davlatga aylantirildi.
Rossiya imperiyasining hukmronligi 1917 yilda barham topgach, 1918
yildan Xiva xonligi bolsheviklar hokimiyatiga bo’ysundirildi, 1920 yilda esa
Xorazmda Xalq Sovet Respublikasi tashkil etildi va 1924 yilgacha mavjud bo’ldi.
Savollar
1. Xiva xonligi tashkil topishi tarixi tarixshunosligi xakida nimalar bilasiz?
2. Xiva xonligi xukumron doiralar tarixi va erishilgan natijalar nimalardan
iborat?
3. Xiva xonligi tarixi tarixshunosligida muxim urin tutgan shaxslarni bayon
kiling?
4. Xiva xonligidagi ijtimoiy- siyosiy axvol xakida va xukumdor sulolalar
orasidagi uzaro munosabatlar kanday kurinishga ega edi?
5. Xiva xonligi tarixi tarixshunosligi borasidagi manbalar xakida nimalarni
bilasiz?
38
5-. XX asrda Qo’qon xonligi tarixining o’rganilishi.
REJA
1. Qo’qon xonligi tarixining tadqiq etilishi
2. XIX asr ikkinchi yarmida xonlikdagi siyosiy vaziyat
3. Rus sharqshunoslari tomonidan Qo’qon xonligi tarixining urganilishi
Qo’qon xonligi tarixshunosligi. Qo’qon xonligi tarixini o’rganish XIX
asrning o’rtalaridan boshlab bugungi kungacha tarixchilar e’tiborini o’ziga jalb
qilib kelmoqda.
XIX asrning 50-60 - yilarigacha yaratilgan asarlar Rossiya imperiyasining
o’zbek xonliklarini bosib olish maqsadidagi harbiy bosqinchiligini amalga oshirish
vaqtida foydalanish uchun yig’ilgan ma’lumotlar bo’lsada, xonlikning shu
davrgacha bo’lgan umumiy ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlarni bugungi
kungacha yetib kelishini ta’minladi. Bunday asarlar qatoriga F.Nazarov,
N.I.Potanin, V.V.Velyaminov-Zernov, M.N.Galkin, A.Maksheyev hamda
A.Nurekin asarlari va maqolalarini kiritish mumkin. Bu mualliflar asarlaridagi
asosiy xususiyat shundaki, ular rossiyalik tarixchilar uchun deyarli noma’lum
bo’lgan Qo’qon xonligi haqida, uning aholisi, urf-odatlari, hududlari va
chegaralari, harbiy ahvoli, yer osti boyliklari va iqtisodiy imkoniyatlari, ichki va
tashqi savdo munosabatlari va boshqalar yuzasidan asosan ilk axborotlarni
to’plaganlar hamda ma’lumot tarzida yetkazib berganlar. Shuningdek, bu
asarlarda keyingi davrlarda yuzaga kelgan ―buyuk davlatchilik‖ g’oyalarini
bo’rttirib ko’rsatish kabi holatlar sezilmaydi. Mualliflar xonliklar haqidagi
ma’lumotlarning eng mayda tafsilotlarigacha o’ziga xos ravishda ko’rsatib
berishga va uni tahlil qilishga harakat qiladilar, xattoki o’rta Osiyo cho’llarida
qanday zaharli hasharotlar mavjudligi va agarda ular chaqib olsa, uning zahrini
kuchsizlantiruvchi giyohlar va vositalarni ham ko’rsatib o’tishga harakat qilganlar.
Bunday elchiliklar va josusliklar dastlabki vaqtlarda o’rta Osiyo
xonliklarining barchasi to’g’risida umumiy ma’lumotlarni berishga harakat
qilganlar yoki biror-bir xonlikka yuborilgan elchilar qolgan xonliklar to’g’risida
ham ma’lumotlar to’plashga harakat qilganlar. Bu o’rinda 1820 y da amalga
oshirilgan kapitan Muravyov boshchiligidagi missiya tomonidan berilgan
ma’lumotlarni keltirib o’tish mumkin. Mazkur missiya vakillari Xiva xonligini
bosib olish Rossiya uchun Buxoro va Hindistonga yo’l ochadi va butun O’rta
Osiyoni Rossiya ta’sirida ushlab turish imkoniyatini beradi degan xulosaga keladi.
Bu xulosalarga tayangan hamda Muravyovning maslahatlariga amal qilgan
Orenburg general-gubernatori, general Perovskiy podsho hukumatining roziligini
olib, 1839 y Xivaga yurish qiladi. Shu y ning 16 fevralida tasdiqlangan rejaga
ko’ra Xivagacha bo’lgan 1300 chaqirim masofa 3 oyda bosib o’tilishi lozim edi.
5333 kishilik armiya mahalliy aholining kuchli qarshiligiga duch keldi Harbiy
yurish esa chor qo’shinlarining to’la mag’lubiyati bilan yakun topadi.
Xiva yurishida ishtirok etgan M.Ivanin ―Opisaniye zimnego poxoda v Xivu
(1839-1840gg)‖ nomli asarida Xiva xonligi ustidan tamomila o’lim hukmini
39
chiqarish va unga xatto kerak bo’lsa ekologik urush e’lon qilish, ya’ni,
Amudaryoni Kaspiy dengiziga burib yuborish takliflarini kiritadi.
Bunday asarlardagi ma’lumotlar keyinchalik podsho qo’shinlarining O’rta
Osiyo xonliklarini bosib olish uchun uyushtirgan harbiy yurishlari davrida qo’l
kelgan. Bo’lajak bosqinchilik va harbiy yurishlar uchun bunday ma’lumotlarning
to’planishida ayniqsa, xonliklar hududlarining kartografik va harbiy-topografik
jihatdan o’rganilishiga XIX asrning boshlaridan boshlab turli y larda O’rta Osiyo
hududlariga kelgan podsho hukumatining elchilari va maxfiy ayg’oqchilari katta
hissa qo’shganlar. Rossiya imperiyasi XIX asr boshlaridanoq Turkistonni hududiy
– geografik, harbiy-siyosiy, ilmiy o’rganishga jiddiy kirishdi.
1820 y da A.F.Negri boshchiligida o’z tarkibida olimlardan G.Meyendorf,
E.Eversman, Budrinlarga ega bo’lgan ikkinchi missiya amirlik haqida ko’proq
ma’lumot yig’ish uchun keldi. G.Meyendorf kelajakda rus qo’shinlarining
Buxoroga harbiy bosqinchilik bilan kelganlarida foydalanishlari uchun butun
tafsilotlarni o’zida mujasam etgan xaritalar tuzish bilan shug’ullandi.
1834 y da Buxoroga yangi missiya yuborildi. Bu missiya mutlaqo josuslik
maqsadidagi topshiriqlarni bajardi. Bu missiyaga turkiy tillarni va bu xalqlarning
tarixini yaxshi bilgan Qozon universitetining Sharqshunoslik fakulteti talabasi
P.Ch.Demizon rahbarlik qildi. Unga tatar mullasi Mirza Ja’far nomi bilan soxta
pasport va diplomatligini tasdiqlovchi hujjat berildi. Unga yuklatilgan vazifa o’ta
muhim bo’lib, Rossiya bilan Xiva o’rtasida urush kelib chiqsa Buxoro bunga
qanday munosabatda bo’lishini aniqlashdan iborat edi.
1835 y da praporshik V.Vitkevich maxfiy ko’rsatmalar bilan Buxoroga
jo’natildi. 1839 y aprelda Buxoroga muhandis – geolog, kapitan K.Kovalevskiy
boshchiligidagi ekspedisiya yuborildi va unga Turkistondagi mavjud oltin, neft va
boshqa ma’dan konlarini xaritalashtirish topshirildi. Shuningdek Buxoro
amirligining geologik tuzilishi, Buxoroda oltin buyumlar bilan savdo qilishning
ahvoli va amirlikning tashqi savdo munosabatlari haqida statistik ma’lumotlar
to’plash vazifasi yuklatilgan edi.
1841 y Buxoroga N.Xanikov boshchiligidagi missiya o’z tarkibida
N.Zalesov, Leman kabi olimlar bilan birgalikda keldi va o’rta Osiyo flora va
faunasini o’rganishga kirishdi. 1843 y da N.Xanikov o’z safar natijalari haqida
hisobot to’plab tashqi ishlar vazirligiga topshirdi va shu y iyoq hisobot tegishli
idoralar uchun yo’llanma sifatida ―Opisaniye Buxarskogo xanstva‖ nomi bilan
kitob holida nashr etildi. Bu kitob O’rta Osiyoga yurish qiladigan qo’shinning
zobit va askarlariga tarqatish uchun Orenburg general – gubernatorligiga jo’natildi.
Kitobda Buxoro xaritasi, Samarqand shahri plani ilk marta e’lon qilindi.
1842 y da Buxoro amirligiga yuborilgan K.Butenevga yanada maxfiy
topshiriq berildi. U bu topshiriqlarni qoy qilib bajardi. Podsho hukumatiga
―Buxoroga qo’shin tortib borish imkoniyatlari‖ deb atalgan maxfiy ish topshirdi.
Unda amirlikni bosib olish mumkinligi aniq tavsiflab berilgan. Hukumatni va chor
generallarini amirlikni tezroq bosib olishga undadi.
40
Chor hukumati asosiy e’tiborini Buxoro amirligiga qaratish bilan birga
xuddi shunday missiyalarni Xiva va Qo’qon xonliklariga nisbatan ham amalga
oshirgan.
1858 y O’rta Osiyoga yuborilgan polkovnik Ignatyev boshchiligidagi
missiya o’z ishini tugatar ekan, ―O’rta Osiyo xonliklari bilan teng asosdagi savdo
va boshqa aloqalar foyda bermaydi. Elchilarni kutish va jo’natishga ketadigan
barcha harajatlarni harbiy yurishlarga sarflab, bu hududlarni bosib olish kerak‖ –
mazmunidagi bosqinchilik ruhi yaqqol namoyon bo’lib turgan xulosalarni
chiqaradi.
Yuqoridagi kabi missiyalar va ekspedisiyalar, elchiliklar yordamida
Rossiya imperiyasi O’rta Osiyo xonliklari to’g’risida ko’plab qimmatli
ma’lumotlarga ega bo’ldi. Podsho hukumati xonliklar orasida birlikning yo’qligi,
ular o’rtasida davom etib turgan qonli nizolardan foydalanib tezroq xonliklarni
bosib olish rejasini ishlab chiqa boshladi va ularni amalga oshirishni eng tajribali
generallariga topshirdi.
Rossiya imperiyasi O’rta Osiyo xonliklarini bosib olishi va boyliklariga
egalik qilishni bir asrlar avval o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan edi. Bu maqsadni
amalga oshirish uchun amaliy harakatlar Petr I davridayoq boshlangan edi. Bir
necha bor amalga oshirilgan elchilik va josuslik ma’lumotlariga tayangan holda
Petr I O’rta Osiyoni qo’lga kiritish uchun dastlab qozoq juzlarini bo’ysundirish va
ulardan keyinchalik vosita sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Degan fikrni
ilgari surgan edi. Turli yo’llar bilan qozoq yerlariga kirib kelgan ruslar birin-ketin
zabt etilgan yerlarda harbiy qal’alar va istehkomlar ko’ra boshladi. 1717 y da
qurilgan Omsk, 1718 y da qurilgan Semipalatinsk, 1720 y da qurilgan UstKamenogorsk, 1735 y qurilgan Orenburg qal’alari kabi mustahkam harbiy
istehkomlar Rossiya podshosining bu yerdagi harbiy hukmronligi hali uzoq davom
etishi va ular faqatgina qo’lga kiritgan yerlar bilan qanoatlanib qolmasliklarni
bildirardi. 1731-1740 y lar davomida Katta va Kichik qozoq juzlarining Rossiya
tobeligiga o’tishi imperiyaning O’rta Osiyoning ichki hududlariga bostirib
kirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirdi. Yuqoridagi hududlarni
qo’lga kiritganlaridan so’ng, Rossiya davlati chegaralari bevosita o’zbek xonliklari
chegaralari bilan tutashib qolgan edi. Biroq Yevropada yuzaga kelgan siyosiy
vaziyat va tashqi davlatlari bilan harbiy harakatlarning olib borilishi Rossiyaning
O’rta Osiyo xonliklariga qarshi qaratilgan harbiy harakatlarini yana bir asr
kechiktirishga majbur qildi. Bu davr mobaynida bosib olingan hududlarda
erkparvar qozoq sultonlaridan biri Kenasari Qosimov chor qo’shinlariga qarshi
ozodlik kurashlari olib boradi.
Bu qo’zg’olonlarni bostirish uchun minglab qurolli kuchlarga ega bo’lgan
general Obruchev, polkovnik Lebedev, Dushikovskiy, podpolkovnik Gorskiylar
hyech qanday natijaga erisha olmadilar. Bunda xulosa chiqargan chor hukumati
bepoyon qozoq dashtlarida ko’plab harbiy qal’alar va istehkomlar qurishga
kirishdi. Natijada XIX asr o’rtalariga kelib Qozog’iston hududlarida 60 ga yaqin
harbiy va 100 dan ortiq kichikroq istehkomlar barpo etildi. Bu ishlarning hammasi
kelgusida o’zbek xonliklariga qarshi kurashga puxta tayyorgarlik ko’rilganligini
41
bildirar edi. Chor Rossiyasining xonliklarga qarshi harbiy yurishlaridan
dastlabkilaridan biri yuqorida keltirib o’tilganidek, 1839 y da Xiva xonligiga qarshi
Orenburg general gubernatori graf Perovskiy tomonidan amalga oshirildi. Keyingi
y larda chor hukumati qo’shinlari xonliklar bilan chegaralarda kichik-kichik harbiy
to’qnashuvlar bilan cheklangan bo’lsalarda, bu hududlarda o’z harbiy
imkoniyatlarini kengaytirish va dastavval Qo’qon xonligiga qarshi harbiy
harakatlarni boshlashni maqsad qilib qo’ygan edilar.
Bu davrda yaratilgan tarixiy asarlar hamda turli elchilik hujjatlari va
ma’lumotlari, axborotnomalarida asosan yuqoridagi xususiyatlardan kelib chiqib
yondashilganligini kuzatish mumkin.
Mustamlaka davri tarixshunosligining ikkinchi davrida, ya’ni XIX asrning
2- yarmida yaratilgan asarlarda Qo’qon xonligida Minglar sulolasi
hukmronligining so’nggi davrlaridagi ichki va tashqi siyosati, harbiy ahvoli,
xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va tugatilishi voqyealari keng
ma’lumotlar asosida yoritib berilgan. Bu asarlardagi ma’lumotlar voqyealarning
bevosita ishtirokchilari va ayni zamonda yashagan olimlar tomonidan
yoritilganligiga qaramay, ularda Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi
manfaatlariga mos
ravishda,
buyuk davlatchilik nuqtai
nazaridan
yondashilganligini ko’rish mumkin. Masalaga bunday konseptual yondashuvning
asosiy sababi bir tomondan buyuk davlatchilik qarashlari bo’lsa, ikkinchi
tomondan podsho tuzumining ta’siri edi. G.Ahmadjonovning ta’kidlab o’tishicha,
―mustamlakaga aylantirish va uning oqibatlari bilan aloqador haqqoniy tarixiysiyosiy asarlarni chop etish‖ ―podsho senzurasi ta’qiqlari sababli‖ mumkin emas
edi. Biroq, bu ma’lumotlarni tanqidiy ravishda jiddiy o’rganish foydadan xoli
emas.
Bu davrda rus sharqshunos tarixchi olimlaridan V.Bartold,
V.Pyankov, N.Ostroumov, V.Nalivkin, V.Veselovskiy, Ye.T.Smirnov,
M.A.Terentyev, K.K.Abaza, N.Dingelshted, N.Pavlov, A.N.Maksheyev,
A.N.Kuropatkin, Ye.Jelyabujskiy, A.I.Dobrosmislov, D.L.Ivanov va
boshqalar Rossiya imperiyasi tomonidan O’rta Osiyo xonliklarining bosib
olinishi va mustamlakaga aylantirilishi masalalariga doir bir qancha asarlar
yozib qoldirganlar.
O’rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishi bu yerda
yashovchi xalqlar uchun ―juda foydali bo’lganligi‖ hamda Rossiya O’rta Osiyoga
―sivilizasiya olib kelganligini‖ zo’r berib ko’rsatishga urinish asosan harbiylar
uchun juda xususiyatli bo’lgan. Ular orasida M.Terentyev tomonidan yozilgan uch
jildlik ―Zavoyevaniya Sredney Azii‖ asari boshqa mualliflarning asarlariga
nisbatan voqyealarning keng va mukammal yoritilganligi bilan alohida o’rin tutadi.
Bunda muallif chor Rossiyasining faqatgina XIX asr ikkinchi yarmidagi harbiy
yurishlarini emas, balki XVIII asr boshlarida O’rta Osiyo hududlariga qilingan
harbiy yurishlar tarixiga ham keng o’rin beradi. Muallif o’zining ―Rossiya i
Angliya‖ asarida ham ikki mustamlakachi davlatning tashqi siyosiy
munosabatlarini tahlil qilish bilan birga O’rta Osiyo xonliklariga uyushtirilgan
harbiy bosqinchilik jarayonlarini ham ochib beradi. Har ikki asarda ham
42
M.Terentyev voqyelarni bir tomonlama, asosan chor imperiyasining manfaatlari
nuqtai – nazaridan yoritadi. Bunda asosan podsho armiyasi askarlarining jang
faoliyatlari voqyealar tafsilotining markazida turadi. U boshqa mualliflarga
nisbatan mahalliy tarixchilar asarlaridan foydalanish imkoniyatiga ko’proq ega
bo’lsada, ularga masalaning asosiy manbalari sifatida qaramaydi. Shunga
qaramasdan, M.Terentyevning asarlari Qo’qon xonligi tarixi va uning chor
Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixini o’rganishda katta ahamiyat kasb etadi
va uni tanqidiy jihatdan o’rganish foydadan holi emas.
Bu davrda tadqiqotlar olib borgan rus tarixchilari orasida Ye.Smirnov va
N.Veselovskiylarning ishlari o’ziga xos o’rin tutadi. Ularning har ikkisi chor
Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklarini bosib olishi tarixini mahalliy tarixchilar
asarlarini ham o’rgangan holda yoritishga katta e’tibor beradilar.
Ye.Smirnov tomonidan yozilgan ―Sultanы Kenisarы i Sadik
(bibliograficheskiye ocherki)‖ nomli asarda Qozog’iston hududlarining chor
qo’shinlari tomonidan bosib olinishiga qarshi kurashgan Kenisari sulton, Janubiy
Qozog’iston hududlari, Toshkent himoyasi, Buxoro amirligi hamda Xiva
xonligining chor Rossiyasi qo’shinlariga qarshi olib borgan kurashlarida
sarkardalik faoliyati bilan mashhur bo’lgan Sulton Sodiq haqida qimmatli
ma’lumotlarni beradi. Muallif har ikki sarkarda haqida ma’lumotlarni mahalliy
manbalar asosida tahlil etib beradi. Shuningdek, asarda Qo’qon xonligi ichki
siyosatiga aloqador ma’lumotlar bilan birga 1858-1865 y larda xonlik siyosiy
hayotida o’ziga xos iz qoldirgan Mullo Aliquli Amirlashkar hayoti va sarkardalik
faoliyati haqida o’ta qimmatli ma’lumotlar o’rin olgan.
N.Veselovskiyning ―Kirgizskiy rasskaz o russkix zavoyevaniyax v
Turkestanskom kraye‖ nomli asari mahalliy tarixchi Mullo Holiboy
Mambetovning ―O’rus lashkarining Turkistonda tarix 1269-1282 sanalarda qilg’on
futuxotlari‖ asari asosida yozilgan va rus tiliga tarjima qilib, ayrim voqyealar
muallif tomonidan tahlil etilgan. Ushbu asar Qo’qon xonligining chor Rossiyasiga
qarshi 1853-1865 y largacha olib borgan kurashlari haqidagi qimmatli
ma’lumotlarni o’z ichiga olish bilan birga chor Rossiyasiga qarshi kurashlarga
rahbarlik qilgan shaxslar - Mullo Aliquli Amirlashkar, Mingboy dodhoh va
boshqalarning faoliyatiga ham keng to’xtalib o’tilgan.
Yana shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, V.Bartold, N.Veselovskiy,
A.Ziminlar O’rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixini
mahalliy tarixchilar tomonidan yozilgan asarlarni, ularda bu masalaga bildirilgan
munosabatlarini o’rganib, xolis yondashilgandagina obyektiv baho berishga
erishish mumkinligini alohida ta’kidlab o’tganlar. Shu jihatlari bilan bu olimlar
tomonidan yozilgan bir qancha asarlar o’zining ma’lum darajada obyektivliligi
bilan ajralib turadi, bunda ular mahalliy tarixchilar tomonidan yozilgan asarlarni
bevosita o’rganib va tahlil etib, masalaga oydinlik kiritishga harakat qilganlar.
Qo’qon xonligi tarixi masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarning ikkinchi
asosiy davrni sovet davri tarixshunosligi tashkil qiladi. Sovet hokimiyatining
dastlabki y laridan XX asrning 40-50 y-larigacha bo’lgan vaqt mobaynida sobiq
ittifoqqa birlashtirilgan mamlakatlarda fanning barcha sohalarida sosialistik tuzum
43
va kommunistik mafkura ta’siri kuchayib bordi. Tarix fani sohasida amalga
oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlar kommunistik mafkura tamoy lari asosida
yo’naltirilgan bo’lib, ularda partiyaviy-siyosiy ta’sir va bosim ostida sovet ijtimoiy
fanlari sohasiga xos bo’lgan metodologik noxolisliklar ustunlik qiladi.
Bu davr mobaynida fan sohasida birmuncha yutuqlar qo’lga kiritilgan
bo’lsada, XX asrning 50-y lariga kelib markazning milliy masalalar borasidagi
siyosatining kuchayishi, xususan ―yagona sovet xalqini‖ shakllantirish borasidagi
mafkuraviy siyosati fan sohasiga, jumladan tarix fani sohasiga ham katta ta’sir
o’tkazdi. O’rta Osiyo davlatlari tarixining milliy xususiyatlarini chuqur o’rganish
va ommalashtirish cheklab qo’ydi. Ayniqsa, chor Rossiyasining O’rta Osiyo
xonliklarini bosib olishi va mustamlakaga aylantirishi masalasida obyektivlik
jihatlari kamaydi.
XX asrning 80-y lari o’rtalariga kelib, sobiq ittifoqda ―qayta qurish‖
jarayoni boshlanishi bilan oshkoralik va demokratiya tamoyillari yuzaga chiqa
boshladi. Tarix fani sohasida, ayniqsa, chor Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklarini
bosib olishi va mustamlakaga aylantirish borasida ilmiy jihatdan asoslangan va
kommunistik mafkuradan holi bo’lgan fikrlarni bildirish uchun keng imkoniyatlar
yuzaga keldi.
Qo’qon xonligi tarixi masalalarini yoritishda bir tomonlama, ―buyuk
davlatchilik shovinizmi‖ nuqtai nazaridan yondashuvni Sovet davri
tarixshunosligining 50-80 y larning o’rtalarigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi.
XX asrning 50-y laridan boshlab Rossiya imperiyasining O’rta Osiyoni ―bosib
olishi‖ iborasi o’rniga sun’iy ravishda ―qo’shib olishi‖ iborasi ishlatila
boshlandi. Mazkur jarayon 1955 va 1959 y larda O’rta Osiyoning 1917 y
gacha bo’lgan tarixiga bag’ishlangan birlashgan ilmiy anjumanlardan so’ng
yanada avj oldi. Ularda rasmiy ravishda O’rta Osiyoning chor Rossiyasi ―qo’shib
olinishi‖, mahalliy xalqlarning imperiya tarkibiga ―ixtiyoriy‖ ravishda
―qo’shilganligi‖ning ―progressiv natijalari‖ ta’kidlab o’tildi. Aynan shu vaqtdan
boshlab amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda hamda maqola va asarlarda
masalaga xolis, ilmiylik va tarixiylik nuqtai nazaridan obyektiv yondashuvga to’la
amal qilish kamaydi. Bu holni XX asrning 50-80 y larida tadqiqot olib borgan
aksariyat tarixchilarning asarlarida kuzatish mumkin. Jumladan, K.Usenbayev,
S.Sagatov, S.T.Tileuqulov, L.D.Dergachyova, R.Beknazarov, A.X.Xasanov,
X.Sh.Inoyatov, N.Xalfin, R.Nabiyev, H.Z.Ziyoyev, O.Bo’riyev va A. O’rinboyev
hamda boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida Rossiya imperiyasi tomonidan o’zbek
xonliklarining bosib olinishi voqyealari ancha batafsil, manbalar hamda arxiv
hujjatlari asosida yoritib berilgan bo’lsada, kommunistik mafkura tazyiqi va
senzurasi ta’sirida masalaning asl mohiyatini ochib berishda to’sqinlikka
uchradilar va ayni vaqtda chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olishining
―progressiv axamiyati‖ga ham alohida urg’u berishga majbur bo’ldilar.
Tarixshunoslik masalalarining bu bosqichidagi tarixiy tadqiqotlar orasida
X.Z.Ziyayev, X.Sh. Inoyatov, R.N.Nabiyev, A.Popov, N.A.Xalfinlarning asarlari
alohida o’rin tutadi. O’rganilayotgan mavzu yuzasidan ularning amalga oshirgan
eng katta xizmatlari
mavzuga aloqador ma’lumotlarni to’plash va
44
sistemalashtirish, yangi manbalarni ilmiy muomalaga kiritish Qo’qon xonligining
XIX asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy – siyosiy hayoti hamda xonlikda sodir bo’lgan
tarixiy jarayonlar va chor Rossiyasining harbiy bosqinchiligi masalalarini chuqur
ilmiy tahlil qilish bilan belgilanadi. Bularning barchasi o’rganilayotgan muammo
yuzasidan tarixiy bilimlar saviyasining ortishiga xizmat qildi. Biroq, mavjud
totalitar tuzumning partiyaviy – siyosiy mafkurasining ta’siri va ta’qiqlari
tufayli mazkur olimlar ham o’z ishlarida tarixiy voqyelikni asl holida
ko’rsatib berishda to’sqinlikka uchradilar.
R.Nabiyevning ―Iz istorii Kokandskogo xanstva (Feodalnoye xozyaystvo
Xudoyarxana)‖ nomli monografiyasi xonlik iqtisodiy va ijtimoiy, jumladan siyosiy
tarixining eng muhim jihatlarini yoritib beradigan va bu davrda mahalliy
tarixchilarning asarlari asosida yozilgan diqqatga sazovor asar bo’lishiga
qaramasdan, markazning O’zbekiston tarixiga bo’lgan cheklash siyosati ta’sirida
undan foydalanish ta’qiqlab qo’ydi. Asar sovet davri tarixiy tadqiqotlari doirasida
amalga oshirilgan bo’lib, unga ham shu davr tarixiy tadqiqotlar uchun ayrim
umumiy metodologik xususiyatlar xos bo’lsada, biroq muallif tomonidan xonlik
tarixiga oid bo’lgan ko’plab mahalliy tarixchilar asarlari, arxiv hujjatlari asosida
mukammal tadqiqotni amalga oshiriladi. Biroq bunday mukammallik podsho
Rossiyasi mafkuraviy qarashlaridan saqlanib qolgan hamda sovet davridagi
mavjud partiyaviy – siyosiy tamoyillariga asoslangan ―chorizmning O’rta Osiyoga
sivilizasiya olib kelganligi‖ga zid bo’lganligi uchun monografiya qatag’onga
uchradi.
Asarda xonlikning Xudoyorxon hukmronligi davridagi iqtisodiy sohasi
tarixini o’rganishga asosiy urg’u berilib, bu haqda keng ma’lumotlar va ilmiy tahlil
keltirilgan bo’lsada, ayni vaqtda xonlikning XIX asr o’rtalaridagi siyosiy ahvoli
haqida ham qimmatli ma’lumotlar olish mumkin.
Sovet davri tarixshunosligida chor Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklarini
mustamlakaga aylantirishi masalalariga bir tomonlama yondashish holati ayniqsa
N.A.Xalfinning tadqiqotlarida yaqqol o’z aksini topgan. N.A.Xalfin o’zining
―Prisoyedineniye Sredney Azii k Rossii (60–80 godы XIX veka)‖ asarida
Rossiya imperiyasi tomonidan O’rta Osiyoning mustamlakaga aylantirilishi
masalasi yuzasidan ko’plab qimmatli ma’lumotlarni bergan bo’lsada, ―qo’shib
olinishi‖ va uning ―ijobiy ahamiyati‖ haqidagi soxta qarashlarga keng o’rin beradi.
Mahalliy xalqlarning ―rus harbiylaridan o’z xonlari zulmidan ozod qilishni iltimos
qilganliklari‖, mustamlakachilik siyosatining xonliklar aholisi uchun ―ijobiy
jarayon‖ sifatida bo’rttirib ko’rsatishga harakat qilinadi.
Biroq bu bilan yuqorida nomlari keltirilgan mualliflar asarlarining ilmiy
qimmati pasaymaydi va ularni tarixni o’rganishda yaroqsiz deb hisoblash mutaloqo
noto’g’ri bo’ladi. Aksincha, ularda keltirilgan qimmatli ma’lumotlar va tarixiy
tahlillarni chuqur o’rganib, ayrim hollarda tanqidiy yondashib ilmiy xulosalar
chiqarilishi bugungi kun tarixshunosligida muxim axamiyat kasb etadi. Sovet
davri, shuningdek chor Rossiyasi mustamlakasi davri tarixshunosligini ilmiy
jihatdan sinchiklab o’rganish, xaqqoniylik va xolislik, obyektivlik va tarixiylik
45
tamoy lariga amal qilgan holda ilmiy asoslangan nazariy xulosalar chiqarish
tarixchilar oldidagi o’ta muhim vazifadir.
Sovet davri tarixshunosligining XX asrning 80-y larining oxirlariga kelib
masalaga obyektiv, tarixiylik nuqtai-nazaridan yondashish kuchayib bordi.
Tarixchi olimlardan biri Z.H.Ziyoyevning tashabbusi bilan 1990 y o’tkazilgan
―Turkistonning Rossiya tomonidan bosib olinishi‖ mavzusidagi ilmiy
anjuman masalaga tubdan yangicha yondashuvga asos yaratdi. Buni o’sha y
lardayoq olim tomonidan e’lon qilingan bir qancha maqolalarda ham kuzatish
mumkin.
H.Bobobekov ham o’zining bir qator ilmiy maqolalarida chor
Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olishi masalasiga doir dolzarb masalalarni
ko’tarib chiqadi. ―Qayta qurish‖ siyosati davom etib turgan 1989 y dayoq u
o’zining ―Rossiya o’rta Osiyoni bosib olganmi?‖ hamda ―O’rta Osiyo
Rossiyaga qo’shib olinganmi?‖ nomli ikki maqolasida arxiv hujjatlari va
ayrim mahalliy tarixchilar asarlari asosida O’rta Osiyo xonliklarining chor
Rossiyasi tomonidan harbiy zo’ravonlik va bosqinchilik yurishlari orqali
bosib olganligini ko’rsatib berdi. H.Bobobekov o’zining bu ilmiy qarashlarini
―Narodnыye dvijeniya v Kokandskom xanstve i ix sosialno-ekonomicheskiye
predposыlki‖ nomli monografiyasida ham davom ettirdi.
Ushbu olimlarning bu y larda yaratgan ilmiy xulosalari haqli ravishda shu
vaqtgacha O’zbekiston tarixiga nisbatan hukm surgan mafkuraviy tazyiqni ro’yirost ochib tashladi va tarixni obyektiv va xolislik nuqtai nazaridan o’rganishga
bo’lgan munosabatning yuzaga kelishiga turtki bo’ldi.
O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan amalga
oshirilgan tadqiqotlar o’zining xolisligi, tarixiyligi, ilmiyligi va tarixiy muammolar
yechimiga obyektiv yondashuvi jihatlari bilan xususiyatlanadi. Sovet davri
tarixshunosligi haqida fikr bildirar ekan, Prezident I.A.Karimov shunday degan
edi: -―Sovet davrida yozilgan tarixni men tarix sanamayman. O’zgalar yozib
bergan tarixni o’qitishga mutlaqo qarshiman‖.
Mustaqillik davri tarixshunosligining ikkinchi qismi – ya’ni 1998 y 28
iyundan boshlab tarixni o’rganishga bo’lgan munosabat mazmun va mohiyat
jihatdan tubdan yangilanish bosqichiga ko’tarildi. Bunda Prezident
I.A.Karimovning
tarixchi olimlar bilan uchrashuvi hamda O’zbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix Instituti faoliyatini takomillashtirish
to’g’risidagi farmoni katta ahamiyat kasb etdi. ―Modomiki, o’z tarixini bilgan,
undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni
tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur.
Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur. Agar olimlarimizning
ilmiy tadqiqot ishlari zamirida ana shu fikr, ana shu maqsad bo’lmasa, ularning
sariq chaqalik ahamiyati yo’q‖,- degan so’zlari bilan Prezidentimiz tarixchilar
oldiga ilmiy jihatdan asoslangan va haqqoniy tarixni yaratish vazifasini qo’ydi. Bu
bilan tarixni o’rganishning mazmun jihatdan yangi bosqichga ko’tarilishiga yo’l
ochib berildi. Shu nuqtai-nazardan 1998 y dan boshlab bugungi kungacha
46
yaratilgan ilmiy asarlar, risolalar hamda ilmiy tadqiqot ishlarida tarixni
o’rganishning yuqorida ko’rsatib o’tilgan jihatlariga katta e’tibor berilmoqda.
Mustaqillik y larida H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov, Sh.H.Vohidov,
G’.Ahmadjonov, N.A.Abduraximova va boshqalar Qo’qon xonligi va Rossiya
imperiyasi mustamlakachiligi tarixiga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlar amalga
oshirildi. H.Z.Ziyoyevning
―Turkistonda
Rossiya
tajovuzi
va
hukmronligiga qarshi kurash‖ asari keyingi y larda nashr etilgan ishlar orasida
o’zining mukammalligi bilan alohida o’rin tutadi. Asarda Rossiya imperiyasining
O’rta Osiyo xonliklariga harbiy yurishlari, mustamlakachilikning o’rnatilishi va
uning mohiyati, milliy istiqlol uchun kurashgan vatanparvarlar, jumladan Aliquli
Amirlashkar faoliyatiga ham keng o’rin ajratadi.
H.Bobobekov o’z ilmiy tadqiqot ishlarida XIX asr ikkinchi yarmida
Qo’qon xonligida yuz bergan milliy ozodlik harakatlari va ularning sabablari va
natijalarini yoritishga xarakat qilgan.
Sh.H.Vohidov o’z ilmiy tadqiqot ishida Qo’qon xonligi tarixshunoslik
maktabining shakllanishi va xususiyatlari hamda manbalar tahliliga boshqa
tadqiqotchilarga nisbatan kengroq to’xtalib o’tadi.
G’.Ahmadjonovning ―Rossiyskaya imperiya v Sentralnoy Azii‖ nomli
monografiyasi chor Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklarini mustamlakaga
aylantirishi va imperiyaning Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati
tarixining tarixshunosligiga bag’ishlangan bo’lib, bu sohada tadqiqot olib borgan
bir qator olimlarning ilmiy xulosalari tarixshunoslik nuqtai-nazaridan tahlil etilgan.
N.A.Abduraximova va G.Rustamovalar tomonidan chop etilgan
―Kolonialnaya sistema vlasti v Turkestane vo vtoroy polovine XIX – I
chetverti XX veka‖ nomli monografiyasida chor Rossiyasining Turkiston
o’lkasida olib borgan mustamlaka siyosati va boshqaruv tizimining asosiy
xususiyatlari yoritib berilgan.
J.H.Ismoilova esa XIX asr oxiri - XX asr boshlarida milliy–ozodlik
harakatlarining yangi bosqichga ko’tarilganligi masalalari yuzasidan ilmiy
tadqiqotlar olib bordi.
V.T.Ishquvvatov o’zining ―XX asrning II yarmi tarixshunosligida Qo’qonRossiya diplomatik munosabatlari‖ nomli dissertasiyasida XIX asrning boshlaridan
o’rtalarigacha bo’lgan davr mobaynidagi Qo’qon-Rossiya diplomatik
munosabatlarining tarixshunosligini yoritib berish bilan birga bu sohada bir qator
yangi fikrlar va ma’lumotlarni ham yoritib bera olgan.
Z.Ilhomov o’zining ―Aliquli Amirlashkar va uning Qo’qon xonligi siyosiy
tarixida tutgan o’rni‖ nomli dissertasiyasi hamda bir qator ilmiy maqolalarida XIX
asrning 50-60 y larida xonlikdagi harbiy ishlarning axvoli va xarbiy soxa tarixi,
xonlikdagi ichki siyosiy jarayonlar va tashqi diplomatik aloqalar, chor
Rossiyasining mustamlakachilik bosqinchiligiga qarshi kurashlar tarixini maxalliy
tarixchilar tomonidan yozib qoldirilgan birlamchi manbalar hamda arxiv
manbalariga asoslangan holda yoritib bergan.
Keltirib o’tilgan asarlar bilan bir qatorda horijlik tarixchi olimlar ham XIX
asr ikkinchi yarmi Qo’qon xonligi va Rossiya imperiyasi o’rtasidagi o’zaro
47
munosabatlar masalasiga to’xtalib o’tganlar. Horij olimlari tomonidan chor
Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklariga qarshi olib borgan harbiy siyosati va ularni
mustamlakaga aylantirishi tarixi masalasida olib borgan tadqiqot ishlari ham
o’rganilayotgan mavzuning tahlilini chuqurroq va kengroq amalga oshirishda katta
ahamiyatga ega. Totalitar tuzum davrida murojaat qilish va o’rganilishi
ta’qiqlangan horij tadqiqotchilarining asarlarida sovet tadqiqotchilari uchun
mumkin bo’lmagan tarixiy tahlilga keng o’rin berilgan hamda tarixiy
jarayonlarning asl mohiyati ochiq oydin yoritib berilgan. Bunday tadqiqotchilar va
ularning asarlari orasida D.Bergxorn, E.Bekon, R.Konnuest, E.Ollvort,
T.Ranovski–Xarmstoun, L.Tillet, D.Uiler, D.Xuson va boshqalarni alohida
ko’rsatib o’tish mumkin. Ular haqli ravishda sovet tarixshunoslik fani va unda yo’l
qo’y ayotgan haddan tashqari mafkuraviy yondashishni qattiq tanqid qilgan edilar.
O’zida Qo’qon xonligi tarixi, ayniqsa xonlikning elchilik masalalari bilan
bog’liq siyosati haqida qimmatli ma’lumotlarni jamlagan M.Saray va
Inalchiklarning asarlari ham muhim ahamiyatga ega bo’lgan horij tadqiqotlari
sanaladi. Bu asarlar Qo’qon xonligining Turkiya sultonligi bilan diplomatik
aloqalarini yoritib berishda katta ahamiyat kasb etadi. Unda keltirilgan Aliqulining
Turk sultoniga yuborgan elchilik masalalari tafsilotlari boshqa adabiyotlarda
yoritib berilmagan. Biroq bu ma’lumotlar Qo’qon xonligi tarixini yoritib beruvchi
manbalarning ayrimlarida, masalan Muhammad Yunus Toibning ―Tarixi Aliquli
Amirlashkar‖ asarida keltirilgan ma’lumotlarni tasdiqlashi bilan ahamiyatlidir.
Shuningdek bu asarlardan O’rta Osiyo masalasida Rossiya va Turkiya
munosabatlari, Turkiyaning Buxoro va Xiva xonliklari bilan munosabatlari tarixiga
oid bir qator ma’lumotlarni ham olish mumkin.
Mustaqillik yilarida yaratilgan asarlar orasida alohida muhim o’ringa ega
bo’lgan ―O’zbekistonning yangi tarixi‖ kitobining ―Turkiston chor Rossiyasi
mustamlakasi davrida‖ nomli birinchi qismi keyingi y larda yaratilgan ilmiy
adabiyotlar orasida ancha salmoqli o’rin tutadi.
QO’QON XONLIGI TARIXShUNOSLIGINING
AYRIM MASALALARI
Qo’qon xonligi tarixini o’rganish XIX asrning o’rtalaridan boshlab bugungi
kungacha tarixchilar e’tiborini o’ziga jalb qilib kelmoqda. Hozirgi kungacha xonlik
tarixi bo’yicha amalga oshirilgan va yaratilgan ilmiy asarlar hamda ilmiy
tadqiqotlarning salohiyati juda katta. o’tgan bir yarim asr mobaynida xonlik
tarixini o’rganishda turlicha yondashish va munosabatlar, ayrim vaqtlarda (XX
asrning 50-80 yillarida) tarixiy jarayonlar va tarixiy voqyelikni obyektiv
baholamaslik holatlariga yo’l qo’yildi. Xonlik tarixini yoritishdagi bunday
munosabat ushbu holni tarixshunoslik nuqta-nazaridan chuqur tahlil qilishni talab
etadi.
Shundan kelib chiqqan holda XIX asrning 30-yillaridan boshlab bugungi
kungacha tarixchilar e’tiborini o’ziga jalb qilib kelayotgan Qo’qon xonligi
48
tarixining o’rganilishini mavjud ilmiy tadqiqotlarning yo’nalishi, davr va boshqa
xususiyatlariga ko’ra bir necha guruhga bo’lib ko’rib chiqish talab etiladi.
Qo’qon xonligi tarixini tarixshunoslik nuqtai-nazaridan davrlashtirishning
quyidagicha an’anasi bugungi kunda asosiy hisoblanadi:
Birinchi davr
- XIX asrning 30-yillaridan – XX asrning
boshlarigacha;
Ikkinchi davr - Sovet davri tarixshunosligi (1917-1991 yy);
Uchinchi davr - O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qo’lga
kiritganidan keyingi yillar (1991 yil 31 avgustdan bugungi kunlargacha)ni o’z
ichiga oladi.
Tarixshunoslikning bu tarzdagi davrlashtirilishi natijasida aksariyat
hollarda har bir davrga umumiy tarzda yondashilgan va ayni vaqtda tarixiy asarlar
va tarixiy voqyealarning tahlili amalga oshirilgan. Biroq tarixiy asarlar va ularda
voqyealarning yoritilishiga bo’lgan munosabatning xususiyatlariga qarab bu
davrlarning har birini alohida yana kichik davrlarga yoki guruhlarga ajratib
chiqish maqsadga muvofiqdir. Bunda tarixiy tadqiqotlarning masalaga konseptual
– metodologik yondashuv xususiyatlariga ko’ra quyidagi davrlarga bo’lib
o’rganishni tavsiya etish mumkin:
XIX asrning 30-yillaridan – XX asrning boshlarigacha bo’lgan birinchi
davrni ikki qismga ajratish mumkin:
- Birinchi qismi XIX asrning 30-50 yillarigacha bo’lgan davrni o’z
ichiga olib, bu vaqtda Qo’qon xonligi tarixi masalalariga bag’ishlangan ishlarda
asosan xonlikning ichki siyosati, ijtimoiy va iqtisodiy hayot masalalari yoritilgan
ma’lumotlarni ko’rish mumkin. Bu ma’lumotlar xonlik hayotini aks ettirish bilan
birga keyinchalik uning chor Rossiyasi tomonidan bosib olnishida podsho armiyasi
harbiylari uchun qo’llanma-ma’lumotnoma vazifalarini ham bajargan. Bu
ma’lumotlar va asarlar o’zining ma’lum daraja obyektivligi bilan xususiyatlanadi.
- Ikkinchi qismi XIX asrning 50-yillaridan - XX asr boshlarigacha bo’lgan
vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davrda yaratilgan asarlarda xonlikning chor Rossiyasi
tomonidan bosib olinishi masalalariga keng o’rin berilgan va ularning aksariyatida
―buyuk davlatchilik‖ shovinizmi xususiyatlari yaqqol sezilib turadi. Shu bilan
birga ayrim rus tarixchilari masalani obyektiv yoritish fikrlarini ham ilgari
suradilar. Ushbu xususiyatlari bilan bu davrda yaratilgan asarlar Qo’qon xonligi
tarixi va uning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi masalalarini o’rganishda
nihoyatda katta axamiyatga ega.
II. Ikkinchi davrni Sovet davri (1917-1991 yy) tarixshunosligi tashkil
etadi. Bu davrni tarix faniga va tarixiy tadqiqotlarga bo’lgan yondashuv
xususiyatlariga asoslangan holda uch qismga bo’lish mumkin:
- Birinchi qismini Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridan – XX asrning
50-yillari o’rtalarigacha bo’lgan davr bilan belgilash mumkin. Bu davrda
yaratilgan ilmiy asarlar va tadqiqotlar masalaga qisman obyektiv yondashuvi bilan
xususiyatlanadi.
- Sovet davri tarixshunosligining ikkinchi qismi XX asr 50-yillaridan – 80yillarning o’rtalarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda amalga
49
oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlarida kommunistik mafkura va sosialistik tuzum
g’oyalari ta’sirida tarixni o’rganishga bir tomonlama, O’rta Osiyo xonliklarining
chor Rossiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishiga ―progressiv‖ jarayon
sifatida, mahalliy xalqlar taraqqiyotida ―buyuk rus xalqining roli‖ ni bo’rttirib
ko’rsatishga moyillik hukm suradi.
- Ikkinchi davrning uchinchi qismi XX asrning 80-yillari o’rtalaridan
90-yillari boshigacha (―qayta qurish‖ davri) bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi.
Bu davrda asosan o’zbek olimlari tomonidan e’lon qilingan bir qator ilmiy ishlarda
va maqolalarda chor Rossiyasi tomonidan O’rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi
va mustamlakaga aylantirishi jarayonlarini manbalar va arxiv hujjatlari asosida
haqqoniy va obyektiv yoritishga intilish muhim o’rin egallaydi.
III. Uchinchi davr O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqilligini qo’lga
kiritganidan (1991 yil 31 avgust) keyingi yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda
amalga oshirilgan va bugungi kunda olib borilayotgan tadqiqotlar o’zining
xolisligi, tarixiyligi, ilmiyligi va masalaga obyektiv yondashuvi jihatlari bilan
xususiyatlanadi.
Mustaqillik davri tarixshunosligi ikki qimsga ajratish mumkin:
- Birinchi qismi – 1991 yil 31 avgust - 1998 yil 28 iyun.
- Ikkinchi qismi – 1998 yil 28 iyundan bugungi kungacha.
Quyida har bir davr tarixshunosligi va tarixiy tadqiqotlarning
xususiyatlarini alohida – alohida tahlil qilishga xarakat qilamiz.
Birinchi asosiy davrga XIX asr 30-yillaridan XX asrning dastlabki o’n
yilliklarigacha, ya’ni Turkistonning mustamlaka davrida yaratilgan asarlarni
kiritish mumkin. Bunda ayniqsa rus sharqshunoslarining mehnati salmoqli o’rin
egallaydi. Rus sharqshunoslari tomonidan Qo’qon xonligi tarixini o’rganish XIX
asrning o’rtalaridan boshlandi. Bungacha xonlik ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
hayoti haqida asosan chor armiyasi harbiylari va elchilik aloqalari orqali, turli
yo’llar bilan olingan ma’lumotlar umumiy ma’lumotlar tarzida to’plangan. XIX
asrning o’rtalarida va ayniqsa ikkinchi yarmida yaratilgan tarix asarlarida,
esdaliklarda, tavsifnoma va josuslik xizmati hisobotnomalarida xonlikning asosan
so’nggi davr tarixi yoritib berilgan. Shundan kelib chiqib, bu davr
tarixshunosligining o’zini ikki qismga ajratish lozimligi yuqorida qayd etib o’tildi.
Birinchi davrning birinchi qismida, ya’ni XIX asrning 50-60 - yillarigacha
yaratilgan asarlar Rossiya imperiyasining o’zbek xonliklarini bosib olish
maqsadidagi harbiy bosqinchiligini amalga oshirish vaqtida foydalanish uchun
yig’ilgan ma’lumotlar bo’lsada, xonlikning shu davrgacha bo’lgan umumiy ahvoli
haqida qimmatli ma’lumotlarni bugungi kungacha yetib kelishini ta’minladi.
Bunday asarlar qatoriga F.Nazarov, N.I.Potanin, V.V.Velyaminov-Zernov,
M.N.Galkin, A.Maksheyev hamda A.Nurekin boshqa shu kabi mualliflarning
asarlari va maqolalarini kiritish mumkin.
Bu mualliflar asarlaridagi asosiy xususiyat shundaki, ular rossiyalik
tarixchilar yoki tadqiqotchilar uchun deyarli noma’lum bo’lgan Qo’qon xonligi
haqida, uning aholisi, urf-odatlari, hududlari va chegaralari, harbiy ahvoli, yer osti
boyliklari va iqtisodiy imkoniyatlari, ichki va tashqi savdo munosabatlari va
50
boshqalar yuzasidan asosan ilk axborotlarni to’plaganlar hamda ma’lumot tarzida
yetkazib berganlar. Shuningdek, bu asarlarda keyingi davrlarda yuzaga kelgan
―buyuk davlatchilik‖ g’oyalarini bo’rttirib ko’rsatish kabi holatlar sezilmaydi.
Mualliflar xonliklar haqidagi ma’lumotlarning eng mayda tafsilotlarigacha o’ziga
xos ravishda ko’rsatib berishga va uni tahlil qilishga harakat qiladilar, xattoki o’rta
Osiyo cho’llarida qanday zaharli hasharotlar mavjudligi va agarda ular chaqib olsa,
uning zahrini kuchsizlantiruvchi giyohlar va vositalarni ham ko’rsatib o’tishga
harakat qilganlar.
Bunday elchiliklar va josusliklar dastlabki vaqtlarda o’rta Osiyo
xonliklarining barchasi to’g’risida umumiy ma’lumotlarni berishga harakat
qilganlar yoki biror-bir xonlikka yuborilgan elchilar qolgan xonliklar to’g’risida
ham ma’lumotlar to’plashga harakat qilganlar. Bu o’rinda 1820 yilda amalga
oshirilgan kapitan Muravyov boshchiligidagi missiya tomonidan berilgan
ma’lumotlarni keltirib o’tish mumkin. Mazkur missiya vakillari Xiva xonligini
bosib olish Rossiya uchun Buxoro va Hindistonga yo’l ochadi va butun O’rta
Osiyoni Rossiya ta’sirida ushlab turish imkoniyatini beradi degan xulosaga keladi.
Bu xulosalarga tayangan hamda Muravyovning maslahatlariga amal qilgan
Orenburg general-gubernatori, general ad’yutant graf Perovskiy podsho
hukumatining roziligini olib, 1839 yil Xivaga yurish qiladi. Shu yilning 16
fevralida tasdiqlangan rejaga ko’ra Xivagacha bo’lgan 1300 chaqirim masofa uch
oy ichida bosib o’tilishi lozim edi. 5333 kishilik armiya mahalliy aholining kuchli
qarshiligiga duch keldi va 1045 kishi o’ldirildi, 609 kishi yarador bo’ldi. Harbiy
yurish esa chor qo’shinlarining to’la mag’lubiyatga uchrashi bilan yakun topadi.
Xiva yurishida ishtirok etgan M.Ivanin ―Opisaniye zimnego poxoda v Xivu
(1839-1840gg)‖ nomli asarida Xiva xonligi ustidan tamomila o’lim hukmini
chiqarish va unga xatto kerak bo’lsa ekologik urush e’lon qilish, ya’ni,
Amudaryoni Kaspiy dengiziga burib yuborish takliflarini kiritadi.
Bunday asarlar va ulardagi ma’lumotlar esa shubhasiz, keyinchalik podsho
qo’shinlarining O’rta Osiyo xonliklarini bosib olish uchun uyushtirgan harbiy
yurishlari davrida qo’l kelgan. Bo’lajak bosqinchilik va harbiy yurishlar uchun
bunday ma’lumotlarning to’planishida ayniqsa, xonliklar hududlarining kartografik
va harbiy-topografik jihatdan o’rganilishiga XIX asrning boshlaridan boshlab turli
yillarda O’rta Osiyo hududlariga kelgan podsho hukumatining elchilari va maxfiy
ayg’oqchilari katta hissa qo’shganlar. Rossiya imperiyasi XIX asr boshlaridanoq
Turkistonni hududiy – geografik, harbiy-siyosiy, ilmiy o’rganishga jiddiy kirishdi.
1803 yilda Ivanov boshchiligidagi dastlabki missiya xonliklar orasida
harbiy, siyosiy, iqtisodiy jihatdan katta kuchga ega bo’lgan Buxoroga yetib keldi
va amirlik haqida bir qancha ma’lumotlarni qo’lga kiritdi.
1820 yilda A.F.Negri boshchiligida o’z tarkibida olimlardan
G.Meyendorf, E.Eversman, Budrinlarga ega bo’lgan ikkinchi missiya amirlik
haqida ko’proq ma’lumot yig’ish uchun keldi. G.Meyendorf kelajakda rus
qo’shinlarining Buxoroga harbiy bosqinchilik bilan kelganlarida foydalanishlari
uchun butun tafsilotlarni o’zida mujasam etgan xaritalar tuzish bilan shug’ullandi.
Savollar
51
1. Kukon xonligi tashkil topishi tarixi tarixshunosligi xakida nimalar bilasiz?
2. Kukon xonligi tarixi yoritilishi borasida ish olib borgan tarixchilar xakida
ma’lumot bering.
3. Kukon xonligidagi ijtimoiy- siyosiy axvol xakida va xukumdor sulolalar
orasidagi uzaro munosabatlar kanday kurinishga ega edi?
4. Kukon xonligi tarixi tarixshunosligi borasidagi manbalar xakida
nimalarni bilasiz?
5. Kukon xonligi tarix tarixshunosligida rus sayyoxlari va echilarining
axamiyati darajasini kanday baxolaysiz?
52
6. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklari ijtimoiysiyosiy hayoti tarixining o’rganilishi.
REJA
1. Mahalliy tarixchi olimlar tomonidan xonliklar tarixini
o’rganilishi
2. Chet-el tarixchilari tomonidan xonliklar tarixini tadqiq etilishi
3. Xonliklar tarixi buyicha chop etilgan asarlar
Mustaqillik sharofati bilan tarixshunos tadqiqotchilar tomonidan tarix
fanining bosib o`tgan yo`lini ham yangitdan tahlil etish zarurati yuzaga kyeldi. Ana
shu yo`ldagi dastlabki izlanishlar ijtimoiy taraqqiyot burilishlarini aks ettirgan
hamda ijobiy va salbiy voqyealarga boy bo`lgan XX asrning birinchi o`ttiz yilligi
chyegarasini qamrab olgan. Asar 1994 yilda yaratildi.
Ushbu asarda XX asrning 30 yili ichida O`zbyekistonda yuz byergan
tarixshunoslik jarayonlari, Milliy davlatchilik masalalari tarixshunosligi,
Turkistonda XIX asr boshlarida milliy – ozodlik kurashi tarixshunoslik,
O`zbyekistonning ijtimoiy – iqtisodiy tarixini o`rganishning ba`zi muammolari,
20-30 yillarda sharqshunoslik va madaniyatning, etnologiya va arxeologiyaning
hamda ingliz, frantsuz va nyemis tarixshunosligida O`zbyekiston tarixi
muammolarini o`rganish masalalari yoritib byerilgan.
Hozirgi kunda tarixshunosligimizda chyet ellik olimlarning asarlaridan
foydalanish muayyan bir qiziqish uyg`onmoqda. Sababi ularda tarixga o`z
dunyoqarashi bilan mustaqil yondoshish ustunlik qiladi. Mana shunday asar
mualliflaridan biri XX asrning birinchi choragida ingliz Fryedyerik Martman
Byeyli (1882 – 1976 yy) afsonaviy odamga aylangan edi. Londonda 1946 yilda
―Jonaton Kyeyn‖ nashriyotga F.Byeylining ―Toshkyentdagi missiya‖ dyegan
kitobini bosib chiqardi. Bu kitobida u avvalambor milliy – ozodlik uchun kurash
fuqarolar urushi alangalarida qolgan Turkistonda Britaniya siyosiy agyenti sifatida
boshidan o’tkazgan xatarli sarguzashtlarga to`la hayoti haqida batafsil hikoya
qiladi. O`z vaqtida bu kitob haqida ko`p shov – shuv bo`lib o`tgan va Byeyli olib
borgan ishlar to`g`risida ancha – muncha mish-mishlar va afsonalar to`qilgan.
Mashhur sharqshunos – razvyezkachining og`ir zamonlarda kyechirgan hayotini
o`rganish, bilish tariximiz, o`tgan kunlarni chuqurroq tushunishga yordam byeradi.
Tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichida hokimiyat tepasiga obyektiv va
subyektiv shart-sharoitlar natijasida turli kuchlarning kelishi, o’z navbatida,
jamiyat hayotida keskin o’zgarishlarni ro’y berishiga hamda muayyan islohotlarni
amalga oshishiga olib keladi. Binobarin, Buxoro davlatida ham hokimiyatning
ashtarxoniylar sulolasidan mang’itlar vakillari qo’liga o’tishi ma’lum bir omillarning ta’siri ostida ro’y bergan. Buxoro davlatchiligi tarixida sodir bo’lgan ushbu
jarayonlarning mazmun va mohiyatini o’rganishda ilmiy jamoatchilik o’rtasida
turli xil yondashuvlar ilgari suriladi.
Tarixiy manbalardan ma’lumki, ashtarxoniylar sulolasi hukm surgan davrda,
ayniqsa, uning oxirgi vakillaridan biri Abulfayzxon hukmronligi yillarida (17111747) davlatda o’zboshimchalik, boshboshdoqlik, o’zbek qabila-urug’lari o’rtasida
53
hokimiyat uchun kurash, ayrim hududlarning mustaqillikka bo’lgan intilishlarining
kuchayishi bilan bog’liq holatlar Buxoro davlatini ham ichki ham tashqi siyosatda
to’la tanazzul yoqasiga olib kelgan edi. Jamiyat hayotida bunday muammolarning
yuzaga kelishiga asosiy sabablardan biri – ashtarxoniylar sulolasining so’nggi
vakili Abulfayzxonning davlatni boshqarishdagi rolining pasayganligi va uning
yetarli boshqaruv qobiliyatiga ega emasligida edi.
Sharqshunos Anke fon Kyugelgen ma’lumotlariga e’tibor qaratadigan
bo’lsak, ashtarxoniylarning so’nggi vakillari davlatni boshqarish, uni
mustahkamlash va davlatning ichki hamda tashqi xavfsizligi masalalariga jiddiy
e’tibor qaratmaganlar. Buning oqibatida joylardagi ichki siyosiy nizolarni hal etish
va Eron davlati tomonidan bo’lgan tashqi xavf oldida mamlakat ojiz bo’lib qolgan
edi.
Shu bilan birga, obyektiv sabablar bilan bir qatorda, bizning fikrimizcha,
mamlakatda bunday xavfli vaziyatning yuzaga kelishiga quyidagi uchta subyektiv
omil va voqyealar ham muayyan darajada o’zining ta’sirini o’tkazgan:
Birinchidan, xonlikning muhim hududiy markazlaridan biri hisoblangan
hamda mamlakatning asosiy iqtisodiy, ma’rifiy va harbiy resurslari joylashgan
Samarqand bekligini xonning asosiy raqiblaridan biri bo’lgan Rajab Sulton
boshqaruviga o’tishi;
Ikkinchidan, nomusulmon bo’lgan jo’ng’orlar quvg’inidan qochgan qozoq
ulamolariga nisbatan xon hokimiyati tomonidan yetarli e’tibor bo’lmaganligi va
buning oqibatida musulmonlar o’rtasida katta obro’ga ega bo’lgan ushbu
ulamolarning yetti yil davomida sarson-sargardonchilikda bo’lishlari aholining
xonga bo’lgan hurmat e’tiborini yo’qolishiga olib kelgan;
Uchinchidan, xonning bevosita yo’l qo’yib berishi natijasida Ibodullo xitoy
va uning tarafdorlari tomonidan muqaddas qadamjo hisoblanadigan Xo’ja
Bahovuddin xonaqosining vayron etilishi aholining kuchli noroziligini kelib
chiqishiga sabab bo’lgan.
Binobarin, 1721-1722 yillarda Samarqandning Rajab Sulton boshqaruviga
o’tishi nafaqat Buxoro xonligiga qarshi qaratilgan g’alayon sifatida, balki
mamlakat zaiflashuvining asosiy sabablaridan biri sifatida baholanadi. Qozoq va
qoraqalpoqlarning 1723 yildan 1730 yilgacha davom etgan isyonining asosiy
sababchilaridan biri ham Rajab Sultonning yaqin kishisi Shahrisabz hokimi
Ibrohimbiy Kenagas edi. Buning oqibatida, Abulfayzxon va uning harbiy qo’shini
isyonchi kuchlar oldida himoyasiz qolgan edi. Mamlakatda tinimsiz davom
etayotgan g’alayonlar natijasi o’laroq hamda o’sha davrda ro’y bergan tabiiy
ofatlar (surunkasiga uzoq muddat yomg’ir yog’ishi) sababli haydaladigan
yerlarning dehqonchilik uchun yaroqsiz ahvolga kelishi va o’z navbatida aholining
katta qismini Samarqand va Miyonqol hududlarini tark etishga majbur etgan.
Sharqshunos Anke fon Kyugelgenning ma’lumotlariga ko’ra, otaliq lavozimida
faoliyat yuritgan Muhammad Hakimbiy (Muhammad Rahimning otasi) isyonchilar
va ichki dushmanlar bilan tinchlik yo’lida muzokaralar olib borishi natijasida
muayyan muddat davomida barqarorlikni saqlashga muvaffaq bo’lgan. Shu bilan
birga, yuqorida nomi tilga olingan Ibodullo xitoy o’z tarafdorlari va boshqa xitoy54
qipchoq urug’iga mansub bo’lgan aholi bilan birgalikda Miyonqolda amirga qarshi
qo’zg’olon ko’targan va buning oqibatida bir qator shaharlar vayrona holatga
tushib qolgan. Bunday vaziyatda Abulfayzxon Ibodullo xitoyning qilmishlariga
yarasha jazo berish o’rniga, aksincha, uni devonbegi (―devonxona boshlig’i‖)
lavozimiga tayinlagani xalqning haqli ravishda Abulfayzxon xokimiyatiga nisbatan
noroziligini va unga qarshi borish ruhiyatini keltirib chiqargan.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, Muhammad Hakimbiy Abulfayzxon
hukmronligi davrida davlat hokimiyatiga qarshi chiqqan qo’zg’olonchilarga qarshi
kurashda bir qator muvaffaqiyatlarga erishgan. Bundan ijobiy tarzda foydalangan
Muhammad Rahim davlat hokimiyatini egallashga qaratilgan faoliyatini
mustahkamlay borgan.
Hokimiyatning ashtarxoniylar qo’lidan mang’itlar qo’liga o’tishida yana bir
asosiy va muhim omil bu tashqi-siyosiy vaziyat hisoblanadi. Xususan, Eron shohi
Nodirshohning tashqi-siyosiy faoliyati asosan Buxoro xonligini o’z ta’sir doirasiga
olishga qaratilganligi, o’z navbatida, xonlikda davlat hokimiyatini tubdan
o’zgarishiga sabab bo’lgan.
Eron shohi Nodirshohning o’g’li Rizoquli 1737-1738 yillarda ashtarxoniylar
qo’shini bilan Qarshi bekligida va Shulluk vohasida to’qnashib, o’zbek
qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratadi. Shu bilan birga, uzoq maqsadlarni
ko’zlagan Nodirshoh asirga olingan o’zbek qo’shinlariga nisbatan g’amxo’rlik
ko’rsatadi va otaliq Muhammad Doniyolbiyni asirlikdan ozod etadi. Yuqoridagilar
bilan cheklanmasdan, Nodirshoh o’g’li Rizoqulining nomaqbul harakatlari uchun
Abulfayzxondan uzr so’rab, undan an’anaga ko’ra sulh tuzishni taklif qiladi.
Ikki davlat hukmdorlari Amudaryo qirg’oqlarida uchrashib, Eron va Turon
mamlakatlari o’rtasida barqaror ittifoqni mustahkamlashga kelishib oladilar.
Mazkur uchrashuvda Muhammad Hakimbiy va uning o’g’lini ozod etilishi ikki
davlat o’rtasidagi barqaror tinchlikni o’rnatishda muhim omil bo’lib xizmat qilgan.
Ikki davlat o’rtasida tinchlik muzokaralarini o’tkazishda Muhammad Hakimbiy va
uning o’g’li Muhammad Rahimlarning xizmati katta bo’lgan. Bunday vaziyatdan
unumli ravishda foydalangan Muhammad Rahim hokimiyatni egallash uchun
Nodirshoh bilan samimiy munosabatda bo’lishga intiladi.
Nodirshoh Muhammad Rahimning hokimiyatni boshqarishga bo’lgan
qobiliyatini ko’rib, unga o’z o’g’li kabi yondashadi hamda hokimiyatni egallashda
amaliy yordam ko’rsatadi. Xususan, Nodirshoh Muhammad Rahimga o’z harbiy
kuchini mustahkamlashi uchun askarlar sonini 6000 dan 18000 gacha
ko’paytirishiga hamda Muhammad Hakimbiyning vafotidan so’ng uni otaliq
lavozimini egallashiga imkoniyat tug’dirib beradi.
Shu bilan birga, Nodirshoh Abulfayzxon davlatidagi ichki g’alayonlarga o’z
munosabatini bildirib, ularni oldini olish va qarshi kurashish lozimligiga alohida
e’tibor qaratadi hamda davlat boshlig’ini ushbu jarayonlarga befarq bo’lmaslikka
chaqiradi. Xususan, Nodirshoh ushbu masalada xonga yozma ravishda murojaat
etib, Abulfayzxonning siyosatini qattiq tanqid qiladi. Ayrim manbalarda, aksincha,
Nodirshohning xonga nisbatan hayrihoh ekanligi hatto unga ehtirom ko’rsatib, uni
o’z xizmatiga olishlik istagi borligini bildirganligi to’g’risida gap boradi. ―Shu
55
maqsadda Nodirshoh ikki asosiy huquqiy hujjat – farmon(yorliq)ni qabul qiladi.
Birinchisi, Abulfayzxonni o’z lavozimidan ozod etish va uning o’rniga o’g’li
Abdulmo’minni xon etib tayinlash haqida, ikkinchisi, Muhammad Rahimni
Movarounnahr sultoni (amir ul-umaro) etib tayinlash haqida edi‖. Biroq
Abulfayzxon Nodirshoh xizmatida faoliyat yuritish taklifini rad etadi.
1743 yilning dekabr oyida Nodirshoh o’n ikkita shia mazhabiga mansub
bo’lgan imomlar va sunniylik mazhabiga mansub bo’lgan eron, afg’on va
Movarounnahr ulamolarini e’tiqodning har qanday vaziyatida ―kelishuv‖ga
erishish mumkinligiga undash maqsadida to’playdi. Uchrashuvda Bog’dod
shahrining qozisi Abdullo as-Suvaydiy yig’ilish bayonini olib borish uchun hakam
sifatida tayinlanadi. Uchrashuvga yetmishta eron, yettita afg’on va yettita
Movarounnahr muftiylari, qozilari va imomlari tashrif buyurgan. Sunniylar tarafidan vakil sifatida mashhur Buxoro qozisi hamda Ko’kaldosh madrasasining
mudarrisi Xodi Xo’ja ibn Alouddin, shialar tarafidan esa Nodirshohning diniy va
huquqiy masalalar yuzasidan muallimi mullaboshi Ali Akbar so’zga chiqqanlar.
Mazkur uchrashuvda har doimgidek sunniylarning shialik aqidasiga
qaratilgan da’volari ustunlik qilib turgan. Munozara davomida shia mazhabining
vakillari Ali Akbar va uning safdoshlari dastlabki ikki xalifa Abu Bakr va Umar
safdoshlarini kamsitishni, vaqtinchalik nikoh masalasini hamda Hazrat Ali
Muhammad Payg’ambarning yolg’iz vorisi ekanligini tan olishni rad etish to’g’risidagi kelishuvga rozi bo’lganlar. Sunniylik vakillari o’z navbatida shialik
ta’limotini, ya’ni to’rt asosiy huquq maktablari qatorida ja’fariya mazhabini tan
olishga tayyor ekanliklarini bildirganlar. Yig’ilishning yakunlovchi qismida
ishtirok etgan ulamolar yagona kelishuvga imzo qo’yganlar.
Mazkur kelishuv g’oyaviy jihatdan ulamolar o’rtasidagi muayyan
barqarorlikni qaror toptirgan bo’lsada, amalda diniy oqimlar o’rtasidagi
kelishmovchiliklar keyinchalik ham davom etgan.
Mavjud adabiyotlarda Buxoro davlatida ashtarxoniylar sulolasining
inqirozga uchrashi va hokimiyat tepasiga mang’itlar sulolasi vakillarining kelishi
to’g’risida turli xil yondashuvlar ilgari surilgan. Xususan, R.Grausset, S.Beker kabi
xorijlik olimlar oxirgi joniylar yoki ashtarxoniylar 1758 yilgacha hukmronlik
qilganliklari va oxirgi ashtarxoniy Abulg’ozixon ekanligi to’g’risida fikr
bildiradilar. Shundan kelib chiqib, mang’itlar hokimiyat tepasiga 1785 yilda
kelganliklari va uning birinchi hukmdori Shohmurod ekanligi to’g’risida ma’lumot
beradilar.
Milliy adabiyotlarda ham ushbu masalaga turlicha yondashiladi. Xususan, II
jildlik O’zbekiston halqlari tarixi kitobida shayboniylarga qarindosh bo’lgan
ashtarxoniylar sulolasi (joniylar) hokimiyatni 1601 yildan 1753 yilga qadar
boshqarganligi haqida so’z yuritilib, biz tadqiq etayotgan masala yuzasidan
jumladan, shunday deyiladi: ―joniylarning so’nggi vakili Abulg’ozi qat’iyatli emas
edi. U Shohmurodga otaliq lavozimini egallash va amalda hokim bo’lishga rozilik
berishini so’rab bir necha marta murojaat qildi. U ko’p marta rad javobini bergach,
nihoyat rozi bo’ldi, vazirlik (1785-1800) lavozimini egallab, qo’zg’olonlarni
56
tinchitdi va davlatda tartib o’rnatdi. So’ng Abulg’ozini taxtdan ag’darib 1785 yilda
o’zi taxtga o’tirdi‖.
Mazkur ma’lumotdan ashtarxoniylar sulolasi 1785 yilgacha hukmronlik
qilgan, degan xulosaga kelish mumkin. Muhammad Rahimbiy vafotidan keyin
1758 yilda uning yosh nevarasi Fozil To’ra taxtga o’tiradi, unga Muhammad
Rahimning katta amakisi Doniyolbiy otaliq tayinlanadi. Muhammad Rahimning
o’limi haqidagi xabar viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga qarshi
harakatlarini kuchaytirib yuboradi. Buxoroga yurishlar boshlangan bir vaziyatda
Doniyolbiy ularga qarshi qo’shin tortishga majbur bo’ladi va uzoq davom etgan
muzokaralardan keyin viloyat hokimlari bilan Fozil To’rani taxtdan chetlatish
haqida kelishib olinadi.
Taxtga nomigagina ashtarxoniylardan Abulg’ozi (1753-1785) o’tqaziladi,
lekin otaliq Doniyolbiyning o’zi (1758-1785) amalda haqiqiy hokim bo’lib
qolaveradi. Ashtarxoniy Abulg’ozi amalda hokimiyat egasi bo’lmasa ham rasman
xon sifatida tan olingani uchun ushbu sulolaning 1785 yilgacha hukm surganligi
to’g’risida xulosa chiqarish mumkin deb hisoblaymiz.
Ushbu jarayonlar haqida tadqiqot olib borgan tarixchi olim Sh.Vohidovning
yozishicha, Buxoro davlatida XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mang’it
sulolasining namoyandalari hukmronlik qilgan. Ushbu sulolaning asoschisi
Rahimbiy ibn Hakimbiy Xudoyor bo’ladi. Rahimbiy Abulfayzxon o’limidan so’ng
uning o’g’illari Abdullo va Abdulmo’minga otaliqlik qiladi (1747), keyin 1756 yili
sayidlar, xo’jalar va ruhoniylar tarafidan Buxoroda xon qilib ko’tarilgan bo’lsa
ham, u o’zini ―noib-ul-hukumat‖ – hokim o’rinbosari, deb bilgan. Rahimbiy
Abulfayzxon qiziga uylangan edi. 1756 yili Muhammad Rahimbiy o’lgandan so’ng
o’rniga amakisi Doniyolbiy otaliq hukumatni qo’lga oladi. U xonlikka da’vo
qilmay, avval Fozil To’rani keyin Abulg’oziy degan kimsani xon qilib, o’zini
ularga noib deb e’lon qiladi. Uning o’g’li Shohmurod 1785 yili Buxoroda amir-ulmo’minin nomi bilan taxtga ko’tariladi. U amakisining xotini Abulfayzxon qiziga
uylanib, keyin chingiziylarga qo’shildi. Amir Shohmurod vafotidan keyin amir
Haydar, amir Husayn, amir Umar, amir Nasrullo, amir Muzaffar, amir Abdulahad,
amir Olimxonlar Buxoro amirligida hukmronlik qilganlar‖.
Shu o’rinda ta’kidlash joizki, mazkur masalalar yuzasidan mamlakatimiz
huquqshunos olimlari yetarli izlanishlar olib bormaganlar. Davlat va huquq tarixi
masalalari bilan shug’ullanuvchi olimlar Buxoro davlatchiligi shakllanishida o’ziga
xos o’rin tutadigan ushbu davr to’g’risida qisman to’xtalib o’tadilar, xolos. Shu
jihatdan olganda, mamlakatimizda amalga oshirilgan tarixiy-huquqiy tadqiqotlarda
davlat boshqaruvining ashtarxoniylar qo’lidan mang’itlar boshqaruviga o’tishi
tarixiy-huquqiy jihatdan asoslanmagan. Masalan, M.A.Hamidova o’zining
―O’zbekiston davlati va huquqi tarixi‖ nomli o’quv qo’llanmasida ―davlat
boshqaruvi Abulfayzxon o’limidan so’ng mang’itlar qo’liga o’tgan‖ degan jumla
bilan kifoyalangan.
Prof. Z.Yu.Muqimov davlat boshqaruvining ashtarxoniylar qo’lidan
mang’itlar qo’liga o’tishining asosiy sababi sifatida Muhammad Hakim otaliqning
57
hokimiyatni o’z qo’liga olishi va Eron shohi Nodirshohning o’zbek xonliklari
yerlariga bostirib kirishini ko’rsatadi.
Milliy davlatchilik tarixi masalalari bilan shug’ullangan Azamat Ziyoning
―O’zbek davlatchiligi tarixi‖ asarida ashtarxoniylar hokimiyatining zaiflashuvi
hamda mang’it hukmdorlari boshqaruviga o’tishiga sabab bo’lgan omillar xususida
to’xtalib o’tilmasdan, ko’proq Muhammad Rahimning davlatni boshqarish
faoliyati haqida so’z yuritiladi.
Prof. D.A.Alimova va akad. E.V.Rtveladzelar Nodirshohning O’rta Osiyoga
bostirib kirishi va Muhammad Hakimbiy bilan shartnoma tuzganligi xususida
ma’lumot, A.Sagdullayev va O’.Mavlonovlarning tadqiqotlarida Abulfayzxon
hukmronligi davrida mang’it urug’i vakillarining hokimiyatga intilishi
kuchayganligi hamda Muhammad Hakimning Nodirshoh xizmatiga kirib o’z
avlodlariga hokimiyatni egallash uchun yordam berganligi to’g’risidagi fikrlar o’z
ifodasini topgan.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan olimlarning asarlarini tahlil qilish va mavzuga
oid boshqa bir qator tadqiqotlarni o’rganish asosida xulosa qilish mumkinki, davlat
hokimiyatini ashtarxoniylar qo’lidan mang’itlar boshqaruviga o’tishiga sabab
bo’lgan omillar ularda atroflicha tahlil etilmagan. Ushbu davr to’g’risida
birmuncha haqqoniy va keng ma’lumot berishi mumkin bo’lgan tarixiy manbalar
yetarli bo’lishiga qaramasdan Buxoro davlatchiligi taraqqiyotida muhim o’rin
tutadigan mazkur davr tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolgan. Biz tomonimizdan
dastlabki manbalarni o’rganish va tahlil etish asosida hokimiyatning ashtarxoniylar
sulolasidan mang’itlar sulolasiga o’tishiga sabab bo’lgan omillar sifatida tashqi
siyosiy vaziyat, Abulfayzxon hukmronligi yillarida davlatda o’zboshimchalik,
boshboshdoqlik singari illatlarning kuchayib ketishi ko’rsatildi.
Xulosa o’rnida ta’kidlash joizki, Buxoro davlati hokimiyatining
ashtarxoniylar hukmronligidan mang’itlar vakillariga o’tishiga ham ichki ham
tashqi-siyosiy omil muhim rol o’ynagan. Xususan, so’nggi ashtarxoniy
Abulfayzxonning davlat boshqaruvi masalalarida ichki ziddiyatlar va
o’zboshimchaliklarni o’z vaqtida bartaraf eta olmasligi hamda tashqi-siyosiy
vaziyatni to’g’ri anglab yetmasligining oqibatlari ham ta’sir etgan. Shu bilan birga,
ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib hudud birligini mustahkamlash,
mamlakatni tashqi xavflardan oldini olish maqsadida mang’it urug’i vakillari
Muhammad Hakimbiy va Muhammad Rahimlarning mohirona xizmatlari ham
alohida ahamiyatga egadir.
Xulosa, 30 – yil, O`zbyekistonda tarix fani kyeskin burilishlarni
boshdan kyechirdi. Sovyet tuzumi, bir tomondan, o`zbyek milliy tarixchiligini,
undagi erki – hurlikni, milliylikni yo`q qildi, ikkinchi tomondan, mustabid
tuzumga sodiq kishilarni tarbiyalashga harakat qildi, ―sotsialistik‖ ruhdagi tarixchi
va yozuvchilarni tarbiyalash yo`lidan bordi. Natijada, hukmron va mustabid
kommunistik tartibot (ryejim) tomonidan buyurilgan mafkuraviy yo`l - yo`riqlar,
g`oyalar va ko`rsatmalar tarixshunoslik jarayonining to`laroqli rivojlanishiga yo`l
byermadi.
Savollar
58
1. Xonliklar davrida tarixida Samarkand bekligining mavkiyini izoxlab
bering.
2. Musakillik yillarida Urta Osiyo xonlikklarining urganilish tarixshunosligi.
3. Musakillik yillarida Urta Osiyo xonlikklarining chet el olimlari
tomonidan urganilish tarixshunosligi .
4. Musakillik yillarida maxalliy tarixchilar tomonidan Urta Osiyo
xonlikklarining urganilish tarixshunosligi.
59
7. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklarining
elchilik aloqalari tarixining o’rganilishi.
REJA
1. Xonliklar davrida elchilik aloqalarining rivojlanish sabablari
2. Buxoro xonligiga tashrif buyurgan elchilar
3. Xiva xonligiga tashrif buyurgan elchilar
Milliy davlatchilik tarixidan ma’lumki, mamlakatimizning taraqqiyoti
davomida uning hududida bir qator yirik davlatlar tarkib topgan va ko’plab
sulolalar o’z hukmronligini amalga oshirgan. Ta’kidlash joizki, mazkur
davlatlarning tashkil topishi, rivojlanishi va barham topishiga bir qator omillar
sabab bo’lgan. Binobarin, ushbu omillar qatorida ularning muhim geostrategik
hududda joylashganligi, O’rta asrlarda G’arb bilan Sharqni bog’lovchi muhim
karvon yo’llarinnig o’tganligi, islom madaniyati o’choqlaridan hisoblangan
Samarqand, Buxoro va Urganch (keyinchalik Xiva) shaharlarining joylashganligi,
savdo-sotiq va hunarmandchilikning rivojlanganligi va boshqa qator jihatlarni
sanab o’tish mumkin. Biroq tadqiqot doirasida o’rganilayotgan davrga kelib, ya’ni
XVIII o’rtalari – XX asr boshlarida Markaziy Osiyo davlatlari, xususan, Buxoro,
Qo’qon va Xiva xonliklari savdo-sotiq, ilm-fan va boshqa sohalarda jahon
sivilizasiyasidan bir muncha ortda qolib ketdi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, yuqoridagi holatlarning yuzaga kelishiga bir
qator omillar sabab bo’lgan. Birinchidan, mazkur hududda o’z manfaatlariga ega
bo’lgan dunyoning yetakchi davlatlarining o’zaro nizolari (Rossiya-Turkiya,
Rossiya-Eron, Angliya-Hindiston nizolari); ikkinchidan, Markaziy Osiyo
davlatlarida o’zaro birlikning, hamjihatlikning mustahkam emasligi; uchinchidan,
qo’shni Eron, Afg’oniston davlatlari bilan davlatlararo hududiy nizolarga barham
berilmaganligi; to’rtinchidan, mahalliy urug’-aymog’chilikning kuchayishi
natijasida yuzaga kelgan ichki kelishmovchiliklar va g’alayonlarning (xitoyqipchoqlar, shialar) uzluksiz davom etishi va boshqalar.
Yuqoridagi omillar bilan bir qatorda, xonliklarning yirik davlatlar o’rtasidagi
nizolardan foydalangan holda har tomonlama o’ylangan va muayyan maqsadni
ko’zlagan tashqi siyosat, xususan, diplomatik munosabatlarni to’g’ri yo’lga
qo’ymaganligini ham keltirib o’tish o’rinlidir. Binobarin, milliy manfaatlarni
ustuvor yo’nalish sifatida oqilona tashqi siyosatni amalga oshirish o’z navbatida,
davlatning ichki va tashqi mustaqilligini, xavfsizligini, taraqqiyotini belgilab
beruvchi muhim omil hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, ushbu omilga nafaqat,
xonliklar va Chor Rossiyasi davrida, balki yaqin o’tmish ittifoq tuzumi zamonida
ham muayyan darajada e’tibor berilmagan hamda bu borada yetarli tajriba va
amaliyot mavjud bo’lmagan.
Shu jihatdan olganda, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning
bu boradagi fikrlarini keltirib o’tish o’rinli, deb hisoblaymiz, ya’ni ―O’zbekiston
Respublikasi uchun mustaqil tashqi siyosat yuritish – davlat faoliyatining yangi va
amalda qo’llanilmagan yo’nalishlaridan biridir. Yakkahokimlik tizimi sharoitida
60
O’zbekiston xalqaro maydonga to’g’ridan-to’g’ri va ochiq chiqish imkoniyatidan
mahrum etilgan bo’lib, o’zining tashqi davlat idoralariga, yetarlicha diplomatlariga
va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi mutaxassislariga ega emas edi‖.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning yuqorida keltirilgan
fikrlaridan kelib chiqib, milliy davlatchilik tarixining muhim masalalaridan biri
bo’lgan tashqi siyosat va diplomatik munosabatlar tarixini xolisona o’rganish va
undan tegishli xulosalar chiqarish hamda davlatning taraqqiyoti va rivojlanishida
uning ahamiyatini ko’rsatib berish bugungi kunda tadqiq etilishi dolzarb bo’lgan
mavzulardan biri hisoblanadi.
Buxoro amirligining tashqi siyosat borasidagi faoliyatini tadqiq etishda
tegishli qo’lyozma asarlar va arxiv hujjatlarini o’rganish muhim ahamiyat kasb
etadi. Ushbu o’rinda ta’kidlash joizki, bizgacha yetib kelgan tarixiy manbalar
mazkur davrga oid bo’lgan tashqi siyosat borasidagi voqyelikni to’liq tavsiflash
imkonini bermaydi. Bunday holatning yuzaga kelishiga Buxoro amirligida qo’shni
davlatlar bilan muntazam elchilik aloqalari o’rnatilmaganligi, tashqi siyosat
borasida olib borilgan faoliyatni lozim darajada qayd etilmaganligi, oz bo’lsada,
sohaga oid mavjud manbalarda u yoki bu amirning bu boradagi siyosatini haqqoniy
va xolis yoritilmaganligi, boshqa mamlakatlar elchiliklari tarkibida amirlikka
kelgan sayohatchilarning asarlarida ushbu masalalar qisman va o’z mamlakatlari
manfaatidan kelib chiqqan holda baholanganligi kabi qator sabablarni keltirib
o’tish mumkin.
Lekin shunga qaramay ushbu masalalar yuzasidan bir qator sharqshunos,
o’lkashunos va tarixchi olimlar tomonidan muayyan darajada ilmiy tadqiqotlar olib
borilganligini ham e’tirof etish lozim.
Shu bilan birga, mazkur izlanishlarda tashqi siyosat va diplomatiya tarixiga
oid bo’lgan manbalar yetarli tarzda tahlil etilgan deb bo’lmaydi. Ularda Buxoro
amirligining ayrim hukmdorlari tashqi siyosatiga qisman e’tibor berilib, asosan
ma’muriy tuzilish, yer-suv munosabatlari, soliq tizimi, davlat mansab va
unvonlariga oid ayrim jihatlar o’rganilgan, xolos. Masalan, A.A.Semenov tomonidan amir Haydarning Rossiya podshohi Aleksandr I ga yo’llagan maktublari,
G.A.Mixaleva tomonidan esa Buxoro amirligi bilan Rossiya o’rtasidagi savdosotiqqa oid aloqalar o’rganilgan.
Shu jihatdan olganda, Buxoro amirligi diplomatik aloqalarining huquqiy
asoslari, tashqi siyosatining tamoyillari, qoidalari hamda o’ziga xos xususiyatlari
amalga oshirilgan tadqiqotlar doirasidan chetda qolib ketganligini qayd etish
lozim.
Yuqoridagilarni inobatga olib, bizning fikrimizcha, ushbu davrda amalga
oshirilgan tashqi siyosatning quyidagi masalalarini o’rganish muhimdir.
Chunonchi,
- tadqiq etilayotgan davr yirik davlatlarning o’zaro nizolari, urushlari
davriga to’g’ri kelganligi va shu munosabat bilan Buyuk Ipak yo’lining ahamiyati
pasayishi sharoitida olib borilgan diplomatik aloqalarning o’ziga xosligi;
- mamlakatda
mahalliy-urug’larning
o’zaro
kelishmovchiliklariga
qaramasdan tashqi siyosiy aloqalarning muayyan darajada olib borilganligi;
61
- Buxoro amirligining tashkil topishi jarayonida Eron va Buxoro davlatlari
o’rtasida yuzaga kelgan vaziyatdan kelib chiqib, mamlakatning mustaqilligini
saqlab qolish maqsadida oqilona diplomatik siyosat yuritilganligi;
- Rossiya imperiyasiga qaramlik sharoitida Buxoro amirligining olib borgan
tashqi siyosat va diplomatik aloqalarining o’ziga xosligi kabi masalalarni o’rganish
shular jumlasidandir.
Shu bilan birga, bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarni tahlil etish orqali
mang’it hukmdorlaridan amir Haydar, amir Nasrullo, amir Muzaffar va amir
Abdulahadlar hamda qisman amir Said Olimxon davrida diplomatik aloqalarning
bir muncha faol kechganligini ko’rishimiz mumkin.
Bunday xulosaga kelish uchun quyidagi jihatlar asos bo’lganligini qayd etish
o’rinli deb hisoblaymiz:
- Birinchidan, ushbu amirlar hukmronligi yillariga oid diplomatik
yozishmalar, xatlar va hujjatlar ko’proq saqlangan;
- ikkinchidan, ushbu davrda Buxoro amirligi va boshqa davlatlar bilan
diplomatik munosabatlar o’rnatishga keng e’tibor berilgan;
- uchinchidan, olib borilgan tashqi siyosat o’z navbatida, amirlikda savdosotiqni rivojlantirishga, yangi ta’lim usullarini kirib kelishiga, sanoat, qurilish va
ishlab chiqarish sohalarida muayyan darajada o’zgarishlarga olib kelgan;
- to’rtinchidan, aynan ushbu davrga kelib davlat hokimiyatini amalga
oshirishda yuzaga keladigan muammolarni huquqiy vositalar asosida hal qilishga
e’tibor qaratilgan.
Amir Haydar hukmronligi davrida O’rta Osiyo davlatlari – Xiva va Qo’qon
xonliklari, Rossiya, Eron, Afg’oniston, Xitoy hamda Usmoniylar davlati bilan
xalqaro iqtisodiy, madaniy va siyosiy-huquqiy munosabatlarni shakllantirish
maqsadida elchilik aloqalarini yanada mustahkamlashga harakat qilingan. U o’z
sulolasidan bo’lgan boshqa amirlardan farqli o’laroq, mang’itlar hukmronligini
mustahkamlash, ichki va tashqi muxoliflarga qarshi kurashda qator
muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritishga erishgan davlat boshlig’i sifatida ajralib turadi.
XIX asrning birinchi yarmida, ya’ni amir Haydar hukmronligi davrida
Buxoro va Rossiya davlatlari o’rtasida doimiy faoliyat yuritib turadigan
vakolatxonalar yoki elchixonalar va ikki davlat o’rtasida yuzaga keladigan
munosabatlarni tartibga soladigan shartnomalar mavjud bo’lmagan. Elchiliklar
odatda, siyosiy va iqtisodiy aloqalar borasida munozaralar olib borish yoki muhim
voqyealardan axborot berish uchun yuborilar va ularning maqsadi amir yorlig’ida
bayon qilinar edi.
1805 yilda Rossiya tashqi ishlar vazirligi boshqarmasining boshlig’i knyaz
Adam Charteriyskiyning ko’rsatmasiga binoan maxsus karvonda savdogar
qiyofasida Orenburgdan Buxoroga rus konfidentlaridan biri Habibulla Abdulov
yuboriladi. U bu yerda rasman soxta pul yasashda ayblangan va Buxoroga qochib
kelgan rus fuqaroligiga mansub teptyar-tatarlarni Rossiyaga topshirish haqida
muzokaralar yuritadi, ammo aslida unga yuklatilgan asosiy vazifa Nodirshohning
Buxoroda yashashi taxmin etilgan nevarasini rus imperatori panohiga olib ketish
bo’lgan.
62
Shu yilning o’zida Orenburgga Buxoro amirligi elchilari sifatida ikki
savdogar – Mirzabek Allayorov va G’ofurjon Navro’zjonovlar tashrif buyuradi.
Ushbu elchilar Orenburg general-gubernatoriga Buxoroda soxta pul yasash bilan
shug’ullanuvchi Valit Hamitovdan musodara qilib olingan uskunalarni
topshiradilar. Lekin ushbu savdogarlarda elchilik vakolatini tasdiqlovchi kerakli
hujjatlar bo’lmaganligi sababli, ularning Rossiya davlati boshliqlari bilan
uchrashishlariga ruxsat etilmaydi.
1809 yilda Rossiyadan Buxoroga ―maxfiy suratda yana bir konfident –
poruchik Odilnosir Subhonqulov Orenburg harbiy gubernatori nazorati ostida
yuboriladi‖. Poruchik Subhonqulov missiyasi dastlab Buxoro amirligi hamda
Rossiya davlatlari o’rtasidagi karvon savdolarining xavfsizligini ta’minlash,
aniqrog’i qaroqchilar tomonidan talon-taroj qilingan savdo karvonlari masalasini
hal qilish hamda Rossiya-Buxoro davlatlari hamkorligida o’zaro jinoyatchilikka
qarshi kurashish, shu bilan birga, Rossiyadan qochib Buxoroda boshpana topgan
soxta pul yasovchi Xamitov va uning sheriklarini Rossiya davlatiga topshirish
bilan bog’liq masalalar bilan shug’ullangan.
O’z navbatida, amir Haydar javob xatida bunday masalalar faqatgina ikki
davlatning boshliqlari tomonidan hal qilinishi, ya’ni amirga faqat bevosita Rossiya
davlati boshlig’i murojaat qilishi lozimligi haqida bayon etadi. Buxoro amiri
Haydar o’zining ana shu maktubi bilan davlatlararo qonun-qoidalarga rioya etish
masalasini eslatib, unga tanbeh berish bilan birga, xalqaro miqyosda Buxoro
amirligining mustaqil davlat sifatida obro’-e’tiborini saqlashga naqadar katta
e’tibor berib kelganligini ham namoyon etadi.
Ikki davlat o’rtasidagi kelishuvlar asosida jinoiy-huquqiy yordam ko’rsatilib,
Rossiya davlati ixtiyoriga Valit Hamitov boshchiligidagi jinoiy guruh topib
beriladi. Undan tashqari Subhonqulov missiyasiga soxta pullar kim orqali, qaysi
yo’llar bilan tarqatilganligi haqidagi ma’lumotlar taqdim etiladi. Odilnosir
Subhonqulov Buxoroda qo’lga olingan 3 ta rus asirini ozod etishga muvaffaq
bo’ladi.
Shu o’rinda, Buxoro amirligi va Rossiya davlatining o’zaro ikki tomonlama
xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashdagi hamda savdo-sotiqni rivojlantirishga
qaratilgan munosabatlari muvaffaqiyatli kechganligini e’tirof etish joiz.
Yuqoridagi tadqiqotlardan quyidagicha xulosa qilish mumkin:
Poruchik Subhonqulov elchiligi Rossiya – Buxoro siyosiy va iqtisodiy aloqalari
rivojiga katta hissa qo’shgan;
- Ikki davlat o’rtasida rasmiy xalqaro-huquqiy munosabatlar bir maromga
tushishiga imkoniyat yaratilgan;
- Buxoro amirligi amir Haydarning oqilona siyosati tufayli tashqi siyosatda
mustaqil ravishda teng huquqli davlat sifatida tan olinganligi o’z navbatida,
Rossiya va boshqa davlatlar uchun amirlik bilan keyingi tashqi siyosiy aloqalarda
alohida ahamiyat kasb etgan edi.
Rossiya Buxoroga xufyalar yo’llar ekan, dastavval Buxoroning Xiva bilan
umumiy til topib kuchayishidan, so’ngra ularning fransuzlar ta’sirida Rossiya-Eron
urushida Eron tarafiga og’ib ketish xavfidan g’oyat katta tashvishda edi. Amir
63
Haydar ana shu voqyealardan yaxshi xabardor bo’lgan. Ammo u tashqi siyosatda
mustamlakachi davlatlarning qutqusi bilan emas, balki o’z davlati xavfsizligi
manfaatlaridan kelib chiqqan holda faoliyat yuritgan.
Amir Haydar o’z navbatida Usmoniylar davlati bilan tashqi siyosiy va
diplomatik munosabatlarni mustahkamlash maqsadida devonbegi Eshmuhammad
va qo’riqchiboshi Mirza Muhammadyusufni Istanbulga Buxoro amirligining
rasmiy vakili sifatida yuboradi.
Amir Haydar Buxoro amirligining Usmoniylar davlatidagi elchisi Mirza
Muhammadyusuf hamda uning vafotidan so’ng elchi Mirza Muhammadfozil orqali
yuborilgan nomalarida siyosiy munosabatlarni mustahkamlash haqida so’z
yuritilmasdan, balki ko’proq ikki davlat o’rtasida madaniy va iqtisodiy hamkorlik
borasidagi takliflar izhor etilgan edi.
Ta’kidlash joizki, amir Haydar yaqin qo’shni davlatlar bilan ham diplomatik
aloqalarni qayta tiklashga va rivojlantirishga muayyan darajada harakat qilgan.
Xususan, u 1812 yilda Xiva xoni Muhammad Rahimxon oldiga o’zining ikki
elchisini vakil qilib yuboradi. O’roqboy Jo’ra va Avaz Muhammad Yasovulboshi
boshchiligidagi mazkur elchilik Buxoro-Xiva munosabatlarini qayta tiklanishi va
o’zaro aloqalarning yaxshilanishida muhim rol o’ynaydi.
1814 yilning yozida Rossiyaga Azimjon Mo’minjonov boshchiligidagi ikki
rasmiy elchilik yuboriladi. Bevosita Azimjon devonbegi rahbarlik qilgan birinchi
elchilik Buxoro-Rossiya munosabatlarini mustahkamlash maqsadida; ikkinchi
elchilik – Turkiyaga Rossiya hududlari orqali o’tishga podshohdan ijozat olish
masalasini hal etish uchun yuboriladi. Amir Haydar tomonidan yuborilgan mazkur
missiyaning maqsadi savdo munosabatlarini yanada mustahkamlash bilan bir
qatorda savdogarlar huquqlarini ta’minlash, aniqrog’i chegara bojxonalarida
buxorolik savdogarlarga qilinadigan tajovuzlarni oldini olish bilan bog’liq huquqiy
masalalarni hal qilishga qaratilgan edi.
Azimjon Mo’minjonov boshchiligidagi elchilik orqali amir Haydar BuxoroRossiya o’rtasida o’zaro savdo-sotiq xavfsizligini ta’minlash, turli talashlardan
qutulish maqsadida hamda ikki davlatning o’zaro foydasi uchun xalqaro savdo
bitimi tuzishga, ya’ni ikki davlat o’rtasida umumsavdo manfaatlariga xizmat
qiluvchi huquqiy hujjatni imzolashga tayyor ekanligini izhor qiladi.
Amir Haydar o’zining tashqi siyosiy va diplomatik munosabatlarda amalga
oshirilishi mo’ljallangan bir qator huquqiy muammolarni hal qilishga erishadi.
Xususan, Buxoro – Rossiya savdo aloqalariga oid maxsus bojxona qoidalari
(huquqiy hujjat) tuziladi; Orenburg liniyasidagi bojxonalarda buxorolik
fuqarolarning ishlari ko’rilayotganda bu ishlar bo’yicha mazkur bojxonalarga
buxorolik savdogarlar o’zlari ichidan saylangan eng hurmatli ikkita vakil kiritilishi
ko’zda tutiladi; Buxoroliklar da’volarining Orenburg chegara komissiyasida ko’rib
chiqish tartibi belgilanadi; Buxoroliklarga o’z mollarini bir bojxonadan
ikkinchisiga ko’chirishga ruxsat beriladi.
1818 yilda Buxoro amirligidan Rossiya davlatiga yana Azimjon
Mo’minjonov boshchiligida rasmiy elchilik yuboriladi. Amir Haydar elchiga o’z
64
yorlig’ini topshirish bilan bir qatorda, unga o’zining og’zaki topshiriqlarini ham
beradi.
O’z o’rnida amir Haydar Turkiya davlati bilan ham teng huquqlilik asosida
hamkorlik aloqalarini o’rnatishga intiladi. Xususan, u 1819 yilning mart oyida
Istanbulga Hoji Mahmud Sharif boshchiligidagi elchilikni yuboradi. O’sha davrda
qabul qilingan elchilik taomillariga ko’ra amir yozma noma bilan birga, ―elchi
orqali o’zining yaqin munosabatlar o’rnatish bilan bog’liq istaklarini sultonga
og’zaki tarzda yetkazish uchun elchiga maxsus topshiriq beradi‖.
Amir Haydar hukmronligi davrida Buxoro va Rossiya davlatlari o’rtasidagi
munosabatlar bir tomonlama xarakterga ega bo’lmaganligini alohida ta’kidlab
o’tish joiz. Xususan, 1820 yilda Rossiya davlatidan Buxoroga javob tariqasida
A.F.Negri boshchiligida birinchi marotaba rasmiy elchilik tashrif buyurgan.
A.F.Negri boshchiligidagi elchilik savdo aloqalarini yanada rivojlantirish
masalalarini muhokama qilish bilan birga, yana bir qator maxsus vazifalarni hal
etish uchun yuborilgan edi. Xususan, ushbu missiya zimmasiga Buxoroga qo’shni
bo’lgan Qo’qon xonligining iqtisodiy, siyosiy ahvoli, davlat boshqaruvi masalalari,
boshqa davlatlar bilan o’zaro munosabati haqida ma’lumotlarni yig’ish, Buxoro
amirligining Eron, Turkiya, Xiva va afg’onlar bilan bo’lgan munosabatlarini qay
holatda ekanligini o’rganish, Sirdaryo va Amudaryoda kemalar xizmati, uning
mavjudligi yoki boshqa ma’lumotlar, Qobul, Qandahor, Kashmir, Panjob
vohalarining siyosiy va iqtisodiy ahvoli xaqida haqiqatga to’g’ri keluvchi
ma’lumotlarni yig’ish va ushbu hududlarda Yevropa mollariga bo’lgan talab va
ehtiyoj darajasini o’rganish kabi bir qator masalalar yuklangan edi.
Yuqoridagilardan ham ko’rinib turibdiki, Rossiyaning hukmron doiralari
Buxoroga yuborgan dastlabki rasmiy missiyaning o’zidayoq Markaziy Osiyoni o’z
ta’sir doirasiga olish va ushbu hududni butunlay bosib olish maqsadini amalga
oshirish imkoniyatlarini o’rganishga harakat qilgan.
Buxoro amirligi tashqi siyosati tarixida Eron davlati o’rtasidagi diplomatik
aloqalar ham muhim o’rin tutadi. Ta’kidlash joizki, Eron davlati bilan diplomatik
aloqalarni mustahkamlashda amir Nasrulloning faoliyatini alohida ko’rsatib o’tish
mumkin. U milliy davlatchilik tarixida ―qonho’r amir‖ nomi bilan iz qoldirgan
bo’lsada, lekin tashqi siyosiy va diplomatik masalalarda muhim geopolitik
ahamiyatga ega bo’lgan masalalarni hal qilishga muvaffaq bo’lgan.
Shu o’rinda, Erondan 1844 yilda Muhammadshoh boshchiligida yo’llangan
elchilik faoliyatini tahlil etish yuqoridagi e’tirofimizni muayyan darajada
asoslashga xizmat qiladi deb hisoblaymiz. Tarixiy hujjatlardan ma’lumki, mazkur
elchilik oldiga quyidagi masalalarni hal qilish vazifasi yuklatilgan edi: Buxoroda
saqlanayotgan eronlik asirlarni ozod qilish masalasini muhokama etish; Marv
viloyati va turkmanlar bilan bog’liq masalalarda muayyan kelishuvga erishish;
Buxoroda tutqunlikda bo’lgan ingliz fuqarosi Jozef Vulfni ozod qilish masalasini
hal etish va boshqalar.
Eron elchisi Buxoroda saqlanayotgan asirlarni qadimiy an’ana va odatlarga
ko’ra ulamolarning fatvolari asosida davom etib kelayotgani, asirlar naqd pulga
sotib olinganligi sababli Eronga qaytarilmasligini inobatga olib, bunday huquqiy
65
muammolarni bartaraf etish uchun ikki davlat o’rtasida o’zaro aloqalarni yanada
mustahkamlashga qaratilgan amirning takliflarini qabul qiladi.
Eron elchisi ikkinchi masala, ya’ni Marv viloyatidagi siyosiy ahvol
masalasida Buxoro amiri unga ushbu hududdagi siyosiy ahvolning naqadar
murakkabligini tushuntirib, Marv hokimi aholi talabi asosida tayinlanganligini,
turkman urug’lari Buxoro amirligiga qarshi harakatlar uyushtirganligini ta’kidlab,
Marv vohasini qayta obod qilish zarurligini, aks holda Marvni hyech kim boshqara
olmasligini bildiradi.
Uchinchi masala bo’yicha munozara ancha keskin kechadi, ―chunki bu
masala inglizlarning Buxoroda, umuman, O’rta Osiyodagi, josuslik faoliyati bilan
bog’liq edi‖. O’rta Osiyoda josuslik faoliyatini amalga oshirish uchun Eron orqali
polkovnik Stoddart va kapitan Konollilar yuborilgan. Ushbu ikki elchi amir
Nasrullo tomonidan qatl etilgan bo’lib, amir ularning yovuz niyatda kelganligidan
boxabar edi.
Ikki elchini ozod etish maqsadida Eron vositachiligidan foydalangan
inglizlar Eron orqali Jozef Vulfni yuboradi. Jozef Vulf ham ikki josusning sherigi
sifatida qamoqqa olinadi. Eron elchisi Buxoro amiriga ingliz fuqarosi Jozef Vulfni
izzat-ikrom bilan topshirishni so’raydi.
Buxoro amiri bunday tashqi siyosiy va diplomatik munosabatlarda Buxoro
davlatining xalqaro aloqalardagi obro’sini, mamlakat ichki va tashqi xavfsizligi
masalalarini, Eron davlati bilan bo’ladigan keyingi aloqalarni mustahkamlash, o’z
navbatida Eron-Angliya siyosiy munosabatlarini ijobiylashtirish maqsadida Jozef
Vulfni hamda Eron asirlarini ozod qilishga qaror qiladi.
Amir Eron elchisi bilan Subhonqulibek nomli zotni sovg’a-salomlar bilan
Eron davlatiga elchi qilib yuboradi. Eron elchisi u zotni, Jozef Vulfni va eronlik
asirlarni olib, Buxoroni tark etadi.
Buxoro amirligi bilan Eron davlati o’rtasidagi munosabatlarda eng o’tkir
masalalardan biri – asirlar masalasi bo’lganligi sababli, bunday omil ikki
davlatning o’zaro tashqi siyosiy va diplomatik aloqalarining rivojiga to’siq bo’lib
turardi. Ikki davlatning hyech biriga itoat etmaydigan ko’chmanchi qabilalar va
urug’lar karvon yo’llarida va chegara hududlarida turli talon-tarojlarni amalga
oshirib, asirlarni Buxoro yoki boshqa shaharlar bozorlarida sotardilar.
Bunday ko’rinishdagi insonlar savdosidan taraflar, ya’ni sotuvchi va
oluvchilar manfaatdor bo’lganligi sababli qul savdosini butunlay barham toptirish
mushkul edi. Ushbu muammoning ijtimoiy-siyosiy mohiyatidan tashqari, g’oyaviy
asosi ham mavjud bo’lib, u sunniy va shia mazhablari o’rtasidagi tafovutlar bilan
belgilanar edi.
Bunday fikrning bahsli munozaraga mansubligini inobatga olib, ikki davlat
o’rtasida tinch-totuvlik aloqalarini o’rnatish maqsadida Buxoro amiri vaqti-vaqti
bilan Turkiya sultoniga elchilar yuborib, masalaning shar’iyligini aniqlashga
harakat qilar va uning huquqiy yechimini topish maqsadida buyuk ulamo-yu
mujtahidlarning asarlarini yuborishni iltimos qilar edi. Mazkur huquqiy
muammoni bartaraf etishga imkon beruvchi huquq manbalarini olib kelish amir
tomonidan ikki elchilikka topshirilgan edi.
66
Amir Nasrulloning tashqi siyosatda qattiqqo’l va shafqatsizligini inobatga
olib, Xiva xoni 1845 yilda Buxoroga Rahmatullo Qorako’zni elchi qilib yuboradi.
Ushbu elchilikning asosiy maqsadi Buxoro amiri Nasrulloning Xiva bilan
diplomatik munosabatdagi asl niyatini aniqlash bo’lgan.
1845 yilda Xivadan kelgan elchilik amir Nasrullo tomonidan samimiy
niyatlarda kutib olinsada, lekin uning Xiva bilan asl maqsadi, ya’ni tinchlik yoki
urush olib borish niyatidaligini aniqlashning imkoni bo’lmaydi.
1856 yilda Xiva xonligi tomonidan amir Nasrullo huzuriga ikkinchi
marotaba elchilik jo’natiladi. Biroq bu safar madad va ko’mak bilan kelgan elchilik
hyech qanday natijasiz qolib, Amudaryo yaqinida elchilikning barcha vakillari
qirib tashlanadi. Biroq, ushbu davrda Buxoro va Xiva davlatlari o’rtasida muayyan
darajada tashqi iqtisodiy aloqalar faol kechgan edi.
1858 yil ad’yutant N. P. Ignatyev boshchiligida Rossiyadan Buxoro va
Xivaga elchilik guruhi tashrif buyuradi. Ushbu missiyaga bir qator ko’rsatmalar
beriladi: O’rta Osiyodagi vaziyatni to’liq o’rganish; Rossiyaning ushbu
davlatlardagi mavqyeini mustahkamlash; inglizlar aralashuviga chek qo’yish. Shu
bilan birga, elchilikka boj to’lovlarini kamaytirish, Buxoroga savdo agenti
kelishiga ruxsat olish va rus kemalarining Amudaryoda erkin suzishiga ruxsat
berilishi kabi masalalarni hal etish topshiriladi. Bunda Rossiya davlati tomonidan
Buxoro va Xivani tashqi kuchlardan himoya etishga yordam ko’rsatilishi ham
nazarda tutiladi.
N.P.Ignatyev elchiligi amir Nasrullo tomonidan munosib kutib olinib,
davlatlar o’rtasida o’zaro savdo-sotiq va xavfsizlik masalalarida kelishib olingan.
Ushbu davrda amir Nasrullo tomonidan ingliz elchilarining qabul qilinmasligi
N.P.Ignatyev boshchiligidagi missiyaning muvaffaqiyatli yakunlanishiga muayyan
darajada ta’sir etadi.
Buxoro taxtiga kelgan amir Muzaffar davlatni boshqarish masalasida asosiy
e’tiborni amirlikning xalqaro aloqalarini yangi bosqichga ko’tarishga harakat
qilgan. Xuddi shu davrda Rossiya imperiyasining tajovuzi kuchayotgan keskin bir
vaziyatda amir Muzaffar markazlashgan Buxoro davlati hamda butun Turkiston
hududini dushmanlardan saqlab qolish uchun Angliya, Fransiya, Italiya davlatlari
va Turkiya sultonligi bilan o’zining ochiq va maxfiy diplomatik aloqalarini
o’rnatgan. Amirlik o’z elchilari orqali Angliyaning Hindistondagi vakillari va
Turkiya sultonligi, shuningdek, Fransiya hamda Italiyaga harbiy-siyosiy aloqalar
o’rnatish takliflari bitilgan diplomatik nomalarini jo’natgan.
Bu haqda tarixnavis Hamid Ibn Baqoxo’janing O’zFA Sharqshunoslik
instituti qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan ―Tanzil al-amsol fikri zikri bayon ulahvol‖ asarida to’la ma’lumot beriladi. Shuningdek, mazkur asarda: ―Biz va
sizning o’rtangizda do’stlik yuqori darajada bo’lganligi uchun hyech qachon
sizlarga nisbatan dushmanlikni ravo ko’rmaganmiz va ko’rmaymiz ham. Bugun
biz tomonidan yozilayotgan xat qaroriga asosan Sayxun daryosi ichki tomoni
bizniki, tashqi tarafi sizning mulkingizdir. Shuningdek amir Muzaffar ikki davlat
o’rtasida tijorat bordi-keldisini yo’lga qo’yish masalasini ham ko’tardi‖, - deydi
muallif.
67
Amir Muzaffar davridagi tashqi siyosiy masalalar xususida sharqshunos
olim M.Sodiqov quyidagi ma’lumotlarni beradi, ya’ni amir Muzaffar tomonidan
Porso Xo’jani diplomatik maktub bilan Turkiya sultoniga elchi qilib
jo’natganligini, maktubda Buxoroga, nasroniylarga qarshi kurashda yordam
so’ralganligini hamda Turkiyadagi diplomatik missiya natijasiz tugaganligini qayd
etadi.
Elchi sultondan aniq bir javob ololmay Buxoroga qaytishga majbur bo’ladi.
Shuningdek yuqorida qayd etib o’tilgan G’arb davlatlaridan (Fransiya va Angliya)
ham amir Muzaffar ijobiy javob ololmaydi. Chunki Fransiya ham Angliya ham
Buxoro uchun o’z siyosiy manfaatlaridan kelib chiqqan holda Rossiya imperiyasi
bilan munosabatlarini buzilishini istamas edilar. Ikkinchidan esa, bu vaqtga kelib
Usmoniylar davlati avvalgi mavqyeini yo’qotgan, uning harbiy va siyosiy quvvati
sustlashib qolgan edi.
Buxoro amiri Muzaffar tashqi siyosati va diplomatik munosabatlari tarixi
haqida so’z ketganda, avvalo, uning davlatni boshqargan yillarida amirlikning
Rossiya imperiyasiga mustamlaka bo’lgan davriga alohida to’xtalib o’tish joizdir.
Chunki ushbu davr, ya’ni 1868 yilning 11 iyulida Rossiya bilan Buxoro amirligi
o’rtasida tuzilgan sulh shartnomasiga asosan amirlikning Rossiya imperiyasi
vassaliga aylanganligining huquqiy asosi vujudga kelgan davrdir. Rossiya bilan
Buxoro amirligi o’rtasida tuzilgan sulh shartnomasiga asosan diplomatik masalalar
deyarli Rossiya imperiyasining manfaatlariga xizmat qilib, faqatgina Buxoro
fuqarolarining Rossiya hududlarida erkin savdo qilish huquqi, Amudaryoda
xususiy kemalarning erkin suzib yurish huquqi, ikki davlat savdogarlari uchun
bojning yagona qiymati kabilar belgilangan edi, xolos.
Buxoro amiri Abdulahad davrida ham davlatchilik masalasida juda muhim
va strategik ahamiyat kasb etuvchi tashqi siyosiy aloqalar keng rivojlangan edi.
Buxoro amiri Abdulahad Peterburgga qilgan safarlari hisoboti sifatida ―Ro’znomai
safari Fitirburx‖ nomli ikki memuar asar yozgan edi.
Chor Rossiyasi qulaganidan keyin Muvaqqat hukumat va Buxoro amirligi
o’rtasida kelishuv tuzilib, unga Muvaqqat hukumat tarafidan A.G.Preobrajenskiy
va amir Said Olimxonlar imzo chekadilar. Afg’on davlatidan Buxoroga muxtor
vakil sifatida tayinlangan Muhammad Valixon amirga tashqi siyosiy masalalarda
o’zining kerakli maslahatlarini berib, din va millat uchun yakdil kurashda tayyor
ekanligini bildiradi hamda Fazl Ahmadxon boshchiligida ikki yuz nafar askar, yetti
to’p va yettita filni yuborgan edi.
Amir Olimxon davlatni boshqargan yillari Sovet Rossiyasi bilan ham
muayyan darajada diplomatik aloqalar olib borilgan. Jumladan, Kolesov
boshchiligidagi to’qnashuvlardan so’ng sulh tuzish maqsadida bolsheviklarning
vakili sifatida Sh.Z.Eliava muxtor vakil sifatida Buxoroga keladi. Bolsheviklar
vakili amir Olimxonga davlatni mustaqil qilib berish va harbiy jihatdan qo’llabquvvatlash hamda moliyaviy jihatdan yordam berish kabi va’dalarni bergan edi.
Shundan so’ng Buxoroga Sovet Rossiyasining rasmiy elchisi sifatida P.B.Akselrod
tayinlanadi.
68
Mavjud siyosiy vaziyatdan foydalangan amir Said Olimxon mustaqillik
uchun kurashish maqsadida Xiva xonligi bilan xufyona diplomatik aloqalarni olib
borsada, biroq muvaffaqiyatsizliklarga duch keladi. Buxoro amirligi tashqi siyosati
va diplomatiyasi tarixiy davriga xulosa qilishdan oldin, muayyan amirlarning
tashqi siyosatda muvaffaqiyatsizlikka uchrashining bir qator sabablari xususida
to’xtalib o’tish lozimdir. Birinchidan, mang’it amirlari tashqi siyosiy va diplomatik
masalalarni hal qilishda, avvalo, qo’shni davlatlar Xiva va Qo’qon xonliklari bilan
harbiy-siyosiy va savdo-sotiq munosabatlarini rivojlantirishga va ichki mahalliy
nizolarni bartaraf etishga ahamiyat bermaganlar; ikkinchidan, yirik davlatlardan
keladigan elchilar, vakillar va savdogarlarning asl maqsadini to’g’ri anglab yetish,
aniqlash choralari yetarli darajada ishlab chiqilmagan; uchinchidan, Buxoro
amirligidan yo’llangan elchilar o’zga davlatning ichki siyosati va Buxoro
amirligiga bo’lgan haqiqiy munosabati haqidagi ma’lumotlar aniqlanmagan hamda
o’z vaqtida yetkazilmagan; to’rtinchidan, bir qator davlatlar bilan amalga
oshirilishi mo’ljallangan diplomatik aloqalar natijasiz qolib ketgan, beshinchidan,
amirlikning vakili sifatida yuborilgan elchilar davlatlarning tili, dini, jo’g’rofiyasi,
ijtimoiy va davlat tuzumi, harbiy qudrati, urf-odati va boshqa masalalar xususida
to’liq ma’lumotga ega bo’lmagan, oqibatda esa, diplomatik mohirlikka jiddiy ta’sir
yetkazib, amirlarning tashqi siyosatda muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga sabab
bo’lgan.
Xulosa o’rnida ta’kidlash joizki, mang’itlar hukmronligi davrida amalda
bo’lgan tashqi siyosat va diplomatiya bugungi kun mustaqil O’zbekiston
davlatining tashqi siyosatini erkin, mustaqil va teng huquqli a’zo sifatida
yuritishida tarixiy-huquqiy amaliy manba bo’lib xizmat qiladi. Chunki milliy
davlatchilik tarixining har qanday bosqichi tashqi siyosiy va diplomatik
munosabatlar negizida o’zaro do’stlik, hamkorlik, tinch-totuvlik va xalqlar,
millatlar do’stligi asos bo’lib xizmat qilib kelgan. Shunday ekan, ―bugungi kunda
tashqi siyosatdagi eng asosiy mezonimiz, eng avvalo, milliy davlatimiz
manfaatlarini ko’zlab, ularni barcha imkoniyatlar bilan himoya etgan holda ish
yuritishdan iborat.
Savollar
1. Mustaqillik yillarida Urta Osiyo xonlikklarining chet el sayyohlari tomonidan
urganilish tarixshunosligi.
2. Mustaqillik yillarida Buxoro xonligining kushni davlatlar bilan elchilik
alokalarning urganilish tarixshunosligi.
3. Mustaqillik yillarida Xiva xonligining kushni davlatlar bilan elchilik alokalarning
urganilish tarixshunosligi.
4. Mustaqillik yillarida Kukon xonligining kushni davlatlar bilan elchilik
alokalarning urganilish tarixshunosligi.
69
8. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyo xonliklari iqtisodiy
va madaniy hayoti tarixining o’rganilishi.
REJA
1. Xonliklar davri madaniy hayotini tadqiq etilishi
2. Xonliklar davri madaniy hayotini tadqiq etgan tarixchi olimlar
Bugun tarixga aylangan XX asr misli ko’rilmagan voqea va hodisalarga
benihoya boy bo’ldi.
Tarix taqozosi bilan asr nihoyasida dunyodagi eng yirik va so’nggi
imperiyalardan biri Sovet Ittifoqi besamar «kommunistik tajriba» qurboni bo’ldi va
siyosat sahnasidan tushdi.
Dunyoning oltidan bir qismini egallab turgan ushbu ulkan mamlakatda uzoq
yillar davomida mutelik holatida yashagan xalqlar nihoyat qaramlik kishanlaridan
xalos bo’lishdi. Ularning har biri o’z imkoniyati, aqlzakovati darajasida o’z milliy
davlatchiligini yangi demokratik asosda barpo qilishga kirishdi. O’zbek xalqining
asriy orzusi ijobati sifatida jahon siyosiy xaritasi va maydonida «O’zbekiston
Respublikasi» nomli davlat paydo bo’ldi.
O’zbekiston Respublikasi 1991 yil 31 avgustda o’z mustaqilligini e’lon
qilgandan so’ng, qisqa muddat ichida respublikamizning ijtimoiy-siyosiy,
ma’naviy-ma’rifiy va iqtisodiy sohalarida ulkan yutuqlar qo’lga kiritildi. Jumladan,
ushbu davrda erishgan eng buyuk va bebaho yutuqlarimizdan biri – bu insoniyat
tarixi va jahon sivilizasiyasida o’z o’rniga ega bo’lgan o’zbek xalqining ko’p asrlik
boy madaniy va ma’naviy merosini mazmunan yangitdan o’rganish, uzoq yillar
davomida soxtalashtirib kelingan haqiqiy tariximizni o’rganish va amalda tarixiy
haqiqatning tiklanishi, jamiyatda ma’naviy-axloqiy poklanish jarayonlarining
amalga oshirilishidir.
O’zbek xalqining o’zligini anglashda tarix fanining o’ziga xos alohida o’rni
bor. Zero, O’zbekiston tarixi milliy o’zlikni anglash qurolidir. U mustaqil
O’zbekiston fuqarolarini nafaqat vatanparvarlik ruhida tarbiyalaydi, balki milliy
birlikni shakllantirish, shajaramiz ulug’ligi va uning pokligini anglash hamda
qadrlash, qadimiy va mehnatkash hamda tinchliksevar xalqimizning dunyo xalqlari
orasida tutgan o’rniga munosib baho berish, uning boy hayotiy va tarixiy
tajribalaridan o’rinli va unumli foydalanish, xalqimizning an’anaviy oliyjanob,
erkparvar yo’llarini izchil o’rganish, uni davom ettirish va yanada boyitishga,
xullas, umumlashtirib aytganda, kelib chiqish tarixi va zamini ulug’ hamda
mustahkam bo’lgan mustaqil O’zbekiston fuqarosiga xos hisoblangan olijanob va
buyuk insoniy fazilatlarni shakllantiradi.
Vatan tarixini, ajdodlar va avlodlar tarixini ongli suratda bilgan va to’g’ri
tushungan xalqni qaytadan mustamlaka iskanjasi va asoratiga solib bo’lmaydi. Va
aksincha, milliy o’zligini anglab yetmagan xalq o’z milliy mustaqilligi qadriga
ham yetmaydi, natijada bunday xalq qalbida milliy g’urur, yagona Vatan ravnaqi
yo’lida fidoyilik tuyg’ulari barq urmaydi va alangalanmaydi, millat birligi,
vatanparvarlik va o’zaro yordam tuyg’ulari uyg’unlashmaydi. Bunday xalqlar
70
aksariyat hollarda boshqa xalqlar va davlatlar asoratiga va iskanjasiga tushib
qoladi.
Mamlakatimiz xalqlarini qariyb 130 yildan oshiqroq vaqt mobaynida qullik
va mutelik asoratida saqlab kelgan chor Rossiyasi mustamlakachiligi hamda
Sovetlar tuzumi vatan tarixining insonlar ongiga kuchli inqilobiy ta’sir ko’rsatish
kuchi va buyuk qudratini ham aqlan, ham farosat ila to’laqonli ravishda to’g’ri
anglagani uchun ham, uni parda orqasida, ya’ni temir va po’lat sandiqlarda
saqlashga harakat qildi.
Na chor Rossiyasi davrida, na Sovetlar tuzumi hukmronligi davrida
xalqimizning haqiqiy sof tarixini yaratishga yo’l berilmadi. Insoniyat tarixi bilan
uyg’un bo’lgan xalqimiz tarixi chor Rossiyasi mustamlakachiligi mafkurasi
manfaatlariga moslashtirilib, sun’iy ravishda soxta holatda yaratildi va xalqqa
yetkazildi.
XX asrning so’nggi o’n yilligi insoniyat tarixida yangi bir davrni boshlab
berdi. Totalitarizm, ma’muriy-buyruqbozlik va zo’ravonlik g’oyalariga asoslangan
sosializm barbod bo’ldi, kommunistik mafkura inqirozga uchrab,
mustamlakachilikning so’nggi tayanchlari birin-ketin quladi. Insoniyat tarixida,
shu jumladan, o’zbek xalqi tarixida ham yangi bir palla, ya’ni yangilanish jarayoni
boshlandi. O’zbekiston ushbu jarasnlar oqimida o’zining kuchli ijtimoiy-siyosiy,
ma’naviy yangilanishlar dasturiga ega bo’lgan davlat sifatida o’ziga xos va kuchli
mavqyega ega bo’ldi. Shu bilan birga, mamlakatimiz o’zining keng imkoniyatlarini
namoyon qila boshladi.
Mustaqillik sharofati tufayli mamlakatimiz ijtimoiy hayotining barcha
sohalarida bo’lgani kabi, O’zbekiston tarixi fani oldida ham yangi istiqbolli ufqlar
ochildi. Ajdodlarimizning boy, serqirra va qadimiy tarixini hyech qanday
bo’yoqlarsiz, qanday bo’lsa shunday yaratish va o’rganish imkoniyatiga ega
bo’ldik. Eng muhnmi farzandlarimizni Vatan tarixi timsolida milliy g’urur va
iftixor, milliy o’zligini anglagan, milliy ongi uyg’oq, ma’naviyati yuksak
darajadagi komil insonlar qilib tarbiyalash imkoniyati paydo bo’ldi.
Zero, o’z tariximizni haqqoniy o’rganish tom ma’noda mustamlakachilik
ta’sirida hamda sovetlar tuzumi hukmronligi davridagi kommunistik zo’ravonlik
mafkurasi ta’siri natijasida o’zligini yo’qotgan, o’zining qadr-qimmatini deyarli
to’la unutgan fuqarolarni uyg’onishga, ularni o’zligini anglashga, o’z huquqlarini
himoya qila oladigan hamda ozod va obod Vatan ravnaqi yo’lida tinchlik uchun,
el-yurt omopligi uchun kurashadigan va uni doimo himoya qila oladigan barkamol
shaxs sifatida shakllanishlariga da’vat etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimoviiig «O’zbek millati
azaldan o’z fikri, o’z istiqloli uchun kurashib yashagan. Bunga moziy guvoh.
Millatimiz tarixi haqidagi hasiqat yurtimizning fidoyi, o’z yo’lidan, maslagidan,
so’zidap qaytmaydigan farzandlariga ochilishi lozim. Bilishimiz shart bo’lgan tarix
sahifalarini qunt bilan varaqlash hammamiz uchun ham farz, ham qarzdir», degan
fikrlarida ham aynan shu holat nazarda tutilgan. Xalqimizning boy va betakror
uzoq tarixi o’z o’tmishida xalqimizning doimo ozodlik va mustaqillik uchun
tinimsiz ravishda mardona kurash olib borganligidan dalolat beradi.
71
Bugungi kunda o’zbek davlatchiligi tarixini, jumladan, O’zbekiston
hududida qadimgi davrlardan to bizning davrimizgacha bo’lgan davlatlar tarixini
yangitdan, tarixiy haqiqat mezoni asosida to’laqonli holatda tiklash va uni
xalqimizga yetkazish masalasi O’zbekiston tarix fani va tarixchi olimlari oldida
turgan eng muhim va eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Shu jihatdan olib qaraganda, XV asrning oxiri–XVI asrning boshlarida tarix
sahnasida paydo bo’lgan va XX asrning 20-yillariga qadar mavjud bo’lgan Buxoro
davlati tarixini, ayniqsa, uning so’nggi davri, ya’ni chor Rossiyasiga qaramlik
holatiga tushib qolgan davri tarixini o’rganish va undan tegishli xulosalar
chiqarish, bu davrdagi davlat boshqaruv tizimi, uning tartib-qoidalarini, vaqt o’tib
borishi bilan unda sodir bo’lgan o’zgarishlarni tahlil etish bugungi kunda
nihoyatda katta tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan masaladir.
Mavzu tarixshunosligi:
XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Buxoro tarixi mavzusining
o’rganilishiga bag’ishlangan barcha ilmiy adabiyotlar va maqolalarning tarixiy
tahlili, uning o’rganilish vaqti, mazmuni, hududi hamda yondashuv uslubi
xarakteri bo’yicha uni uch davrga bo’lib tahlil qilish va ta’riflashga imkon beradi.
Birinchi davrga taalluqli bo’lgan adabiyotlar tarkibiga bevosita chor
Rossiyasi bosqini olib borilgan va uning mus-tamlaka hukmronligi o’rnatilgan
davr, ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida yaratilgan tarixiy asarlar majmuasini kiritish mumkin.
Ikkinchi davrga taalluqli adabiyotlar tarkibiga esa bevosita 1917 yil
oktyabr davlatto’ntarishidan to 1991 yilga qadar, ya’ni Sovetlar tuzumi davrida
nashr etilgan va markscha-lenincha metodologiyaga asoslangan holda yaratilgan
tarixiy asarlar va ilmiy-tadqiqotlarning juda katta turkumi mansub bo’lib, ular
tadqikrt jarayonida alohida yondashuvni taqozo etadi.
Uchinchi davrga taalluqli adabiyotlar tarkibiga bevosita O’zbekiston o’z
mustaqilligini qo’lga kiritgandan so’ng, ya’pi mustaqillik yillarida yangicha
dunyoqarash va yangicha yopdashish asosida yaratilgan ilmiy ishlar majmuasi
mansubdir.
Oxirgi yillarda chet el va MDHda chop etilgan asarlar majmuasini alohida
turkumga ajratib o’rganish mumkin.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida, bevosita o’sha davr tarixiy voqyealar
guvohlari va ishtirokchilari tomonidan yaratilgan, birinchi davrga oid hisoblangan
asarlar yig’in-disi bugungi kunda o’z qiymati va muhimligi ji\atdan nodir yezma
manbalar hisoblanadi. Mana shuning uchun ham biz ularni bir tomondan, bevosita
o’sha davrda yaratilgan va biz o’rganayot-gan mavzuga oid bo’lgan ilk asarlar
jumlasiga kiritgan bo’lsak, ikkinchi tomondan, bugungi kunda ular juda oz
nusxada saqlanib qolganligi va yozma manba sifatida baholanayotganligi hamda
ularning bebaho va nodir hisoblanganligi uchun, ularni yozma tarixiy manbalar
qatoriga kiritib, ulardan ko’proq yozma manba sifatida foydalandik. Shuning
uchun ham ular to’g’risida ishimizning manbaviy bazasi bo’limida batafsil
to’xtatib o’tamiz. Bizga ma’lumki, sobiq Sovet tuzumi davri tarixshunosligida ham
chor Rossiyasining O’rta Osiyoga, shu jumladan, Buxoro amirligiga qarshi harbiy
72
harakatlari va u yerda olib borgan mustamlakachilik siyesati tarixi qisman
o’rganilgan. Biroq zamona zayli va o’sha davr siyosati, yakka partiyachilik
hukmronligi hamda uning mafkurasi ta’siri ostida ushbu tarixiy voqyealarga o’z
zamonasi nuqtai nazaridan baho berilgan.
Ilmiy tadqiqot mavzuimizga taalluqli bo’lgan ikkinchi davrga oid
adabiyotlar majmuasini 1917 yildan 1991 yilga qadar chop etilgan asarlar tashkil
etadi. Ularga I. A. Remez, A. A. Semenov, V. Bartold, S. Ayniy, F.Xo’jayev, A. X.
Hamroyev, A. MuhammadjonovvaT. Ne’matov, O. Suxareva, B. Iskandarov, L.
Shek, A. Majlisov. N. Kislyakov. M. Vahobov, A. Ishanov, N. Xalfin, X.
Bekmuhamedov, A. Boboxo’jayev, I. Mo’minov, A. Fomchenko, B. G’ofurov, B.
Lunin, T. To’xtametov, A, Ryabinskiy, M. Abduraimov, T. Fayziyev, O.
Chexovich, K. Muhsiiova, L. Levteyeva, N. Norqulov,G. Ahmadjonov, M.
Vekselman, G. Mixaleva, F. Qosimov va H. Ziyoyevlar asarlarini kiritish mumkin.
Ushbu davrda (1917–1991 y.y.) yaratilgan asarlarni yagona umumlash-tirgan holda
olib qarab, ularni sovet davri tarixshunosligi mahsuli deb baholash mumkin.
Sovet tuzumi hukmronligi davrida chop etilgan va ikkinchi guruhga mansub
bo’lgan adabiyotlarning aksariyati o’sha davrning hukmron mafkurasi va buyuk
davlatchilik g’oyasining ustunligi sababli ularda uslubiy yondashuv oshkora
ravishda siyosatlashtirilganligi va davr mafkurasiga bo’ysundirilganligi ko’zga
yaqqol tashlanadi.
Aynan mana shuning uchun ham, ushbu davrda yaratilgan asarlarning
aksariyatida o’rganilgan masalalarni bir yoqlama talqin qilish ustun bo’lgan.
XX asrning 80- yillari oxiri – 90- yillar boshiga kelib, respublikamizning
mustaqillik tomon yo’l tutishi va kommu-nistik tuzumning yemirila boshlashi,
xalqimizning ijti-moiy-siyosiy va ma’naviy hayotida ijobiy o’zgarishlarning paydo
bo’lishi, o’z navbatida, uzoq yillar davomida soxta tarzda o’rganilgan va talqin
etilgan tarixiy voqyeliklarni ham yangicha tadqiq etishga keng imkon ochib berdi.
Shu davrda tarixchi olimlar H. Ziyoyev, X. Bobobekov, D. Ziyoyeva va
boshqalarning ilmiy tadqiqotlari yaratildi. Ularning ishlarida chor Rossiyasi
istilosi, uning mustamlaka siyosati, mahalliy aholi vakillarining rus
mustamlakachilariga qarshi olib borgan milliy-ozodlik harakatlari masalalari ilk
bora yangicha qarash va uslub hamda xolislik va ilmiylik asosida yoritish tomon
yo’l tutildi.
O’rganilayotgan mavzuga oid adabiyotlarning uchinchi guruhiga bevosita
mustaqillik yillarida respublikamiz olim-lari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar
va chop etilgan asarlar mansub bo’lib, ular yangicha uslubiy yondashuvlar aso-sida
yaratilganligi, masalaga milliy va umuminsoniy manfa-atlar hamda tarixiy haqiqat
mezoni nuqtai nazaridan qaral-ganligi bilan ajralib turadi.
H. Ziyoyev, A. G. Ahmadjonov, Sh. Vohidov, K. Hakimova, F. Qosimov, Q.
Rajabov, 0. Masaliyeva, F. Ochildiyev, A. Xoli-qulov, M. Hamidova, B. Ergashev,
Sh. Yusupov, A. Odilov, R. Xoliqova va boshqa mualliflarning ilmiy tadqiqotlari
musta-qillik davri mahsuli hisoblanib, ular yaratgan asarlar va maqolalarda XIX
asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Buxoro tarixining ayrim jihatlariga taalluqli
masalalar ustida to’xtalib o’tilgan. Mustaqillik davrida mualliflar jamoasi
73
tomonidan hamkorlikda olib borilgan ko’plab yirik tadqiqotlar nati-jasi bo’lmish
asarlar majmuasi, yirik fundamental monog-rafiyalar, o’quv qo’llanmalari va
darsliklar chop etilgan bo’lib, ulardaX1X asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlaridagi
Buxoro amirligi tarixi va chor Rossiyasining mustamlaka-chilik siyosati
masalalariga u yoki bu borada qisman e’tibor qaratildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov asarlarida O’zbekiston
tarixini xolisona va haqqoniy o’rganish o’z tahlilini topgandan so’ng o’zbek xalqi
davlatchiligi tari-xini tadqiq etish borasida jiddiy ishlar amalga oshirildi.
Mualliflar hamkorligida yaratilgan «Turkestan v nachale XX veka: K istorii
istokov nasionalnoy nezavisimosti» kitobida Turkiston o’lkasi tarixining, shu
jumladan, Buxoro-ning 1917–1924 yillardagi voqyealari: milliy uygonish, milliy
davlat qurish tomon yo’l tutilishi, shu davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot va kurash,
iqtisodiy ahvol, Buxoro amirligining qulashi, Buxoroning sovetlashtirilishi, O’rta
Osiyoda milliy chegaralanishning amalga oshirilishi va O’zbekiston Sovet
Sosialistik Respublikasining tashkil topishi kabi muhim masalalar yangicha
yondashuv, tarixiy xolislik va tadrijiylik hamda haqqoniylik prinsipi asosida
yoritilgan.
Turkiston o’lkasi, jumladan, Buxoro amirligining mus-tamlaka davri tarixi
to’g’risidagi fikr-mulohazalar va ilmiy bilim darajasini yanada boyitishda uch
jildlik «O’zbekis-tonning yangi tarixi» kitobining «Turkiston chor Rossiyasi
mustamlakachiligi davrida» nomli birinchi kitobi va «Tarix shohidligi va saboqlari:
chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O’zbekiston milliy boyliklarining
o’zlashtiri-lishi» nomli asarlar o’ta muhim hisoblanadi.
Shuningdek, ushbu davrda Sh. Vohidov va 3. Choriyevlar tomonidan
Muhammad Ali Baljuvoniyning «Tarixi Nofeiy» nomli asari hozirgi o’zbek tiliga
o’girilib, nashrdan chiqarilishi katta ahamiyat kasb etdi. Ushbu asarda 1918–1924
yillar davomida Buxoro amirligida yuz bergan siyosiy voqyealar bevosita o’sha
voqyealar guvohi tilidan bayon etilgan.
Mustaqillik yillarida chor Rossiyasi istilosi va uning mustamlakachilik davri
tarixini o’rgaiishga bag’ishlangan bir qator ilmiy tadqiqotlar ham yaratildi va
himoya qilindi. Bular jumlasiga N. A. Abdurahimova, H. D. Sodiqov, D.
Toshqulov, A. M. Xudoyqulov, S. D. Boltaboyev, X. Sh. Avazova, R. M.
Abdullayev, N. U. Musayev, 3. U. Choriyev, T. V. Katyukova, A. Kuraxmedov,
Sh. Murodova, K. Pardayev, A. Odilov, O. Xaitova, A. Pardayev, 3. Daminova,
Sh. G’afforov, Q. Rajabov ilmiy tadqiqotlari kiradi.
O’rganilgan va tahlil etilgan adabiyotlar tahlili shundan dalolat beradiki,
XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr bosh-larida Rossiya-Buxoro munosabatlari
tarixi, jumladan, chor Rossiyasining Buxoroga nisbatan olib borgan harbiy harakatlari, ular o’rtasidagi qattiq janglar, 1868 va 1873 yil-larda imzolangan
shartnomalar, chor Rossiyasi bosqiniga qarshi xalq tomonidan ko’tarilgan milliyozodlik harakat-lari, chor Rossiyasi tomonidan Buxoroni vassal davlatga
aylantirish siyosati, chor Rossiyasi imperiyasining Buxoroning ichki va davlat
boshqaruvi ishlariga aralashuvi, Buxoroni iqtisodiy jihatdan qaram hududga
aylantirish siyosati masalalari hali to’la o’rganilgan deb bo’lmaydi.
74
Shunday qilib, mavzu tarixshunosligi shuni ko’rsatadiki, ushbu tadkiqot
ishimiz mavzusi hozirgi kunga qadar maxsus o’rganish uchun mavzu sifatida
olimlar tomonidan o’z oldilari-ga vazifa va maqsad qilib belgilanmagan.
Shuningdek, mavzu tarixshunosligi tahlili ushbu mavzuga bevosita oid
bo’lgan tarixiy adabiyotlarning o’ta kam ekanli-gini va borlari ham bizning
mavzuimizga qisman, u yoki bu borada tegishli ekanligini, yaratilganlarining
deyarli aksa-riyati sobiq sovetlar tuzumi hukmronligi davrida o’z davri va
hukmron tuzum mafkurasi asosida yaratilganligi, ushbu biz tanlagan mavzuning
o’z davrida tarixiylik va haqqoniylik lrinsipidan chetlashgan holda, hamda noxolis,
sun’iy ravish-da mafkuralashtirilgan holatda o’rganilganligini ko’rsatadi.
Tadqiqot mavzui tarixshunosligini yakuniy tahlili nati-jasi sifatida, ushbu
mavzu hali ham yetarli darajada chuqur o’rganilmagan bo’lib, sobiq sovet tuzumi
davrida hukmron mafkura o’zining uslubiy andozasi va ko’rsatmalari asosida
mazkur mavzuni ilmiy jihatdan asosli, tarixan xolis o’rganishga yo’l ham, imkon
ham bermaganligini alohida ta’kidlash lozim.
75
GLOSSARIY
Jufti gov – bir juft ho’kiz yordamida haydab ekiladigan yer.
Eshik og’a – saroybon, podshoh (xon) saroyiga arz bilan keluvchilarni,
shuningdek elchilarni kutib oluvchi mansabdor.
Man – og’irlik o’lchovi, 4,32 kg-ga teng bo’lgan o’lchov birligi.
Mamlakayi podshohiy – podshoh (xon) devoniga tegishli yer-suv.
Xandaq – qal’a devori tashqarisiga qazib suv to’ldirib qo’yilgan zovur, maxsus
mudofaa inshooti.
Daqyaki yer – olingan daromadlarning o’ndan biri miqdorida soliq olinadigan yer.
Zuliqtidor – iqtidor (kuch-quvvat) egasi.
Qalontor – qishloq, daha oqsoqoli.
Mulki xurdi xolis – soliq va boshqa to’lovlardan ozod etilgan yer-suv.
Amlok – (mulkning ko’pligi) – nufuzli va boy-badavlat shaxs qo’lida to’plangan
katta yer-suv.
Ixrojot – saroyning kundalik xarajatlari uchun raiyatdan to’planadigan maxsus
yig’im.
Omil – qishloq oqsoqoli.
Kadxudo – oila boshlig’i
Yobisa – qo’riq yer.
Chuxra oqosi – xon qo’riqchilari boshlig’i.
Udaychi – urush paytida navkar va qo’shinning to’g’ri taqsimlanishi bilan
shug’ullanuvchi.
Sadr – Buxoroyi Sharifning ichkari qismida joylashgan vaqflarning hisob-kitobi
bilan shug’ullanuvchi mansabdor.
Dorug’a - shaharning harbiy boshlig’i.
Inoq – qo’shinni qurollantirish va uni yurish paytida va jang oldidan joy-joyiga
joylashtiruvchi oliy mansabdor.
Qushbegi – saroy vaziri.
76
Muboraknoma – biron mansabga tayinlanishi yoki zafar quchganligini tabriklab
yuboriladigan maktub.
Inoyatnoma – biron mulk berish yoki mansabga ko’tarish.
Mehtar – boshliq, biron davlat arbobi.
To’qsabo – podshoning oliy mansabdorlaridan.
Yasovul – kichik lavozimdagi saroy xizmatkori.
Zakot – yilda daromadning qirqdan bir ulushi miqdorida olinadigan soliq.
Xiroj – asosiy soliqlardan, daromad solig’i 3/1 qismini tashkil etsa.
Mirzaboshi – hoqon devonidagi mirzalar boshlig’i.
Mahram – xonga yaqin mansabdor.
Sudur – mamlakat sadrlarining boshlig’i.
Otaliq – Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Mang’itlar davomatida eng
oliy maktab. Ular shahzodalar balog’atga yetishguncha ularning mol-mulki va
hokimiyatini idora qiladilar.
Suyurg’ol – davlat oldidagi katta xizmatlari uchun berilgan yer-suv, mulk.
Sabon – hosil bayramini o’tkazish uchun aholidan olinadigan yig’im.
77
78
79