QOSIMOVA DILOROM
SOBIROVNA
MENEJMENT
NAZARIYASI
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
DILOROM QOSIMOVA
MENEJMENT NAZARIYASI
0 ‘zbekiston Respulikasi Oliy va o'rta maxsus, kasb-hunar
ta'limi o‘quv metodik birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan «Menejment
(ishlab chiqarish ) » t a ’lim y o ‘nalishi talabalari uchun
darslik s ifa tid a ta v siy a etilgan
TOSHKENT
«TAFAKKUR-BOSTONI»
2011
UDK: 6 5 .0 1 2 .4 (0 7 5 )
BBK: 65.290-2Y A 73
Q 61
Q 61
M enejm ent nazariyasi: Darslik / Qosimova D. S.
- Toshkent, «Tafakkur-bo‘stoni». 2011. 336 b.
ISBN 978-9943-362-38-3
UDK: 6 5 .0 1 2 .4 (0 7 5 )
BBK: 65.290-2Y A 73
Ta.qrizch.ilar:
Iqtisod fanlari doktori, professor Begalov B. A.
Iqtisod fanlari doktori, professor Mahkamova M. A.
U shbu darslikda m enejm ent nazariyasining m etodologik va nazariy
m enejm enti ilmini rivojlantirish, m enejm ent nazariyasi qonunlari va tamoyillari,
davlat va hududiy m en ejm en t, tashkiliy tuzilish va m en ejer faoliyatini
boshqarish, m enejm en tn in g vazifalari, usullari va texnologiyasi, m enejm ent
q arorlari, m o tiv atsiy a, n a z o ra t va boshqa m e n ejm en tg a oid m a salalar
yoritilgan.
D arslik nam unaviy o'quv dasturi asosida tayyorlangan bo'lib, oliy o'quv
yurtlari talabalari, aspirantlari va o'qituvchilari, ilmiy xodimlar, rahbar va
m u tax assislar uchun m o‘ljallangan.
ISBN 978-9943-362-38-3
O ' z b e k i s t o n R e s p u b li k a s i m u s t a q i l l i g i n i n g
20 y illig ig a b a g 'ish la n a d i
KIRISH
J a h o n moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida iqtisodiyotning
real sekto ri korxonalarini q o 'llab -q u v v a tla sh b o ‘yicha, birinchi
navbatda, ishlab chiqarishni m odernizatsiy a qilish, kooperatsiya
aloqalarini kengaytirish, m u s ta h k a m hamkorlikni y o ‘lga q o ‘yish,
m a m la k a tim iz d a ishlab chiqarilgan m a h su lo tla rg a ichki talabni
ra g ‘batlantirish masalalari alohida o'rin tu tad i1.
M a ’lumki har qanday faoliyat turi Menejment asosida quriladi,
chunki shu faoliyatni amalga oshirishdan kozlangan maqsadga erishish, bajariladigan vazifalarni taqsimlash, ijrosini nazorat qilish,
shuningdek, samaradorlikka erishish uchun ushbu faoliyatda ishtirok
etuvchilar manfaatlarini himoya qilish, rag ‘batlantirish chora-tadbirlari Menejment jarayonida tashkil etiladi va muvofiqlashtiriladi. Bunda
boshqaruvga iqtisodiyotda mavjud tizim ham o ‘z ta ’sirini o'tkazadi.
Mustaqilligimizni q o ‘lga kiritmasimizdan oldingi tizimda, iqti­
sodiyotda m a ’muriy-buyruqbozlikka hamda markaziy rejalashtirishga asoslangan tizim hukm ron edi. Faqatgina mulkchilikrflng davlat
mulki va shirkat mulki shakliga ega b o ig an , m arkazdan turib belgilangan rejalar asosida ishlab chiqarishni tashkil etish, qattiq na­
zorat qilish, qolaversa, jamiyatda mulkdorlar sinfining shakllanishiga t o ‘sqinlik qiluvchi iqtisodiy tizim o ‘zini oqlamaganligi tarixdan
m a ’lum.
O 'z b ek isto n jahon tajribasiga asoslanib, m ulkchilikning turli
shakllari tengligi t a ’m inlangan, ishlab chiqarishning zamonaviy,
milliy m anfaatlarga mos tuzilmasini yaratish k o ‘zda tutilgan, erkin
narx-navo va bozor qonunlari asosida bo shqariladigan ijtimoiy
yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lini tanladi va iqtisodiy
islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirmoqda. Iqtisodiy islo1 A s o s i v v az if a m i z - V a t a n i m i z ta r a q q i y o t i v a x a i q im i z f ar ov on li g in i y a n a d a yu k s a lt ir is h d ir .
P r e z i d e n t I . K a r i m o v n i n g 2 0 0 9 - y i l n i n g a s o s i y y a k u n l a r i v a 2 0 1 0 - y i l d a O ' z b e k i s t o n n i ijti m oiy iq tisodiy riv o jla n tiris h n in g e n g
rnuhim
u stuvor
y o 'n a tish la rig a
b a g 'ish ia n g a n
M a h k a m a s i n i n g m aj li si d ag i m a ’ru z a s i . X al q so 'z i, 20 10- yil 3 0 - y a n v a r , 2 1- s on .
3
V azirlar
hotlarning birinchi bosqichidanoq iqtisodiyot boshqaruv tizimini
isloh qilishga alohida e ’tibor qaratildi. Olib borilgan iqtisodiy islohotlar institutsional o'zgarishlarni amalga oshirishga, iqtisodiyot
tarmoqlari va sohalarini boshqarish borasida ularning xususiyatiga
mos keladigan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga iqtisodiy erkinlik
b e r i s h g a y o r d a m l a s h a d i g a n , t a d b i r k o r l i k n i n g r i v o j l a n i s h in i
rag 'b atlan tirad ig an tashkiliy-huquqiy shakllar vujudga kelishiga
qaratilgan edi va bu boshqaruvda yangi bir tizim vujudga kelishiga
zamin yaratdi. Bunday bozor munosabatlari sharoitida butun jamiyatga xizmat qiluvchi zamonaviy m enejm ent ilmini o ‘rganishda,
iqtisodiyotning barcha b u tu n tarm oqlarida m enejm entni am alga
oshira oladigan malakali rahbarlarni tayyo rla sh d a « M enejm ent
nazariyasi» fani m uhim o ‘rin tutadi. Zero, rahbar m enejm entni
amalga oshirishda bosh bo‘g ‘in hisoblanib, uning tashkil etilishi,
samaradorligi, ko‘p jihatdan, u egallagan bilim, malaka, tajriba,
qolaversa, uning boshqarish uslubiga bevosita bogiiq bo'ladi. Bu
fanning maqsad, vazifalari ham shularni o'rganishni nazarda tutadi.
M azku r fan m enejm entning qonuniyatlari, qonun va tamoyillari,
funksiya va vazifalari, shuningdek, m enejm ent tizimida menejerning
o ‘rni, madaniyati va uslubi, menejm ent samaradorligi va unga ta ’sir
qiluvchi boshqaru-V qaredarm ia-g-fflazm -uni, m o h iy a tin i ochib
berishga qaratilgan.
«...ta’lim-tarbiya tizimini sifat jihatidan butunlay yangi bosqichga
ko‘tarish diqqatimiz markazida bo'lishi darkor. Agar biz o‘z vaqtida
uzoqni ko'zlab, katta hayotga kirib kelayotgan yoshlarim izning
chuqur bilim va kasb-hunar egallashi uchun zamin yaratm asak,
ularni zamon talab qiladigan mutaxassis kadrlar etib tayyorlamasak
bugungi kunda dunyoni qamrab olgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz
davrida yurtimizda tinchlikni saqlab, iqtisodiyotimizning barqaror
o‘sish s u r’atlarini t a ’minlashga, ayni shunday og'ir sharoitda xalqimiz hayotining tobora yuksalishiga erisha olarmidik».2
г 0 ‘z b e k i s t o n K o n s t i t u t s i y a s i -
b iz u c h u n d e m o k r a t i k t a r a q q i y o t y o l i d a v a f u q a r o l ik
ja m iy a tin i barpo e tish d a m u s ta h k a m
p o y d e v o r i d i r . P r e z i d e n t I . K a r i m o v n i n g 0 ‘z b e k i s t o n
R esp u b iik asi K o n stitu tsiy asi
qabul qilinganining
m a ro sim d a g i m a 'ru z a si. X alq
s o ‘zi .4? 2 3 4 , 0 6 . 1 2 . 2 0 0 9
4
17 y i l l i g i g a
b a g 'ish la n g a n
ta n tan aii
1-bob. FANNING MAZMUNI, PREDMETI VA
VAZIFALARI
1.1. M enejm entning m ohiyati, maqsad va vazifalari
1.2. M enejm ent predm eti va izla n ish uslublari
1.3. M enejm ent ilm in in g kelib chiqishi
1.4. M enejm ent ilm in in g o‘ziga xos xususiyatlari
1.5. M enejm entning keiajakka yo‘n altirilg a n lig i
1.6. K ursning m azm uni va vazifalari
1.1. M enejm entning m ohiyati, maqsad va vazifalari
M enejm ent tushunchasi tor m a ’noda biror-bir tashkilot maqsadini aniqlash va unga erishish uchun zarur bo‘lgan rejalashtirish,
tashkil etish va nazorat jarayonlarining foyda keltirishi, sam ara
berishi faoliyat yo'nalishini qanchalik to ‘g ‘ri tanlay bilishga, qarorlar qabul qila olishga hamda uning boshqarilishini nazorat qilishga
va bu jarayon borishiga bog'liq bo‘ladi. M enejm ent keng m a ’noli
tushuncha sifatida, jahondagi m enejm ent va uni tashkil etishning
nazariyotchilaridan biri Piter Druker aytganidek, «alohida faoliyat
tu ri b o ‘lib, tash k il e tilm a g a n b e ta r tib o m m an i bir m a q s a d g a
yo'naltirilgan samarali va unumli guruhga, jam iyatga aylantiradigan, ijtimoiy o'zgarishlarni ra g ‘batlantiruvchi elem ent hisoblanadi». M en ejm ent nafaqat korxona doirasida, qolaversa, butun bir
jamiyat, davlatni o‘z tanlagan yo'li, maqsad va intilishlariga yetaklovchi, iqtisodiyotni kuchli, barqaror ishlovchi mexanizmga aylantirishda muhim t a ’sir etuvchi kuch hisoblanadi.
M enejm entni jam iyatning iqtisodiy negizi bilan bog'lab, shu
bilan birga, uning ikki: tashkiliy-texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy
tomonlarini hisobga olgan holda o'rganish lozim.
Tashkiliy-texnikaviy boshqaruv aniq is te ’mol qiymatini olish
uchun m ahsulot tayyorlashda m ehnat taqsimoti va kooperatsiyasi
bilan ajralib turadi. Ijtimoiy-iqtisodiy bosh qaruv m avjud ishlab
chiqarish m unosabatlari bilan bog‘liq bo‘lib, boshqarish maqsadlarini belgilaydi. Tashkiliy-texnikaviy boshqaruv m ehnat unumdorligi va ishlab chiqarish sam aradorligining oshishi uchun sharoit
yaratishga imkon beruvchi faoliyat turidan iboratdir.
Ijtimoiy-iqtisodiy m en e jm e n tn in g m aqsadi ishlovchilar samarali m ehnat qilishi uchun sharoit yaratish, ularni ijtimoiy himoya
qilishning ishonchli um um davlat tizimini shakllantirish, bandlikni
t a ’minlash va aholining kam t a ’minlangan qatlamlarini qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir.
M en ejm entn ing mohiyati ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar darajasi, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va iqtisodiy aloqalarning
murakkablashuvi bilan kengayib boradi. M enejm ent ishlab chiqarish
jarayonida, ishlab chiqarish vositalariga mulkchilikning turli shakllari mavjud bo'lgan sharoitda, ishlab chiqaruvchilar o ‘rtasida raqobatni shakllantirish, foydani m aksimallashtirishga qaratilgan b oisa,
u butun bir iqtisodiy tizimda ishlab chiqarish evaziga jamiyat ehtiyojini
qondira oladigan bozor infratuzilmasi elementlari va ularning o ‘zaro
aloqasini t a ’minlovchi m exanizm ning barqaror ishlashiga, har bir
fuqaro, guruh, u yushm a, tashkilot va m uassasa la r manfaatlarini
e ’tibo rga o lgan holda, ularni jahon sah n a s id a o ‘z o 'rn ig a ega
bo‘lishiga qaratilgan boiadi.
M enejm en tnin g asosini obyektiv iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa
qonun larg a asoslanuvchi huquqiy ilmiylik tashkil etadi. Xo'jalik
yurituvchi subyektlar rahbarlari m azk u r qonunlarni o'rganish va
ularning aniq vaziyatlarda namoyon boiishini hisobga olgan holda
iqtisodiyotni boshqarishning strategiya va taktikasini belgilaydilar.
1991-yil 31-avgustda 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat m ustaqilligi e ’lon qilindi. S hunday bir sharoitda m am lakatda davlat va
iqtisodiyotni qayta qurishning bosh maqsadi Prezidentimiz I. Kari­
mov tomonidan quyidagicha aniqlab berildi: «Pirovard maqsadimiz
ijtimoiy yo'naltirilgan barqaror bozor iqti'sodiyotiga, ochiq tashqi
siyosatga ega bo'lgan kuchli dem okratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iborat».
U ning amalga oshirilishi turli sohalarda olib boriladigan islohotlarga va boshqariladigan vazifalarga n e c h o g li bog‘liq bo'ladi.
Ijtimoiy-siyosiy sohada:
- m a ’m uriy-buyruqbozlik, av to ritar tu z u m m exanizm idan va
tuzilmalaridan qutilish;
- davlat qurilishining demokratik-huquqiy tamoyil va m e ’yorlariga o'tish;
6
- fu q a ro lik j a m i y a t i g a o 't i s h n i n g p o y d e v o rin i q u r is h va
boshqalar.
Ijtimoiy-iqtisodiy sohada:
- iqtisodiy faoliyatga erkinlik berish;
- mulkchilikning xilma-xilligi;
- narx erkinligini t a ’minlash;
- raqobat kurashiga o ‘tish;
- ko‘p tarmoqli iqtisodiyotga ham da bozor m unosabatlariga
o‘tish va boshqalar.
M a ’naviy sohada:
- mustaqil va yangicha fikrlovchi kishilarni tarbiyalash, aqidabozlik va o ‘ta siyosatlashgan mafkura hukmronligidan qutilish.
Xalqaro m unosabatlar sohasida:
- butun dunyo taraqqiyotidan ajralib qolishdan, o‘zini chetga
olishdan va unga qarshi turishdan voz kechish;
- jahon hamjamiyatiga kirib borish va teng huquqli hamkorlikka yo‘l ochish.
Bozor m unosabatlariga o'tish ishlab chiqarish va bozorning
samarali o‘zaro t a ’sirini, davlat menejmenti va korxonalarning o ‘zo'zini boshqarishning m utanosib nisbatda bolishini t a ’minlovchi
takomillashgan iqtisodiy mexanizmni yaratishga yo‘naltirilgandir.
1.2. M enejm ent predm eti va izlan ish uslublari
Har qanday fan o‘z predmeti, nazariyasi va uslublariga egadir.
P redm et - bu fanning nima bilan shug'ullanishi, uning qaysi sohaga tegishli ekanligini belgilaydi. Nazariya bu sohada yuz beradigan
jarayon va hodisalarning ro‘y berish qonuniyatlarini aniqlaydi.
Izlanish usullari nazariyadan kelib chiqqan holda kishilar ilmiy
va amaliy faoliyati qanday amalga oshishini ko'rsatib berishi, fan­
ning shu sohasida hodisalarni um u m lashtirish va o 'rgan ishnin g
turli vositalari va usullari tizimini ishlab chiqishi lozim,
M enejm ent predmeti xo'jalik yuritishning barcha darajalarida
m enejm entning qonunlari (qonuniyatlari), tamoyillari va munosabatlarini o‘rganishdan iboratdir. M enejm ent munosabatlari ijtimoiyiqtisodiy m unosabatlarning ajralmas qismi bo‘lib, turli iqtisodiy,
7
tashkiliy, ijtimoiy, m ehnat, psixologik va boshqa ko'rinishlarda
namoyon boladi. M e n e jm e n t m unosabatlari m enejm en t q o ‘l ostidagi xodimlar o ‘rtasida bo‘ladigan aloqa va o ‘zaro t a ’sirning murakkab majmuini ifodalaydi, demak, menejment, eng awalo, kishilarni
boshqarishdir.
Iqtisodiyotni boshqarish bevosita m enejm ent obyekti b o i g a n
m ehnat jamoalari va alohida xodimlardan iboratdir. Faqat ularning
m ehnat faoliyati vositasida ishlab chiqarishning moddiy unsurlari,
y a ’ni m ehnat vositalari va predmetlariga t a ’sir etiladi. M enejm ent
obyekti mikro voqelikdan (moddiy dunyo, jam iyat) makro darajagacha bo'lgan voqelikni o ‘z ichiga oladi.
M e n e jm e n t ishini bajaruvchi idoralar v a ularning rahbarlari
m enejm ent subyektlari hisoblanadi.
M e n e jm e n t usullari kishilarni jam iyatnin g obyektiv ijtimoiyiqtisodiy rivojlanish qonunlari talablarini bajarishga undavdi. Ular
aniq bir usul, uslub, m aqsadga erishish yo‘lini ifodalaydi. Demak,
m enejm ent uslubi - bu ishchi va xodimlarga, um um an, m enejm ent
obyektiga qo'yilgan m aqsadga erishish jarayonida ularning faoliyatini muvofiqiashtirishdir. M enejm en tnin g m axsus izlanish usullari
sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
1. Tizim usuli m enejm ent m uammolarini yechishda ishlatiladi
va tizim ning butunligiga asoslanadi. Taraqqiy etgan davlatlarda
mazkur usulning tizimli majmuali, tizimli tarkibli, tizimli funksional,
tizimli kom m unikatsion va boshqa ko'rinishlari mavjud.
2. Izfanishning majmuali usuli voqealarni va ularning bir-biri
bilan bo'lgan aloqalarini faqat ushbu fan usuli bilan emas, balki
boshqa xil hodisalarni o'rganuvchi fanlar bilan tadqiq etadi.
3. Izlanishning tarkibiy usuli - bu m urakkab hodisalarni bo'laklarga ajratishdan iborat.
4. Vaziyatli yondashish - bu m enejm ent faoliyatining maqbul
usullarini ichki va tashqi sharoitga qarab belgilash.
5. Integratsion yondashish - bu izlanish usuli boshqa usuilar
k o ‘rsatkichlarini hisobga olish asosida boshqarishni tadqiq etish
hisobianadi.
6. Modellashtirish boshqariluvchi obyektni turli sxema, grafik
va chizmalar, xomaki materiallar tayyorlash yordamida boshqarish
usuli.
7. M atem atik yondashuv - optimal qaror qabul qilish maqsadida m atem atik uslublar va kom pyuterlar keng miqyosda qoilanadi.
8. Kuzatish usuli - bu menejment obyekti to ‘g ‘risidagi m a ’lumotni
rejali, ilmiy, uyushtirilgan asosda t o ‘plash usuli.
9. E k s p e rim e n t usuli - m e n e jm e n t asosida boshqariluvchi
obyektga nisbatan namunaviy, tajribadan o 'tgan usuilarni q o ‘llash.
Undan tashqari, m enejm entning eng asosiy bilish uslubi dialektik uslub bolib, u menejm entga o ‘rganilayotgan ijtimoiy hodisalarning mohiyatini ochishda yordam beradi.
M enejm ent usullarini t a ’sir etishning o ‘ziga xos xususiyatlariga ko'ra: m a ’muriy-tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik va huquqiy shakllarga ajratish mumkin.
M enejm ent m ahorati uning barcha uslublarini egallash, ularni
to 'g 'ri baholab qo'llash, har bir aniq vaziyatda e n g samaralisini
topish qobiliyatiga ega bo'lishdan iboratdir.
9
1.3. M enejment ilm in in g kelib chiqishi
M en e jm e n t tarixi bo'yicha m a ’lum otlar shuni tasdiqlaydi-ki,
ilmiy tam oyillarni tas h k ilo tn in g unum dorligini ko‘tarish uchun
ishlatish imkoniyatlari konsepsiyasi m enejm ent ilm sifatida hali
boshlang'ich holatdaligida paydo bo'lgan. Ilmiy usulning m enej­
m ent muammolariga m untazam ravishda qo'llanilishi ilmiy m enej­
m entning asosi bo‘lgan. Ammo m enejm ent tafakkuri maktabining
kelib chiqish tarixi yaqin davrlarga taalluqlidir.
M enejm ent ilmi Ikkinchi jahon urushi davrida Angliyada olimlar guruhi fuqarolar mudofaasi va o ‘t ochish pozitsiyalari inshootlarini optimal joylashtirish, kem aga qarshi bombalarni portlatish
chuqurligini va transport karvonlarining konvoyini optimizatsiyalash
kabi m urakkab harbiy m asalalarni yechish topshirig‘ini olganda
paydo bo'lgan. 50-60-yillarda uslubiyot yangilanib, bir qator o'ziga
xos usullarga aylanib, sanoatda muammolarni yechishda va har xil
vaziyatlarda qaror qabul qilishda kengroq ishlatila boshlandi. Bugungi kunda menejment ilmining model va usullari quyidagi masala­
larni hal qilishda ishlatiladi: s h a h a rla rd a t r a n s p o r t oqim larini
boshqarish va aeroportlarda harakat jadvalini optimizatsiyalashda,
universitetlarda sinf va auditoriyalar ish jadvallarini tuzishda, su­
perm a rk et va univerm aglarda g 'a m la n g a n mollarni boshqarishda, m ah su lo tla rn in g yangi turlarini ishlab chiqarishda, turli xil
m a h su lo tla rn in g reklam asiga xarajatlarni taqsim lashda, moddiy
t a ’minlashni rejalashtirishda, zavodda turli xil mahsulotlarni ishlab
chiqarish uchun asbob-uskunalar va m ehnat resurslarini taq sim ­
lashda, m avsu m ga beysbol bo'yicha oliy liganing o'yin jadvalini
tuzishda va h.k.
M ene jm e nt ilmining m arkaziy m uam m osi «tashkilot rahbarlarini tashkilotni bir butun holdagi jarayon sifatida uning manfaatlari uchun tashkilot tarkibiy qismlarining o‘zaro munosabatlari bilan bog‘liq muammolarni hal qilishda ilmiy asos bilan t a ’minlashdan»
iborat. Bu ham m a tashkilotlar uchun muhimdir, lekin bu tamoyilni
yirik tashkilotlarda qo'llash ixtisoslashtirishning yuqori darajasi
tufayli qiyin bo‘lishi mumkin. Cherchmen, Akoff va Arnofflarning
tasdiqlashicha: «Tashkilotda har bir funksional birlik (bo'linma,
10
bo'lim yoki sektor) um um iy ishning bir qismini bajarishga majbur.
Shu har bir qism tashkilotning um um iy maqsadlariga erishish uchun
zarurdir. Biroq, m eh natn ing bunday taqsimlanishining natijasi har
bir funksional bo'linma o'ziga tegishli bo‘lgan maqsadlarni ishlab
chiqishidan iborat. M asalan, ishlab chiqarish bo‘limi, odatda, ishlab
chiqarish chiqim larini k a m a y tiris h va ishlab chiqarish hajm ini
ko'paytirish bilan shug'ullanadi. M a rk e tin g bo'limi sotish hajmi
birligi chiqimlarini m inim um ga keltirish va u hajmni m aksim um ga
chiqarishga harakat qiladi. Moliya bo'limi tashkilotning sarm oya
yo‘naltirish siyosatini optimizatsiya qilishga urinadi. Kadrlar bo'limi
yaxshi ishchilarni kam xarajat qilish asosida yollash va ularni tashkilotda ushlab qolishga bor kuchini sarflaydi. Bu m aqsadlar har
doim ham mohiyati bo'yicha bir-biri bilan kelishmasdan, ko'pincha
bir-biriga zid bo'ladi».
Q aror qabul qilishni modellash va m unosib usullar bo'yicha
idora xizmatlari m utaxassislari m aqsadlar farq qilishi m unosabati
bilan bog'liq bo'lgan murosalarni baholashga harakat qilib, qarama-qarshi m aqsadlarning balansini t a ’minlab beradigan alternativ
qarorlarni aniqlamoqdalar. M enejm ent ilmi nuqtai nazaridan yondashuvni tushunish sizga idora mutaxassislari bilan unumli m uom ala
qilishga va tashkilot m uam m olarining unumli yechimini aniq ifoda
qilishda ular bilan ishlashga yordam beradi.
1.4. M enejm ent ilm in in g o‘ziga xos xu su siyatlari
Bugungi kunda «m enejm ent ilmi», «qabul qilish ilmi», «tizimli
tahlil», «tizimlar haqida ilm», «operatsiyalar tadqiqoti» kabi birbirini almashtirib qo'yish m umkin bo'lgan tushunchalarni uchratish
m u m k in . M e n e jm e n t ilm in in g y o n d a s h is h s ifatid a o ‘ziga xos
xususiyatlari quyidagicha:
- ilmiy usulning qo'llanilishi;
- tizimli yondashish;
- modellar ishlatilishi.
Ilmiy usul m enejm ent ilmi m aktabining amaliyotda birinchi bor
ishlatilgan, har qanday ilmiy tadqiqotning. fundamental tadbiridir.
U uch bosqichdan iborat.
11
1. Kuzatuv. Gap muammo va vaziyat haqida axborotni obyektiv
tarzda yig'ish va tahlii qilish ustida ketmoqda. Masalan, mahsulotlarga ehtiyoj va zaxiralar darajasi o ‘rtasidagi bog‘liqlik ko‘rib chiqilayotganda rahbar zaxiralar darajasi ehtiyojga qarab o'zgarishini
baholashi kerak. (Bugungi kunda ilmiy tahlilning bu va deyarli hamma hoshqa jihatlari, odatda, idora bolinm alari mutaxassislari tomonidan o ‘tkaziladi).
2. G ipotezaning ifoda q ilin ish i. Gipotezani ifoda etayotib,
tadqiqotchi mavjud imkoniyatlar (altern ativ la r)- faoliyat (harakat)
variantlari va vaziyat uchun ularning oqibatlarini aniqlaydi, shuningdek,
ushbu kuzatuvlar asosida ularni prognozlaydi. M aqsad - muammoning tarkibiy qismlari o'rtasidagi o'zaro bogiiqlikni o ‘rnatish.
Masalan, kuzatuv oyi davomida ehtiyoj 10 foizga o‘sganda zaxiralar
kam ayishni k o ‘rsa tsa , rahbar zax iralarning m u ayy an m iqdorga
o'sishi ularning bunday vaziyatda qisqarishi oldini oladi, degan
gipotezaga asoslanishi mumkin.
3 . V e r ifik a ts iy a . V e r i f i k a t s i y a n i n g yoki g i p o t e z a n i n g
to'g'riligini tasdiqlanishning uchinchi bosqichida tadqiqotchi gipoteza­
ni qabul qilingan qarorning natijalarini kuzatib tekshiradi. Bizning
misolni davom ettirib, rahbar zaxiralar darajasini idora mutaxassisi taklif etgan miqdorga ko‘paytirishi mumkin. Agar bunda zaxiralar
kam aym asa yoki haddan ziyod ko‘paymasa, gipotezani to ‘g ‘ri deb
tan olish kerak. Agar ehtiyojning o'sishi bilan m ahsulo tlarnin g
yetishmasligi paydo bo'lsa yoki zaxiralar shunchalar o‘ssa-ki, ular­
ni saqlash chiqimlari haddan ziyod bo‘lib qolsa, unda gipotezani
noto‘g ‘ri deb tan olish kerak. Bu holda, rahbar birinchi bosqichga
qaytib, mavjud axborotga gipotezani tekshirish bosqichida yig‘ilgan
axborotni va boshqa m a ’lumotlarni qo‘shgandan keyin yangi gi­
potezani ifoda qilishi kerak.
M enejm ent muammolarini hal etayotganda ilmiy usulni qo‘llab,
shuni esda tutish kerak-ki, tashkilot - bu o ‘zaro bog'langan qismlardan iborat ochiq tizimdir. S huning uchun m enejm entda ilmiy
y o n d a s h is h n in g ikkinchi x u su siy ati sifatida tizimli y ond ash ish
gavdalanadi.
M enejm ent ilmining uchinchi xususiyati - modellarni ishlatishdir. M odellashtirish k o ‘p hollarda m e n ejm en t m u am m o la rin in g
12
murakkabligi va ilmiy tajribalarni real hayotda o'tkazish qiyinchiligi tufayli zarurdir.
Modellashtirish - bizning m uhokam ada ko'p e ’tibor berilgan
konsepsiyadir. Ilmiy m enejm ent maktabining eng ko'zga ko'rinadigan
va ehtimol eng yirik hissasi oddiy sabab - oqibatli baholash uchun
juda murakkab vaziyatlarda obyektiv qaror qabul qilishga imkoniyat
beradigan muqobil modellarni ishlab chiqishdadir. Bunday modellarning ko‘pi shunchalik murakkab-ki, ham m a r a h b a rla r ham ularni
mustaqil ravishda ishlatishga qodir emaslar. Biroq, modellar haqida ishonarli tasav v u rn in g y o ‘qligi rahbarnin g sinash va hatolar
usulini qo‘llashiga hamda tekshirilgan usullar qo'llashning o'rniga
o'ylanm agan qarorlar qabul qilishiga olib keladi.
M odellashtirish. Model o‘zi nima? M enejm ent ilmi ishlatadigan ayrim modellarni kom pyutersiz amalga oshirish m urakkab
bo‘lsa-da, modellashtirish konsepsiyasi oddiy. Shennonning t a ’rifiga
binoan: «Model - bu obyektning, tizimning yoki g ‘oyaning butuniikning o'zidan farqli m a ’ium bir shaklda taqdim etilishi». Masalan,
tashkilot sxemasining o ‘zi uning tuzilishini ifoda etadigan modeldir.
Ushbu kitobda tavsiflangan ham m a m enejm ent nazariyalari ta s h ­
kilot yoki uning qandaydir kichik tizimi ishlash modelining mohiyatidir. Siz ko‘p o‘tm ay modellarning boshqa - sizga tanish bo'lgan
misollari borligiga ishonch hosil qilasiz.
13
Q o'llanilayotgan modelni real hayotiy vaziyatni soddalashtirishning asosiy xususiyati deb hisoblasa bo'ladi. Model shaklida
murakkablik kamroq bo‘lgani va ishga tegishli bolm agan, real hayotda m uam m odan chalg‘itadigan m a ’lum otlarning yo‘q bo‘lib ketishi
sababli u rahbarda uning oldida paydo bo‘layotgan muammolarni
tu sh u n ish va hal etish qobiliyatini oshiradi. Model, shuningdek,
rahbarga o ‘z tajribasini va m ulohaza qilish qobiliyatini ekspertlar
tajribasi va mulohaza qilish qobiliyati bilan m ujassam lashtirishga
yordam beradi.
M odellashtirish zarurati. Real hayot bilan t o ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri
o ‘zaro m u n osabatda b o lis h o ‘rniga model ishlatishni shart qilib
qo'yadigan bir necha sabablar mavjud. Ularga ko‘pchilik tashkilotlarda v a z iy a t la r n i n g tab iiy m u ra k k a b lig i, real h ay o td a, z a ru r
bo'lganda, ilmiy tajribalarni o 'tk a z ish n in g imkoni bo'lmasligi va
rahbariyatning kelajakka qarashi taalluqlidir.
M urakkablik. H am m a m enejm ent maktablarida boiganidek,
m enejm ent ilmi real olam ning tashkilot muammolarini hal etishda
foydali boiishiga intiladi. Insonning model yordamida reallik bilan
o ‘zaro m u n o s a b a td a b o ‘lganida q obiliyatlarining oshishi g 'alati
ko'rinishi mumkin. Ammo bu shunday, chunki tashkilotning real
hayoti n ih o y a td a m u ra k k a b va m u ay y an m u a m m o g a taalluqli
o'zgaruvchan miqdorlarning faktik soni har bir kishining qobiliyatidan
ancha ortiq bo‘ladi ham da uni real hayotni modellashtirish yorda­
mida soddalashtirib anglash mumkin.
Ilm iy tajriba o'tkazish. M uam m olarni hal etish alternativ
variantlarni sinab ko'rish va tajribada tekshirish m a ’qul bo'lgan
m enejm ent vaziyatlari ko‘p uchraydi. Albatta, rahbarlarning yangi
mahsulotga, avvaldan uning ko‘zlaganday ishlashi va iste’molchilar
tomonidan qabul qilinishini tajribada aniqlamasdan, millionlab dollarlarni tikishi n o to ‘g ‘ri bo'ladi. Real hayotda m uayyan tajribalar
o'tkazish mumkin va shart.
«Boing» firmasi yangi samolyotni, «Nissan» yangi avtomobilni,
«IBM» yangi k om pyuterni loyihalashtirayotganda ular har doim
namuna ishlab chiqib, uni real sharoitda tekshiradi va undan keyingina k e n g ko'lam li ishlab chiqarishni boshlaydi. Lekin, bunday
ko‘rinishdagi t o ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri tajriba o'tkazish qim m at bo'lib, vaqt
14
talab qiladi. Tasavvur qiling, agarda «Jeneral Elektrik» firmasi firma muhandislari tomonidan faqat potensial takomillashtirishlar deb
o'ylab topgan mingta qismlarni ishlab chiqarib, sinab ko‘rsa, avtomobil qanday qiym atga ega bo‘lar va undagi yangiliklar qancha
kam bo‘lar edi. Bunday holatda modellar yordam beradi.
Q aror qabul qilish kerak bo‘lgan, lekin real hayotda tajriba
o 'g k a zish m u m k in b o 'lm ag an behisob t a n g vaziy a tla r mavjud.
Masalan, «Folksvagen» firmasi AQShda ishlab chiqaruvchi korxona qurishga qaror qilganda, unga yetarli ish kuchi, m a ’qul bo'ladigan
soliq solish shartlari, m avjud va zaru r materiallarni olishda va
tayyor avtomobillarni yuklab jo'natishda iqtisodiy jihatdan qulay
joyni ta n lash ig a to 'g 'r i keldi. U ng a «Rebbit» m o delinin g k o ‘p
minglab qismlarini yig‘ish navbatini aniqlash, zavodning o ‘zi qay
bir qismlarni ishlab chiqarishi, qay birini esa sotib olishi mumkinligini bilib olish, har bir qismning zarur zaxira darajasini belgilashga t o ‘g ‘ri keldi. M a ’lumki, firma bu muammolarni tajriba sifatida
har bir imkoni bor joyda bir necha loyihalar bo'yicha zavod qurib
hal qila olmasdi.
1.5. M enejm entning kelajakka yo‘n a ltirilg a n lig i
T o 'g'ridan-to'g'ri tajriba o 'tkazish m um kin bo'lm agani kabi,
mavjud bo'lmagan va hech qachon bo'lmaydigan hodisani kuzatish
mumkin emas. Ammo, ko‘p rahbarlar faqat real va xis qiladigan
n a rsa n i ko'radi, natijad a, m avjud b o 'lm a g a n va h ec h qachon
bo'lmaydigan hodisa qandaydir ko'rib bo'ladigan narsaga qaytishi
lozim bo'ladi.
M odellashtirish - bugungi vaqtga kelib kelajak variantlarini
ko'rishning va alternativ qarorlarning potensial oqibatlarini obyektiv solishtirishga imkon beradigan aniqlashning yagona tizimlashtirilgan usuli. Devid B. Xersning t a ’kidlashicha: «Rahbar mavjud eng
yaxshi alternativni o ‘z resurslarini taqsimlash, o ‘zi va boshqalar
uchun harakatlar navbatini belgilash, yangi odamlar va material
resurslarini jalb etish uchun tanlab olishi kerak. Buning uchun u
qisqa va uzoq m uddatli kelajakda qarorlarning oqibatlari paydo
bo'ladigan muhit xususiyatlari va barqarorligi ta’rifiga ishonishi kerak.
15
U bir paytning o'zida muqarrar va oldindan aytib bo'lmaydigan muhitning butun noaniqligini t a s a w u r qilishi kerak».
M e n e jm e n t ilmining modellari bu m aqsadlarga yuqori darajada m oslashgan va kuchli tahliliy vosita sifatida m urakkab vaziyatlarda qaror qabul qilish bilan bog'liq ko'p m uam m olarni hal etishga
imkon beradi.
M od ellarn in g turi. Zam onaviy tashkilotlar tomonidan keng
qo'llanilayotgan modellar va ular yordamida hal etilishi kerak bo'lgan
vazifalarni ko'rib chiqishdan oldin modellarning uch xilini qisqacha
t a ’riflab berish zarur. Gap fizik, analogik va m atem atik modellar
haqida ketyapti.
Fizik model. Fizik model obyekt yoki tizimni kattalashtirilgan
yoki kichiklashtirilgan tavsifi yordamida o'rganib chiqiladigan narsani
ifoda etadi. Shennonning t a ’kidlashicha: «Fizik (b a’zan «portretli»
deb ataJadigan) m odelning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, u m a ’lum m a ’noda modellashtirilayotgan butunlik kabi ko'rinadi».
Fizik modellar misollari - zavod chizmasining nusxasi, uning
faktik kichiklashtirilgan modeli, loyihachining m a ’lum bir masshtabda kichiklashtirilgan chizmasi. Bunday fizik model vizual qabul
qilishni soddalashtiradi va m uayyan bir uskuna uning uchun ajratilgan joyda fizik jihatdan joylasha olishini aniqlashga va bog'liq
m uammolarni, masalan, odamlar va materiallar harakatini tezlashtiradigan eshiklar joylashishini hal etishga yordam beradi. Avtomobil va aviatsion korxonalar har doim aerodinamik qarshilik kabi
m a ’lum bir xususiyatlarni tekshirish uchun yangi transport vositalarining kichiklashtirilgan fizik nusxalarini tayyorlashadi. Model
aniq n u s x a bo'lib, o 'z in i ishlab ch iq ila y o tg a n avto m o b il yoki
sam olyotga analogik holda tutishi kerak, lekin bunda u ancha kam
q iym atg a ega bo'ladi. S hu n d ay tarz d a quruvchi kom paniya har
doim ishlab chiqarish, m a ’muriy binolar yoki omborxona qurilishini
boshlashdan avval ularning kichraytirilgan modelini quradi.
1.6. K tirsning m azm uni va vazifalari
M e n e jm e n t k u rs in in g m a z m u n in i iqtisodiyotni boshqarish,
m enejm ent tizimlari va uni tuzishning tashkiliy shakllari, iqtisodiy
16
mexanizmi va m enejm ent uslublari, m enejm ent texnika va texnologiyasining nazariy va uslubiy asoslarini o ‘rganish tashkil etadi. M e ­
nejm ent boshqaruv faoliyatining um um iy qonuniyatlari va tamoyillari, m enejm ent tizimiga t a ’sir usullarini shakllantiradi, boshqaruv
apparatining aniq vaziyatlardagi harakatlari va o ‘zini tutish hollarini umumlashtiradi, iqtisodiyotni boshqarishning nazariy va amaliv
tomonlarini o'rganadi. M enejm en t nazariyasi boshqaruv faoliyati­
ning qirralarini butu n bir m ajm ua ko'rinishida, nazariy tahlil va
m antiqiy uslub asosida, b o s h q aru v n in g asosiy qo nun iyatlari va
usullarini ajratib o ‘rganadi.
^ M e n e jm e n tn in g amaliy tomonlari quyidagi aniq vazifalarni hal
etishga: iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o'tishiga, foyda olishga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholi ijtimoiy himoyasini kuchaytirishga, kishilar m a ’naviy darajalarini o ‘stirish va
boshqalarga qaratilgandir.
yJJning nazariy tomonlarining asosiy vazifalari quyidagilar:
- m enejm entning nazariy asoslarini o ‘rganish;
- bozor iqtisodiyoti sharoitida m enejm entning asosiy usullari­
ni o'rganish va amaliyotga tatbiq etish;
- m enejm ent faoliyati sohasida kasbiy m ahorat bilimlarini egallash;
- m enejm ent tamoyillari, funksiyalari haqida tushuncha berish;
- m e n ejm en t jarayonida k o m m unik atsiyalar va ulardan foydalanish ko'nikmalarini hosil qilish;
- rahbarlik faoliyati bo‘yicha kasbiy mahorat uslubi va madaniyati
haqida bilim berish;
- 0 ‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida m enejm ent tizimini
o'rganish va tahlil qilish;
- xorijiy tajribalarni o'rganish, ularni taqqoslash asosida o ‘qitish,
o ‘rgatish va b.
M enejm ent nazariyasi fani o ‘zining maqsad, vazifa, funksiyalaridan kelib chiqib, boshqa umumiqtisodiy, gumanitar, tabiiy, matematik fanlar bilan uzviy bog ‘liqlikda rivojlanadi. Fanning uslubiy asosini
iqtisodiy nazariya, m enejm ent, bozor nazariyasi fanlari belgilaydi.
Bundan tashqari, sotsiologiya, psixologiya, personalni boshqarish,
ekonom etrika, tarm oq iqtisodiyoti kabi fanlar bilan aloqadordir.
17
SupojojiI
C h u n k i m e n e j m e n t a s o s a n k is h ila rn i, ja m i y a t n i b o s h q a r is h
bo'lganligi uchun, mehnatni tashkil etish, ishchi o'rinlarini, shartsharoitlarini yaratish, belgilangan vazifalar bajarilishi yuzasidan
n a z o r a t qilish, fao liy at n a tija la r in i b a h o la s h d a s a m a r a d o rlik
ko'rsatkichlarini qo'llash, qolaversa, menejm entda rahbarning psixologiyasi, madaniyati o ‘ziga xos uslubga ega bo'lishini taqozo etish
va u larn i o ‘rg a n is h m e n e j m e n t n a z a riy a s i fa n in in g y u q o rid a
t a ’kidlangan fanlar bilan bog'liqlikda, birgalikda rivojlanishiga asos
bo'ladi.
X ulosa
M enejm ent insonlarni ongli m ehnatga, tadbirkorlikka qiziqtirish, ishg a m a s ’uliyatliligini n a z o ra t qilish, u la rn in g bilim va
k o ‘nikm alarini faoliyatga ijobiy t a ’sir k o ‘rsa tishini t a ’m inlash,
rag'batlantirishni tashkil etishdir. Fanning predmeti xo‘jalik yuritishning barcha bo‘g ‘inlarida boshqaruvni tashkil etish shakllari va
uslublarini ifodalovchi nazariy hamda amaliy tamoyillar majmuidan
iborat. M enejm ent usullarini puxta egallagan, qo'llay biladigan rahbar nafaqat ishlab chiqarish faoliyatini samarali boshqarishga, qola­
versa, butun iqtisodiyotni rivojlantirishga katta t a ’sir ko'rsatadi.
«Bugungi kunning eng muhim vazifasi, - deb t a ’kidlaydi Prezidentimiz Islom Karimov, - hayotimizning barcha sohalarida, ayniqsa,
boshqaruvda, respublika miqyosida, viloyat, tum an, qishloq va
mahallalarni boshqarishda, tarmoq bo‘g ‘inlarini idora etishda yangicha fikrlaydigan, qiyin damlarda m a s ’uliyatni o ‘z zimmasiga oladigan, hayot bilan ham qadam yurishga qodir, iymoni pok, bilimdon, ishbilarm on odam larni topish, ularga ishonch bildirishdan
iborat».
Tayanch iboralar
M e n e jm e n t n a z a r iy a s i, m e n e jm e n t m u a m m o la ri, bozor
iqtisodiyoti, v a z ifa , tashk iliy -te xn ik a viy boshqaruv, ijtimoiyiqtisodiy boshqaruv, boshqaruv mehnati, izlanish usullari, bilish
uslubi, menejment uslublari.
18
M avzu bo‘yicha atam alar va test savollari
A tam alarni tanlash: A ustu nd agi har bir a tam a g a В ustundagi t a ’rifni tanlang. Natijani birgalashib m uhokam a qiling.
A
1. Bozor
2. Bozor maqsadi
3. M arketing
4. M enejm ent
5. M enejer
6. M enejm ent
predm eti
7. Tovar
8. Menejmentning
asosiy vazifasi
9. Fanning usuli
10. M enejm ent
va boshqa fanlar
В
a) dialektik, aniq, tarixiy, tizimli joylashish,
tizimli tahlil va boshqalar
b) ijtimoiy va tabiiy fanlar
d) m enejm ent qonunlarini, asoslarini va munosabatlarini o ‘rganish
e) faoliyatning m axsus turi, insoniy bilimlar
sohasi, m enejm ent vazifasi
f) m a ’lum insonlar qatlami, menejm ent ishlarini
am alga oshiruvchi ijtimoiy qatlam
g) alohida bozor munosabatlari hamda ishlab
chiqarish va iste’molchini bog'lovchi axborotlar oqimi majmui
h) bozor iqtisodiyotini boshqarish uchun kerak
b o ‘lgan biror m aqsadga yo'naltirilgan harakatlarning asos va nazariyalarini qayta ishlash
va shakllantirish
i) iste’molchi talablariga javob beruvchi ijti­
moiy yo'naltirilgan iqtisodni yaratish
j) tovar xaridorlarining majmui
k) zarurat yoki ehtiyojni qondira oladigan bar­
cha narsalar
V arian tlarn i tanlash: Berilgan savolga javob variantlarini
tanlang, sheriklaringiz bilan m uhokam a qiling va tanlagan javobingizni asoslang.
1. M enejm entning mohiyati quyidagilardan iborat:
a) q o ' y i l g a n m aqsadga erishish
b) bu m enejm ent haqidagi fan
c) bu vazifa, faoliyat turidir
d) bu inson bilimlari sohasi
19
2. M enejer bilan tadbirkor o ‘rtasida qanday farq bor?
a) menejer - bu tadbirkor
b) menejer - bu menejm ent faoliyatini amalga oshiruvchi shaxs
c) menejer - yangi ish tashkilotchisi
d) menejer - tavakkal qila oladigan inson
3. M enejm entning predmeti, fan sifatida a) menejm ent munosabatlari va uslublari, jihatlari va qonunlarini o ‘rganadi
b) odamlarda o'zini-o‘zi kamolga yetkazishga intilishni tarbiyalaydi
c) odamlarga m enejmentni o‘rgatadi
d) biror maqsadga yo‘naltirilgan nazariya va tamoyillarni ifodalaydi
4. Menejment mazmunini ifodalovchi eng muhim bo’limni aniqlang.
a) m enejm ent tizimi va tashkiliy funksiyalarni o'rganadi
b) kommunikatsiya va axborot muammolarini o‘rganadi
c) m enejm ent tamoyillarini ishlab chiqadi
d) menejm ent qarorini qabul qilish uslubiyatini ishlab chiqadi
5. M enejer qanday yangi bilimlarni egallashi kerak?
a) m atem atik modellashtirish
b) marketingni, tavakkalchilik qonunlari, m enejm ent, xo'jalik
huquqlari, ruxshunoslik
c) iqtisodiyot nazariyasi, statistika
d) m ehnat sotsiologiyasi
N azorat savollari
1. M enejm ent tushunchasi, uning mohiyati va maqsadi nimalardan iborat?
2. M en ejm ent nazariyasi fanining predmeti, qanday izlanish
uslublari mavjud?
3. M enejm ent subyekti va obyekti nima?
4. M enejm ent nazariy tomonlarining asosiy vazifalari nimadan
iborat?
5. «M enejment nazariyasi» kursining vazifalari va boshqa iqti­
sodiy fanlar bilan birgalikda rivojlanishini asoslang.
20
2-bob. MENEJMENT NAZARIYASINING
RIVOJLANISHI. MENEJMENTGA
ASOSIY MUNOSABATLAR
2.1. Qadim gi am aliyot — yan gi fan
2.2. M enejm entning fan sohasi sifatid agi evolyutsiyasi
2.3. Turli m aktablarni ajratish asosidagi yondashuvlar
2.4. Axloq fan larinin g rivojlanish m aktabi
2.5. Operatsiyalar tadqiqoti va m odellar
2.6. M enejm ent nazariyasi asoschilari
2.1. Qadim gi am aliyot — yangi fan
Bu bob menejment tafakkuri evolyutsiyasining ta ’rifini o ‘z ichiga olgan: menejment tizimlangan ilm-fan va kasb-hunar sifatida shakllanishidan a w a i u qanday rivojlanganligini ko'rsatadigan. Oldimizda turgan eng muhim masalalardan biri - bu menejmentni samarali
qilish uchun hech qanday universal usullar yoki q a t’iy tamoyillar
yo'qligini bilishdan iborat. Ammo, shunday yondashuvlar mavjudki, ular rahbarlarga tashkilot maqsadlarini samarali ravishda amalga
oshirish ehtimolini orttirishga yordam beryapti. Keyinchalik bayon
qilingan yondashuvlarning har biri bizning boshqaruv va tashkilotni
tushunib yetishimizga sezilarli darajada hissa qo'shgan. Shunday
qilib, bu bobni keyinchalik qator masalalarni ancha jiddiy va batafsii
ravishda ko‘rib chiqishning kirish qismi, shuningdek, boshqaruvga
bo'lgan qarashlarning qisqacha tushunchasi deb hisoblash mumkin.
Agar tashkilot muvaffaqiyatga erishmoqchi bo‘lsa, m enejment
funksiyalari bajarilishi shart. M enejm ent amaliyoti tashkilotlarga
o'xshash eski, bu uning haqiqatan ham qadimiyligini anglatadi.
Sanasi eramizdan avvalgi uch minginchi yillarni ko'rsatuvchi loydan qilingan taxtachalarda qadimgi S hum erning savdo-sotiqqa oid
bitimlari va qonunlari to ‘g ‘risida m a ’lumotlar yozilg^n, bu u yerda
m e n e j m e n t a m aliy o ti m a v ju d b o ‘l g a n lig in in g aniq isbo tidir.
Arxeologik qazilmalarga qarab bundan ham qadimiyroq tashkilotlar mavjud bo'lganligini, hatto qadimda insonlar tashkillangan guruhlar bo‘lib yashaganligini bilsa bo'ladi.
21
Ammo, qadimda m enejm enti mavjud bo'lgan tashkilotlar mazkur kitobda yoritilganlardan katta farq qiiadi. M enejm ent faoliyatning mustaqil sohasi sifatida faqatgina yigirmanchi asrda tan olingan. Keyinroq, biz qisman b o ‘lsa-da, buning sabablarini yoritishga
harakat qilamiz. Hozir esa, tashkilotlarning rivojlanishi va ularni
bosh qarish tarixi haqida, uiar qad im d a q anday bo'lganliklarini
ko'rsatish uchun qisqacha to ‘xtalib o'tamiz.
Qadimda yirik tashkilotlarning vujudga kelishi ular m enejm ent
darajalarini ajra ta olish m u m k in b o 'lgan rasm iy tu z ilm a g a ega
bo'lganliklarini aniq ko'rsatadi. Bobil osm a bog'lari, M achu Pikchu ink shahri va M isr piramidalari faqat muvofiqlashtirilgan, tashkillangan boshqarish natijasida paydo bo'lgan.
Iso tu g 'ilishid an ancha oldin yirik siyosiy tashkilotlar ham
mavjud bo'lgan. Buyuk Iskandar davrida ular Makedoniya, Fors,
keyinroq Rimdan Osiyo va Yevropagacha yoyilgan. Bu tashkilot­
lar rahbarlari - qirollar va generallar edi. Albatta, mavjud bo‘lgan
tashkilotlar faoliyatini t a ’m inlashga yordam bergan leytenantlar,
g'alla omborlari asrovchilari, podachilar va ish nazoratchilari, hududlar gubernatorlari va g ‘aznachilar ham bo'lgan.
Yillar o ‘tdi, b a’zi bir tashkilotlarni boshqarish ancha aniqlasha
boshladi va murakkablashdi, tashkilotlarning o ‘zi esa, borgan sari
kuchli va borgan sari barqaror bo‘la boshladi. Bunga yuzlab yillar
mavjud bo‘lgan Rim imperiyasi yaxshi misol boiadi. General va
ofitserlardan iborat aniq boshqaruv tuzilmasiga, armiyalarining diviziyalarga bo'linishiga, rejalashtirishga va intizomga ega bo'lgan
Rim legionlari, yomon tashkillangan Yevropa mamlakatlari, 0 ‘rta
Sharq davlatlari ustidan g'alabali yurish bilan o'tdi. Bosib olingan
hududlar Rimga bo'ysingan generallar boshqaruviga berilgan, Rim
bilan aloqani tezlashtirish uchun yo'llar qurilgan. Aloqa (biz buni
keyinroq batafsil ko'rib chiqamiz) bu tashkilot muvaffaqiyatining
eng muhim tarkibiy qismidir. Hozir ham ayrim joylarda ishlatilay o tg a n m a s h h u r y o i l a r im p e ra to r foydasiga soliq va to'lovlar
yig‘ishga yordam bergan. Undan ham muhimi, agar mahalliy aholi
yoki mahalliy m a ’m uriyat rim boshqaruviga qarshi bosh ko'tarsa,
yaxshi yo'llar m am lakat ichida joylashgan legionlarga chetda joylashgan provinsiyalar bilan tezda bog‘lanishga imkon bergan.
22
Zamonaviy m enejm ent ko'rinishlarining deyarli ham m a turlari,
shakllarini ular bilan sh u g 'ullan gan qadimgi yirik tashkilotlarda
ko'rishimiz mumkin, ammo, um um an olganda, u vaqtdagi menej­
m entning xarakteri va tuzilmasi bugungidan farqlanadi. Masalan,
rahbarlar va norahbarlar orasidagi mutanosiblik, o‘rta bo‘g ‘indagi
rahbarlar kamroq bo'lgan. Oldingi tashkilotlar muhim qarorlarning
deyarli barchasini o‘zlari qabul qiladigan yuqori bo‘g ‘indagi rahbarlarning kam sonli guruhlariga ega bo'lishiga intilganlar. Rahbarlik, ko'pincha, bir odam tomonidan amalga oshirilar edi, bu bir
aktyor teatriga o'xshar edi. Agar m enejm entning yuqori darajasidagi shaxs (bu, deyarli ham m a vaqtda, erkak kishi bo'lgan) Yuliy
Sezar yoki Adrian kabi yaxshi lider va hukmdor bo‘lsa, unda ham ­
ma narsa birmuncha silliq o‘tar edi. Hokimiyatga Neronga o ‘xshash
noshud rahbar kelganda, hayot zim-ziyoga aylanishi mumkin edi.
Eski va zamonaviy tashkilotlarni taqqoslash
Eski tashkilot
Zamonaviy tashkilot
Yirik ta sh k ilo tlarn in g kam soni,
gigant tashkilotlarning yo'qligi
R a h b a r la r n in g n is b a ta n k o ‘p
b o'lm ag an soni, o ‘rta b o 'g 'in rahbarlarining am alda yo'qligi
B o s h q a r u v ish i n o m e n e jm e n t
faoliyatidan ko'pincha ajralm agan va
bo'linm agan
F av q u lo d d a tijo ra t va n o tijo ra t
qudratli tashkilotlarning ko‘p sonliligi
R ahbarlarning, o 'rta b o 'g 'in rahbarlarining ko‘p sonliligi
M enejm ent guruhlari aniq tavsiflangan. M enejm ent ishi nom enejm ent
ishidan aniq idrok qilinadi va ajratiladi
Tashkilot uchun muhim qarorlarni
Tashkilotda rahbar lavozimini egallash ko'pincha tug'ilish huquqi bo'yicha qabul qilish qobiliyatiga ega b o 'lg an
yoki kuch ishlatish yo'li bilan am al­ ko‘p sonli kishilar
ga oshirilgan
Jam oa ishiga va oqilonalikka e’tibor
B u y ru q va in tu its iy a g a e ’tib o r
berish
berish
Tarixda bizning vaqtimizda boshqarilayotgan tashkilotlar kabi
boshqarilgan tashkilotlar mavjud bo'lgan. Bunga Rim katolik cherkovi
yorqin misol bo'ladi. Oddiy tuzilma: Papa, kardinal, arxiyepiskop,
yepiskop va prixodskoy svyashennik. Bu xristianlik asoschilari
2,3
tomonidan beigilab berilgan tuzilma hozirgi paytda ham muvaffaqiyatli ravishda ishlab turibdi va bugun paydo bo'lgan ko‘p tashki­
lotlar tuzilm asiga qaraganda ancha «zamonaviydir». Balki bu ayrim amaliy tashkilotlar ham, b u tu n xalqlar ham paydo b o ‘lib
y o ‘q bo'layotgan bir paytda Rim katolik cherkovining k o ‘p asrlar
davom ida gullaganining muhirn sababi bo'lsa kerak. Zam onaviv
harbiy tashkilotlar ham k o ‘p tom onlam a qadimgi Rim tashkilotlariga juda o'xshaydi. A m m o, qadim dagi b oshqaruv va tashkilotlar
zamonaviylaridan sezilarli darajada farq qiladi.
Garchi tashkilotlar, dunyo qancha mavjud bo'lsa, deyarli shuncha mavjud bo‘lsa-da, xali hech kim XX asrgacha tashkilotlarni
qanday qilib tartibli ravishda boshqarish ustida o ‘ylab ko'rm aganga
o'xshaydi. Insonlarni tashkilotlarni boshqarish emas, balki ulardan
toydalanib, ko'proq m ablag' orttirish, kuchli siyosiy hukmronlikka
ega bo'lish qiziqtirgan. H a tto tashkilotni samarali boshqarishdan
kelib chiqadigan pragmatik ko'rinishdagi manfaat ham m enejm ent
usullariga va vositalariga astoydil qiziqish u y g ‘ota olmagan.
XX asr boshlarida Robert Ouen ko‘p vaqtini boshqa insonlar
yordamida tashkilot maqsadlariga erishish muammolariga bag'ishladi.
U ishchilarga durust uy-joy berdi, ishchilarni ochiq-oydin va adolatli
baholash tizimini ishlab chiqdi va yaxshi ishi uchun qo'shim cha
ish haqi bilan moddiy rag'batlantirishni rivojlantirdi. 0 ‘z vaqti uchun
nihoyatda zo‘r bo'lgan ushbu novatorlik islohotlari rahbarlik roli
va voqelikning inson idrokiga noyob ravishda shiddat bilan kirib
kelishi b o ’ldi. Insonlar «bu ajoyib ijtimoiy tajriba»ni o'z ko'zlari
bilan ko'rish uchun uning Shotlandiyaning Nyu Lanark shahridagi
fabrikasiga kelishar edi. Ammo, fabrika g'oyat katta daromad keltirishiga qaramay, boshqa ishbilarrnonlar Ouenning islohotlarida aqli
rasolik ko'rishm agcn. Bilishimizcha, ularning hech biri undan o'rnak
olmagan.
B oshqarishga tizim la sh tirilg a n qarash
M en e jm e n tg a birinchi qiziqish 1911-yilda kuzatilgan. Xuddi
o'sha paytda F reierik U. Teylor, a n ’anaviy ravishda, menejm entni
ilm va tadqiqotning mustaqil sohasi deb tan olinishning boshlanishi
24
deb hisoblangan «Ilmiy boshqaruvning tamoyillari» degan kitobini
nashr etdi. Albatta, tashkilot maqsadlariga unumli ravishda erishish
uch un uni tizimlashtirilgan holda boshqarish tush un chasi darhol
paydo bo'lmagan. Bu konsepsiya uzoq muddat mobaynida, XIX asrning o'rtalaridan boshlab asrimizning 20-yillarigacha rivojlanib kelgan. M enejm entg a dastlabki qiziqishning asosiy kuchi Angliyada
boshlangan sano at inqilobi bo'lgan. Am m o, m e n e jm e n tn in g o'zi
tashkilotning rivojlanishiga va muvaffaqiyatiga jiddiy hissa qo'shadi
degan g'oya ilk bor Amerikada paydo bo'ldi.
Bir n e c h a om illar za m o n a v iy m e n e j m e n t n i n g vatan i neg a
aynan Amerika bo'lganini tu sh u n ish g a yordam beradi. Q o 'sh m a
S h ta tla r XX asr boshlarida inson o 'zining kelib chiqishi, millati
bilan bog'liq bo'lgan qiyinchiliklarni o ‘z.ining omilkorligini namoyon
qilib yengib chiqishini yaqqol nam oyon etgan yagona m am lakat
edi. O 'z taqdirini y axshilash ga intilgan millionlab yevropalikiar
XIX asrda A m erikaga ko'chib kelishdi, bu esa m e h n a ts e v a r insonlardan iborat bo'lgan g 'o yat k atta ish kuchi bozorini tashkil
etdi. Q o'sh m a S h ta tla r paydo bo'lganidan boshlab ta'lim olishni
xohlagan barcha insonlar uchun t a ’lim g'oyasini jiddiy ravishda
qo'llab kelgan. T a ’lim biznesda h ar xil rollarni, shu ju m lad an,
m e n e jm e n tn i intellektuallik bilan bajarishga qobiliyatli insonlar
sonining o'sishiga yordam berdi. Qurilishi XIX asr oxirida tugallangan tra n s k o n tin en tal tem ir yo'llar Amerikani dunyodagi e n g
yirik y agon a bozo rg a aylantirdi. Qiziq, o 'sh a p ay td a b iznesda
davlat m en ejm en ti deyarli m avjud em as edi. A ralashm aslik o'z
biznesi rivojining boshlarida m uvaffaqiyatga erishgan tadbirkorlarga m onopoiistlarga aylanishga imkon berar edi. Bu va boshqa
omillar yirik tarmoqlar, yirik korxonalarning tashkil topishini tezlashtirdi. B ularning ham m asi m en ejm en tn in g rasmiyatchilik usuliarini talab qilardi.
M enejm entning fan, ilmiy tadqiqot sohasi sifatida paydo bo'lishi
va shakllanishi, qisrnan katta biznes ehtiyojlariga javob, qisman
sanoat inqilobi davrida yaratilgan texnikaning afzalliklaridan foydalanishga urinish, qism an ishni bajarishning e n g samarali usul­
larini topish ishtiyoqida bo'lgan bir nechtagina qiziquvchan insonlarning yutug'i edi.
2.2. M enejm entning fan sohasi sifatidagi eyolyutsiyasi
M enejm entning ilmiy fan kabi rivoji birin-ketin oldinga qo‘yilgan
qator qadamlardan iborat bo'lmagan. To‘g ‘risi, bu - ko'pincha birbiriga mos bo'lgan bir necha yondashuvlar edi. M enejm ent obyektlari - bu texnika ham, insonlar ham edi. Demak, m enejment nazariyasidagi muvaffaqiyatlar m enejm ent bilan bog'liq bo'lgan matematika, muhandislik fanlari, psixologiya, sotsiologiya va antropologiya kabi boshqa sohalardagi muvaffaqiyatlarga bog'liq edi. Bu
bilim sohalarining rivojlanishiga qarab, menejm ent sohasidagi tadqiqotchilar, nazariyachilar va amaliyotchilar tashkilotlarning muvaffaqiyatiga ta ’sir qilgan omillar to'g'risida ko'proq bilib borishgan. M utaxassislarga bu ilmlar nega oldingi nazariyalar amaliyotdagi tekshiruvlarga bardosh bera olmaganligini tushunishga hamda m enejm entga yangicha yondashuvlar topishga yordam bergan.
Shu bilan bir paytda dunyo tez o'zgarishlar sahnasi bo'lib qolgan. Borgan sari ilmiy-texnik yangiliklar tez-tez va m a’noli bo‘la
bordi ham da h uk um atlar biznesga o'z m unosabatlarini q a t’iyroq
bildirishni boshladilar. Shu va boshqa omillar m enejm ent tafakkuri
vakillarini tashkilotga nisbatan tashqi aloqalar borligini chuqurroq
aniqlashga m ajbur etdi. Shu m aqsad uchun yangi yondashuvlar
ishlab chiqildi.
M e n e j m e n t g a y o n d a s h u v l a r . Hozirgi paytda m e n ejm en t
nazariyasi va amaliyoti rivojlanishiga jiddiy hissa qo'shgan to 'rtta
muhim yondashuv m a ’lum.
Vaqtga bog'liq davr
1885, 1920, 1930, 1940, 1950, 1960yillar va hozirgi payt
M enejm entda
m aktablar
Ilmiy menejm ent
yondashuvi
M a ’muriy yondashuv
Tartibli yondashuv
Vaziyatli yondashuv
Insoniy m unosabatlar
26
nuqtai nazaridan
yondashuv
Axloq haqidagi fan
nuqtai nazaridan
yondashuv
Miqdoriy usullar nuqtai
nazaridan yondashuv
M en ejm entg a jarayon
kabi yondashuv
M en ejm entning fan sifa tid a g i evolyutsiyasi
M en e jm e n td a har xil m aktablarni ajratish nuqtai nazaridan
yondashuv aslida to 'r tta har xil qarashlarni o ‘z ichiga oladi. Bu
yerda menejm ent t o ‘rt xil nuqtai nazardan ko'rib chiqiladi. Bu ilmiy
m enejm ent, m a ’muriy m enejm ent, insoniy m unosabatlar va axloq
haqidagi fan ham da m enejm ent ilmi yoki miqdoriy usullar maktablaridir.
J a r a y o n k a b i y o n d a s h u v m enejm entni o ‘zaro bog'liq bo'lgan
m enejm ent funksiyalarining uzluksiz qatori sifatida ko'rib chiqadi.
T a r tib li y o n d a s h u v d a rahbarlar tashkilotni o'zgaruvchan tashqi m uhit sharoitida har xil maqsadlarga erishishga qaratilgan in­
sonlar, tuzilma, masalalar va texnologiya kabi o'zaro bog'liq bo'lgan
elem entlar majmui sifatida ko'rib chiqishlari lozimligi t a ’kidlanadi.
V a z i y a i l i y o n d a s h u v m enejm entning har xil usullari yaroqHligi vaziyat orqali aniqlanishiga e ’tiborni jalb etadi. Tashkilotning
o'zidagi kabi tashqi m uhitda ham har xil om illarning juda ham
mo'lligi sababli tashkilotni boshqarishning yagona «eng yaxshi»
usuli mavjud emas. M uayyan vaziyatda eng samarali usul ushbu
vaziyatga ko'proq muvofiq bo'lgan usul hisoblanadi.
2.3. Turli m aktablarni ajratish asosidagi yondashuvlar
XX asrning birinchi yarmida to 'rtta aniq farqlanadigan m enej­
m ent tafakkuri maktablari o'z rivojini topdi.
27
Xronologik tartibda ular quyidagicha sanab o'tilgan: ilmiy m e­
nejment maktabi, m a ’muriy maktab, psixologiya va insoniy munosabatlar maktabi va m enejment fani maktabi (yoki miqdoriy m ak­
tab).
Ilm iy m enejm ent maktabi
1. Vazifani bajarishda yaxshiroq usullarni aniqiash uchun ilmiy
tahlilning ishlatilishi.
2. Vazifalarni bajarishda eng yaxshi mos keladigan ishchilarni
tanlab olish va ularning o'qishini t a ’minlash.
3. Vazifalarni samarador bajarishga zarur resurslar bilan ishchi­
larni t a ’minlash.
4. Unumdorlikni oshirish uchun moddiy rag'batlantirishni sistematik va to ‘g ‘ri ishlatish.
5. Rejalashtirishni va mulohaza qilishni ishning o'zidan ajratish.
M enejm entning klassik maktabi_____
1. M enejm ent tamoyillarini rivojlantirish.
2. M enejm ent funksiyalarini t a ’riflash.
3. Butun tashkilotning boshqaruviga tizimlashgan yondashuv.
Insoniy m unosabatlar va axloq fanlari maktabi_____
1. Qoniqqanlik va unum dorlikni oshirish uchun shaxslararo
m unosabatlar m enejm enti usullarini qo'llash.
2. H ar bir ishchining o'z salohiyatiga muvofiq to ‘la-to‘kis ishlati­
lishi m um kin bo'lgan tarzda insoniy axloq haqidagi fanlarning
tashkilotni boshqarishga va shakllantirishga qo'llanilishi.
M enejm ent fani m aktabi
1. Modellarni ishlab chiqish va qo'llash tufayli m enejm entning
m urakkab muomalalarini tushunishni chuqurlashtirish.
2. M urakkab vaziyatlarda qaror qabul qilayotgan rahbarlarga
yordam sifatida miqdoriy usullarni rivojlantirish.
Shu yo'nalishlar har birining eng q a t ’iy ishongan tarafdorlari
o'z vaqtida tashkilotning maqsadlariga eng samarali ravishda erishishga yo'l topdik deb o'ylaganlar. Keyinroq o'tkazilgan tadqiqotlar
va m aktablarning nazariy topilmalarini amaliyotda qo'llashga rauvaffaqiyatsiz urinishlar m enejm en t savollariga ko'pgina javoblar
kam g inag ina vaziyatlarda qism an to 'g 'ri bo'lganligini isbotladi.
28
S hunga qaramay, bu maktablardan har biri ushbu sohaga muhim
va sezilarli hissasini qo'shdi. Shu m aktablar doirasida vujudga kelgan aniq konsepsiyalar va usullardan, hattoki, eng progressiv zamonaviy tashkilotlar ham hozirgacha foydalanadi. Bizning maqsadimiz
- m en ejm en t tafakk urinin g evolyutsion xarakterini baholashga
yordam berish va ayrim usullar bir aniq vaziyatda muvaffaqiyatli
bo'lsa, boshqa v aziy a td a m uvaffaqiyatsiz b o ‘lishi m um km ligini
tu shu ntirish.
S huni tu s h u n ish kerak-ki, m a k ta b la r nazariya va am aliyot
masalalarida kesishadi va bir tashkilot doirasida mana shu ham m a
munosabatlar elementlarini topish mumkin.
Ilm iy m en ejm en t (1 8 8 5 —1 9 2 0 ). Ilmiy m en ejm en t F.U.
Teylor, Frenk va Liliya Gilbret ham da Genri G antt ishlari bilan
chambarchas bog'liq. Bu ilmiy m enejm ent m aktabining ijodkorlari
k u z a tis h , o 'lc h a s h la r, m a n tiq va tahlil ishlatib ko'p tarm oq li
o p e ra ts iy a la rn i m u k a m m a la s h tiris h m u m k in deb hisoblashgan,
shuningdek, ularni samarali bajarishga erishishga harakat qilganlar. Ilmiy m enejm entning birinchi uslubiy davri - ish mazmunini
tahlil qilish va uning asosiy komponentlarini aniqlashdir. Masalan,
Teylor irison turli o'lchovli belkurakda qancha tem ir ruda yoki
ko'mirni ko 'tara olishini g 'oyat sinchkovlik bilan o'lchagan. Gilbretlar esa m ikroxronom etrni ixtiro qildi. Ular uni kinokam era
bilan birga ishlatib, aniq operatsiyalarda qanday harakatlar bajarilishini va buning uchun qancha vaqt sarflanishini aniq bildilar. Olingan m a ’lum otlarga asoslanib ular ortiqcha harakatlarni bartaraf
qilish uchun ish operatsiyalarini o'zgartirgan va standart protseduralar va jihozlarni ishlatib ish samaradorligini oshirishga intilgan. Masalan, Teylor shuni aniqladi-ki, agar ishchilar 21 funt (8,6 kg
atrofida) sig'imli belkurak-kurakchalardan foydalansa, tem ir ruda
va ko'm irning maksimal miqdori oshirilishi mumkin. Oldingi tizimga nisbatan bu fenomenal yutuqni berdi.
Ilmiy menejm ent insoniy omilni e ’tiborsiz qoldirmasdi. Ishlab
chiqarish samaradorligini va ishlab chiqarish hajmini oshirishda
ishchilarni qiziqtirish maqsadida rag'batlantirishdan muntazam ravish­
da foydalanish shu m aktabning muhim hissasi bo'ldi. Shuningdek,
ishlab chiqarishda qisqacha dam olishlar va m uqarrar tanaffuslar
29
imkoniyati ham ko‘zda tutilgan edi, shu sababli, belgilangan topshiriqlarni bajarishga ajratilgan vaqt miqdori realistik va adolatli
belgilangan edi. Bu rahb ariy atg a ishlab chiqarishning bajarilishi
mumkin bo'lgan m e ’yorlarni belgilashga imkoniyat bergan va kim
belgilangan m inim um dan oshg an bo'lsa, ularga qo'shim cha haq
to'lanardi. Bu yondashuvda m uhim element shuki, kim ko'p ishlab
chiqarsa, o 'sha ko'p taqdirlanardi. Ilmiy m en ejm en tg a oid ishlar
mualiiflari ham o'zlari bajarayotgan ishlarga jismoniy va m a ’naviy
jihatdan mos keladigan insonlarni tanlashning muhimligini tan olardilar va ular, shuningdek, yo'qotishning ulkan ahamiyatini t a ’kidlab
o'tganlar.
Ilmiy m enejm ent, shuningdek, rejalashtirish va chuqur m ulo­
haza qilish funksiyalarini ishlarni haqiqatan bajarishdan ajratishni
himoya qilgan. Teylor va uning zamondoshlari m enejm ent bo'yicha
ish - bu aniq m utaxassislik va agar har bir ishchilar guruhi o'zi
muvaffaqiyatli qiladigan narsag a e ’tiborini m ujassam etsa, unda
tashkilot um u m an yutuqqa erishishini tan olganlar. Bu yondashuv
ishchilar o'z ishlarini o'zlari rejalashtiradigan eski tizimga keskin
qarama-qarshi edi.
Ilmiy m enejm ent konsepsiyasi keskin burilish bosqichi bo'lib
qoldi, shu tufayli m enejm ent ilmiy tadqiqotlarning mustaqil sohasi
kabi keng tan olindi. Birinchi bor omilkor rahbarlar va olimlar ilmfan va texnikada foydalaniladigan usullar va yondashuvlar tashki­
lot m aq sad la rig a erishish am aliyotida ham sam arali ishlatilishi
mumkinligini ko'rdilar.
Menejmentda klassik yoki ma’muriy maktab (1920—1950).
Ilmiy boshqaruv to'g'risida yozgan mualliflar o'z tadqiqotlarini asosan
ishlab chiqarish m enejm en tig a bag'ishlaganlar. Ular m enejm ent
bo'yicha past darajada samaradorlikni oshirish ustida ishlashgan.
M a ’muriy m aktabning vujudga kelishi bilan mutaxassislar tashki­
lot boshqaruvini um u m an m ukam m allashtirish uchun m un taza m
ravishda yondashuvlar ishlab chiqa boshlaganlar.
Teylor va Gilbret o'z faoliyatlarini oddiy ishchidan boshlagan
va bu, shubhasiz, ularning tashkilot bilan m enejm ent to'g'risidagi
t a s a w u r l a r i g a t a ’sir etg a n edi. Ulardan farqli ravishda, ko'proq
klassik m aktab kabi tanish bo'lgan m a ’muriy m enejm ent maktabi30
ning mualliflari katta biznesda m enejm entning oliy bo‘g ‘ini rahbarlari sifatida bevosita ish tajribasiga ega edilar. Ismi shu maktabning
vujudga kelishi bilan bogliq bo‘lgan va ba’zan m enejm entning otasi deb atashadigan Anri Fayol ko‘mir qazib oluvchi katta fransuz
kompaniyasiga rahbarlik qilgan.
Urvik Angliyada m enejm ent masalalari bo’yicha m aslahatchi
bo'lgan. A.K. Reyli bilan birgalikda ilmiy ishlarni yozgan Jeym s D.
M uni Alfred P. Sloun boshchiligida «Jeneral M otors» kompaniyasida ishlagan. Ilmiy m enejm ent nazariyasini yaratuvchilar kabi
klassik m aktabning tarafdorlari ham m enejm entning ijtimoiy jihatlari to‘g ‘risida unchalik tashvishlanmaganlar. Bundan tashqari, ularning
ishlari ilmiy uslubiyotga asoslanmagan holda m a ’lum darajada shaxsiy kuzatishlardan kelib chiqadi. «Klassiklar» tashkilotlarga porloq
kelajak nuqtai nazaridan qarashga harakat qilardilar, shuningdek,
ular tashkilotlarning umumiy tavsiflarini va qonuniyliklarini aniqlashga urinar edilar. Klassik m aktabning maqsadi m enejm entning uni­
versal tamoyillarini ishlab chiqishga, shu bilan birga, bu tamoyilarga amal qilish tashkilotni shubhasiz muvaffaqiyatga olib keladi degan g'oyaga asoslangan edi.
Bu tamoyillar ikkita asosiy jihatlarga to'xtalib o‘tadi. Ularning
biri tashkilot boshqaruvining oqilona tizimini ishlab chiqish edi.
Biznesning asosiy tamoyillarini aniqlab, nazariyotchi «klassiklar»
tashkilotni bo'linmalar va ishchi guruhlarga bo'lishning eng yaxshi
usulini topishlariga ishonch hosil qilganlar. Bu funksiyalar a n ’anaviy
bo'lib, moliya, ishlab chiqarish va m ark e tin g hisoblanar edi. Bu
bilan m enejm entning asosiy funksiyalarini aniqlash ham chambarchas bog'liqdir. Fayolning menejment nazariyasiga qo‘shgan asosiy
hissasi - u m enejm entni universal protsess kabi ko‘rib chiqdi, bu
protsess rivojlantirish va tashkil qilish kabi bir nechta bir-biri bi­
lan bog‘langan funksiyalardan iborat edi.
Klassik tam oyillarning ikkinchi kategoriyasi tashkilot tuzilm asining shakllanishiga va ishchilarni boshqarishga tegishli bo'lgan.
Bunga misol bo'lib yakkaboshchilik tamoyili xizmat qilishi mumkin,
shunga muvofiq inson faqatgina bitta boshliq tom onidan buyruq
olishi va faqatgina unga buysunishi kerak. Misolda Anri Fayolning
m enejm ent bo'yicha 14 ta tamoyillarining qisqacha bayoni keltiril31
gan, ulardan ko'plari, Fayol ularni birinchi bor ta ’riflab bergan paytdan beri sodir bo'lgan o'zgarishlarga qaramay, hozirgacha foydalidir.
Misol: Anri Fayolning m enejm ent tam oyillari1
1. M ehnat taqsim oti. Ixtisoslashtirish, odatdagidek, tabiiydir. M ehn at taqsim otining maqsadi shu tirishishda ishni ko‘p hajmda
va sifatliroq bajarishdir. B unga e ’tibor va kuchlar yo'naltirilgan
maqsadlar soni qisqarishi hisobiga erishiladi.
2. Vakolat va javobgarlik. Vakolat bu buyruq berish huquqi, javobgarlik esa uning qarama-qarshisining tuzuvchisidir. Qayerda
vakolat berilsa, u yerda javobgarlik paydo boiadi.
3. Intizom . Intizom firma va uning ishchilari o‘rtasida erishilgan bitim larga b o'ysunish va h urm atni ko'zda tutadi. Intizomiy
rasmiyatchilikni keltirib chiqaradigan firma va ishchilarni bog'lovchi
bu bitimlarni o'rnatish industriya rahbarlarining eng m uhim vazifalaridan biri bo'lib qolishi kerak. Intizom adolatli qo‘llaniladigan
sanksiyalarni ham ko'zda tutadi.
4. Y akkaboshchilik. Ishchi buyruqlarni faqat bevosita bir
boshliqdan olishi kerak.
5. Y o'nalishning birligi. Bir maqsad doirasida amalda b o ig an
har bir guruh yagona reja bilan birlashgan bo'lishi va bir rahbarga
ega bo'lishi kerak.
6. S h axsiy m an faatlarn in g um um iylarga bo‘ysu nish i.
Bir ishchining yoki ishchilar guruhining manfaatlari katta masshtabdagi kom paniya yoki tashk ilo tnin g m anfaatlaridan u stu n kelishi
mumkin emas.
7. X odim larni m ukofotlash. Ishchilarning vafodorligini va
madadini t a ’minlash uchun ular o'z xizmati uchun adolatli ish haqi
olishlari kerak.
8. M arkazlashtirish. M ehn at taqsimoti kabi markazlashtirish ham, odatdagidek, tabiiydir. Biroq, m arkazlashtirishning tegishli darajasi aniq sharoitga bog'liq holda o'zgaradi. Shuning uchun
markazlashtirish va markazlashtirilmaslik o'rtasida to'g'ri mutanosiblik
Щ епп Fayol. G eneral and Industrial M a n a g em en t (London: P itm an, 1949), pp.
2 0 -4 1 .
32
bo‘lishi to'g'risida savol tug'iladi. Bu e n g yaxshi joiz natijalarni
t a ’minlaydigan meyorlarni aniqlash muammosidir.
9. Skalyar zanjir. Skalyar zanjir - bu rahbarlik lavozimlarida
turgan shaxsiar qatori. Bu zanjir eng yuqori lavozimdagi shaxsdan
to past bo‘g ‘in rahbarigacha cho'ziladi.
10. Tartib. J o y h am m a narsa uch u n va h am m a narsa o ‘z
o ‘rnida.
11. A dolatilik. Adolatilik - bu yaxshilik va haqqoniyatlikning
birikuvidir.
12. Xodimlar uchun ish joyining barqarorligi. Kadrlarning
qo'nimsizligi tashkilotning samaradorligini pasaytiradi. Ish joyiga
yopishib olgan o ‘rtacha rahbar, albatta, o'z ish joyiga yopishib olma­
gan va tezda ishdan ketad igan m ash hu r, i s te ’dodli m enejerdan
afzaldir.
13. Tashabbus. Tashabbus reja ishlab chiqish va uni muvaffaqiyatli am alga oshirishni t a ’minlashni anglatadi. Bu tashkilotga
kuch va energiya beradi.
14. K orporativ ong. Ittifoq - bu kuch. Bu xodim larning
uyg'unligi natijasidir.
I n so n iy m u n o sa b a tla r m a k ta b i ( 1 9 3 0 —1 9 5 0 ). Ilmiy
m enejm ent maktabi va klassik m aktab psixologiya hali boshlang'ich
ho latd a bo'lgan pay tda vu jud ga kelgan. Ko'pchilik XX a s rn in g
boshida Freydning o ‘sha paytdagi yangi beixtiyorlik konsepsiyasini jiddiy ravishda gumon ostiga olgan edi. Buning ustiga psixologiya
bilan qiziqqanlar kam dan -k am m en e jm e n t bilan qiziqardilar va
o ‘sha paytda inson ongi to'grisida mavjud bo'lgan kamchilik bilimlar m eh nat faoliyati m uam m olari bilan aslo bog'liq bo 'lm agan edi.
Demak, garchi ilmiy m enejm ent va klassik y ondashuv mualliflari
inson omilining m ohiyatini tan olsalar-da, ularning baxslari adolatli to'lov, iqtisodiy rag'batlantirish va rasm iy funksional munosabatlarni o 'rn a tish bilan chegaralanardi. Insoniy m u n o s a b a tla r
u ch u n harakat insoniy omilni tashkilot sam aradorligining asosiy
e le m e n ti sifatida t o 'l a a n g l a s h g a qodir b o 'im a s lik k a ja v o b a n
tug'ildi. U klassik y o n d a s h u v kam chiliklariga reaksiya sifatida
pay do b o 'lg a n i sabab li in so n iy m u n o s a b a t l a r m a k ta b i b a ’zan
neoklassik m aktab deb ataladi.
33
i n s o n i y m u n o s a b a tla r uchun h a r a k a t. Menejmentda insoniy
m unosabatlar maktabini rivojlantirishda ikki olim - Meri Parker
Follett va Elton Meyoni eng nufuzli insonlar deb aytish mumkin.
Ayni miss Follett birinchi bo'lib m en ejm entn i «boshqa shaxslar
yordamida ish bajarilishini t a ’minlash» sifatida aniqlab berdi. Xotornda joylashgan «Vestern Elektrik» zavodida Elton M eyo tomonidan o'tkazilgan m ashhur sinovlar menejm ent nazariyasida yangi
yo'nalishlar ochdi. Meyo shuni aniqladi-ki, ilmiy menejm ent maktabining vakillari o'ylaganidek puxta ishlab chiqilgan ish operatsiyalari
va yaxshi ish haqi har doim m eh nat unum dorligining oshishiga
olib kelm ag an . Inson lar o 'rta s id a g i m u o m alalar vaqtida paydo
bo'ladigan kuchlar rahbarning s a ’yi harakatlaridan ustu n kelishi
mumkin bo'lgan va tez-tez ustun kelgan ham. Ba’zan ishchilar rah­
barning istagiga va moddiy rag'batlantirishga qaraganda ko'proq
guruhlaridagi hamkasblarining taziyqlariga javob berardilar. Abraxam
Maslou va boshqa psixologlar tomonidan keyinroq o'tkazilgan tadqiq o tla r bu h o d is a n in g sab a b la rin i a n iq la s h g a y o rd a m berdi.
M aslouning fikricha inson harakatining motivi, ilmiy m enejment
maktabining tarafdorlari va izdoshlari hisoblaganlaridek, asosan, iqtisodiy kuchlar emas, balki pul yordamida faqatgina qisman va bilvosita qoniqtirilishi mumkin bo'lgan turli ehtiyojlar bo'lgan.
Shu xulosalarga asoslanib, psixologik m aktab tadqiqotchilari,
agar rahbariyat o'z ishchilariga katta g'amxo'rlik ko'rsatsa, unda
ish sam aradorligining o'sishiga olib keladigan ishchilarning qoniqarlilik darajasi ham o'sishi kerak deb taxm in qilganlar. Ular
bevosita boshliqlarning samaraliroq harakatlarini, ishchilarga beradigan maslahatlari va ularga ishda kengroq muloqotda bo'lish imkoniyatlarini o'z ichiga olgan insoniy m unosabatiarni boshqarish
usullaridan foydalanishni tavsiya qilganlar.
2.4. Axloq fan larin in g rivojlanish m aktabi
Psixologiya va sotsiologiya kabi fanlarning rivojlanishi va tadqiqot usullarining mukammallashishi Ikkinchi jahon urushidan so'ng
ish joyidagi axloqni o'rganishni yuqori darajada va jiddiy ravishda
ilmiylashtirdi. Ahloqiy bexivioristik yo'nalish rivojining keyingi davri
34
eng yirik namoyandalari ichida Kris Ardiris, Lensis Laykert, Duglas
M ak Gregor va Frederik Gersbergni birinchi navbatda eslatib o ‘tish
mumkin. Bu va boshqa tadqiqotchilar ijtimoiy o ‘zaro t a ’sirning,
m otivatsiyalarning, hokimiyat xarakteri va obro'sining, tashkiliy
tuzilmalarning, tashkilotlardagi kommunikatsiyalarning, liderlikning,
ish m azm uni o'zgarishining va ishchi hayoti sifatining turli jihatlarini o'rganishdi. Biz ularning ishlari bilan tegishli m avzularga
bog'liq holda keyingi boblarda tanishib o'tamiz.
Axloq fanlari maktabi, eng avvalo, shaxslararo m unosabatlarni
yo‘iga qo'yishda m ujassam langan insoniy m unosabatlar maktabidan
sezilarli darajada uzoqlashdi. Yangicha yondashuv yuqori darajada
ishchiga o‘z imkoniyatlarini tashkilotlarni tashkil qilish va ularni
boshqarishda axloq fanlari konsepsiyalarini qo'llash asosida anglashga yordam berishga intildi. Umumiy qilib aytganda, bu maktabning
asosiy maqsadi insoniy resurslarning samaradorligini oshirish hisobiga tashkilotning samaradorligini oshirish edi.
Axloqiy yondashuv shunchalik m ashhu r b o ‘ldi-ki, 60-yillarda
m enejm ent sohasini butunlay qam rab oldi. Oldingi m aktablar kabi
bu yondashuv m enejm ent muammolarini «yagona eng yaxshi usul»
bilan hal qilishni himoya qildi. U ning bosh postulati shundan ibo­
rat b o ‘lgan-ki, axloq fanining t o ‘g ‘ri ishtatilishi har doim ayrim
ishchining kabi, butun tashkilotning ham ishi samaradorligini oshirishga yordam beradi. Biroq biz buni kitobning so'nggi qismida ko'ramiz,
ish m azm unini o ‘zgartirish va ishchining korxona m en ejm entida
ishtirok etishi kabi usullar faqat ayrim ishchilar uchun va ayrim
vaz iy a tla rd a sam arali boTadi. S h u n d a y qilib, bixevioristik yondashuvning ko‘pgina m uhim ijobiy natijalariga qaram asdan, u ba’zan
uning tarafdorlari o'rganib chiqqan vaziyatlardan farq qilgan vaziyat­
larda asossiz bo'lib qolgan edi.
M enejm ent fan i yoki m iqdoriy yon d ash u v (1 9 5 0 -y illardan hozirgi vaq tgach a). M atem atika, sistematika, muhandislik fanlari va ular bilan bog'liq bo'lgan ilm sohalari m en e jm e n t
nazariyasiga jiddiy hissa q o ‘shgan. Ularning t a ’sirini ishni tahlil
qilishda Frederik U. Teylor tomonidan ilmiy usulning qo'llanishida
kuzatish mumkin. Biroq, Ikkinchi jahon urushigacha m enejm entda
miqdoriy usullar yetarli darajada q ollanilm agan. Inglizlar nemis35
larning havo hujumlari vaqtida y o ‘q qilinishiga yo‘l qo'ymaslik uchun
o'zlarining cheklangan miqdordagi jangovar qiruvchi samolyotlari va
havo hujumiga qarshi mudofaa vositalaridan samarali ravishda foydalanish usulini qidirib topishlari kerak edi. Keyinchalik, ittifoqchilar desantini Yevropaga tushirishni t a ’minlash bo'yicha harbiylar
yetkazib berishning samaradorligini maksimallashtirish usulini qidirishga to'g'ri keldi. Operatsiyalar tadqiqoti umumiy nomi ostida
guruhlangan miqdoriy usullar shu muammoni va suvosti kemalari
urushi hamda yapon portlarini minalash kabi muammolarni yechish
uchun qo'llanilgan edi.
2.5. O peratsiyalar tadqiqoti va m odellar
0 ‘zining mohiyati bo'yicha, operatsiyalar tadqiqoti - bu ilmiy
tadqiqot usullarini tashkilotning operatsiyalar bo'yicha muam m olariga qo'llashdir. M uam m o qo'yilgandan so'ng, operatsiyalar tad ­
qiqoti bo'yicha m utaxassislar guruhi vaziyat modelini ishlab chiqa­
di. Model - bu voqelikni ko'rsatish shaklidir. Odatda, model voqelikni soddalashtiradi yoki uni abstrakt ravishda ko'rsatadi. M odel­
lar m urakkab voqelikni tushinishni osonlashtiradi. M asalan, yo'l
kartasi joylarda fazoviy o'zaro nisbatlarni tushunishni yengillashtiradi. Bu modelsiz kerakli joyga yetib borish ancha qiyin bo'lar edi.
Sinov va xatolar usuliga tayanishga to'g'ri kelardi. Xuddi shunday
operatsiyalar tadqiqotida ishlab chiqilgan modellar ham ko'rib chiqiladigan o'zgaruvchilar sonini boshqarishni imkoni bo'lgan miqdorgacha qisqartirib, m urakkab muammolarni soddalashtiradi.
Modelni ishlab chiqqandan keyin o'zgaruvchilarga miqdoriy
qiymatlar beriladi. Bu har bir o'zgaruvchini va ular orasidagi nisbatni obyektiv holatda taqqoslashga va t a ’riflashga imkon beradi.
M enejm ent fanining muhim tavsifi - bu og'zaki mulohazalar va
t a ’rifiy tahlillarni modellar va sonli qiymatlar bilan o'zgartirishdir.
Ehtimol, miqdoriy usullarning m enejm entda qo'llanishiga kompyuterla rn in g rivojlanishi eng kuchli turtki bo'ldi. K om pyuter ope­
ratsiyalar tadqiqotchilariga voqelikka juda ham yaqinlashadigan va
juda aniq bo'lgan yanada m urakkablashib boradigan m a tem atik
modellarni yaratishga imkon berdi.
36
M iqdoriy yondashuvning ta ’siri. M enejm ent fanining yoki
miqdoriy yondashuvning t a ’siri bixevioristik yondashuv t a ’siridan
ancha kamroq edi, chunki, qisman, rahbariarning ko‘pchiligi har
kuni operatsiyalar tadqiqoti predmeti bo'lgan m uam m olarga qaraganda inson axloqi va insoniy munosabatlar muammolariga ko'proq
duch keladi. Bundan tashqari, 60-yillargacha ozgina rahbariarning
m urakkab miqdoriy usullarni tushunish va ulam i qo'llash uchun
yetarli t a ’limi b o 'lgan. Am m o, hozirgi vaq td a bu v az iy a t tez
o'zgaryapti, chunki ko'pdan-ko'p biznes maktablari miqdoriy usul­
lar va kompyuterlarni qo'llash kurslarini taklif etishyapti.
2.6. M enejm ent nazariyasi asoschilari
M en ejm en t nazariyasining asoschilari Teylor, Ford, Gilbert,
Emerson, Fayol va boshqalardir. Menejment nazariyasining tarixan
dastlabki yo'nalishi «klassik» (an’anaviy) maktab nomini olgan. Bu
m aktabning vujudga kelishida amerikalik muhandis va tadqiqotchi
Frederik Teylorning xizmati katta. Teylor xizmat pog'onasining bar­
cha darajalarini AQShdagi Bestlegemdagi yirik metallurgiya korxonasining kichik xizmatchisidan boshqaruvchisigacha bo'lgan lavozimlarni egallagan. U birinchilar qatorida ishlab chiqarishning ayrim
jarayonlarini tashkil etish hamda butun korxonani boshqarishga ilmiy
yondoshishni qo'lladi. Uning «Korxonani ilmiy boshqarish asoslari»,
«Menejmentni ilmiy tashkil etishning tamoyil va usullari», «Sanoat
korxonalarini m a ’muriy-texnikaviy tashkil etish» kabi mashhur asarlari xorijda chop etilgan ishlab chiqarishni boshqarishni ilmiy tashkil
etish bo'yicha adabiyotlarning katta to'plamiga asos soldi. Teylor
mehnat jarayonlarini maxsus funksional boshqarish zarurligini asoslab berdi, jismoniy mehnat bilan bir qatorda ishlab chiqarishni tash­
kil etishni tarkibiy unsurlarga ajratib ko'rsatishga harakat qilgan
holda ishlangan sxemada o'lda-jo'lda, pala-partish ishlash mumkin
emasligi, har bir narsa oldindan qilingan, ishning barcha shartlari va
usullari oldida aniq, belgilangan bo'lishi aks ettirilgan.
Teylor kishi aql-zakovatiga katta e ’tibor bergan. Masalan, u
korxona ustasi quyidagi to'qqiz sifatga ega bo'lishi kerakligini
t a ’kidiagan:
37
1. Aql-zakovatga.
2. M a ’lum m a ’lumotga.
3. Ish tajribasiga.
4. Odobga.
5. G 'ayratga.
6. Ziyraklikka.
7. Halollikka.
8. To'g'ri fikr yuritishga.
9. Yaxshi salomatlikka.
Shu bilan birga Teylor bu sifatlarning barchasiga ega bo'lgan
kishini topish juda mushkul ekanligini aytgan. Ko‘pchilik faqat uchta
sifatga ega bo'ladi - ular oddiy ish haqi to'lanadigan ishga olinishi
mumkin. Bu sifatlarning t o ‘rttasiga ega bo‘lgan kishi nisbatan k o ‘p
haq to'lanadigan ishga olinishi kerak. B esh ta sifatni o'zida jam
etgan kishini topish ancha mushkul, olti, yetti, sakkiz sifatga ega
kishini topib bo'lmaydi. Agar yuqorida sanab o'tilgan to'qqiz sifat­
ga ega bo'lgan kishi topilsa, uni u sta lavozimiga emas, boshqaruvchi lavozimiga qabul qilish lozim. Teylor, ayniqsa, ish joyiarini
tashkil etish, ishlashning maqbul usullarini tanlash, aniq vazifalar­
ni belgilash, kishilarni to 'g'ri tanlash va ishga qo'yishga alohida
a h a m iy a t berard i. U to m o n id a n ishlab c h iq arish n i b o sh qarish
bo'yicha qator tavsiyalar ishlangan. M asalan, u m enejm ent bo'yicha
faoliyatning 8 ta vazifasini ajratib ko'rsatgan:
1. Ishlarni bajarish va taqsimlash tartibi.
2. Chizmalar va qo'llanmalarni tuzish.
3. Vaqtni m e ’yorlash va m ehnatga haq to'lash.
4. Intizomga rioya qilish.
5. Ish uslublarini belgilash.
6. Uskunalar ish tartibiga rioya qilish.
7. Uskunalarni t a ’mirlash va saqlash.
8. Sifatni nazorat qilish.
Teylorning funksional m enejm ent tizimi hozirgi davrda sanoatda
q o 'l l a n m a s a - d a , m e n e j m e n t ja ra y o n in i fu n k s io n a l t a q s i m la s h
g'oyasidan m en e jm e n tn in g tartibli (lineyniy) tizimidan ham foydalaniladi. Teylor m a ’m uriyat va t a ’minlovchi ijtimoiy jihatlarni
hisobga olishi muhimligini t a ’kidlab, bu ishlab chiqarishni tashkil
38
etish va m enejm entning muhim tamoyillaridan biri ekanligini aytgan. U ijtimoiy demagogiya usullarini inkor etmay, ulardan foydalanishni tavsiya qilgan. U ishchilar va tadbirkorlar o'rtasida «sinfiy
hamji-hatiik»ni t a ’minlash, uiar o ‘rtasida munozaraga yo‘l q o ‘ymaslik
zaruriyatiga tayangan va uni m enejm entning eng muhim vazifalaridan biri deb hisoblagan. Teylorning fikriga ko'ra, bunday vazifani
faqat ilmiy jihatdan tashkil etilgan menejment tizimi - menejment nazariyasigina hal etishi mumkin.
Teylorizm ilmiy m enejm ent harakatini boshlab berdi. Bu harakat
AQShni qamrab olib, boshqa kapitalistik mamlakatlarga ham yoyildi.
Teylor tizimi ilmiy m enejm entning rivojlanishi uchun asos bo‘lib
xizmat qildi.
Iqtisodiyotni boshqarish sohasining yana bir yirik nazariyotchisi
G arrington Em erson ( 1 8 5 3 - 1 9 3 1 ) edi. U «Unum dorlikning o‘n
ikki tamoyili» asarini yozib, bu asarda birinchi bo'lib inson faoliyatini
m aqbullashtirishga qarashlar tizimini bayon qilib berdi. Emerson
quyidagi tamoyillarga asoslangan maksimal m ehnat unumdorligiga
erishish usulini ishlab chiqdi.
1. Aniq belgilangan g ‘oya va maqsadlar.
2. Aqli rasolik.
3. Asosli maslahat.
4. Q a t’iy intizom.
5. Xodimlarga nisbatan adolatli munosabat.
6. M arkazlashtirish.
7. Tezkor, ishonchli, to ‘liq, aniq va doimiy hisob.
8. M e ’yor va tartib.
9. Sharoitni normallashtirish.
10. Operatsiyalarni m e ’yorlash.
11. Yozma standart qo‘llanmalar.
12. Unumdorlik uchun rag'batlantirish.
0 ‘z xulosalariga qo‘shimcha qilib m enejm ent uslubini bayon
qilish bilan muallif klassik konsepsiyaga salmoqli hissa qo'shdi.
Sanoat korxonalarini tashkil etish va m enejm ent masalalarini
o'rgangan yana bir amerikalik iqtisodchi Gamilton Cherch (1866—
1936) o‘z diqqat e’tiborini menejmentning umumiy nazariy tamoyillariga qaratdi. Amerikalik boshqa nazariyotchilardan farqli G.Cherch
39
tayyor qonun-qoidalarni tavsiya qilmagan. U barcha sanoat korxonalarini boshqarishning umumiy nazariy tamoyillarini belgilab. me­
nejmentning umumiy vazifalari bilan uni tashkil etish tamoyillarini
ko'rsatib berdi. 0 ‘zining «Ishlab chiqarishni boshqarish asoslari»
kitobida m en ejm en t vazifalarining quyidagi tasnifini bayon qilib
bergan: loyihalashtirish, u sk u n a bilan t a ’m inlash, buyuruvchilik,
hisob va amalga oshirish. G.Cherch kitobining ayrim nazariy qoidalari hozirgi davrda ham ilmiy va amaliy qim matga egadir.
Ilmiy m enejm entning rivojlanishiga hisob va rejalashtirishning
chizma usulini ishlab chiqqan Genri G ant (1 8 6 1 -1 9 1 9 ) va ishini
maqbullashtirish uchun standart harakatlarni qo'llab ayrim ishlarni bajarish usullarini taklif etgan Frenk Gilbert (1868-1924) salmoqli
hissa qo'shgan.
Shuningdek, m enejm ent nazariyasiga fransuz muhandisi Anri
Fayol m uhim hissa qo'shgan, u m enejm ent vazifalarini, m aqbul­
lashtirish - oldindan k o ‘ra olish, tashkil etish, buyurish, kelishuv,
naz o rat qilishga te n g la s h tirg a n . 1916-yilda un in g «U m um iy va
sanoat boshqaruvi», 1924-yilda «Mehnatni ilmiy tashkil etish» va
«Ijobiy m enejm ent» asarlari chop etildi.
Genri Ford ishlab chiqarish korxonalarini boshqarishning tashkiliy-texnikaviy tamoyillarini yaratgan. Fordizm faqat m enejm ent
texnikasi va tashkil etish rivojlanishida emas, balki m ehnat unumdorligi o'sishida ham yangi bosqich boldi. Ford ham Teylor singari kam x arajat bilan yuqori m e h n a t unum dorligiga erishishni
maqsad qilib qo‘ygan bo‘lsa-da, unga boshqa y o ‘l bilan erishishga
harakat qildi. Teylor inson mehnatini tashkil etishga alohida e ’tibor
bergan bo'lsa, Ford texnika, texnologiya, ishlab chiqarishni takomillashtirishga e ’tibor bergan.
S hun day qilib, Teylor va un ing izdoshlari burjua boshqaruv
nazariyasi rivojlanishining m en ejm en t konsepsiyasi vujudga kelgan X IX -X X asrlar chegarasidan XX asrning 20-yillarigacha davom
etgan davrni qamrab olgan birinchi bosqichi namoyandalaridir.
XX
asrning 20-yillaridan menejment rivojlanishining yirik kap
talistik ishlab chiqarish ehtiyojlariga asoslangan yangi bosqichi
boshlandi. N a zariyotch ilar Teylorizmni n isbatan m o slashu vch an
tizim bilan alm ashtirish ga harakat qildilar. Ular m en ejm en tn in g
40
sotsiologik va psixologik jihatlariga e ’tibor berib, ularni ilmiy m e­
nejm ent tarkibiga kiritdilar.
«Klassik» m aktabga xos bo‘lgan inson omilini hisobga olmaslik, kishilar faoliyati sabablariga soddalashtirisn nuqtai nazaridan
yondashish amerika m enejm ent nazariyasida yangi yo'nalish - «in­
son m unosabatlari» m aktabi vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Bu
yo'nalishning asoschilari - amerikaliklar E. Meyo, F. Rotlisberger,
Dj. Lizli va boshqaiardir.
G arvard universiteti professori E. M ey o «inson m u n o s a b a t­
lari» nazariyasini ilgari surdi. U ning g'oyalari mohiyati shunda-ki,
m ehnat jarayonida psixologik va ijtimoiy omillar yetakchi ahamiyatga ega. Shu sababli, M eyoning fikriga ko‘ra, ishlab chiqarish va
m en ejm entn ing barcha m uam m olariga inson munosabatlari nuqtai
nazaridan qarash lozim. Bu nazariya insonning m a ’lum ijtimoiy va
psixologik ehtiyojlarini qondirish yo'li bilan uni yanad a unum li
m ehnat qilishga rag‘batlantirishi mumkin degan g ‘oyaga asoslangan.
Bu m a k ta b n in g yan a bir n am o y an d a si D. M a k G re g o rn in g
m enejm entni tashkil etishga 2 xil yondashuvi mavjud:
- majburlash va ra g ‘batlantirish usullari;
- tashabbuskorlik va mustaqillikni iloji boricha namoyon qilish
uchun sharoit yaratish.
Bu n azariy anin g asosiy jihati shunda-ki, «inson m u n o sa b a t­
lari» maktabi vakillari ijtimoiy muammolarni butun jamiyat miqyosida emas, balki alohida korxona miqyosida hal etadilar. M ehn atkashlar ijtimoiy ahvoliga m ajm uiy ravishda hal etilishi lozim bo'lgan
ijtimoiy-iqtisodiy m uam m o sifatida emas, balki kishilarning guruhiy munosabatlari sifatida qaralgan.
«Emperik» (pragm atik) m aktab m enejm ent zarurligini um um an
inkor etib, ochiq emperizmni targ'ib qiladi. U m en ejm en tn in g maqsadi - rahb arlik qilish b o 'y ich a ijobiy ta jrib a va aniq x ato larn i
o'rganishdan iborat, deb t a ’kidlaydi. Bu m aktab vakillari kamroq
nazariy m aslahatlar berib, ko'proq aniq vaziyatlarni tahlil etish
bilan shug'ullanish kerak deydilar. Albatta, tajriba o'rganish juda
muhim. Lekin faqat amaliyotga asoslanib m enejm entni shakllantirish mumkin emas. «Emperik» m aktabning en g yorqin namoyandalari - T. Draker, R. Devis, L. Nyum an, D. Miller va boshqaiardir.
41
Yuqorida sanab o'tgan xorijiy m enejm ent maktablarining eng
asosiy kamchiligi har tomonlama chuqur o'rganilmaganligidir. Bu
yangi yo'nalish - «ijtimoiy tizimlar» maktabi vujudga kelishiga turtki bo‘ldi. Uning en g taniqli namoyandalari D. March, G. Saymon,
A. Etsioni va boshqalardir. «Ijtimoiy tizimlar» maktabi «inson munosabatlari» maktabi xulosalariga asoslanib, korxonaga o'zaro bog'liq
va o'zaro ta ’sir ko'rsatuvchi omillar majmuidan iborat majmuiy tizim
sifatida qarab, insonni bu omillarning biri deb hisoblaydi. Sotsiologlarning katta guruhi sanoat sotsiologiyasi sohasida tadqiqot olib
boradilar. «Ijtimoiy tizim» maktabi o‘zidan aw algi maktablarga nisbatan keng ko‘lamdagi muammolarni hal etishga, menejment nazariyasini yaxlit holga keltirishga intiladi. Lekin menejment nazariyasini
tuzishga intilish uni hozirgi kapitalistik dunyo sharoitidan uzoqlashib
ketishiga va natijada uning unchalik keng yoyilmasligiga olib keldi.
Agar «klassik» maktab namoyandalari nizolarni moddiy rag'batlantirish yoki jihozlash yo‘li bilan, «inson munosabatlari» maktabi
ishlab chiqarish jarayonini adolatli qilish y o ‘li bilan hal etishni
taklif qilgan bo‘lsalar, «ijtimoiy tizimlar» maktabi tashkilotda nizolarning mavjud bo'lishi uning tabiatidan kelib chiquvchi holat
deb hisoblab, asosiy vazifa nizolar va ularning oqibatini yumshatishdan iborat deb t a ’kidlaydilar.
50-yillarning boshida m enejm ent nazariyasi rivojlanishiga «yan­
gi» m aktab katta t a ’sir ko'rsatdi. U m enejm entga aniq fanlar uslub
va usullari - qarorlar qabul qilishni m atem atik modellashtirish,
m atem atik mantiq, dasturlash, iqtisodiy jarayonlarni m atem atik
modellashtirish usullarini joriy qilish bilan ajralib turadi. «Yangi»
m a k ta b n in g e n g yorqin n a m o y an d a lari - R. Akkof, L. Kleyn,
V. Lyus va boshqalardir. Bu m aktabning shakllanishi kibernetika
va jarayonlarni o'rganishning rivojlanishi bilan bog'liqdir. Jarayon­
larni o'rganish zaxiralar, resurslar taqsimoti, eskirgan uskunalarni
almashtirish, maqbul ravishda rejalashtirishni boshqarishni m atem a­
tik m odellashtirish bilan bog'liqdir. Keyinchalik «yangi» m aktab
tarkibida mustaqil fan - menejment qarorlarini qabul qilish nazariyasi
shakllandi. Xorijiy menejm ent rivojlanishining qisqa tavsifi m enej­
mentni takomillashtirish yangi usullari va shakllarini izlash uzluksiz davom etganligidan da’lolat beradi.
42
«Yangi» m aktab - bu «ijtimoiy tizimlar» m aktabining mantiqiy
davom idir.
Rossiyada m enejm ent fani XX asrning 20-yillaridan boshlab
shakliana boshladi. Bu davrda m ehnat va m enejm ent muammolariga b a g ‘ishiangan o'nlab jurnallar, jumladan, «Boshqaruvni tashkil
etish», «Mehnatni tashkil etish», «Boshqaruv texnikasi», «Xo‘jalik
va boshqaruv» kabi oynomalar nashr qilindi, xorijiy ishlab chiqarish­
ni tashkil etish va m enejm ent bo'yicha m utaxassislarning asarlari
rus tiliga tarjima qilindi. 1921 -yilda M arkaziy m ehnat instituti tashkil
etildi.
M enejm ent nazariyasi va amaliyotiga katta hissa qo'shgan taniqli oiim - Aleksey Kapitanovich G astev ( 1 8 8 2 - 1 9 4 1 ) edi. Uning
«Qanday ishlamoq kerak?», «Mehnatni m e ’yorlash va tashkil etish»,
«Mehnat qo'llanmalari», «Madaniyat qo'zg'oloni». «Ishlab chiqarishni
M M I usullari bilan tartibga solish» kitoblari nashr etildi. A.K. Gastev
rahbarligi ostida M M Ida m ehnatni tashkil etishning yangi usullari­
ni o'rganish, loyihalash va joriy qilish, turli m utaxassislikka ega
ishchilarni o'q itish va m alakasini o sh irish n in g m aqbul tizimini
yaratish bo'yicha salmoqli ishlar am alga oshirildi. A.K. G a ste v
asarlari juda k atta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega, u tomonidan
ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar hozirgi davrda ham dolzarbdir.
M ehnatni ilmiy tashkil etish va m enejm ent fanining yana bir tashabbuskori - Platon Mixaylovich Korjensev (1 8 8 1 -1 9 4 0 ). P.M. Kerjensev 1923—1924-yillar davomida Butun Ittifoq m ehnatni tashkil
etish Kengashi prezidiumi a ’zosi bo'lgan va «Pravda» gazetasida
ishlagan. Bu yillar davomida u «Mehnatni ilmiy tashkil etish», «Tash­
kil etish tamoyillari», «Vaqt uchun kurash», «O'zingni o ‘zing tash ­
kil et» singari asarlarini yozdi. P.M. Korjensev tom onidan tavsiya
etilgan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni standartlash, m ehnat
sharoiti, moddiy vositalardan to'g'ri foydalanish haqidagi takliflar
juda dolzarb edi.
M ehnatni tashkil etish va m enejm ent nazariyasiga bu muammo bo'yicha tadqiqot olib borgan P.A. Popov, O.K. Erm anskiy va
boshqalar ham salmoqli hissa qo'shganlar.
Davlat va iqtisodiyotni boshqaruv nazariyasining ayrim jihatlari sharqn ing iqtisodiy g'oya rivojlanishiga hissa q o'shgan yirik
43
alloma va davlat arboblari - Farobiy, Ibn Sino (IX -X asr), Hos
Hojib (X I-X II asr), Amir Temur, Ibn Xoldun (XIII-XIV asr). Bobur,
Alisher Navoiy asarlarida yoritilgan.
X ulosa
Menejment ilmining asoschilari F. Teylor, G. Emerson, G. Cherch
va boshqalar bo'lganlar.
M enejm ent nazariyasining asosiy ilmiy maktablaridan: «klassik
boshqaruv maktabi», «inson munosabatlari maktabi», «ijtimoiy tizim
maktabi», «yangi boshqaruv maktablari» hisoblanadi.
0 ‘zbekistonda m enejm ent tizimi shakllanishi menejm ent naza­
riyasi tajribasiga ega bo'lgan, qabul qilingan qonunlar va huquqiy
aktlar asosida amalga oshiriladi.
Bozor infratuzilmasining rivojlanishi m enejm entning strategik
vazifasi hisoblanadi.
Tayanch iboralar
Menejment nazariyasi klassiklari, ilmiy menejment m akta­
bi, menejment va klassik maktablar, insoniy munosabatlar m akta­
bi, menejmentning «emperik» maktabi, menejment nazariyasining asoslari, boshqaruvning «yangi» maktabi.
M avzu bo‘yicha atam alar va test savollari
A tam alarni tan lash . A ustundagi har bir atam aga В ustundagi mos t a ’rifni tanlang.
A
В
1. M enejm ent
klassik maktabining nomoyondalari
2. Insoniy munosa­
batlar maktabining
nam oyandalari
a) R. Akkof, Kleyn V, Lyu va boshqalar menejm entga aniq fanlar apparatini va usullari­
ni kiritishga harakat qilmoqda
b) E. Meyo, F. Rotlisberg, J. Muni, D. Mak
Gregor va boshqalar
44
3. «Emperik»
maktab namoyandalari
4. «Yangi» maktab
nam oyandalari
5. F. Teylorning
eng mashhur
asarlari
6. A.K. Gastevning
m ashhur asarlari
7. P.I. Kerjensevning eng m ashhur
asarlari
8. Rossiyada chop
etiladigan menej­
ment savollari
bo'yicha jurnal
9. «Unumdorlikning 12 tamoyili»
asarining muallifi
kim?
10. M enejm entni
tashkil etishga
y o n d ashuv ning
ikki usuli bor, deb
kim da’vo qilgan?
d) «Qanday ishlash kerak», «Mehnatni ta s h ­
kil e t i s h va n o r m a l a s h t i r i s h » , « M e h n a t
ko'rsatm alari»?
e) F. Teylor, G. Emerson, G. Cherch, A. Fayol,
G. Ford, G. Gilberd, L. Urvik, M. Veber va b.
f) «М1Т», «Tashkil etish tamoyillari», «Vaqt
uchun kurash», « 0 ‘z-o‘zini boshqarish» va
b osh qalar
g) «Boshqaruvni tashkil etish», «M ehnatni
tashkil etish», «Boshqaruv texnikasi», «Xo‘jalik
va boshqaruv»
h) «Korxonani ilmiy boshqarish asoslari»,
«M enejm entni ilmiy tashkil etishning usul­
lari va tamoyillari»
i) E. M ey o, G .M . E m e rso n , G. C h erc h ,
M . M u ni, Akkof va boshqalar
j) F. Rotlisberg. V. Lyus yoki G. Mak Gregor
k) P. Draker, 0 . Devis, L. Nyuman, D. Miller
va boshqalar
V ariantlarni tanlash. Qo'yilgan savollarga javob variantini
tanlang. Kasbdoshlaringiz bilan nima uchun aynan shu variantni
tanlaganingizni m uhokam a qiling.
1. «Boshqaruvning klassik maktabi» asoschilari kim?
a) E. Meyo, D. Muni, G. Saymon
b) A. Fayol, G. Cherch, G. Gant, F. Teylor
c) P. Draker, R. Devis, D. Miller
d) D. M aru, G. Saymon
45
2. Quyidagilarning qaysi biri qanday m aktabga tegishli ekaniigini aniqlang. E. Meyo, D. Muni, G. Saymon, A. Fayol, G. Cherch,
G. G a n t, F. Teylor. P. D raker, R. Devis, D. M iller, D. M a ru ,
G. S aym o n.
a) klassik maktab
b) «yangi» maktab
c) «insoniy munosabatlar» maktabi
d) «empirik» maktab
3. Qaysi rus klassik olimi m enejm ent bo'yicha «Qanday ishlash
kerak» degan asarni yozgan?
a) P.A. Popov
b) O.A. Erm anskiy
c) A.K. G astev
d) P.M. Kerjensev
4. «Vaqt uchun kurash» asari muallifi kim?
a) A.O. Ermanskiy
b) P.M. Kerjensev
c) A.K. G astev
d) G. Ford
5. «Unumdorlikning o'n ikki tamoyili» asarining muallifi kim?
a) P.M. Kerjensev
b) A.K. G astev
c) G. Em erson
d) G. Ford
Nazorat savollari
1. M enejm ent nazariyasi klassiklarining vujudga kelish jarayoni
va shakllanish bosqichlari qanday kechgan?
2. Dastlabki davrlarda m enejm entni harbiy harakatlarga ega
bo'lganligi qaysi xususiyatlari bilan ajralib turgan?
3. M en ejm en tnin g rivojlanishiga hissasini qo'shgan O 'rta Osiyo
allomalaridan kimlarni bilasiz?
46
4. M enejm entning fan sifatida shakllanishiga kim birinchi bo'lib
hissa qo‘shgan?
5. M enejm ent nazariyasi maktablarining qaysi turlari mavjud?
6. G. Emerson qanday nazariyani ilgari surgan?
7. «Insoniy munosabatlar» nazariyasining mohiyati nimalardan
iborat?
8. Rossiya olimlarining m enejm ent fani rivojlanishiga qo'shgan
hissasi qanday?
9. Hozirda amal qilinayotgan jam iyatning rivojlanish bosqichida
menejm ent nazariyasining ahamiyatli tomonlarini sanab o ‘ting.
10. M enejm ent nazariyasi va bozor iqtisodiyoti klassiklarining
aloqadorligi qay ahvolda?
47
3-bob. MENEJMENTGA SISTEMALI-VAZIYATLI
YONDASHUV
3.1. T izim lar to ‘g‘risida tu sh u n ch a va u larn in g tasn ifi
3 .2 . 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i iq t is o d iy o t i y a x lit
ijtim oiy iq tisod iy tizim sifatid a
3.3. M enejm entda tizim li yondashuv
3.4. M enejm entda vaziyat jrondashuvi
3.1. T izim lar to ‘g‘risida tu sh u n ch a va u larn in g tasn ifi
Moddiy dunyo juda ko‘p tizimdan tashkil topgan. Tizim so‘zi
y unoncha bo'lib, qonuniy jih atd an bir-biriga b o g ‘langan ko'plab
u n s u rlarn in g m a ’lum bir yaxlitligini ifodalaydi. U n su rla r - m u ­
rakkab yaxlit narsaning tarkibiy qismidir.
Tizim n u qtai nazaridan q ara g a n d a ishlab chiqarish axborot
aloqalari bilan birlashsa, kibernetika tizimini tashkil etadi. Tizim
unga kiruvchi va narsalarda ifodalanuvchi moddalar sifati va holati
bilan xarakterlanadi, boshqa tizimlar bilan o ‘zaro t a ’sir natijasida
mavjud bo'ladi, y a ’ni doimo harakatchan, o ‘zgaruvchan xususiyatga egadir.
H arakat - bu m ateriyaning mavjud bo‘lish usulidir. Dunyoda
harakasiz m ateriya va materiyasiz harakat mavjud emas. H arakat
faoliyat, energiyani ifodalaydi.
Bizni o‘rab turgan tabiat m a ’lum tizimni yoki birikmani, jismlar bog'liqligini tashkil etadi. Bu yerda jism deganda barcha m od­
diy haqiqat, yulduzlardan tortib atomlar, efir zarrachalarigacha tushuniladi.
Demak, tizim - bu jism larning tabiatini belgilovchi tarkibiy
unsurlardan tashkil topgan birikmasidan iborat.
Bogiiqlik - obyektiv dunyoning eng m uhim xususiyatlaridan
biridir. B o g ‘liqlik mavjudlik tufayli dunyo hodisalarining betartib
yig‘indisi emas, balki qonuniy harakat jarayonidan iboratdir.
Tizimlar turli shakllarga ega bo'ladi. Turli-tuman bolishiga qaramay,
uiarni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: texnikaviy,
texnologik, biologik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlar.
48
Tizimning har bir turi o'zining aniq vazifalariga ega:
- te x n ik a v iy tizim , u s k u n a l a r m a j m u in i n g o 'z a r o b o g 'liq
yig‘indisidan iborat (bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlaridir);
- texnologik tizim qonun-qoida, m e ’yor, standartlar yig‘indisi,
m arketing xizmatidan iborat;
- tashkiliy tizim ishlab chiqarish jarayonini am alga oshirish,
m e h n a t resu rslarid an m aqbul ra v ishda foydalanish, m e n e jm e n t
tashkiliy tizimlarini yaratish uchun imkon beradi.
Texnikaviy, texnologik va tashkiliy tizimlar birgalikda iqtisodiyotni boshqarishning tashkiliy-texnikaviy jihatlarini t a ’minlaydi:
- milliy xo‘jalikning iqtisodiy tizimi ham ishlab chiqarish, ham
ayirboshlashda yuz beruvchi barcha xo'jalik, moliyaviy, tashkiliy
jarayonlar birligini ifodalaydi. Iqtisodiy tizim m enejm ent tizimini
qayta qurishda uzluksiz va maqsadli jarayonni aks ettirib, barcha
boshqa tizimlar faoliyati sam aradorligiga katta t a ’sir ko'rsatadi.
Shu bilan birga, boshqa tizimlar ham iqtisodiy tizimga o ‘z t a ’sirini
o'tkazishi mumkin (masalan, ijtimoiy tizim);
- ijtimoiy tizim iqtisodiy tizim bilan birga iqtisodiyot maqsadlarini belgilaydi, m enejm entning tamoyil va uslublarini shakllantiradi, y a ’ni iqtisodiyotni boshqarishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini
ifodalaydi. Hozirgi davrda iqtisodiyotda ijtimoiy o'zgarishlar am al­
ga oshishi, m e n e jm e n td a d em o k ra tiy a n in g asoslari kengayishi,
ham korlikning yangi shakllari yaratilishi, bozor m unosabatlariga
o'tilishi, butun milliy xo'jalik tarkibi qayta qurilishi bilan bog'liq
ravishda ijtimoiy tizimning ahamiyati ortib bormoqda.
Inson eng m uhim va faol unsur bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy tizim
asosini ijtimoiy, jamoa, shaxsiy manfaatlar: siyosiy, iqtisodiy, ijti­
moiy, huquqiy, m ehnat manfaatlari tashkil etadi.
Agar korxonani yaxlit tizim sifatida tahlil etsak, u kichik tizim ­
lar va unsurlar yig'indisidan iboratligini ko'ramiz.
49
Demak, boshqariladigan tizim bir vaqtning o'zida boshqaruvchi tizim ham bo'lishi mumkin.
M en e jm e n tc h i tizim ga korxona, k o n s e rn la rn in g bosh qaruv
jarayonini, y a ’ni kishilar jamoasida ochiq m aqsadga qaratilgan t a ’sir
etish jarayonini ta ’minlovchi unsur va kichik tizimlari kiradi. Boshqa­
riladigan tizimga korxona, konsernlarning bevosita moddiy boyliklar yaratish va xizmat ko'rsatish jarayonini t a ’minlovchi unsur
va kichik tizimlari kiradi.
M oddiy tizim sifatida o'rganiladigan ishlab chiqarish ishlab
chiqarish vositalari, shuningdek, m ehnat predmetlarini tayyor mahsulotga aylantiruvchi ishlab chiqarish jarayonlari yig'indisidan ibo­
rat.
Iqtisodiyotni boshqarish m en ejm en t obyekti va subyektidan
iborat yaxlit tizimni ifodalaydi.
S u b y ek t m e n e jm e n t m aqsadlarini aniqlaydi va m en e jm e n t
obyektiga bir m aqsadg a y o ‘naltirilgan t a ’sir qiladi, shuningdek,
o ‘zaro t a ’sir natijalariga baho beradi (boshqaruvchi t a ’sir). Obyekt
o ‘ziga o'tkazilgan boshqaruvchi t a ’sirni qabul qiladi va menejm ent
subyektiga natijalar haqida axborot beradi (aks t a ’sir).
Iqtisodiyotni boshqarishda m enejm en t obyektlari - bevosita
ishlab chiqarish jamoalari va alohida ishlovchilardir. Ular m ehnat
faoliyati natijasida ishlab chiqarish moddiy unsurlari, mehnat qurollari va predmetlariga ta ’sir etadi.
50
3.2.
O 'zbekiston iq tiso d iy o ti y a x lit ijtim oiy iq tisod iy
tizim sifatid a
O 'z bekiston Respublikasi milliy xo'jaligi, korxonalar, birlashmalar, tashkilot, tarmoqlar va mintaqalar murakkab, o'zgaruvchan,
yaxlit ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo'lib, uning har bir bo'g'ini ijtimoiy
ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarish, taqsimot va iste’molning
turli jarayonlarini amalga oshiradi, bir-biri bilan uzviy bog'liq va birbirini toidiradi. O'zbekiston Respublikasi milliy xo'jaligi iqtisodiy
tizimdir, chunki m ehnat va moddiy resurslar qo'shilishi natijasida
moddiy boyliklar, shu jumladan, milliy daromad yaratiladi, shuning­
dek, jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining kengaytirilgan takror ishlab
chiqarilishi jarayoni yuz beradi. Shu bilan birga, respublika milliy
xo'jaligi ijtimoiy tizim hamdir, chunki davlat kishilar tomonidan yaratilgan tashkilotdir. M ehnat jarayonida kishilar o'zaro ijtimoiy munosabatda bir-birlari bilan o'zaro t a ’sirda bo'ladilar, o'z faoliyatlari natijalarini ayirboshlaydilar. Demak, ijtimoiy munosabatlar subyektlari
kishilardan, obyektlari esa ularning turli sohalardagi turli-tuman
faoliyatlaridan (ishlab chiqarish, fan, madaniyat, sanat va h.k.) iborat.
O 'z b e k is to n R espu blikasi milliy xo'jaligi b o s h q a ru v tizimi
iqtisodiy, siyosiy, g'oyaviy, axloqiy, ruxiy va boshqa m u n o sab at­
lar yig'indisidan iboratdir. Ularning orasida en g muhimi iqtisodiy
m unosabatlardir.
Iqtisodiy ishlab chiqarish munosabatlari - bu barcha ustqurma m unosabatlar asosida turuvchi va o'z salmog'i jihatidan m uno­
sabatlar tizimida yetakchi bo'lgan asosiy munosabatlardir. Shu sababli, respublika iqtisodiyotini qayta qurishning mohiyati m a ’muriy
m uno sab atlar ustunligidan iqtisodiy m uno sab atlarga m e n e jm e n t­
ning barcha darajalarida manfaatlarni boshqarish va kishilar manfaatlari vositasida boshqaruvga o'tishdan iborat. Lekin m ehnat jamoalari faqat iqtisodiy emas, baiki ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy,
huquqiy vazifalarni ham bajaradilar. Demak, milliy xo'jalik boshqaruvi
obyekt sifatida m urakkab, o'zg aruv chan ijtimoiy-iqtisodiy tizimdan iborat ekan.
Tarkibiy jihatdan respublika milliy xo'jaligi turli xil ishlab chiqa­
rish unsurlaridan (ish joyi, sex, korxona, konsern, tarm oq va h.k.)
51
iborat. Iqtisodiyotning asosiy bo‘g ‘ini - korxonadir. Korxona (fir­
ma) o ‘z ish natijalari bo'yicha to'liq javobgardir. Korxona darom ad lari b u tu n m e h n a t ja m o a s i m e h n a t i n a tija s i bilan u zviy
bog'liqdir.
Iqtisodiyotni boshqarish tizimi ikki kichik tizimdan - axborot
oqimlari bilan bir tizimga bog'langan ishlab chiqarish jamoasi va
boshqaruvchilar jamoasidan iborat menejm ent obyekti va subyektidan tashkil topgan. To'g'ri aloqa yo'llari bo'yicha yuqoridan pastga - boshqaruv buyruqlari, aks t a ’sir yo'llari bo'yicha pastdan
yuqoriga - qarorlar bajarilishi haqida axborot yuboriladi.
Korxona (firma) sex, bo'linma, xizmat kabi unsurlarning o'zaro
b og'lanm ag an , tasodifiy birikmasi em as. U o'zi tashkil topgan
unsurlarning korxona tashkil etilishida ko'zda tutilgan maqsadga
erishish u ch u n o'ziga xos birikishidan iborat. Korxona (firma)
yirikroq ijtimoiy iqtisodiy tizim - tarmoq tarkibiga kiradi va uning
unsuridan iborat bo'ladi, tarmoq esa o'z navbatida yaxlit tizim milliy xo'jalikning tarkibiy qismidir (sxemaga qarang).
Shunday qilib, 0 ‘zbekiston milliy xo'jaligi yaxlit yirik tizim
b o 'lib , b a r c h a t a r m o q l a r n i x o 'j a l i k y u r i t i s h n i n g m u r a k k a b
m exanizmiga biriktiradi.
3.3. M enejm entda tizim li yondashuv
M enejm entda tizimli yondashuv, avvalo, m enejm ent obyekti
m urakkab ijtimoiy-iqtisodiy, o 'z garu vch an tizim, ichki tartib va
o'zaro aloqada bir butun yaxlitlikni tashkil etuvchi unsurlar yig'indisi
sifatida o'rganilishini ifodalaydi. Tizim yondashuvi boshqariladigan o b y e k tn in g barch a tarkib iy qism lari uzviy am al qilishini
ta ’minlaydi, bir tomonlama yondashuvni inkor etadi, tizimning turli
unsurlari o'rtasida nomutanosiblik va qarama-qarshiliklarni bartaraf
etishga yordam beradi va shu sababli faqat menejm ent obyektiga
nisbatan emas, balki m enejm entning o'ziga nisbatan ham amalga
oshirilishi kerak.
M urakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizimni o'rganish jarayonida m e ­
nejmentda tizimli yondashuv mohiyati asosan quyidagilardan ibo­
rat:
52
- m enejm ent maqsadlarini yaratish;
- qo'yilgan maqsadlarni am alga oshirishdan eng kam xarajat
qilib, eng katta sam araga ega bo'lish;
- maqsad, usul va ularga erishish vositalariga miqdoran baho
berish va faoliyatning rejalashtirilgan natijalariga ega bo'lishning
barcha imkoniyatlarini baholash.
Har bir murakkab tizim yirik tizim unsuri sifatida o‘rganiladi,
uning ushbu yirik tizim boshqa unsurlari bilan o'zaro t a ’siri va
aloqasi tahlil etiladi. Nisbatan mustaqil (alohida) tizim o'rganilganda
uning unsurlari quyi tartibdagi kichik tizimga ajratiladi hamda bu
unsurlarning o'zaro aloqa va t a ’siri tadqiq qilinadi. Masalan, agar
milliy xo'jalik o'rganiladigan bo'lsa, u bir tom ondan yirik tizim
sifatida, bo shq a to m o n d an milliy xo'jalik tarm oqlari u nsurlari
(sanoat, qishloq xo'jaligi, tran sp o rt, qurilish va h.k.) yig'indisi
sifatida tahlil qilinishi mumkin. Sanoatni milliy xo'jalik tizimining
unsuri sifatida hamda kichik tarmoqlar, sohalar, ishlab chiqarish
birlashmalari, korxonalar birikmasi sifatida, korxonani esa ham
assotsiatsiya, aksiyadorlik jamiyatlari, firma, birlashmalar unsuri
sifatida, ham sex, bo'linma, brigadalar majmui sifatida o'rganish
mumkin.
M enejm entda tizimli yondashuv ko'plab muammolarni samarali hal etish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Uni qo'llash m aqsad­
larni aniq bayon qilish, vazifalar ko'lami va bajarilishi lozim bo'lgan
ish xususiyatlari haqida tasavv urg a ega bo'lish, tizim doirasida
bo'ysinish tartibini o'rnatish, qaror qabul qilish va uni bajarish
borasida majburiyat va javobgarlikni taqsimlash imkonini beradi.
Tizimli yondashuvning asosiy vazifasi butun tizim amal qilish
samaradorligini oshirishdan iboratdir.
Tizimli yondashuvni qo'llash um um an vaziyatga baho berish
barcha holat va oqibatlarni hisobga olgan holda boshqaruv qarorlari qabul qiluvchi har bir rahbar uchun zarurdir. M enejm entd a
tizimli yondashuvni qo'llash rahbardan m antiqiy fikr yuritishni,
y a ’ni har bir qaro rg a kelish va aso slash jaray o n id a tizim n in g
um um iy maqsadini aniqlash va barcha kichik tizimlar faoliyatini bu
maqsadga erishishga yo'naltirishni talab etadi. Bunda har bir tizim
undan yirikroq tizim ning tarkibiy qismi sifatida o'rganiladi, uni
53
rivojlantirishning um um iy maqsadi ushbu yirik tizim rivojlanishi
maqsadi bilan muvofiqlashtiriladi.
Tizimli yondashuvda vazifalar tashkilotga m oslashtirilmaydi,
aksincha, tashkilot qo'yilgan maqsadlar va ularni hal etish usullariga
muvofiq holda tashkil etiladi yoki qayta tuziladi.
Kibernetika va unga bog ‘liq ravishda maqsadlarni va boshqaruv
qarorlarini aniqlash, ishlab chiqarish, tekshirish, tadbiq etish, m a te ­
m atik usul va kom pyuterni q ollash tizimli yondashuvning muhim
54
unsurlaridan biriga aylanib qoldi. Model so‘zlar vositasida, formuIalar yordamida bayon qilinishi, chizma bilan ifodalanishi, kompyuter
yordamida tizimni amalda tushunish, yangi, ilgari no m a’lum bo'lgan
haqiqatni topishga yo'naltiriladi.
Bilimlarning hozirgi darajasi m urakkab tizim bo'lgan iqtisodiyotni boshqarishda chiziqli va dinam ik dasturlash, yoppasiga
xizmat ko'rsatish, o'yinlar nazariyasini qo'llash, statistik m a ’lumotlarni o'rganish jarayonida har tom onlam a korrelyatsiya usulidan
foydalanish imkonini beradi.
Tizimli yondashuvning kompyuterlarni qo'llash natijasida rivojlanishi m a ’lumotlarning aniqlashtirilgan, kengaygan bazasidan samarali foydalanish imkonini beradi va o'z navbatida axborot yig'ish
va uni qayta ishlashni talab etadi. Iqtisodiyot tarkibi o'zgarishi
haqida ilmiy asoslangan, aniq axborotga ega bo'lmay turib, uning
samaradorligini oshirish yo'llarini aniqlab bo'lmaydi.
Shunday qilib, respublika iqtisodiyotiga o'zaro bog'liq jarayonlar
tizimi sifatida qarash mumkin. Qandaydir bir jarayon natijasida
m a ’lum mahsulot yaratiladi va bu m a ’lum xarajatlar yig'indisi bilan
bog'liqdir.
Ikki jarayon o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik mavjud bo'lib,
bunda bir jarayon mahsuloti bo'lgan ko'm ir elektroenergetika uchun
resursdir. Bunday aloqalarning tarm og'i bir-biriga bog'liq unsurlar
tizimini tashkil etadi.
3.4. M enejm entda vaziyat yondashuvi
M e n e jm e n t vazifalarin i b a ja r is h d a k o rx o n a v a ta r m o q la r
o 'rta s id a vaz iy a t o'zgarish lari deb ataladigan farqlarga e ’tibor
berish lozim. Ular ikki xil bo'ladi: tashqi va ichki. Ichki o'zgarishlar
aniq korxona, tarmoqni tavsiflaydi. Ichki m uhitga korxona maqsadlari, resurslari, kattaligi, vertikal va gorizontal m ehnat taqsimoti
va h.k. kiradi. Korxonalar o'rtasidagi ichki farqlar binolar o'rtasidagi
farqqa o'xshaydi. Masalan, binolar arxitekturasi, materiali, kattali­
gi bilan farq qilib, bu farq natijasida ularning biri klub, boshqasi
kishilar yashaydigan uy bo'lishi mumkin. Xuddi shunday tarzda
korxonalarning ichki farqlari ularning vazifalarini belgilaydi. Bu
55
o 'z g arish larn i m a ’lum darajad a n a z o ra t qilish m um kin va ular
boshqaruv qarorlari natijasida vujudga keladi. Rahbariyat tomonidan
ichki o 'zg arish lar borasida qabul qilinadigan qarorlar qanchalik
samarali va unum dor faoliyat yuritishni belgilaydi.
K o rxonaning kattaligi ichki farqlar korxonani b o sh qarishg a
qanday t a ’sir etishini yorqin nam oyon qiladi. Yirik aksiyadorlik
jam iyatini boshqarish bilan kichik korxona, do'konni boshqarish
o 'ria s id a k a tta farq m avjud. K orxona qan ch a k a tta bo'lsa, uni
boshqarish ham shunchalik qiyin bo‘ladi.
Tashqi o'zgarishlar korxonadan tashqaridagi muhit omillaridir.
Ular qatoriga yirik raqobatchi korxonalar texnika va texnologiyani
olish manbalari, ijtimoiy omillar, davlat boshqaruvi kiradi. Tashqi
muhit, tashqi o ‘zgarishlar korxona faoliyatiga turlicha t a ’sir ko‘rsatadi.
Shu sababli boshqaruv qarorlarini qabul qilishda vaziyatni hisobga
olish zarur. Qaysi o'zgarishlar korxona muvaffaqiyatiga kuchliroq
t a ’sir qilishini k o 'r s a t i s h y e ta r li e m a s . T u rli t u m a n v a z iy a t
ko‘rsatkichlari va m enejm ent jarayonining barcha vazifalari o'zaro
bog'liq hamda ularni bir-biridan ajratib k o ‘rib chiqish mumkin emasligi m a’lum qiyinchiliklarga olib keladi. Suvga tashlangan tosh b u ­
tu n k o i bo‘ylab tarqaluvchi to lq in la rn i hosil qilgani kabi, biror
muhim omilning o'zgarishi bu tun korxona faoliyatida aks etadi.
Korxona faoliyati samaradorligiga ko‘plab ham ichki, ham tashqi
omillar t a ’sir etishi sababli u m enejm entning eng yaxshi usuli aniq vaziyatni hisobga olgan holda belgilanadi, Shu vaziyatga eng
mos bo'lgan usul eng samarali usul bo'ladi. Shu sababli muvaffaqiyatli boshqaruv integratsiya qilingan yondashuvni talab etadi.
Vaziyat yondashuvi bilan bevosita bog'liq tizimli yondashuvga turli xususiy yondashuvlar, m enejm ent vazifalari uzviy bog'liq
bo'lib, korxona qator o'zaro bog'liq kichik tizimdan iborat tizim
sifatida o'rganiladi; tizim nazariyasi rahbarlarga tizimning a ’lohida
qismlari o'rtasidagi tizim va uni o'rab tu rg an m uhit o'rtasidagi
bog'liqlikni tu shu nishg a imkon beradi. Vaziyat yondashuvi tizim
nazariyasini amalda qo'llashni korxonaga t a ’sir etuvchi asosiy ich­
ki va tashqi o'zgarishlarni aniqlash yo'li bilan kengaytiradi, qo'yilgan
m aqsadga erishish uchun m enejm entning aniq usullarini aniq vaziyat
bilan bog'lab am alga oshirish imkonini beradi.
56
X u losa
M oddiy d u n y o k o ‘p tiz im la rd a n ib o rat. T izim - bu k o 'rsa tk ic h lar to 'p la m i bo'lib, tu z iim a v iy e le m e n tla rd a n ib o rat va m e n e jm e n t
tizim i m u h itin i sh a k lla n tiru v c h i om ildir.
T ex n ik av iy te x n o lo g ik va ta sh k iliy tiz im la r y ig 'in d is i, m e n e j­
m e n tn in g ta sh k iliy -te x n ik to m o n in i sh ak llan tirad i.
Ijtim oiy -iq tiso d iy tizim 2 ta ta g tiz im la rd a n ibo rat: b o shqaruvchi va b o sh q arilu v ch i.
M e n e jm e n td a tizim li y o n d a sh u v q o 'y ilg a n m e n e jm e n t m aqsadlarini tatb iq e tish d a n o lin g an yuq o ri s a m a ra g a e rish ish v o sitalari,
u slu b la rin in g sh a k lla n ish ig a olib keladi.
T izim li y o n d a sh u v ta s h q i v a ichki o 'z g a ru v c h i om illarg a rioya
e tish d a n ib o ra t b o 'lib , m e n e jm e n tn in g aniq u su llarin i q o 'llash n i o 'z
ichiga oladi,
Tayanch iboralar
Tizim, v a z iy a t, egiluvchan tizim, m enejm entga y o n d a s h ­
ish, t i z i m l i y o n d a s h i s h , v a z i y a t l i y o n d a s h i s h , a x b o r o t l i t i z i m ,
m enejm ent tizim i, stra teg ik y o n d a sh ish , m enejm entning
f ut i ks iy al i t a g t iz imi .
M avzu bo'yicha atam alar va test savollari
A tam alarni tan lash . A u s tu n d a g i h a r bir a ta m a g a В ustu n d a n m an tiq iy t a ’rif ta n la n g .
A
1. Tizim
2. A loqa
3. M e n e jm e n t
tizim i
В
a) b u tu n xalq x o 'jalig i tizim id ag i m u rra k a b
x o 'jalik m e x a n iz m in i b irla sh tira d i
b) m e n e je rla rn i k o rx o n an i bir-biriga b o g 'liq
b o 'lg a n o ch iq tiz im s ifa tid a q a ra s h i lozim
b o 'lg a n k o n se p siy a
d) bir-biri bilan bog'liq b o 'lg a n bo 'lim lard an
tuzilgan birlik bo'lib, u bo'lak larning h a r biri
57
4. B o sh q arilu v ch i
tizim
5. S u p e rtiz im
6. Tizim li y o n d a­
sh u v
7. V aziyatli
yo ndashuv
8. V aziyatli
o 'z g a ru v c h ila r
9. Ichki o 'z g a ru v ­
c h ila r
10. Tizim
n a z a riy a si
ta k ro rla n m a s b u tu n lik k a m u a y y an bir n a rsa
k irita d i
e) tiz im n in g e n g k o 'z g a k o 'rin arli x u su siy a ti
tufayli u tartib siz u y u sh g an bo'laklarni em as,
balki h a ra k a tn in g bir q o n u n iy atli jaray o n in i
o 'z id a n am o y o n qiladi
f) m aq sad , re su rs, m e h n a t ta q sim o ti va tizim idan tash q arid ag i om illar, ichki om illar tizim i
e ) ic h k i tiz im o m illa ri, m a q sa d , tilsim la r,
to p sh iriq lar, tex n o lo g iy a va o d am lar
f) op tim al y ech im k o rx o n a n in g o 'zid a v a o'rab
tu rg an m uhitda deb qarovchi konsepsiya
g) tizim n i bir n e c h a e le m e n td an tash k il to p ­
g an, y ag o n a, ichki o 'z a ro aloqada deb tu sh u n tiris h
h) m e n e jm e n t ja ray o n in i t a ’m inlovchi tizim lard an biri, o d am larg a m aqsadli t a ’sir etish
ja ra y o n i
i) m o d d iy b o y lik la r y a r a tu v c h i, b e v o s ita
ja ra y o n n i t a ’m inlovchi tizim
V ariantlarni tanlash. Q o 'y ilg a n sav o lg a javob v a ria n tla rid an birini ta n la n g . K asb d o sh larin g iz bilan n im a u c h u n ay n an sh u
v a ria n tn i ta n la g a n in g iz n i m u h o k a m a qiling.
1. Tizim d e g a n d a n im a tu sh u n ilad i?
a) m a te ria ln in g m avjudlik usuli
b) b u tu n e le m e n tla rd an , b o 'lak lard an tu zilg an
c) m e n e jm e n t so h asin i tavsiflaydi
d) qoidalar, m e ’y o r la r , s ta n d a rtla r to 'p lam i
2. K orxona q an d a y tizim g a taalluqli?
a) tex n ik a, tex n o lo g iy a
b) biologik, ta sh k iliy
c) iqtiso d iy
d) ijtim o iy -iq tiso d iy
58
3. Iqtiso d iy tiz im b u ...
a) uskunalar, kom ponentlar shu bilan birgalikda kom pyuter majm ui
b) qoidalar, m e ’y o rlar, s ta n d a rtla r to 'p la m i
c) ishlab ch iq arish ja ra y o n in i a m a lg a o sh irish g a y o ‘1 beru v ch i
ta sh k iliy m oliy av iy ja ra y o n la r
d) b arc h a x o 'ja lik , tash k iliy -m o liy av iy ja ra y o n la r birligini aks
e ttira d i
4. Tizim li y o n d a sh u v m a z m u n in in g n a tija si ...
a) m e n e jm e n t m a q sa d la rin in g sh ak llan ish i
b) m a q s a d la r a m a lg a o s h g a n id a , m a ’lu m foyda o lin ib , k am
h a ra k a t qilinadi
c) u su lla rn in g , u la rg a erish ish v o sita la rin in g m iqdoriy bahosi
d) h a m m a y u q o rid a k e ltirilg a n la r
5. V aziy atli y o n d a s h u v n in g m a z m u n i n a tija si...
a) ta sh q i o 'z g a ru v c h ila r hisobi
b) ichki o 'z g a ru v c h ila r hisobi
c) m e n e jm e n t a p p a ra ti o 'z g a ris h la ri hisobi
d) to 'g ' ri jav o b y o 'q
N azorat savollari
1. T i z i m n i m a v a u n i n g x o s s a l a r i q a n d a y ?
2. T izim n in g h a r bir tu ri o 'z in in g q an d ay v azifalariga eg a?
3. B o sh q aru v ch i va b o sh q arilu v ch i tiz im g a tu s h u n c h a b erin g .
4. M e n e jm e n t s u b y e k ti v a o b y e k ti q a n d a y o 'z a r o t a ’sird a
b o 'la d i?
5. Iqtiso d iy ishlab ch iq arish m u n o sa b a tla ri n im a?
6. M e n e jm e n td a tizim li y o n d a sh u v n in g m o h iy a ti n im a d an ibo­
ra t?
7. M e n e jm e n td a tizim li y o n d a sh u v n in g a so siy vazifasi n im ad an
ib o ra t?
8. M e n e jm e n td a v a z iy a tli y o n d a s h u v n in g m o h iy a ti n im a d a n
ib o ra t?
59
4 -bob. MENEJMENT QONUNLARI VA
TAMOYILLARI
4.1. Iqtisodiy qonunlarni b ilish n in g aham iyati
4.2. Um um iy falsafiy va iq tisod iy qonunlar
4.3. M enejm entning asosiy tam oyillari
4.1. Iqtisodiy qonunlarni b ilish n in g aham iyati
M e n e jm e n t ja m iy a t q o n u n lari tizim ig a aso slan adi. N azariy jih a td a n tu sh u n m a y va aso sla n m a g a n holda b iro rta yirik am aliy m asala
hal etilishi m u m k in em as. N azariy a y an g ilan ish n in g m uhim usulidir.
F an e sa voqelik h aqida o b y e k tiv bilim larni o 'rg a n ish va ta rtib g a
so lish g a q a ra tilg a n d ir. B ilim la rn in g ta rtib g a so lin ishi q o n u n la rd a
ifodalanadi.
Qonun - falsafiy k a te g o riy a bo'lib, borliq v o q ea larin in g b ar­
qaror, tak ro rla n u v c h a n aloqasi va m u n o sa b a tin i, h o disalar yuz berish in in g aniq ta rtib d a b o 'lish ig a olib keluvchi to m o nlarini aks ettirad i. Q o n u n la rn i b ilish riv o jla n is h n in g o b y e k tiv y o 'n a lis h la rin i
aniqlash, am aliy v azifalarni hal e tis h im konini beradi. S h u sababli
iq tiso d iy o tn i b o sh q a rish q o n u n la rn i b ilish, u la rn i a m a ld a u sta lik
bilan qo'Jlay oJishga aso slan ish i kerak.
U m um iy falsafiy qonunlar m ateriya, harakat, m akon, zam on, miqdor, sifat, sabab, oqibat, shakl, m azm u n kabi kategoriyalar vositasida
ifodalanadi. Iqtisodiy nazariya qonunlari iqtisodiy k ategoriyalar vosi­
tasida (m ulk, ishlab chiqarish, talab, taklif, taq sim o t, ayirboshlash,
qiym at, narx, foyda, tovar, pul, m uvozan atlan ish ) ifodalanadi.
Iq tisod iy o tn i b o sh q arish d a q o n u n lard an q anchalik to 'liq va izchil
foydalanilsa, m e h n a t sarfi s h u n c h a lik sa m a ra li b o'ladi. A ksincha,
m e n e jm e n t jaray o n id a iq tisodiy q o n u n larn i h isobga olm aslik ja m iy a t
u ch u n k u tilm a g a n , salb iy o q ib a tla rg a olib keladi. S h u sababli m e ­
n e jm e n t qo n u n larin i o 'rg a n ish d a faqat u la rg a am ai qilishni em as,
balki m e n e jm e n t jara y o n id a ongli rav ish d a q o ‘llashni ham ko'zda
tu tis h lozim . M e n e jm e n t q o n u n larid an ongli ra v ish d a foydalanish
k o'p jih a td a n u larn i o 'rg a n is h g a bog'liq. Q o n u n la r qanchalik chuqur o'rganilsa, ulardan am alda to 'g 'ri foydalanish im koniyatlari ortadi.
60
L ekin m e n e jm e n t q o n u n la rin i b ilish u la rn i a n iq a m a liy o td a
m uvaffaqiyatli q o 'llash u c h u n kafolat b o'lolm aydi. Q o n u n larn i bilishda n aza riy a am aliy o td an ajralib qolishi foydasizdir. D em ak, qonunlard an foydalanish ularni bilish, tu s h u n is h , am alda o 'z v aq tid a va
to 'g 'r i q o 'llay o lish g a bog'liq ek an . Bu m e n e jm e n t sam arad o rlig in i
o sh irish d a hal qiluvchi om ildir.
Iq tiso d iy q o n u n la r tizim id an fo y d a la n ish n in g a so siy u n su rla ri
va bosqichlari quyidagi ch izm ad a aks ettirilg an :
K o 'rsatilg a n ch izm ani tahlil etish jaray o n id a u c h ta o 'z a ro bog'liq
va k e tm a-k e t, iqtisodiy q o n u n la r tizim id an foydalanilgan holda yechiladigan m asalalarn i k o 'rib o 'tis h zarur:
- m avjud q o n u n larn i, u la rn in g u yoki bu bosqichda nam oyon
bo 'lish x u su siy a tla rin i h iso b g a olgan holda c h u q u r va har tom onlam a bilish;
- iq tiso d iy v a ijtim o iy riv o jla n ish m a q sa d la rin i b e lg ila sh va
ularni hal e tish y o 'llarin i aniqlash;
- x o 'jalik y u ritish n in g bozo r iq tisodiyoti sh aro itid a riv ojlantirish
va u n g a m os sh ak l va u slu b larn i qo 'llash .
4.2. Um um iy falsafiy va iqtisodiy qonunlar
U m u m iy falsafiy va iqsodiy q o n u n lard an to 'g 'ri foydalanilgan
holdagina iqtiso d iy o tn i m uvaffaqiyatli b o sh q arish m u m k in . U m u m iy
falsafiy q o n u n la r t a ’siri iq tiso d iy am a liy o td a iq tiso diy riv o jlan ish
q o n u n iy atlari va y o 'n alish larin i aniqlash sh ak lid a n am oyon bo'ladi.
Ishlab ch iq arish n i b o sh q arish d ag i tu rli-tu m a n ijtim oiy m u n o sa b a t­
lar fani um um iy-falsafiy h am d a u m u m iy -iq tiso d iy n a za riy a qonunlarig a b o 'y su n a d i.
U m um iy -falsafiy q o n u n la r bu, av v alo , q u y id ag i m a te ria listik
d ialek tik a q o n u n larid ir:
61
1. M iq d o r o 'z g a ris h la rin in g sifat o 'z g a ris h la rig a o*tish qonuni
n a rsa va h o d isalar m iqdor va sifat jih a tla rin i o ‘zaro b o g iiq lig i va
t a ’sirini tavsiflaydi.
2. Q aram a-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni harakatiantiruvchi
k u c h , o ‘z-o ‘zid an h a ra k a t qilib am alg a o sh u v ch i rivojlanish m anbaini k o 'rsa ta d i.
3. In ko rn i inkor e tish q o n u n i c h e k siz riv o jlan ish v a takom illa s h is h y o 'n a lis h in i b e lg ila y d i. E s k ir g a n n a r s a n i in k o r e tm a y ,
riv o jla n ish g a erish ib b o 'lm ay d i, c h u n k i in k o r n a tija sid a yangi n a r­
s a u c h u n jo y y a ra tila d i. S h u n in g u c h u n in k o r y a n g i b ilan esk i
b o g 'la n g a n v aq td ir.
4. B o zo r m u n o sa b a tla ri sh a ro itid a m e n e jm e n t eski b u y ru qbozlik
sh ak l va u slu b larin i in k o r etib , u lar ilm iy a so sla n g a n y an g ilari bilan
alm a sh tirila d i.
5. Ijtim o iy b o rliq n in g ijtim o iy o n g d a n b irla m c h i e k a n lig in i
belgilovchi q o n u n m e h n a t ja m o a si, alohida m e h n a tk a sh h a y o tin in g
birlam chi ek an lig in i k o 'rsa td i. M e n e jm e n tn i u m u m la sh tirish , z a ru r
b o 'lg a n ijtim o iy , ja m o a , sh a x siy m a n fa a tla rn i an iq la sh n i bu q o n u n
am al qilishini h iso b g a olm ay a m a lg a oshirib b o 'lm aydi.
6. Is h la b c h iq a ris h k u c h la r in in g ijtim o iy -iq tis o d iy m u n o sa b a tla rg a n is b a ta n belgilovchi ek an lig in i ifodalovchi q o n u n m e n e j­
m en t u c h u n k a tta a h a m iy a tg a ega. A ynan m e n e jm e n t v o sita sid a
ishlab c h iq a rish n in g ikki to m o n i - ish lab ch iq a ru v ch i k u ch la r v a
ijtim oiy-iqtiso d iy m u n o s a b a tla r alo q asi yuz beradi.
F a lsa fan in g y u q o rid a sa n a b o 'tilg a n va b o sh q a q on u n lari m e n e j­
m e n t u slu b iy o ti aso sin i ta sh k il etad i. U lar m e n e jm e n td a m a rk a ziy
k a te g o riy a la r bo'lib, u n in g k o n se p siy a si birligini m u sta h k a m la sh ,
barcha kategoriyalar o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlashga imkon yaratadi.
Iq tiso d iy o tn i b o sh q a rish tizim id a iq tiso d iy q o n u n la r y etak ch ilik qiladi. In so n la r m e h n a tin i erk in b irla sh tiru v c h i va ta rtib g a soluvchi m e n e jm e n t tiz im i m a q sa d la rn i an iq b e lg ila sh , ularn i a m a lg a
osh irish yo 'llarin i izlash , e rish ilg a n n a tija la rg a baho berish d a iq ti­
so d iy s a m a ra d o rlik d a a k s e tu v c h i iq tiso d iy q o n u n la r ta la b ia rin i
aniq h iso b g a olish lozim .
1.
J a m i y a t e ht i y o j l a ri n i mu mk i n q a d a r ka m r es ur s la r sa rf la b,
iloji boricha to'liq q o n di r i sh qonuni. Ja m iy a td a g i b arch a iqtisodiy
62
va ijim oiy ja ra y o n la r, u larni a m alg a o sh irish q o n u n lari bu qon u n g a
am al qiladi, ch u n k i u q u y id ag ilarn i ifodalaydi;
- ishlab c h iq a rish n in g o b y ek tiv y o ‘nalishi, u n in g xalq farovonligini oshirish, shaxsiy har tom onlam a rivojlantirishga qaratilganligini;
- in s o n la r x o 'ja lik fa o liy a tin in g a s o s iy s a b a b la ri, u m u m x a lq
iqtisodiy m a n fa a tla rin in g y etak ch ilig in i;
- ish la b c h iq a rish s a m a ra d o rlig in in in g ijtim o iy -iq tiso d iy m oh iy a tin i.
B o zo r m u n o s a b a tla ri s h a ro itid a bu q o n u n n in g m a z m u n i h ar
to m o n la m a boyib boradi.
2. Q iym at qonuni yoki narx qonuni. T o v a rla rn in g pulda ifodala n g a n q iy m a ti n a rx deb a ta la d i. N a rx ta la b va tak lifg a b o g 'liq
rav ish d a aniqlanadi. N arx bozor b aro m etrid ir: a g a r tala b va n arx
yuqori bo 'lsa, ishlab ch iq arish ken g ay ad i. T alab va narx p asayganda ishlab ch iq arish qisqaradi. T alab hajm i va tark ib i taklif hajm i va
tark ib ig a te n g b o 'lg an holdagi n arx m u v o z a n a t narxi deyiladi.
Ish lab ch iqariladigan h a r bir to v a r tu ri, hajm i u larg a b o 'lg an
ijtim oiy e h tiy o jla rg a te n g bo'lishi, y a ’ni to 'lo v q o biliyatiga eg a talabga te n g bo'lishi kerak.
3. Talab qonuni. U n in g m a z m u n i sh u n d a n ib o ratki n a rx q ancha
yuqori bo'lsa, ta la b sh u n c h a lik k am bo'ladi. T alab x a rid o rn in g to 'lo v
q o biliyatin i ifodalaydi. B u n d a ta la b e lastik lig i k o effisienti q an d ay
am qlarvishini k o 'rib chiqam iz:
Talab hajmi o'sishi, %
Mob elast.
Narxlarning pasayishi, %
4. Taklif qonuni. U n arx o rtish i bilan tak lif o rtu sh u n i ifoda­
laydi. Taklif - bu to v a r va x iz m a tla rn in g n arx d ag i qiym atidir. B u n ­
da tak lif elastik lig i koeffisienti q u y id ag ig a ten g :
Taklif hajmi o'sishi, %
taki.j elast.
Narxlarning o'sishi, %
5. R aq o b a t qonunining m o h iy a ti sh u n d a n ib o ra tk i, ra q o b a t
sh aro itid a z a ra r k e ltirm a y e n g yaxshi n a tija g a erishib b o 'lm aydi,
c h u n k i b a rc h a to v a r ish la b c h iq a ru v c h ila r d a ro m a d in in g o sh ish i
ta rtib in i o 'rn a tib bo 'lm ay d i.
63
6.
I s t e ’molchi nuqtai n a z a r i d a n e n g so ' ng g i naflilik qonun
Naflik - tov ar va xizm atlar iste ’m olidan qoniqishni bildiradi. U m um iy
naflilik m a ’lum to v ar va xizm at birligidan qoniqishni bildiradi, so'nggi
naflik - shu tovar va x izm atn in g yana sotib olishdan qoniqishni bildiradi.
S h u n d a y qilib, b ozor m u n o sa b a tla ri s h a k lla n a y o tg a n sh a ro itd a
iq tiso d iy q o n u n la rd a n fo y d a la n ish im k o n iy a tla ri h a r to m o n la m a
k e n g ay ib boradi.
4.3. M en ejm en tn in g asosiy tam oyillari
T am oyil - bu faoliyat y u ritish , x u lq n in g a so siy qoidasi, y etakchi g 'o y a d ir. Ilm iy a d a b iy o tla rd a o d a td a m e n e jm e n t ta m o y illa ri
d e g a n d a iq tis o d iy o tg a ra h b a rlik q ilish d a a s o s la n iia d ig a n a so siy
qoida, yo 'l-y o 'riq , hulq m e ’y o rlari tu sh u n ila d i. M e n e jm e n t ta m o y il­
lari iq tiso d iy o t q o n u n la ri t a ’siri n a tija s id a m e n e jm e n t u s u lla rig a
bo g 'liq h o d isa la r m o h iy a tin i ak s e ttira d i. M e n e jm e n t m e x a n izm i
sx e m asin i q u y id ag ich a ifodalash m u m k in :
Q o n u n la r
---------T a m o y illa r
---------- U s u lla r
--------- U slu b la r
M e n e jm e n t tam oy illari o 'z a ro b og'liq v a birgalikda q o'llanilishi
lozim .
A so siy ta m o y illarg a q u y id ag ilar kiradi.
/. M e n e j m e n t d a y a k k a b o s h c h i l i k v a k o l l e g i y a l i k t amo y i li .
Yakkaboshchilik tam oyili bevosita ishlab chiqarishda ishlab chiqarish
p erso n ali a z o la rin in g y a g o n a ra h b a r b u y ru q la rig a q a t’iy b o 'y su n ishin i ta la b qiladi. Y uqori d a ra ja d a g i ra h b a r quyi b o 'g 'in ra h b a ri
v ak o latig a kiru vchi m asa la la rn i hal etm aslig i lozim . Bu tam oyilni
a m a lg a o s h ir is h n in g a s o s iy s h a r ti h a r b ir ijr o c h in in g h u q u q ,
b u rc h , m a jb u riy a tla rin i q a t’iy belgilab qo 'y ishd ir. Y agona boshchilik, kollegiallik qabul qilinadigan q aro rlar oshkoraligi bilan qo 'sh ib
olib borilishi kerak . K ollegiallik in tizom , rah b ar, yag o n a sh ax s irod a s ig a s o 'z s i z b o 'y s u n is h b ila n b ir g a a m a lg a o s h is h i k e ra k .
D em o k ratiy a, osh ko ralik h a r bir kishiga o 'z fuqarolik q arashlarini
nam o y o n qilish, m e n e jm e n t qarorlarini ishlab chiqish va qabul qil­
ishda faol q a tn a sh ish u c h u n im kon yaratad i.
64
2. Ilmiylik tamoyili. M en ejm en t tam oyillari orasida valyutarizm ni in k o r qiluvchi h a r bir ra h b a r iq tiso d iy q o n u n la r, ja m iy a t rivojla n i-s h in in g o b y e k tiv y o 'n a lis h la ri, b u s o h a d a m illiy va c h e t el
tajrib asi-n i q o 'ila sh in i ta q o z o qilu v ch i o ‘rin egailaydi.
3. R e j a l i l i k t a m o y i l i . B o z o r iq tis o d iy o ti s h a r o itid a ish la b
chiqarishni rejali b o shqarish, b izn es va stra te g ik rejasini tu zish iqti­
sodiy siyosatlarn i am alg a o sh irish n in g m uhim shartidir. Bu tam oyi!
ish la b c h iq a r is h r iv o jla n is h in in g u z o q m u d d a tg a m o ‘lja lla n g a n
y o ‘nalishlari, s u r ’atlari va nisb atlarin i belgilashni ifodalaydi.
Ish la b c h iq a ris h n i re ja la s h tiris h m e n e jm e n tn in g a so siy vazifalarid an biridir. U iq tiso d iy q o n u n , ish lab c h iq a rish n in g hozirgi
h o la tin i ilm iy ta h lil e tis h , e h t i y o jla r n in g is tiq b o lin i a n iq la s h ,
te x n ik av iy va ta sh k iliy q a ro rla r q ab u l qilish aso sid a a m a lg a oshiriladi. B o zo r iq tiso d iy o ti sh a ro itid a s tr a te g ik re ja la s h tiris h u yoki
bu ta rm o q riv o jlan ish in in g m aqbul n isb a tla rin i, e n g m uhim i, resu rslardan sam arali foydalanish y o lla rin i belgilovchi iqtisodiy rivojlanish
p a ra m e trla rin i an iq lash m u h im a h a m iy a tg a ega bo'ladi.
4. M e n e j m e n t s h a k l v a u s u l l a r i n i t a k o m i l l a s h t i r i b borish
t a mo y il i. B o zo r iq tiso d iy o ti sh a ro itid a m e n e jm e n tn in g uch shakli
m avjud: xu su siy , jam o a, davlat b oshqaruvi. M e n e jm e n tn in g x u su siy
shaklida m ulkdor y ak k a o ‘zi q aro r qabul qiladi va b u tu n ish u ch u n
jav o b g ar b o ia d i. M e n e jm e n t x u su siy sh ak lin in g ijobiy tom oni m ulk
egasi ishlar borishini o ‘zi to ‘liq n a z o ra t qilish im koniyatiga egaligi,
k am chiligi esa, sa rm o y a n in g u n c h a k a tta b o 'lm aslig i va bir kishi
m e n e jm e n tn in g tu rli vazifalarini b ajarish g a m ajburligidir. M u lkdor
m e n e jm e n tn in g b a rc h a vazifalarini a m alg a oshiradi: reja la sh tirish ,
tashkil etish , ra g 'b a tia n tirish , y o 'q o tish , z a ra r va b o shqalarga shaxsan jav o b g ar b o ia d i. Kuchli raq o b at sharo itid a m ulkdor sinm asligi
u c h u n doim o o 'z bilim larin i k o 'p a y tirib , m e n e jm e n t u su llarin i ta ­
kom illashtirib, y a ’ni ishch ilarg a t a ’sir etish y o lla rin i bozorda m avjud
ho latg a m os ravishda o 'z g a rtirib borishi kerak.
M e n e jm e n tn in g ja m o a sh ak lid a ikki yoki u n d a n k o ‘p jism o n iy
va yuridik sh a x sla r m e n e jm e n t q aro rlarin i birg alik da qabul qiladiiar va korx o n a yoki a k siy a d o rla r ja m iy a ti faoliyati u c h u n ja v o b g a r
b o 'ladilar. S h erik ch ilik n isb a ta n m alakali b o sh q a ru v qaro rlarin i qabul
q ilish g a , m e n e jm e n tn in g x u s u s iy sh a k li e sa k a m c h ilik la rin i bar65
ta ra f e tish g a im kon y aratad i. M e n e jm e n t jam o a sh ak lin in g afzalligi
s h e rik la rn in g a k siy a s o tis h y o ‘li b ilan q o ‘sh im c h a sa rm o y a jalb
qilish im k o n iy atig a ega b o 'lishidadir. M e n e jm e n tn in g jam oa shakli
d ire k to rla r k e n g a sh i to m o n id an am alg a oshirilib, u asosiy m e n e j­
m e n t siy osatin i va m e n e jm e n tn in g m aju d v a z ty a tg a m os iqtisodiy,
tashkiliy-bo sh q aru v ch ilik , ijtim oiy-psixologik, h u q u q iy usullarini tanlay d ilar. M e n e jm e n t ja m o a s h a k lin in g a so siy k a m ch ilig i b a rc h a
sh e rik la r - aksiya egalari b o sh q aru v d a va korx o n a faoliyatini nazo ra t qilishda q a tn a sh a olm aydi. U n in g y a n a bir kam chiligi - korp o ra tsiy a, aksiyadorlik jam iy ati yoki k o rx o n a ak siy ad o rlarid an «ikki
yoqlam a» soliq olinishidir, ch u n k i korx o n a foydadan, ak siy ad o rlar
esa q o 'sh im ch a rav ish d a d iv id en td an soliq to 'lay d ilar.
D a v la t b o s h q a ru v sh ak li d a v la t yoki m ah a lliy m u lk b o 'lg a n
ko rxonalard a am alg a oshiriladi. D av lat bu k o rx o n alar faoliyati u ch u n
to 'liq javob beradi.
5. K a d r l a r t a n l as h v a j o yl a s h t i r i s h t amoy il i. B ozor iqtisodiyoti
sh aro itid a k ad rlarn i ta n la s h va joy-joyiga q o 'y ish tam oyili m uhim
a h a m iy a t k a sb etad i. B o zo r m u n o s a b a tla ri b o sh q a ru v k ad rlarig a
q a t’iy talab lar qo'yadi, u larn in g ishbilarm onlik sifatlari, ishlab chiqarish
oldida tu rg a n m asalalarn i belgilaydi.
6. A g e n t l a r n i n g m u st a q i l l i g i v a erki nl igi tamoyi li. B ozorda
ag e n tla r faoliyati iqtisodiy javobgarlik bilan birgalikda am alga oshishi kerak.
7. S h a x s i y t a s ha b bu s t a mo y ili . B ozorda ishbilarm on, om ilkor,
sh a x siy foyda u c h u n h a ra k a t q ilu v ch i, ta d b irk o r k ish ilar faoliyat
y u ritish i kerak .
8. J a v o b g a r l i k v a t a v a k k a l c h i l i k t a m o y i l i . T a d b irk o r o 'z
faoliyati u c h u n ja v o b g a r bo'lishi, b u n d a m a ’lum tav akkalchilik ham
hiso b g a olinishi, y a ’ni ta d b irk o rn in g o 'z h u q u q va m a jb u riy a tlari
bo 'lishi kerak.
X ulosa
M e n e jm e n t aso sid a ja m o a qon u n tizim lari yotadi.
Iq tiso d iy o tn i b o s h q a ris h tiz im id a iq tiso d iy q o n u n la r m u h im
rol o 'y n ay d i.
66
M e n e jm e n tn in g a s o s iy ta m o y illa ri b o 'lib : y a k k a h o k im lik va
kollegial, ilm iylik, re ja la sh tirish , m e n e jm e n t usullari va tizim larini
ta k o m illa s h tiris h h iso b la n a d i.
Ishlab chiqarishni rejalash tirish m e n e jm e n tn in g asosiy funksiyalarid an biridir.
S tra te g ik va in n o v a tsio n b o sh q a ru v z a m o n av iy m e n e jm e n tn in g
riv o jlan ish i u c h u n a so siy y o 'n a lish hisob lan ad i.
O 'z b e k is to n d a b o z o r m u n o s a b a tla r ig a o 'tis h d a v rid a d a v la t
b o sh q a ru v sh ak li a s o s iy la rd a n h iso b lan ad i.
T ayanch iboralar
Qonun, tamoyil, bozor qonunlari, menejment tamoyillari,
m enejm entning ixtisostashuvi, yaxlitlanishi, markazlashtirish,
n o m a r k a z l a s h t i r i s h , o pt i m a l l i k , r e j a l as h t ir i s h, v a q t qonuni.
M avzu bo'yicha atam alar va test savollari
A tam alarni tan lash . A u s tu n d a g i h a r bir a ta m a g a В ustu n d a n m a n tiq iy t a ’rif ta n la n g .
A
1. O b y ek tiv
qonun
2. J a m iy a t ehtiyo jlarin i k e n g ro q
m iq y o sd a qondirish haqidagi qonun
3. Q iy m at q onuni
4. T alab qonuni
В
a) a so siy faoliyat qoidasi sh u n d a n iborat-ki,
u n d a hal qiluvchi g 'o y a h o la tn in g m azm u n i,
m a 'n o sin i a k s e ttira d i
b) sh u bilan tavsiflan ad i-k i, u nda ikki va undan ortiq jism o n iy yoki yuridik sh a x s m e n e ­
j m e n t q a r o r la r in i q a b u l q ila d i v a u la r g a
m a s ’u liy at yuk lan ad i
d) falsafiy k ateg o riy a o 'z id a h o latlar m azm unini va haqiqiy holat to m onlarini aks ettiradi.
B u la r n in g a n iq la n is h i o b y e k tiv riv o jla n ish
tendensiyalarini ochishga im kon yaratadi
e) sh u bilan tav siflan ad i-k i, jism o n iy sh a x s
b o sh q a ru v q a ro rla rin i q a b u l qiladi va u n g a
m a s ’u liy at y u k lan ad i
67
5. Taklif qonuni
6. R aqobat qonuni
7. T am oyil
8. R a q o b a tla sh u v
tam o y ili
9. M e n e jm e n tn in g
x u su siy shak li
tam o y ili
10. M e n e jm e n t­
n in g ja m o a shakli
tam o y ili
f) ishlab c h iq a rish n in g o b y ek tiv yo'nalishini,
o d am larn in g ehtiyojini qondirish, x o ‘jalik fao­
liy atin i n g a so siy boisini, x alq aro iq tisodiy
q iz iq is h n in g b e lg ila b o lin is h in in g tu tg a n
o 'rn in i belgilaydi
g) ta sh k ilo tla r, ja m o a la r, s h a x sla r o 'r ta s i­
dagi x a rid o rn in g puli u c h u n k u rash , m usobaqa bilan tavsiflanadi
h ) bozo r sh aro itid a, e n g k o 'p foydani boshqa
b ir k o r x o n a g a z iy o n y e t k a z m a s d a n o lib
bo 'lm ay d i, deb t a ’kidlovchi k o n sep siy a
i) n a rx la r q a n c h a lik y u q o ri b o 'lsa , ish lab
ch iq aru v ch ilar taklif q ilay o tg an to v a rla r va
x iz m a tla rn in g q iy m ati sh u n c h a ko 'p bo'ladi,
d eb t a ’k id lay d ig an k o n se p siy a
j) n a rx la r q an ch alik yuq o ri b o 'lsa, etiyojlar
q o n d ir ilis h i s h u n c h a k a m b o 'la d i, d e b
t a ’kidlaydigan konsepsiyalar, qarashlar tizimi
k ) bozo rn i ta rtib g a soluvchi, bu quyidagini
t a ’kidlovchi k o n sep siy asid ir: a g a r tala b va
b a h o y u q o ri b o 'ls a , ish lab c h iq a rish keng ayadi, a g a r ta la b va baho tu sh sa , kam aysa, ishlab ch iq arish kam ayadi
V ariantlarni tan lash . Q o 'y ilg a n sav o lg a jav o b v aria n tla ridan birini ta n la n g . K asbdoshlaringiz bilan nim a u c h u n ay nan sh u
v a ria n tn i ta n la g a n in g iz n i m u h o k a m a qiling.
1. O b y ek tiv q o n u n ...
a) iq tiso d iy o t h aqidagi O liy m ajlis farm oni
b) V az irla r M a h k a m a s in in g q aro r va farm oyishlari
c) haqiqiy holat tom onlari, h o latlar m u n o sab ati, takrorlanuvchi
aloqa v a b a rq a ro r aloqani a k s e ttiru v c h i falsafiy k ateg o riy a
d) m e n e jm e n t tizim i to m o n id an am aliy o tg a m uvofiq qo'llanib
k e la y o tg a n h u jja t
68
2. F alsafa q o n u n i ...
a) ja m iy a t eh tiy o jlarin i to ‘laroq q ondirish qonuni
b) ja m iy a t k undalik h a y o tin in g ja m iy a t o n g ig a n isb a ta n tu tg a n
o 'rn in i belgilab b eru v ch i qon u n
c) m e ’yoriy foyda q onuni
d) ta la b v a taklif q o n u n i
3. O b y ek tiv iq tiso d iy o t q o n u n i ...
a) ja m iy a t eh tiy o jlarin i to 'la ro q q o n d irish qonuni
b) m iqdor o ‘z g a rish in in g sifat o ‘z g a rish ig a o ‘tish qonuni
c) qaram a-q arsh ilik lar k u ra sh i va birligi qonuni
d) ja m iy a t kun d alik h a y o tin in g ja m iy a t o n g ig a n isb a ta n tu tg a n
o 'rn in i belgilab beru v ch i qon u n
4. Iqtiso d iy o tn i b o sh q arish m ex an izm i quyidigi;arc'u-:r: ibo tat:
a) obyektiv qonuniaida:;
b) m en e jm e n t tar.io%-il:a»"r:. ».
c) m en e jm e n t u su llarid an
d) sh u la rn in g b a rc h a sid a n
5. Q a n d a y a s o s iy hal q ilu v c h i q o id a la r q u y id a k e itiriig a n
tam oyillarn i aks ettirad i?
a) yagona m enejm ent tamoyili va ham korlikda boshqarish tamoyih
b) ilm iylik tam oyili
c) m e n e jm e n t shakl va u su llarin i ta k o m iila sh tirish tarncyili
d) jav o b g arlik va tav ak k alch ilik tam oyili
Nazorat savollari
1. Iqtisodiy q o n u n lar tizim id an fo y d alan ish n in g qan d ay asosiy
b o sq ic h lari m av ju d ?
2. U m u m iy falsafiy q o n u n larn i ay tib b ering.
3. Q an d ay iqtisodiy q o n u n lar m avjud?
4. M e n e jm e n t m ex an izm i sx em asin i ifodalab bering.
5. M enejm entning asosiy tamoyillarining mohiyati nimadan iborat?
69
5-bob. MENEJMENT FUNKSIYALARI
5.1. M enejm ent ja ra y o n in in g m azm uni
5.2. M enejm entning fu n ksiyalari va u larn in g ta sn ifi
5.1. M enejm ent jarayon in in g m azm uni
M e n e jm e n t b u tu n b o sh q a ru v tiz im in in g u z lu k siz am al qilishi
jara y o n in i ifodalaydi. U m e h n a t ja ra y o n in in g b arc h a x u su siy a tla rig a eg a. U m u m a n m e n e jm e n t ja ra y o n in i te x n o lo g iy a (q a n d a y a m al­
ga o sh irilad i), ta sh k il e tis h (k im v a q a n d a y ta rtib d a ) n u q ta i nazaridan ta v sifla sh m u m k in . M e n e jm e n t ja ra y o n i m a z m u n in in g u c h jih a tin i a jra tis h m u m k in : te x n ik a v iy , ish lab ch iq a rish , iq tiso d iy va
ijtim oiy. T exnikaviy jih a td a n - b u m a h su lo t ishlab chiqarish, m etall
yoki n eft ajra tib olishni b o sh q arish ; ish lab c h iq arish d a - bu ishlab
ch iq arish n i ta sh k il e tish ja ra y o n i, y a ’ni b o 'lin m a , sex, k o rx o n alar
o ‘zaro t a ’sirini b o sh q a rish , iq tiso d iy jih a td a n ishlab ch iq arish , ish
k u c h i v a b u tu n iq tiso d iy m u n o s a b a tla r tiz im ig a ra h b a rlik qilish,
ijtim oiy jih a td a n - bu m e h n a t ja m o a si ijtim o iy e h tiy o jlarin i qondirish, in so n n i ta rb iy a la sh d ir. M e n e jm e n t ja ra y o n i te x n o lo g iy asi m e ­
n e jm e n t xo d im lari to m o n id a n b a jarilad ig an o p e ra tsiy a v a am allardan ib o ratd ir.
S h u n d a y qilib, m e n e jm e n t ja ra y o n i ra h b a r va b o sh q a ru v appara tin in g q o 'y ilg a n m a q sa d la rg a e rish ish u c h u n k ish ila rn in g birgalikdagi faoliyatini m u v o fiq la sh tirish b o 'y ic h a m aq sadli h a ra k a t qilish idir. M e n e jm e n t fao liy atin i a m a lg a o sh irish ta rtib ig a k o 'ra uni
q u y idagi b o sq ic h la rg a b o 'lish m u m k in : m a q sa d , v a z iy at, m u am m o ,
q a ro r qabu l qilish.
H a r bir t a ’s ir e tish n i a m a lg a o sh irish d a n avval u n in g m aq sad i
a n iq la n ish i lo zim , c h u n k i b o s h q a ru v m a ’lu m m a q s a d g a e rish ish
u c h u n a m a lg a oshiriladi. M e n e jm e n tn in g k ey in g i bosqichi b o sh q aru v
ja ray o n id a g i v a z iy a tn i tahlil e tish d a n ib o rat. U tiz im n in g holatini
b a h o lash , uni y a x sh ila sh y o 'lla rin i izlash yoki u n d a g i salbiy hislatlarn i b a rta ra f qilish bilan b o g 'liq ish larn i tavsiflaydi. M u a m m o b o s­
q ich id a tiz im n in g h o z irg i h o la tin i u n in g riv o jla n tirish m a q sa d ig a
n isb a ta n q ara m a -q arsh ilik la rin i a n iq lash k o 'z d a tu tilad i. Q a ro r qabul
70
qilish bosqichi ra h b a rn in g a m ald a tash k iliy faoliy atiga o 'tish in i ifodalab, q aro r qabul qilish bilan b o sh q arilad ig an tiz im g a t a ’sir o 'tk a z ila
b o sh la n a d i.
M e n e jm e n t jaray o n in i, sh u n in g d e k , q uyidagi d av rlarg a bo‘lish
m um kin: m aqsad qo‘yish, axborot faoliyati, tahliliy faoliyat, m enejm ent
tizim ida tashkiliy-am aliy faoliyat va h a ra k a tla r v ariantlarini tanlash.
M e n ejm e n t o p eratsiy alari - ra h b a r va b o sh q aruv ap p aratin in g
oddiy harakatlari bo'lib, ularning tartibi va birikishi natijasida boshqaruv
jarayoni tashkil topadi. M asalan, tahliliy faoliyat uchun korx o n an in g
yillik v a oylik h iso b o tla rin i o lish , u la r b o 'y ic h a ta d b irla r ish lab
chiqish h am d a u larni b o sh q a ru v ja ra y o n ig a ta tb iq qilish lozim .
B o sh q a ru v ja ra y o n in i a m a lg a o sh irish v o sita la rig a , e n g avvalo, ax b o ro tn i k iritish lozim . M e n e jm e n t o p e ra ts iy a la rin in g k a tta
qism i axbo ro t bilan ishlashdan iboratdir. B o sh q aru v ap p arati ishida
k e n g q o 'llan ilad ig an te x n ik a v o sitalari h a m sh u la r ju m la sig a k ira ­
di. B u lar ax b o ro t olish v a q a y ta ish la sh v o s ita la ri v a a n ’an av iy
o rg te x n ik a v o sita la rid ir.
M e n e jm e n t o p e ra tsiy a sin i am alg a o sh irish usullari - axborottah lil v a tash k iliy faoliyatdir. A x b orot-tahlil faoliyat ax borot y ig 'ish ,
saq lash , ta rq a tish v a q a y ta ish lash , tahlil, hisob, q aro rlar v a ria n t­
larini ishlashdan iborat. T ashkiliy faoliyatga - tu sh u n tirish , ishontirish , ra g 'b a tla n tiris h va v azifalarn i ta q s im la s h u su llari, faoliyatni
n a z o ra t qilish, m a jb u rla sh va h .k .la r kiradi. M e n e jm e n t u ch u n faqat
nim an i qan d ay qilishni hal e tish em as, balki ta sh k il etish , qiziqtirish, ish o n tirish , tu s h u n tiris h , n a z o ra t qilish ham zaru r. A yni sh u
o p e ra ts iy a la r y ig 'in d is id a n ra h b a rn in g ta s h k iliy fao liy a ti ta s h k il
to p ad i.
M e n e jm e n t ja ray o n in i ta sh k il e tish d a b izn es-reja v a t a ’m inot,
m o liy a la sh tirish v a b izn es-reja, n arx n i b elg ilash va k re d it b e rish
fu n k siy alarin i b o g 'la sh n i t a ’m in lash , m e n e jm e n t tizim i ay rim unsu rla rin i (m a q s a d -u s u l, m a q sa d v a k a d rla r, q a ro rla r v a u su lla r,
u su lla r va ta rk ib ) m u v o fiq lash tirish , b o sh q a ru v k ad rlarin i tay y o rlash, fan-tex n ik a y u tu q la rin i jo riy etish n i t a ’m in lash zarur.
K orxon alarg a erkinlik v a m u staq illik b erilishi bilan hal qilinishi
lozim b o 'lg a n m e n e jm e n t jaray o n in i ta sh k il e tish bilan bog'liq m uhim
m uam m o rasm an bir-biri bilan bog'liq bo'lm agan boshqaruv tashkilot71
lari o 'rta s id a g i g o riz o n ta l a lo q a la rn i a m a lg a o sh irish b o 'lib qoldi
(m a sa la n , k o rx o n a va m a h s u lo t i s t e ’m o lch ilari, x om ash y o bilan
t a ’m inlovch ilar va k o rx o n a o 'rta s id a v a h .k .).
5.2. M enejm entning fu n ksiyalari va u larn in g ta sn ifi
M e n e jm e n tn in g ja ra y o n sifatid ag i m o h iy a ti u n in g vazifalarida
ifo d a la n a d i. M e n e jm e n t v a z ifa la ri d e g a n d a b o s h q a ru v b o 'y ic h a
m a ’lum m a sa la la rn i hal e tish g a q a ra tilg a n h a ra k a t y ig 'in d isi tu sh u nilad i. M e n e jm e n t v a z ifa la ri, a v v a lo , b o s h q a rilu v c h i o b y e k tn in g
o 'z ig a x o s x u s u s iy a tid a n kelib chiqadi. Ish lab c h iq a rish ta rk ib ig a
m os ra v ish d a q u y id ag ilarn i a k s e ttiru v c h i v az ifa la r m av ju d b o ia d i:
- iq tiso d iy o tn in g ta rm o q tark ib in i;
- u n in g h u d u d iy tark ib in i;
- ish lab c h iq a rish n in g alohida u n su rla rin i.
M illiy x o ‘ja lik n in g ta rm o q ta rk ib i m e n e jm e n t oldiga m oddiy
is h la b c h iq a r is h n i b o s h q a r is h v a n o m o d d iy is h la b c h iq a r is h n i
b o sh q arish kabi v azifa q o 'y ad i. B irinchi so h a ta rk ib id a ishlab ch iq a­
rish va m u o m a la so h alarin i b o sh q a rish n i a jra ta d ila r. Ishlab ch iq a ­
rish so h asin i b o sh q a rish g a s a n o a t v a u n in g ta rm o q la rin i b o sh q a ­
rish , q u rilish n i, ta n s p o r t, alo q an i b o sh q a rish v azifalari; m u o m a la
s o h a s in i b o s h q a r is h v a z if a la r ig a - s a v d o n i, m o liy a , m o d d iy tex n ik a v iy t a ’m in o t, m a d a n iy a t, t a ’lim so h a la rin i b o sh q a rish n i qam rab oladi.
Ish lab ch iq a rish n i b o sh q a rish v az ifa la rin in g h u d u d iy ta rk ib ig a
re sp u b lik a , v ilo y a t, s h a h a r, tu m a n m iq y o sid a g i m e n e jm e n t v a z i­
falari k irad i. Ish la b c h iq a ris h n in g b o s h la n g 'ic h b o 'g 'in i - k o rx o ­
nani b o sh q a rish m u h im vazifadir. M e n e jm e n t v azifalari b o sh q aru v
ta sh k ilo tla ri, b a ja ru v c h ila r v a b o sh q a ru v a p p a ra ti v azifalarini bel­
gilab b erad i.
M e n e jm e n t ja ra y o n in i b ajarilad ig an v azifalar b o 'y ic h a tah lil e tish
h a r bir v azifad a ish h ajm i, b o sh q a ru v c h i x o d im lar sonini an iq lash ,
v a n ih o y a t, b o s h q a ru v a p p a ra ti ta rk ib in i lo y ih a la sh u c h u n a so s
bo'lib x iz m a t qiladi. B o sh q a ru v ta sh k ilo tin in g a so siy va aniq v a z i­
falari ajratilad i. A so siy v az ifa la r h a r bir k o rx o n a va b o sh q a ru v n in g
b a rc h a d a ra ja s i u c h u n x o sd ir. U la r ju m la s ig a q u y id a g ila r kiradi:
72
a ) m a rk e tin g ; b) b iz n e s-re ja ; d) ta r tib g a so lish ; e) ta s h k il e tish ;
f) r a g ‘b a tla n tirish ; g) n a z o ra t v a hisob; h ) u n d a sh ; i) reja la sh tirish .
M a r k e ti n g - b u k o rx o n a n i i s t e ’m o lc h i b ila n b o z o r o rq a li
b o g 'lo v c h i e n g m u h im b o z o r m u n o s a b a tla ri v a a x b o ro t oqim lari
to 'p la m id ir. M a rk e tin g tark ib ig a: bozo rn i o 'rg a n is h , i s te ’m olch ilar
b u y u rtm a la rig a k o 'ra to v a rla r tu rlarin i re ja la sh tirish , to v arlarn i bozo rg a ch iq arish , rek lam a, to v a r v a x iz m a tla rn i ishlab ch iq arish d an
is te ’m o lc h ig a y e tk a z is h b ilan b o g 'liq ta d b irk o rlik fao liy ati kiradi.
B ozor u yoki bu to v arg a b o 'lg an talab n i lak m u s q o g'ozi singari aks
ettiradi. B ozor taklif etilg an to v arn i yo qabul etad i, yoki inkor qiladi.
B ozor iq tiso d iy o tid a iq tiso d iy o tn i b o sh q a rish m a rk e tin g n i ish ­
lab c h iq a rish sik lin in g s o 'n g g id a e m a s , b o sh id a b o 'lish in i ta q o z o
etadi, ch u n k i b o sh q aru v qarorlarini qabul qilish asosida ishlab ch iqa­
rish im koniyatlari em as, balky b ozor talab lari, x a rid o rlarn in g m avjud
va istiqbold ag i eh tiy o jlari y o tad i. A g a r m a rk a z la sh g an , m a ’m uriybuyruqbozlikka asoslangan b o sh q a ru v d a bozorga ishlab chiqarishning
oxirgi n u q ta si sifatida q a ralg an b o 'lsa , b o zo r iqtiso diyotiga o 'tilish i
bilan bozor talablari ishlab chiqarish b o sq ich in in g boshidayoq hisobga
olinishi z a ru r. B o zo r ish lab c h iq a rish k o 'la m in i belgilovchi, b u tu n
m en e jm en t jaray o n ig a t a ’sir e tu v c h i k u ch g a aylanadi.
B izn es-reja - b u ijodiy lo y ih a la sh tirish , istiqbolni belgilashdir.
B iz n es-re ja lard a iq tiso d iy s tra te g iy a b elg ilan ad i, k elajak d a rivojlanish
yo'llari va v o sitalari aniqlanadi, tark ib iy siy o sa t, ijtim oiy rivojlanish
m iq y o sla ri b elg ilan ad i.
Tashkil etish - bu boshqariluvchi tizim n in g texnikaviy, iqtisodiy,
ijtim oiy va boshqa kichik tizim larni tartib g a solish jarayonidir. Tashkil
etish m aqbul tuzilm alar tashkil etish, tizim tarkibiy qism lari o'rtasidagi
qism lari to 'g 'risid a qoidalarni yaratishi, lavozim m ajburiyatlari, barqaror
iqtisodiy n o rm ativlarni belgilashni q am rab oladi.
T a rtib g a so lish (k o o rd in a tsiy a qilish) - bu m e n e jm e n tn in g b a r­
cha boshqa vazifalari u n in g texnikaviy, iqtisodiy, ijtim oiy, tashkiliy
m asalalarin i, h am d a b o sh q aru v ch i tizim id ag i tu rli-tu m a n aloqalarni
m u v o fiq la sh tirish ja ra y o n id ir. B u o 'z a ro u z v iy lik n i o 'rn a tis h , bel­
g ilan g an m e ’y o r v a n o rm a tiv la rd a n c h e k la n ish la rn in g oldini olishdir. R a g 'b a tla n tiris h - b u m a n fa a tla rn i v a k e n g d e m o k ra tla sh tirish , in so n om ili faolligini o sh irish a so sid a m a n fa a tla r v o sita sid a
73
b o sh qarishd ir. N a z o ra t va h isob - b o sh q arilad ig an tizim m a ’lum
m a q sa d g a e ris h is h g a q a ra tilg a n in so n fa o liy a tin in g sa b a b la ri va
m exanizm in i o ‘rganadi. U n d a sh k ish ilar faolligi bilan u lar e g a b o 'lg an
ta jrib a n in g m o sla sh ish i n a tija sid a sh a x siy v a g u ru h iy ex ty o jlarn i
q o n d irish g a q a ra tilg a n d ir. M e n e jm e n tn in g aniq m a x su s vazifalari
m e n e jm e n t m e h n a ti taq sim o ti n a tija si bo'lib, aniq m az m u n g a egadir. K orxona m iqyosida b o sh q a ru v n in g quyidagi m a x su s vazifalarini
k o 'rs a tis h m u m k in :
a) aso siy ishlab ch iq a rish n i b o sh q arish :
b) yo rd am ch i ish lab ch iq arish n i b o sh q arish ;
d) m a h su lo t sifatini bosh q arish ;
e) m e h n a t v a ish haqini b o shqarish;
f) kadrlar, t a ’m inot, m oliya va kredit, jam o a ijtim oiy rivojlanishini b o sh q a rish ;
g) m a rk e tin g n i b o sh q arish .
M e n e jm e n tn in g h a r bir so h asi m a x su s tizim jih a tid a n m ajm u a
bo'lib, o 'z ta rk ib id a m e n e jm e n tn in g u m u m iy v azifalarin i q am rab
olad i. M a s a la n , is h la b c h iq a ris h n i ilm iy -te x n ik a v iy jih o z la s h n i
b o sh q a rish v a z ifa si ta rk ib ig a re ja , ta s h k il e tis h , ta rtib g a solish,
ra g 'b a tla n tiris h , n a z o ra t kiradi. B arch a v azifalar bir-biri bilan uzviy
bog'liqdir. M en ejm en t vazifalarining tarkibi va m azm unini aniqlashga
y e ta rli d ara ja d a e ’tib o r b erm aslik b o sh q a ru v t a ’sirin in g b o 'sh a sh ib
k e tish ig a sab ab bo'ladi. M e n e jm e n t v a u n in g vazifalari sam arad o rligi k ish ila rn in g m e h n a t in tiz o m i, ta sh a b b u s k o rlik va om ilkorlik,
yan g ilik k a intilish v a ta sh k ilo tc h ilik qobiliyati bilan uzviy bog'liqdir.
X ulosa
M e n e jm e n t - b u h a m m a m e n e jm e n t tiz im la rin in g u zlu k siz
faoliyat k o 'rs a tis h i jaray o n i. B u b o sh q a ru v a p p a ra ti x o d im larining
ish jaray o n i.
M e n e jm e n t ja ra y o n i u zlu k siz am alg a oshiriladi.
M e n e jm e n t fu n k siy asi d eg an d a b o sh q a ru v g a doir m a ’lum masalani yech ish g a y o 'n a ltirilg a n bir turli ishlar yig'indisi tushuniladi.
M enejm en t jarayo n larin in g funksional tahlili h ar bir funksiya uchun
ish hajm i asoslarini tashkil etadi, boshqaruvchilar sonini aniqlaydi.
74
Bozor m u n o sab atlarin in g shakllanishi ishlab chiqarish va m enej­
m en t fu n k siy alarin i o ‘rg a n ish n i ta la b qiladi.
M e n e jm e n t fu n k siy a sin i ta k o m illa s h tirish - bu to m m a ’noda
ijodiy jara y o n , aniq h o la tla r hisobini olish.
T ayanch iboralar
F un ksiya, xo'jalik m ex a n izm i, boshqaruv ja ra y o n i, prosedura, sikl, menejment funksiyalari, rejalashtirish, tashkil qilish,
m uvofiqlashtirish, n a zora t, rag'batlantirish.
Mavzu bo'yicha atam alar va test savollari
A tam alarni tan lash . A u s tu n d a g i h a r b ir a ta m a g a В ustu n d a n m a n tiq iy t a ’rif ta n la n g .
A
1. M e n e jm e n t
ja ra y o n i
2. T ex n o lo g iy a
3. M e n e jm e n t
ja ra y o n i
b o sq ic h la ri
4. M e n e jm e n t
ja ra y o n i d a ra ja si
5. M e n e jm e n t
o p e ra ts iy a la r i
6. M e n e jm e n t
jaray o n in i a m a lg a
o sh irish u su lla ri
7. M e n e jm e n t
fu n k siy a la ri
В
a) m a q sa d n i an iq la sh , m u a m m o n i q o 'y ish va
m a sa la n i y e c h ish
b) axborot ishlari, analitik ish, harakat variantini ta n la s h , tash k iliy -am aliy ish
d) q o 'y ilg a n m a q sa d g a e rish ish u c h u n kishila r n in g h a m k o rlik d a g i k e lis h ilg a n fa o liy a ti
b o 'y ic h a b o s h q a ru v a p p a ra ti v a r a h b a rn in g
m aq sad li h a ra k a tla ri m a jm u a si
e) nim a qilinyapti, q anday qilinyapti, kim to ­
m o n id an va q a y ta rtib d a qilinyapti
f) ra h b a r va b o sh q a ru v a p p a ra tin in g m e n e j­
m e n t ja ray o n in i k e tm a -k e t v a izchil u y u sh tirish d a g i oddiy faoliyati
g ) a x b o ro t-a n a litik va tash k iliy ish •
h ) m e n e jm e n t b o 'y ic h a m a ’lu m v a z ifa la r
y e c h im ig a y o 'n a ltirilg a n ish tu rla ri y ig 'in d isi
75
8. Funksional tahlil
9. M e n e jm e n tn in g
a so siy fu n k siy alari
10. M e n e jm e n t­
ning aniq funksiya­
lari
i) a n iq m a ’n o g a e g a b o 'lg a n , m e n e jm e n t
m e h n a tin i ta q sim la sh n atijasi
j) h a r b ir vazifa b o 'y ic h a ish hajm ini belgi­
lash, b o sh q a ru v xodim lari sonini an iqlash,
m e n e jm e n t tiz im in i lo y ih a la sh tirish u c h u n
a so s b o 'lad i
k) h a r b ir k o rx o n a va h a r bir m e n e jm e n t
darajasiga xos: m a rk e tin g , biznes-reja, ta s h ­
kil e tis h , ta rtib g a so lish , r a g 'b a tla n tiris h ,
hisob v a n a z o ra t
V arian tlarn i tan la sh . Q o ‘y ilg a n s a v o lg a jav o b v a ria n tin i
toping. H am kasblaringiz bilan n eg a ay n an sh u variantni tanlaganingizni m u b o k am a qiling.
1. M e n e jm e n t ja ra y o n in in g bosqichlarini ay tin g.
a) ra h b a r va b o sh q a ru v a p p a ra tin in g m a q sa d g a y o ‘n altirilg an
h a ra k a tla ri
b) rn.iqsadni an iq lash , tizim ahvolini an iq lash , boshqariluvchi
tizim g a haqiqiy t a ’sir k o ‘rs a tis h
c) ra h b a rn in g ax b o ro t-an alitik ishi
d) ra h b a rn in g tash k iliy ishi
2. M e n e jm e n t fu n k siy asi d eg an d a nim ani tu sh u n a siz ?
a) m e n e jm e n tn in g m a ’lum vazifalarini y e c h ish g a y o ‘n altirilg a n
bir xil tu rd a g i ishlari y ig ‘indisi
b) bu b o sh q a ru v a p p a ra ti ish la rin in g m e h n a t jarayoni
c) bu ish lab c h iq a rish ja ra y o n la rin i ta rtib g a solish
d) bu ishlab ch iq arish n i ta sh k il e tish
3. M e n e jm e n t jaray o n i b o sqichlarini aniqlang.
a) a n a litik ish, m a q sa d g a m uvofiqlik
b) m aq sad , h odisa, m u a m m o n in g y echim ini aniqlash
c) ax b o ro t ishlari, h a ra k a t v a ria n tla rin i ta n la sh
d) tash k iliy va am aliy ish
76
4. M e n e jm e n t davrlarini an iq lan g .
a) m aq sad n i, h o latn i, m u am m o n i an iq lash
b) analitik , ax b o ro t va tash k iliy ish la r
c) oldindan m aq sad n i an g lash
d) v aziy at, m u am m o , y ech im
5. A sosiy v a aniq fu n k siy alarn i k o 'rs a tin g .
a) b izn es-reja, m a rk e tin g , m o tiv atsiy a
b) m e h n a tn i, m a h su lo t sifatini, xod im larn i b o sh q arish
c) ta rtib g a solish, r a g ‘b a tla n tirish , hisob va n a z o ra t
d) aso siy ishlab ch iq arish n i, y o rd am ch i ishlab ch iq arishni, xo­
d im la rn i b o sh q a rish
N azorat savollari
1. M e n e jm e n t ja ra y o n in in g m o h iy ati n im ad an iborat?
2. M e n e jm e n t ja ra y o n i q an d ay d a v rla rg a b o ‘linadi?
3. M e n e jm e n t o p e ra tsiy a la rig a tu s h u n c h a b ering.
4. M e n e jm e n t v azifalari d e g a n d a nim ani tu sh u n a siz ?
5. M e n e jm e n tn in g a so siy fu nksiyalari qay silar?
6. M e n e jm e n tn in g aniq fu n k siy alari qaysilar?
77
6-bob. MENEJMENTNING TASHKILIY TUZILISHI
6.1. M enejmentning tashkiliy tuzilishi haqida tushuncha
6.2. T ash kiliy tu zilm alar turlari
6.1. M enejm entning tashkiliy tuzilishi haqida tushuncha
M e n e jm e n tn in g ta rk ib iy tu zilish i d e g a n d a m e n e jm e n t b o 'g 'in la ri
v a b o sq ich lari m iqdori va ta rk ib i tu sh u n ila d i. M e n e jm e n t tash k iliy
tu z ilish in in g oddiy va tu s h u n a rli b o 'lish i u n in g ish qobiliyati y u ­
qori b o 'lish in i k afolatlaydi, y a ’ni m e n e jm e n t ta sh k iliy tu zilrn asid a
b o sq ic h v a b o 'g 'in la r q a n c h a k am b o 'ls a , b o s h q a ru v s h u n c h a lik
sa m a ra li bo 'lad i.
M enejm ent bo‘g‘m lari - bu b itta yoki bir-qancha vazifalarni
bajaruvchi m u staq il tark ib iy u n su rlar, tu zilm a elem entlari, u larn in g
b o 'lin m a la ri v a b o s h q a ru v a p p a ra tid a ish lo v ch ilard ir.
M enejment bosqichlari - b u b o shqaruvning biror darajasidagi m a ’lum b o 'g 'in la r y ig 'in d isi. S h u b elg isig a k o 'ra m e n e jm e n tn in g
ta sh k iliy tuzilm alari - k o 'p bosqichli (k o 'p b o 'g 'in li), u ch , ikki
b o sq ic h li ( b o 'g 'in li) b o 'la d i. B o sq ic h la r va b o 'g 'in la r o 'r ta s id a g i
aloqa v e rtik a l v a g o riz o n ta l b o 'lish i m u m k in . V e rtik a l b o 'g 'in la r
ra h b a rla r v a u la rg a b o 'y s u n u v c h ila r o 'r ta s id a g i m u n o s a b a tla rn i,
g o riz o n ta l alo q alar m e n e jm e n tn in g te n g huqu q li b o 'g 'in v a u n su rlari o 'rta s id a g i m u n o s a b a tla rn i bildiradi.
Iq tiso d iy o t b o sh q a ru v ta sh k ilo tla ri yuqori, quyi, te n g h u quqli
ta s h k ilo tla rg a b o 'lin ad i. Y uqori ta s h k ilo tla r re sp u b lik a va ta rm o q
b o sh q a ru v ta s h k ilo tla rig a ajratilad i.
U m u m d a v la t b o s h q a ru v ta s h k ilo tla ri ish la b c h iq a ris h n in g t u r ­
li ta r m o q la r in i b ir la s h tir a d i. U m u m d a v la t b o s h q a r u v ta s h k ilo t­
lari R e sp u b lik a K o n s titu s iy a s ig a a s o s la n g a n h o ld a fa o liy a t y u rita d i.
M illiy x o 'ja lik n i b o sh q a ris h n in g u m u m d a v la t ta sh k ilo tla ri q o nun
ch iq aru v ch i, ijro e tu v c h i va su d ta s h k ilo tla rig a b o 'lin ad i. Qonun
chiqaruuchi oliy tashkilot - 0 ‘z b e k isto n R esp u b lik asi O liy M ajlisidir. U x o ‘ja lik fao liy atin i ta rtib g a so lu v ch i q o n u n , q o n u n iy ak tlarni tasdiqlaydi. D av lat rejalari va b u d je tin in g bajarilishi haqida hisobot78
ni m uho k am a qilib tasdiqlaydi, iqtisodiyotni b o sh q arish n in g ijroiya
ta sh k ilo tla rin i sh a k lla n tira d i.
M illiy x o ‘ja lik n i b o s h q a ris h n in g ijro iy a ta s h k ilo tla rig a u m u ­
m iy, ta rm o q va m a x su s v a k o la tg a e g a ta sh k ilo tla r kiradi. U m u m iy
v a k o latg a ega ijroiya tash k ilo tla rig a O 'z b e k is to n R espublikasi V azirlar M a h k a m a si, Q o ra q a lp o g 'is to n R esp u b lik asi V a zirlar K engashi
v a h o k im lik lar kiradi. M a x s u s v ak o la tli ta s h k ilo tla r ta rm o q la ra ro
x u su siy a tg a e g a v azifalarn i b ajarad ilar. U lar q a to rig a v azirlik lar va
D avlat q o 'm ita la rin i k iritish m um k in .
U m u m d a v la t b o sh q aru v ta sh k ilo tla rin in g a so siy vazifalari: fantex n ik a ta ra q q iy o tin in g aso siy y o 'n a lish la rin i b elgilash, tabiiy m uhitni m u hofaza qilish, pul va k red it tiz im ig a rah b arlik qilish, soliq va
d a ro m a d la rn i b e lg ila sh , h isob v a s ta tis tik a n i ta sh k il e tish , n arx ,
ta ’riflar belgilash, milliy xo'jalik tarm o q larig a rahbarlik qilish.
O 'z b e k is to n R espublikasi V a z irla r M a h k a m a sin in g doim iy ish
y u ritu v c h i ta sh k ilo tla ri faoliyati ta rm o q la ra ro ilm iy-texnikaviy ishlarg a ra h b a rlik qilish, fan -tex n ik a so h asid a tan lo v , ko'ngilli aso sd a
ish larn i ta sh k il e tish kabi v azifalarn i bajaradi.
R espublika to v a r b irja la rin in g aso siy vazifasi k o rx o n alar bilan
h a m k o rlik d a m in ta q a d a m o d d iy -te x n ik a v iy t a ’m in o tn in g b a rq a ro r
v a sam a ra li tizim in i ta sh k il e tish , is te ’m olli va ishlab chiqaruvchilar o 'r ta s id a b a rq a ro r m in ta q a v iy a lo q a la rn i o 'r n a tis h , m a h s u lo t
y e tk a z ib b e ris h n i n a z o r a t q ilish , k o r x o n a la r g a u la rn i m o d d iy te x n ik a v iy t a ’m in la s h d a k o 'm a k b e r is h d a n ib o r a td ir . M o d d iy te x n ik a v iy t a ’m in o t ta s h k ilo tla r i x o 'ja lik h iso b i a s o s id a ish la b
ch iq a rish v o sita la rin i s o tish n in g k o 'p tarm o q li sav d osini t a ’m inlash
va m oddiy re su rsla rd a n m aq b u l fo ydalanishga rah b arlik qiladi.
M oliya vazirligi va u n in g joylardagi tash k ilo tlari davlat va kor­
x o n a la r m a n fa a tla rin i him o y a e tis h g a a so sla n g a n b u tu n la y y an g i
m oliyaviy siy o sa tn i a m a lg a o sh irad i, x o 'ja lik y u ritish sa m a ra d o r­
ligini so 'm bilan n a z o ra t etish n i t a ’m inlaydi, sh irk at va individual
m e h n a t faoliyatini m oliya-kredit v o sitasid a ta rtib g a solish bo'yicha
c h o rala rn i belgilaydi, aholi d a ro m ad larid an soliq olish, bozor iqtisodiyotiga m os ish usullari va shakllarini joriy etadi, budjet tashkilotlari
faoliyatini m oliyalashtirish tizim ini o 'zg artirad i, uni iqtisodiy m e ’yor
v a n o rm ativ lar aso sid a tashkil etadi, ish sifatini oshirishni iqtisodiy
79
rag'batlantirish va ajratilgan m ablag'lardan m aqbul ravishda foydalanishni iqtisodiy ra g 'b a tla n tirish usullarini k e n g q o 'llash n i ta ’m inlaydi.
R e sp u b lik a M a rk a z iy b a n k i iq tis o d iy o td a g i b a rc h a k re d it va
hisob k ito b m u n o sa b a tla rin i ta s h k il e tu v c h i v a ta rtib g a so lu v c h i
bosh b an k d ir.
T ijo ra t b a n k la ri tiz im i fa o liy a ti to 'liq x o 'ja lik h iso b i v a o 'zo 'z in i m oliya bilan t a ’m in la sh a so sig a o 'tk azilad i.
M e h n a t v a ijtim o iy m a s a la la r b ila n s h u g 'u lla n u v c h i d a v la t
ta s h k ilo tla ri v a u la r n in g jo y la rd a g i b o 'lin m a la ri to 'liq b a n d lik n i,
b a n d b o 'lm a g a n m e h n a t r e s u r s la r in i q a y ta ta y y o rla s h v a k a sb
o 'rg a tis h , k a d rla rg a b o 'lg a n talab n i q o n d irish n i t a ’m inlaydilar.
R e s p u b lik a v a z ir lik la r i r e s p u b lik a h u d u d id a g i k o n s e r n la r ,
ta rm o q la rn i b o s h q a ris h n i a m a lg a o sh ira d i. T a rm o q n i b o s h q a ris h
tiz im ig a y a k k a ra h b a rlik a so s id a ish y u ritu v c h i v a z ir b o sh c h ilik
qiladi. U q o 'l o stid a g i v azirlik va u n g a q a ra sh li k o rx o n alar faoliyatiga
s h a x s a n ja v o b g a rd ir.
H a r b ir v a z irlik d a ta rm o q n i b o s h q a r is h n in g m u h im m a sa la larini kollegial ra v ish d a k o 'rib ch iq ish v a a m a lg a o sh irish g a im kon
b eru v ch i m a s la h a t ta sh k ilo tla ri ta sh k il etiladi. B osh m a sla h a t beruvchi ta sh k ilo t - k o llegiya bo'lib, u n in g ta rk ib ig a v a z ir o 'rin b o sa rla ri,
b o sh q arm a b o shliqlari, k o rx o n a la r ra h b a rla ri kiradi.
M illiy xo'jalik ta rm o g 'i tarkibida ham davlat, ham x u susiy korxo­
na, firm a, a k siy a d o rlik ja m iy a tla ri fao liy at y u rita d i. K orxona, fir­
m a, ak siy ad o rlik ja m iy a tla ri fan -tex n ik a salo h iy a tid a n sa m a rali foy­
d a la n ish , ish la b c h iq a ris h n i k o o p e ra ts iy a la s h va u y g 'u n la s h tiris h
aso sid a m a h s u lo t ish lab c h iq a rish m a q sa d id a ta sh k il etiladi. U lar
x o 'jalik hisobi aso sid a s a n o a t, q u rilish , tra n s p o rt, savdo va boshqa
s o h a la rd a fa o liy a t y u ritu v c h i ta rk ib iy q is m la rd a n ta s h k il to p a d i.
T ark ib iy q ism b a n k d a alohida b a la n s v a hiso b ra q a m ig a e g a bo'lish i
va ijara p u d ra ti b o 'y ic h a , x u s u s iy so h a d a ish y u ritish i m u m k in .
K orxona, firm a, ak siy ad o rlik ja m iy a ti ta rk ib iy birlikka qarash li
a so siy fond v a m a b la g 'la rn i b irik tirad i, ichki x o 'ja lik m u n o s a b a t­
larini a m a lg a o sh irish , ta rk ib iy birliklar o 'rta s id a g i m u n o za rala rn i
hal etish , sh u n in g d e k , u la rn in g o 'z m a jb u riy a tla ri b o 'y ich a jav o b ­
g a rlik ta r tib in i b e lg ila y d i. T a rk ib iy b irlik q o n u n d a b e lg ila n g a n
h u q u q d o ira sid a u n g a b irik tirilg a n m u lk n i ta s a r r u f e ta d i, firm a,
80
a k siy ad o rlik ja m iy a tla ri n o m id a n b o sh q a ta s h k ilo tla r b ilan sh a rtn o m ala r tu z a d i. K orxona, firm a, a k siy a d o rla rlik ja m iy a tla ri tark ib iy
birlikka o 'z n o m id an s h a rtn o m a tu z is h va bu s h a rtn o m a b o 'y ich a
ja v o b g a r b o 'lish h u q u q in i beradi.
K o rx o n an i b o s h q a ris h k o rx o n a to 'g 'r is id a g i q o n u n g a a s o s a n
a m a lg a oshiriladi. B u q o n u n d a k o 'z d a tu tilg a n ta m o y illa rd a n biri
b u tu n ja m o a n in g h a m d a u n in g ta sh k ilo tla ri m u h im q aro rlarn i qabul
qilish va uni b a ja rish n i n a z o ra t q ilish d a is h tiro k e tish yo'li bilan
a m a lg a o sh irila d ig a n o ‘z-o ‘zini b o sh q a rish tam o y ilidir.
6.2. T ashkiliy tu zilm alar turlari
T ash k iliy tu z ilm a la r ju d a tu rli-tu m a n , lekin u la r u m u m iy izchil
b o g liq lik k a eg a va q o n u n iy a tla rg a b o ‘y su n ad i.
M e n e jm e n t ta sh k iliy tu z ilm a s in in g a so siy tu ri chiziqli va funksio n a l tu z ilm a la rd ir. U la rn in g b irik ish i a s o s id a tu rli xil chiziqlifu n k sio n al tu z ilm a la r ta rk ib topadi.
C hiziqli
F u n k sio n a l
C hiziqli shtabli
SH
R
FI
F2
C hiziqli fu n ksion al
R1
FI
R2
1.1
1.1
F2
F3
1.2
1.3
U3
U4
1.2
U1
81
U2
S h a rtli belgilar: R - rah b ar, В - boshliq, U - u sta , F - fu n k ­
sional rah b ar, Sh - sh ta b , 1,1; 1,2; 1,3 - funksional bo'lim lar.
Chiziqli tu z ilm a u n in g quyi b o sh q a ru v b o ‘g ‘inlari yuqori bosqichdagi ra h b a rg a b e v o sita b o 'y su n ish i bilan tavsiflanadi.
Chiziqli tu z ilm a d a h a r bir xodim b itta ra h b a rg a b o ‘y su n ad i va
yuqori tizim bilan faqat u orqali b o g 'la n g a n bo'ladi.
C hiziqli tu z ilm a n in g ijobiy to m o n la ri u n in g oddiy, ishonchli,
kam xarjligidir. H a r b ir ra h b a r b u tu n m e h n a t jam o asi faoliyati natija la ri b o 'y ic h a ja v o b g a r. B u s tr a te g ik va jo riy q a ro rla rn i qabul
qilish hu q u q i m a rk a z la sh ish ig a olib keladi.
C h iz iq li tu z ilm a la r n i h al e tilu v c h i m a s a la la r d o ira s i k e n g
b o 'lm a g a n , b u n i m a sa la la r yechilishi o so n b o 'lg a n hollarda qo 'llash
m a q sa d g a m uvofiqdir.
Sof holda chiziqli b o sh q aru v ju d a k am , a so san , brigada, bo'lim ,
sh irk a t, kichik k o rx o n alard a qo'llaniladi.
C h iz iq li tu z i lm a n i n g a s o s iy k a m c h ilig i sh u n d a n ib o rat-k i,
b o 'g 'in la r k o o rd in a tsiy a si p u x ta b o 'lm ay d i. R a h b a r u n iv e rsa l m utaxassis bo'lishi va u n g a bo'ysunuvchi barcha b o 'g 'in lar faoliyatining
h am m a tom o n in i q am rab olishi lozim .
Funksional tu zilm a - m e n e jm e n t v a zifalarin in g funksional
b o 'g 'in la r v a r a h b a r la r o 'r ta s id a ta q s im la n is h ig a a s o s la n a d i. U
b o s h q a ru v n in g m u ra k k a b la s h u v i va ix tis o s la s h u v riv o jlan ish i bi­
lan b og'liq holda v u ju d g a k elgan.
F u n k s io n a l tu z ilm a d a b o s h q a r u v c h i k o 'r s a t m a la r n is b a ta n
m alakali bo'ladi, lekin y ak k ab o sh ch ilik tam o y ilig a rioya qilinm aydi. F u n k sio n al b o 'g 'in la r soni o rtish i bilan h a r bir b o 'g 'in m u staq il
rav ish d a hal e tu v c h i m a sa la la r doirasi to ra y ib b oradi. M u am m o n in g m o h iy ati h a r b ir b o 'g 'in o 'z m asalasin i birinchi n a v b a td a hal
qilishdan m a n fa a td o r b o 'lish id a em as, balki b itta ham b o 'g 'in bu
m asalani y etarli darajad a aso slan g an holda va to 'g 'ri hal qila olm asligi, yechim lar m aydalashib, to 'liq bo'lm ay qolishidadir. Bu boshqaruvni m u ra k k a b la sh tirib , u n in g sam arad o rlig in i k am ay tirad i.
Chiziqli tu z ilm a n i ta sh k il e tish va funksional tu z ilm a n in g kam chiliklari q u y m a, b irik tirilg an tu z ilm a la r - chiziqli-shtabli, chiziqlifunksional v a b o sh q a tu z ilm a la rn in g v u ju d g a k elish ig a sabab bo'ldi.
82
C h iz iq li-sh ta b li tu z ilm a d a c h iziq li tu z ilm a a so s qilib olinadi,
lekin b o sh q a ru v n in g q u y i b o ‘g ‘in g a eg a h a r b ir b o ‘g ‘inida ay rim
m u h im m u a m m o la r b o 'y ic h a s h ta b la r tu z ila d i. S h ta b la r m alak ali
q aro rlar tay y o rlay d ilar, lekin chiziqli tu z ilm a ra h b a ri tasd iq lab , quyi
d a ra ja g a yu b o rad i. U sh ta b ta v siy a la rin i k o o rd in a tsiy a qiladi, m uv o fiq la s h tira d i v a n a tija d a , a g a r v a z ifa la r m iq d o ri k o ‘p b o ‘lsa,
b o sh q a ru v sifati y a x sh ila n a d i.
V azifalar m iqdori k o ‘p b o 'lsa , chiziqli tu z ilm a ra h b a rin in g v a z i­
falari h am o rtad i. S h u sababli, am a liy o td a b oshqa q o 's h m a tu z il­
m alar v u ju d g a keldi.
X u lo sa
M e n e jm e n t ta sh k iliy tu z ilm a la ri d e g a n d a m e n e jm e n t b o 'g 'in i,
b o 'g 'i n ta r k ib la r i so n i, u la r n in g b ir-b irig a b o 'y s u n is h i, o 'z a r o
b o g 'liq lig i tu sh u n ila d i.
M e n e jm e n tn in g tash k iliy tu z ilm a la rid a g i oddiylik v a tu sh u n a rlilik u n in g ish qobiliyati kafolatidir.
M illiy x o 'ja lik n in g u m u m d a v la t b o s h q a ru v o rg a n la ri q o n u n
c h iq a ru v c h i, ijro e tu v c h i, su d o rg a n la rig a b o 'lin a d i. U la r m illiy
x o 'ja lik n in g k o ‘p sonli ta rm o q la rin i bir b u tu n b o g 'la b tu rad i.
M e n e jm e n t ta s h k iliy tu z ilm a la ri c h iz iq li-fu n k sio n a l, chiziqlish tab li tu rla rg a b o'linadi.
B a rc h a m e n e jm e n t fu n k siy a la ri b a ja rilish in i t a ’m in lo v ch i e n g
yaxshi b o sh q a ru v a p p a ra tin i ta sh k il e tish m e n e jm e n t tu zilm ala rin i
ta k o m illa s h tiris h n in g a so siy m a sa la si.
T ayanch iboralar
Tashkiliy tuzilma, aralash tuzilma, d a v la t organlari, matritsa,
d iffizio n tashqi omil, tuzilm a, 0 ‘zb ek isto n d a boshqaruv o r g a n ­
lari, chiziqli tuzilm a, funksional tuzilm a.
M avzu bo‘yicha atam alar va test savollari
Atam alarni tanlash. H a r qaysi A u stu n d a g i a ta m a g a m o s В
u stu n d a g i a ta m a n i ta n la n g .
83
A
В
1. M e n e jm e n tn in g a ) m a q s a d la r v a u la rg a e ris h is h v o s ita la ri
tashkiliy tuzilm alari o rasid ag i b o g 'la n is h n in g grafik tasviri
2. M e n e jm e n t
b) ikki tu z ilm a n in g q o 'sh ilish i asosida k o ‘riladi:
b o 'g 'in la ri
chiziqli va loyiha b o 'y ich a b o sh qaruv. Chiziqli
b o sh q a ru v tam o y ili o 'z g a rm a y d i. D a stu r yoki
loyiha ra h b a rla ri erkinligi t a ’m inlanadi.
3. M e n e jm e n t
d) m en ejm en t darajasi, b o ‘g ‘inlar soni va tarkibi,
d a ra ja la ri
u larn in g o 'z a ro b o g ‘liqligi v a aloqadorligi
4. C hiziqli tu z ilm a e) ra h b a rla r v a b o 'g 'in la r o ‘rta sid a g i m e h n a t
ta q sim o tig a aso slan ad i, b o sh q aru v m ukam m allash ad i, lekin y a k k a b o sh c h ilik tam o y ili buziladi
5. F u n k sio n al
f) ay rim yoki bir q an ch a v azifalam i bajaraditu z ilm a
g an m u sta q il tu z ilm a ele m e n tlari
6. C hiziqli fu n k ­
g) tashkiliy-iqtisodiy, modellashtirish, taqqoslash,
sional tu zilm a
m aq sad li y o n d a sh u v v a b o sh q ala r
7. M a tritsa li
h) m e n e jm e n t ierarx iy asid ag i m a ’lum darajadatu z ilm a
gi m e n e jm e n t b o ‘g ‘in la rin in g yig'indisi
8. Loyihali tu zilm a i) r a h b a r la r va b o 'g 'in la r o ra sid a g i m e h n a t
ta q s im o tig a a s o s la n g a n . B o s h q a ru v y a k k a ­
b o sh ch ilik tam o y ili b ilan olib boriladi, lekin
tu z ilm a d a g i alo q alar m u ra k k a b lash ad i
9. «M aqsadlar
j) h a r bir xodim y a g o n a ra h b a rg a b o 'y su n a d i
daraxti»
v a u orqali b o sh q alar bilan b o g'lanadi
10. T ashk iliy
k) ishlab ch iq arish tex n o lo g iy asi o 'z g a rish la ri
bilan b o g 'liq holda q a y ta k o 'rish z a ru r b o 'lg an
tu z ilm a la rn i
lo y ih a la s h tiris h
jo y d a q o 'llan ilad i
u su lla ri
V arian tlarn i tan la sh . Q o 'y ilg a n sa v o lg a ja v o b v a ria n tin i
toping. H am k asb larin g iz bilan nega ay n an sh u v arian tn i tanlaganingizni m u h o k a m a qiling.
1. M enejm entning en g ko‘p tarqalgan tashkiliy tuzilm asini ko'rsating.
a) chiziqli
84
b) funksional
c ) chiziqli-funksional
d) m a tritsa li, loyihali
2. O liy u m u m d a v la t b o sh q a ru v organlari:
a) qon u n ch iq aru v ch i, ijro etu v c h i, sud
b) M oliya vazirligi, Q ish lo q v a su v x o ‘jaligi vazirligi, korpora tsiy a la r, a s s o ts ia ts iy a la r
c) D av lat m ulki q o 'm ita si, D av lat s ta tis tik a q o ‘m itasi
d) xoldinglar, ak siy ad o rlik ja m iy a tla ri, su d la r
3. M e n e jm e n tn in g tash k iliy tu zilm alari b o z o rn in g qaysi talablarig a javob berishi k erak?
a) tash k iliy tu z ilm a chiziqli, oddiy v a tu sh u n a rli bo'lishi k era k
b) tash k iliy tu zilm a e g ilu v ch an va b o zo r o ‘z g a rish la rig a m oslash u v c h a n b o 'lish i k e ra k
c) tash k iliy tu z ilm a b o 'g 'in va p o g 'o n a la rg a e g a bo'lishi kerak
d) ta sh k iliy tu z ilm a funksio n al bo'lishi k erak
4. T ashkiliy tu z ilm a g a t a ’sir k o 'rsa ta d i:
a) ish lab ch iq arilay o tg an m a h su lo t tark ib i
b) ta y y o rla sh te x n o lo g iy asi
c) m e x a n iz a tsiy a va a v to m a tiz a tsiy a d arajasi
d) ish c h ila r m alak asi va y uqorida k eltirilg an lar
5. Tashkiliy tuzilm alarni loyihalashtirishda qo'llaniladigan uslublar
a) tizim li y o n d a sh u v
b) holatli y o n d ash u v
c) iqtiso d iy y o n d a sh u v
d ) m a q sa d li y o n d a s h u v , iq tiso d iy m o d e lla s h tiris h , iq tiso d iy
m a te m a tik u slub
85
Nazorat savollari
1. M e n e jm e n tn in g ta sh k iliy tu z ilm a si n im a, u n in g qaysi tu rla ri
m av ju d ?
2. 0 ‘z b e k isto n R esp u b lik asi K o n stitu siy a si D a v la t b o sh q a ru v i
va x o 'jalik h o k im iy ati q an d a y ta q sim la n g a n ?
3. D a v la t b o s h q a r u v i o r g a n l a r i n i n g t u z i l i s h i q a n d a y v a
« 0 ‘z b e k isto n R esp u b lik asid a m a ’m u riy te rrito ria l tu z ilish m asalalarini hal qilish ta rtib i t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n n in g a h a m iy atli tom onlarini tu s h u n tirib b erin g .
5. M e n e jm e n t b o sq ich lari v a m e n e jm e n t b o ‘g ‘inlari nim a?
6. M e n e jm e n tn in g chiziqli tu z ilm a sin i tu s h u n tirib bering.
7. M e n e jm e n tn in g fu n k sio n al tu z ilm a sin i tu s h u n tirib bering.
8. M e n e jm e n tn in g ch iziq li-fu n k sio n al tu z ilm a s in i tu s h u n tirib
b e rin g .
86
7-bob. MENEJMENT USULLARI
7.1. M enejm entning iq tisod iy usullari
7.2. M enejm entning tashkiliy-farm oyish usuli
7.3. M enejm entning ijtim oiy-psixologik usullari
M e n e jm e n t u su lla rin i iq tis o d iy o tn in g m a ’lu m an iq so h a la rid a
am a l q ilis h n in g tu r li y o 'lla ri o ra s id a g i u m u m iy h o d isa sifa tid a
a jra tis h m u m k in . M a s a la n , m e n e jm e n t d a ra ja la ri b o 'y ic h a m e n e j­
m e n t u su lla ri (d a v la t se k to rin i b o sh q a rish u su lla ri, sex, k o rx o n a,
b ir la s h m a , m i n t a q a n i b o s h q a r is h u s u l l a r i ) y o k i ta r m o q la r n i
b o sh q a rish u su lla ri (s a n o a t, tr a n s p o rt, q ish lo q x o 'ja lig in i b o shqar is h p u s u lla r i) h a q id a s o 'z y u r itis h m u m k in . S h u n in g d e k , tu rli
s u b y e k tla r to m o n id a n q o 'lla n ila d ig a n m e n e jm e n t u s u lla rin i a jra tib
k o 'rs a tis h m u m k in . D a v la t b o sh q a ru v i u su lla ri ja m o a t tash k ilo tla rin i b o s h q a ris h u s u lla ri y o k i iq tis o d iy o tn in g a y rim so h a la rid a
q o 'lla n ila d ig a n m e n e jm e n t u su lla ri (ish lab c h iq a rish n i, m oliyaviy
so h a n i, fan va m aorifni b o sh q a rish u su lla ri)n i h am k o 'z d a tu tis h
lozim .
B o sh q a ru v tashkilotlari tizim i bilan turli-tum anligi bu tash k ilo t­
lar faoliyati usullarini a jra tish u c h u n a so s bo'lib x izm at qiladi. Bu
y e rd a s o 'z v azirlik lar, a s s o ts a ts iy a la r, ak siy ad o rlik ja m iy a ti, d a v ­
lat q o 'm ita la rin i b o sh q arish u su llari h aqida borm oqda.
V a n ih o y a t, tu rli tu r k u m g a k iru v c h i ish lo v c h ila r b o sh q a ru v
fa o liy a tid a m e n e je rla r, d ire k to rla r, b o 'lim la r b o sh liq la ri to m o n i­
d an q o 'lla n ila d ig a n m e n e jm e n t u su lla rin i a jra tib k o 'rs a tis h m u m ­
kin.
D em ak , m e n e jm e n t n azariy asi va a m aliy o tid a tu rli m e n e jm e n t
usu llari m avjuddir. U lar m e n e jm e n t u su lla rin in g h a r bir g u ru h i o'z
x u su siy a tla rig a e g a b o 'lg an tizim n i tash k il e tg a n .
M illiy x o 'jalik n i b o sh q arish d a quyidagi u su lla rd a n foydalaniladi: iq tiso d iy , ta s h k iliy , ijtim o iy , p six o lo g ik v a h u q u q iy . M e n e j­
m e n tn in g bu u su llari o 'z a ro uzviy bog'liqdir, sh u sababli u la rn in g
b iro rta s ig a o rtiq c h a a h a m iy a t b e rish b u tu n ish lab c h iq a rish n in g
m e ’y o rda borishi buzilish ig a olib keladi.
87
7.1. M en ejm entning iq tisod iy usullari
H o zirg i d a v rd a b o z o r iq tis o d iy o tin i b o s h q a ris h n in g iq tiso d iy
u su llari m u h im a h a m iy a t k a sb etm o q d a .
M e n e jm e n tn in g iq tiso d iy u su llari k ish ila rg a iqtisodiy m an faatlar orqali t a ’sir k o 'rsa ta d i.
Iq tiso d iy u s u lla r n in g m o h iy a ti x o d im la r v a ish la b c h iq a ris h
ja m o a sig a u la r m a n fa a tli b o 'lis h in i t a ’m in lo v ch i iq tiso d iy s h a ro it
y a ratish d an iboratdir. M e n e jm e n t usullari tizim ida iqtisodiy u su llar
y e ta k ch i o 'rin n i egallaydi.
Iq tiso d iy u s u lla r iq tiso d iy t a ’sir v o sita l^ ri y ig ‘in d isid an (n arx ,
k red it, bizn es-reja, foyda, so liqlar, ish h aq i, iq tiso d iy ra g 'b a tla n tiris h
v a h .k .), y a ’ni x o ‘ja lik fa o liy a tig a t a ’sir e tis h n in g h a r bir ja m o a
m o s x o 'jalik b o ‘g ‘ini bilan o 'z v iy alo q ad a am al qilishini t a ’m inlovchi
ta d b irla rd a n ib o ra td ir.
B o zo r m e x a n iz m in in g m u h im v azifalarid an biri b izn e s-reja va
b o z o rn in g u zv iy b o g 'liq b o 'lish ig a im k o n y a ra tu v c h i pul v a to v a r
re su rsla ri to 'g 'r i n isb a tin i t a ’m in lash d ir.
B o z o r - bu to v a r-p u l m u n o s a b a tla rin in g doim o sa q la n u v c h i
b a la n s id ir . B o z o r m u n o s a b a tla r i s h a r o itid a re ja li iq tis o d iy o tg a
n is b a ta n q a t ’iy m e n e jm e n t tiz im i o 'r n a tila d i. B o z o r ta m o y illa ri
x o 'ja lik ra h b a rla rid a n ta s h a b b u s k o rlik , k o rx o n a fao liy ati m a sa la lari b o 'y ic h a y u q o ri n a tija la rg a e ris h ish m ^ q s ad id a q ay ish q o q lik ,
ta v ak k alch ilik n i ta la b etadi.
B ozor iqtisodiyoti m a ’m uriy-buyruqbozlik tizim iga nisbatan qaram a-qarshi tizim bo'lib, bozorda narx , soliq, k redit v o sitasid a tartibg a solish, e n g avvalo, ijtim o iy m a q sa d d a a m a lg a oshiriladi. B ozor
iq tiso d iy o ti s h a ro itid a n a rx v a ish h aqi o 'z g a ris h in i q a t’iy ta rtib g a
so lm a y , b a rq a ro rlik k a e rish ib b o 'lm a y d i.
S h u n d a y qilib, m e n e jm e n tn in g iqtiso d iy u su lla ri ju d a k e n g imk o n iy a tla rg a e g a b o 'lib , u la r m o h iro n a v a o 'z v a q tid a tash k iliy farm oyish, ijtim o iy -p six o lo g ik va h u q u q iy u su lla r bilan q o 'sh ib olib
borilgan ta q d ird a y a x sh i n a tija la rg a e rish ish m u m k in .
K orxonalar, ak siy ad o rlik ja m iy a tla ri, firm alard a m u h im m e n e j­
m e n t u su lla rid a n biri - b iz n e s-re ja lard ir. U iq tiso diy ja ra y o n la rn i
u m u m m illiy m a n fa a tla rn i k o 'z la b , x o 'jalik a m aliy o tid a ob y ek tiv iqti88
sodiy qon u n lard an foydalanish aso sid a, ongli ravishda, bir m aq sad g a
intilgan holda m e n e jm e n tn in g o ‘zaro uzviy bog'liq tizim idan iboratdir.
Biznes-reja vositasida hal etiladigan asosiy vazifalar quyidagilardan
iborat: iq tiso d iy o t riv o jlan ish y o 'n a lish la ri v a m aq sad larin i am alg a
o sh irish y o 'lla rin i k o 'r s a tis h , iq tiso d iy o tn in g b a rq a ro r, m u ta n o sib
o 'sish in i t a ’m in lash , m oddiy, m e h n a t va m oliyaviy re su rsla rn i tarm o q lar v a ishlab c h iq a rish la r o 'rta s id a ta q sim la sh v a q a y ta ta q s im ­
lash , fa n -te x n ik a ta ra q q iy o ti y u tu q la rin i jo riy e tis h n i t a ’m in lash ;
ta rm o q la ra ro in te g ra ts iy a , ta rm o q ich id a ix tiso s la s h u v v a sa n o a t
k o o p e ra ts iy a s in i c h u q u r la s h tir is h , x o 'ja lik y u ritu v c h i s u b y e k tla r
faoliyatini te z k o r ta rtib g a solish va k o o rd in a tsiy a qilish.
B izn es-reja k o rx o n a, ak siy ad o rlik ja m iy a ti, k o n se rn la r faoliyatin in g h a m m a to m o n la rin i: m a h s u lo t ish la b c h iq a rish v a s o tish ,
m o d d iy -te x n ik a v iy t a ’m in o t v a ish la b c h iq a ris h fo n d la rid a n fo y ­
d alan ish , m e h n a t v a ish haqi, ja m o a d a ijtim o iy ja ra y o n la r v a h .k .larn i
q a m ra b oladi. B o zo r m u n o s a b a tla ri s h a ro itid a u la rg a re ja la sh tirish
b o ra sid a k e n g h u q u q la r beriladi.
7.2. M en ejm en tn in g ta sh k iliy facm oyish usuli
X o 'jalik ta s h k ilo tla rin in g ish lab ch iq arish n i b o sh q arish b o 'y ic h a
faoliyati m e n e jm e n tn in g tu rli tash k iliy -farm o y ish u su llarin i q o 'llash
b ila n b o g 'liq d ir . M e n e j m e n t n i n g ta s h k iliy - f a r m o y is h u s u lla r i
b o sh q a ru v c h i v a b o sh q a rilu v c h i tiz im la r sa m a ra li faoliyat y u ritu sh u n i
t a ’m inlovch i t a ’sir e tish tiz im id a n ib o ratd ir. M e n e jm e n tn in g ta s h ­
kiliy-farm oyish u su lla ri iq tiso d iy u su lla rn i to 'ld irib , b o zo r iqtiso d iy o ti
q o n u n la ri, h u q u q iy a k tla rn i h iso b g a olish v a b a ja rish g a aso slan ad i.
D a v la t m a x s u s tu z ilg a n b o s h q a ru v ta s h k ilo tla r i v o s ita s id a
b o s h q a rila d ig a n tiz im g a m a ’m u r iy v a ta s h k iliy jih a td a n t a ’s ir
o 'tk a z a d i. M e n e jm e n t tizim id a ta sh k iliy u s u lla r um um iy m a q sa d g a
e ris h is h u c h u n ish lab c h iq a ru v c h ila rn in g h a m k o rlik d a g i h a ra k a ti
ta rtib g a so lin ad ig an m a ’m u riy h u jja tla r a so sid a a m a lg a o shadi. T a sh ­
kiliy-farm oyish u su lin i q o 'lla sh aso sin i m e n e jm e n tn in g b a rc h a tam o y illarig a rio y a qilish ta sh k il etadi.
N im a s a b a b d a n m e n e jm e n tn in g m a ’m u riy -fa rm o y ish u su lla ri
m a ’m u riy sh ak llar bilan q o 'sh ib olib boriladi? B u k o 'p hollarda tash89
kiliy ta ’sir m a ’m uriy huquqni qo'llash, y a ’ni q aro r va farm oyishlarni
am alga osh irish g a asoslanadi. Lekin, « m en ejm en tn in g tashkiliy-farm o y ish usuli» tu s h u n c h a s i « m a ’m u riy b o sh q a ru v usuli» tu sh u n c h a sid a n bir m u n c h a k en g d ir, ch u n k i tash k iliy -farm o y ish usullari
m e n e jm e n tn in g turli d arajalariga turli k o la m d a v a shaklda tashkiliy
t a ’sir e tish n i o 'rg a n is h m a sa la la rin i h am q a m ra b oladi. Tashkiliyfarm oyish usullari tashkiliy aniqlikni t a ’m inlaydi, tashkiliy tizim , m e ­
n e jm e n tn in g h ar bir bo‘g ‘ini vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv
ap p arati intizom i va faoliyati sam aradorligini ta ’m inlaydi, ishda tartib o ‘rn atad i, q a ro r v a farm o y ish larn i bajaradi, k ad rlarni tanlaydi,
joy-joyiga qo'yadi va h.k.
M enejm en tn in g tashkiliy farmoyish usullari ularning ishlab chiqaruvchilarga ta ’sir etish m anbalari v a yo'nalishlari bo'yicha tu rlarg a ajratiladi. B unga bog'liq qolda t a ’sir etishning tashkiliy-farmoyish usullari
uch guruhga bo'linadi: tashkiliy-barqarorlashtiruvchi, farmoyish va intizom.
T a ’sir e tish n in g tash k iliy -b arq aro rlash tirish u su llarin in g asosiy
m aqsadi h am korlikda ish lash u c h u n tash k iliy aso s y a ratish d ir, y a ’ni
vazifa, m a jb u riy a t, ja v o b g a rlik va v a k o la tla rn i ta q sim la sh , ta rtib
o 'rn a tis h va h.k.
M a ’m uriy ta ’sir tashkiliy sh ak llarin in g ikki: tashkiliy reglam entlash v a tash k iliy m e ’yorlash tu ri m avjud. T ashkiliy reg la m e n tla sh
v o sitasid a d avlat b o shqaruvchi v a boshqariladigan tizim g a ularn in g
m aqbul nisb atin i, tash k iliy tizim in i v a h ar bir d ara jad a m e n e jm e n t
c h eg a ralarin i an iq lash m a q sad id a ta ’sir etad i. T ashkiliy reg lam e n tla sh g a m isol qilib lav o zim lar h aqida'sN izom ni k o 'rsa tish m um kin.
T ash k iliy m e ’y o rla sh h u jja tla ri v o sita sid a xom ash y o , m a te ria lla r
sarfin i m e ’y o rla sh , m a h s u lo tla r ish lab c h iq a ris h g a m e h n a t sarfi,
ishlab c h iq a rish fondlaridan foydalanish, tex n ik av iy v a tex n o lo g ik
m e ’y o rlar (s ta n d a rtla r, m e ’yorlar, q a y ta ishlov b erish usuli, tartib i
va h .k .), ishlab ch iq arish n i ta sh k il e tish m e ’yorlari (m aqbul ishlanm a k o 'lam i) yaratilad i.
T a ’sir e tis h n in g farm o y ish u su llari cheklovchi h u jja tla rd a k o 'zd a
tu tilm a g a n m av ju d v a z iy a td a n kelib ch iq q an holda kundalik jadal
b o s h q a ris h m a q s a d id a q o 'lla n ila d i. F a rm o y ish t a ’s irin in g a so siy
m aq sad i b o sh q a ru v a p p a ra tin in g aniq h a ra k a ti, b o sh q aru v n in g bar­
cha bo 'lin m a va x iz m a tla ri b a rq a ro r ishlash in i t a ’m inlab berishdari
90
ib o ra t. T a ’s ir e ti s h n i n g fa rm o y is h u s u lla r i b u y ru q , fa rm o y is h ,
k o ‘rs a tm a va b o sh q a m e ’y o riy h u jja tla r aso sid a a m alg a oshiriladi.
Buyruq - bu r a h b a rn in g q o ‘l o s tid a g i x o d im la rd a n m a ’lum
v a z ifa n i b a ja ris h n i y o z m a y o k i o g ‘zak i ra v is h d a ta la b q ilish id ir.
B u y ru q faq at chiziqli m e n e jm e n t tizim i ra h b a ri to m o n id a n beriladi.
Farm oyish - x o d im lard an ay rim ish lab c h iq arish v a x o 'jalik
m asalalarini hal etishni talab qilishdir. Farm oyish boshliq o'rinbosarlari,
x izm atlar boshliqlari tom onidan ular eg a bo'lgan vakolatiar doirasida
b erila d i.
M e n e jm e n t am a liy o tid a q o 'lla n ila d ig a n t a ’sir qilish u su llarid an
biri - og'zaki ko‘rsatm adir. T a ’sir e tis h n in g b u n d a y sh a k lin i
b a rc h a d a ra ja d a g i ra h b a rla r, lekin k o 'p in c h a quyi d a ra ja d a g i kom an d irla r, b rig a d a b o sh liq lari, u s ta la r q o 'llay d ilar.
F arm o y ish v o sitasid a t a ’sir e tish b ajarish m u d d atlari bilan farq
qiladi. B uyruq v a farm o y ish lar u zoq yoki qisqa m u d d a tg a m o 'ljallangan
b o 'lad i.
H a r b ir b u y ru q y ok i fa rm o y is h d a q a n d a y v a z ifa b a ja rilish i,
q ach o n bajarilish i k erak lig i belg ilan ad i. T a ’sir e tis h n in g farm oyish
u su li ta sh k iliy ta 's ir g a n is b a ta n u n in g b ajarilish in i n a z o ra t qilishni
k o 'p ro q ta la b etad i. Ijro e tis h n in g b o rish i n a z o ra t q ilin g an d a n s o 'n g
y a n a fa rm o y ish b ilan t a ’s ir e tis h g a e h tiy o j tu g 'ila d i. F a rm o y ish
u su lin in g q o 'lla n ish k o 'la m i b o sh q a ru v k a d rla ri m ala k asi, ta sh a b b u sk o rlig i v a q o b iliy a tig a b o g 'liq d ir.
K orxonani b o sh q a rish d a farm o y ish bilan t a ’sir e tish faq at qonung a zid b o 'lm a g a n h o ld ag in a bajarilishi q a t’iy b o 'lg a n h u q u q iy kuchg a e g a b o 'la d i. S h u sab ab li b a rc h a tiz im d a g i ta sh k iliy -fa rm o y ish
faoliyati m avjud q onunchilikka b o 'y su n g a n holda am alg a oshishi lozim.
In tiz o m iy t a ’sir u su lla ri ta sh k iliy b a rq a ro rla s h tiru v c h i v a far­
m o y ish v o sita sid a t a ’sir e tish u su llarin i to 'ld irib , in tiz o m iy ta la b la r
v a m a jb u riy a tla r tizim i v o sita sid a tash k iliy a lo q alar barq aro rlig in i
t a ’m in la sh g a q a ra tilg a n d ir.
7.3. M en ejm entning ijtim oiy-p sixologik u su llari
M e n e jm e n tn in g ijtim oiy-psixologik u su llari - bu ish lab chiqaruvchi v a ay rim sh a x sla rg a u la rn in g ijtim o iy e h tiy o jla ri v a psixologik
91
x u s u s iy a tla rig a t a ’sir e tis h b ilan b o s h q a ris h v o s ita sid ir. M e n e j­
m e n tn in g ijtim oiy-psixologik u su llarin i q o 'lla sh k o rx o n ad a yuz bera y o tg an ijtim o iy hodisalarni c h u q u r o 'rg a n ish , xod im lar n e rv sistem asi kayfiyatiga t a ’sir etu v ch i psixologik (ruxiy) om illarni bilishni
tala b etadi.
Ishlab c h iq arish sh aro itid a so tsio lo g iy a k ish ilar ijtim oiy aloqasi sh a k llan ish in in g aso si b o 'lg a n m e h n a t om illarini o 'rg an a d i, ijti­
m oiy tizim la r, sh u ju m la d a n , ishlab c h iq a rish tizim i rivojlanishi v a
am al qilish q o n u n iy atlari, k ish ila rn in g ja m iy a tn in g tu rli qatlam idagi x u lq -a tv o ri q o n u n iy a tla rin i ta d q iq qiladi. Ijtim o iy p six o lo g iy a
g u ru h v a o m m a p six o lo g iy a sin in g x u s u s iy a tla ri, u la rn in g shaxsn in g ongi va x u lq ig a t a ’siri, k ish ilar faoliyatini ra g 'b a tla n tiru v c h i
om illar, kayfiyat, ijtim oiy fik rn L sh ak llan tiru v ch i om illarni o 'rg an ad i.
S h a x s p six o lo g iy asi oliy n e rv faoliyati tu rla ri v a inson te m p e ra m e n ti, x a ra k te ri, s h a x s n in g irodasi, q o biliyati, h issiyoti, x o tirasi,
a n g la sh v a his e tis h qobiliy atin i o 'rg a n a d i, m e h n a t psixologiyasi
m e h n a t faoliyati, s h u ju m la d a n , ra h b a r v a m u ta x a s s is la r (k asb iy
x u su siy a t v a q o b iliy atlari, k ad rlarn i o 'q itis h u su lla ri, ish v a dam
olish tartib i, k ad rlarn i ta n la s h v a b ah o lash usu llari, m e h n a t jarayon in in g psixologik jih a tla ri) faoliyatini o 'rg a n a d i.
K is h ila rn in g fik rla s h u s u lid a o 'z g a r is h y u z b e rish i v a u la r
m ad an iy h am d a bilim d a ra ja sin in g o rtib borishi bilan ijtim oiy-psixo­
logik u s u lla rn in g a h a m iy a ti h a m o rtib b oradi. B u n d a y sh a ro itd a
sh a x s n in g eh tiy o j v a m anfa& tlari m a ’n av iy so h a to m o n o 'z g a rib
b o rad i. 0 ‘z m e h n a tid a n q o n iq ish n in g m u h im om ili b o 'lib ish lab
c h iq a ru v c h ila rn in g ra h b a r bilan o 'z a ro y ax sh i m u n o sa b a ti, ishlab
ch iq arish d ag i q u lay ijtim oiy-psixologik v a z iy a t x iz m at qiladi.
M e n e jm e n tn in g ijtim oiy-psixologik u su lla ri ishlab c h iq a rish d a
m a v ju d ijtim o iy m e x a n iz m n i (o 'z a ro m u n o s a b a t tizim i, ijtim oiy
e h tiy o jlar) q o 'lla sh g a aso slan ad i. M e n e jm e n tn in g ijtim oiy usullari
ijtim oiy ta rtib g a solish v o sita sid a a m alg a oshiriladi.
Ijtim oiy ta rtib g a solish usullari turli g u ru h la r v a sh ax slar m aqsadi
va m anfaatlarini aniqlash va ro stlash yo'li bilan ijtim oiy m unosabatlarni ta rtib g a solish v a u y g 'u n la sh tirish m aqsadida qo'llaniladi.
U la r ju m la s ig a ijtim o iy ta s h k ilo tla r n izo m lari, sh a rtn o m a la r,
o 'z a ro m a jb u riy a tla r, ish c h ila rn i ta n la s h , ta q s im la s h va ijtim o iy
92
eh tiyojlarni q ondirish tizim i kiradi. Ijtim oiy ta rtib g a solish usullari
in so n om ili fa o llig in i o s h iris h , b o s h q a ru v n i d e m o k r a tla s h tir is h
m aq sad id a h am qo'llaniladi.
M e n e jm e n tn in g psixologik u su lla ri jam o a d a m aqbul psixologik
h o lat tash k il e tish y o ‘li b ilan k ish ila r o 'rta s id a g i m u n o sa b a tla rn i
ta rtib g a so lish g a q a ra tilg a n d ir. P six o lo g ik u su lla rg a kichik g u ru h
v a ja m o a la rn i ta sh k il e tish , m e h n a tn i in so n iy la s h tirish , m alak ali
k ad rlar ta n la sh , u larn i o 'q itis h v a h .k .la r kiradi.
K ichik g u ru h va ja m o a la rn i tash k il etish u su lin i q o 'llash kichik
g u ru h d a g i ish ch ilar o 'rta sid a g i m aq b u l m iqdoriy-sifat n isb atin i a n ­
iqlash im konini beradi.
M e h n a t faoliyatini in so n iy lash tirish d eg an d a ran g lar, m u siq a n in g
ru x iy t a ’sirid an foydalanish, b ir xil, o 'z g a rm a s m e h n a tn i b a rta ra f
etish , ijodiy y o n d ash u v n i k e n g a y tirish tu sh u n ilad i.
K asbiy ta n la s h n in g m o h iy ati - k ish ila rn in g ru x iy x u su siy a tla rin i
u la r b ajaru v c h ila rig a e n g m o s b o 'la d ig a n qilib ta n la sh d a n ib o rat.
S h a x sn in g ru x iy x u su siy a tla ri ju m la sig a u n in g qiziqish v a m ayllari,
qo b iliy ati, te m p e r a m e n t v a x a ra k te ri kirad i. S h u sab a b li ra h b a r
s h a x s g a ra h b a rlik q ilg a n d a o 'z old ig a in so n ru x iy x u s u s iy a tla ri
shak llan ish i va riv o jlanishini o 'rg a n ish , u n in g qiziqish va qobiliyati,
te m p e ra m e n t va fe’lini bilish vazifasini qo'y ish i kerak.
S h a x sn in g ru x iy x u su siy a tla rin i inson faoliyatida ajra tib tu sh unib bo'lm ay d i, ch u n k i kishi qobiliyati va f’eli x u su siy a tla ri u n in g
faoliyati ham d a xulqida n am o y o n bo'ladi. In so n h ay o ti v a om m aviy
faoliyati u n in g ruxiy holatini shakllantiradi. In so n n in g qanday hayot
k e ch irish i, n im a b ilan s h u g 'u lla n ish in i b ilm ay u n in g q a n d a y v u ­
ju d g a kelganligi, u yoki bu n a rsa g a qobiliyati rivojlanganligi, fe ’li
sh ak lla n g an lig in i an g lab bo 'lm ay d i.
In so n , av v alo , o 'z in i ijodiy s h a x s s ifa tid a b a h o la y d i. Ish c h i
m e h n a tg a b u n d a y n u q ta i n a z a rd a n q aram ay d i: m oddiy e h tiy o jlar
birlam chi bo'lib, u la r q o n iq q an d an s o 'n g n isb a ta n y u k sa k insoniy
e h tiy o jlar ilgari su riladi.
Inson faoliyati m a ’lum ra g 'b a tla n tiru v c h i om illarga aso sla n g an
bo'lib, m a ’lum m a q sa d g a e rish ish g a q aratilg an d ir. R a g 'b a tla n tiru v c h i
om il - m a q s a d m u n o s a b a ti in s o n fa o liy a ti o 'z a g id ir . U m u m iy
m a ’noda ra g 'b a tla n tiru v c h i om il - bu in so n n i faoliyat y u ritish u c h u n
93
u n dovchi om il bo'lib, m aq sad e sa in so n uni a m a lg a oshirishi n a ti­
ja sid a erish ish n i x o h la g a n n a rsa d ir. R a g 'b a tla n tiru v c h i om il kishi
xulqining ichki kuchidir. P sixologiyada uzoq va qisqa rag 'b atlan tiru v ch i
om il ajratilad i. A g ar in so n fao liy atin i ra g 'b a tla n tiru v c h i om il v a o 'z
oldiga q o 'y g a n m a q sa d y aq in k elajak k a m o 'lja lla n g a n b o 'lsa, u qisqa
m u d d a tli, a g a r u la r u z o q istiq b o ln i q a m ra b o lsa, u z o q m u d d a tli
deyiladi. R a g 'b a tla n tiru v c h i om il d arajasi bilan in so n n in g m e h n atga, y u tu q va m u v affaq iy asizlik k a n isb a ta n b o 'lg a n m u n o sa b a ti u z ­
v iy b o g 'liqd ir. F a q a t u zoq m u d d a tli ra g 'b a tla n tiru v c h i om il m e h n a tg a
ijodiy m u n o s a b a td a b o 'lish m an b aid ir.
R a h b a rg a x o s b o 'lg a n m u h im x u s u s iy a t k is h ila r fa o liy a tin i
ra g 'b a tla n tiru v c h i om illarni yaxshi bilish, h a r bir kishini u yoki bu
vazifani bajarish g a qiziqtira olishdir. B u, ayniqsa, u yoki bu korxon ag a ish g a kirib, u larn i kelajakda nim a k u tish in i bilish lozim b o 'lgan
y o shlar bilan ish lash d a m uhim dir, R ah b ar ishini kim , qachon, qaysi
skripkani chalishi, qaysi asbobda m usiqa chalishini o 'rg a n g a n , kim
n o to 'g 'ri chalishi m um kinligini, kim ni qaysi y erg a q o'yish kerakligini bilishi lozim b o 'lg a n dirijyor m e h n a ti bilan solish tirish m um kin.
Kishi ru x iy x u su s iy a tla rin in g u b a ja ra d ig a n ish tala b larig a m os
k e lm a slig i, o 'z k a sb id ijn q o n iq m a s lik u n i o 'z g a r tir is h g a h a ra k a t
q ilishga, x a to qilish eh tim o li o rtish ig a va n a tija d a m e h n a t unum dorligi p a sa y ish ig a olib keladi. A k sin ch a, a g a r inso n o 'z qobiliyatini to 'liq n a m o y o n qila o luvchi ish bilan b and b o 'lsa, u o 'z m eh n atid a n m a m n u n b o 'lad i, k a sb n i te z eg allay d i v a m e h n a t u n u m d o rlig i
y u q o ri b o 'la d i.
I n s o n u c h u n f a q a t m o d d iy r a g 'b a t m u h im d e b h is o b la s h
n o to 'g 'ri. U n g a ju d a k o 'p n a rs a - u m u m iy ish d a o 'z x issa si borligini his e tish , o 'zin i m e h n a t orqali n am o y o n e tish , o 'z m alakasi
bilan g 'u ru rla n is h , o 'rto q la ri h u rm a tig a sa z o v o r b o 'lish va h .k .la r
h am m u h im d ir. K o'pchilik k ish ilar sh a x siy farovonlikka b o sh q alar
h iso b ig a e ris h ilg a n s h a x s iy m u v a ffa q iy a t o rq ali e m a s, m a m la k a t
iq tis o d iy o tig a q o 's h g a n m e h n a ti h is o b ig a e r is h is h lo z im lig in i
t a ’k id lay d ilar.
I z la n is h la r m e h n a tg a n is b a ta n m u n o s a b a tg a t a ’sir e tu v c h i
ra g 'b a tla n tiru v c h i o m illa r q u y id ag i ta rtib d a ta q sim la n ish in i k o 'rsa td i:
m e h n a t m o h iy ati, ish haqi, yuq o ri lav o zim g a e g a b o 'lish im koniya94
ti, ish n in g qiziqarliligi, m e h n a tn i ta sh k il e tish , m a ’m u riy a tn in g ishch iga n isb a ta n m u n o sa b a ti.
X ulosa
M e n e jm e n t u su llari - ra h b a rn in g ishlab ch iq arish korxonalarin in g q o 'y ilg a n m a q sa d v a z ifa la rig a e rish is h g a ra h b a rlik qilishini
m u v o fiq la s h tiris h .
M e n e jm e n tg a q u y id a g i u s lu b la r x o s: iq tiso d iy , ta sh k iliy -farm oyish (m a ’m u riy ), ijtim oiy-ruxiy.
B o zo r x o 'ja lik ra h b a rla rid a n o 'tk ir ze h n , ish g a ijodiy yondash ish , kezi k e lg a n d a k o rx o n a faoliyati, ishi u c h u n ta v a k k alc h ilik
x u su siy a tla rin i ta la b etadi.
B uyruq - ra h b a rn in g o 'z q o ‘1 o stid a g ila rig a m a ’lum ishni belgi­
lan g an v a q td a b a ja rish ta la b in in g y o zm a yoki o g 'z a k i k o 'rin ish i.
Ijtim oiy-ruxiy bilim lar aso sin i b ilm ag an ra h b a r o d am larg a t a ’sir
e ta olm aydi.
Tayanch iboralar
M en ejm en t u sullari, a x lo q iy -p s ix o lo g ik jih a tla r , iq tis o d iy
usullar, ta sh kiliy-farm oyish usuli, ijtim o iy-p six o lo g ik usullar,
huquqiy usullar, bozor, biznes-reja, tashkiliy-barqarorlashtirish,
farm oyish usullari, buyruq.
Mavzu bo'yicha atam alar va test savollari
Atam alarni tanlash. H a r qaysi A u stu n d a g i a ta m a g a m os В
u stu n d a g i t a ’rifni ta n la n g .
A
1. M e n e jm e n t
u su lla ri
2. M e n e jm e n t
u su lla rig a t a ’sir
В
a) m e h n a tn in g te x n ik q u ro llan ish in i yaxshilash, ishlab chiqarishni rejalashtirish va tartib ­
ga so lish n in g y an g i u su llari jo riy etilishi, ish ­
lab ch iq arish h ajm larin i o 'z g a rtirish v a h.k.
b) q o 'y ilg a n m a q s a d g a e ris h is h va ra h b a r
fa o liy a tin i k o o r d in a ts iy a la s h n i t a ’m in la s h
95
etu v ch i tash q i
o m illar
3. M e n e jm e n t
u su lla rig a t a ’sir
etu v c h i ichki
o m illa r
4. B izn es reja
5. B axto, kred it,
foyda, re n ta b e llik
6. T ash k iliy far­
m o y ish u su lla ri
7. B u y ru q
8. Ishlab chiqarish
s o ts io lo g iy a s i
9. Ijtim o iy p six o ­
lo g iy a
10. M e n e jm e n t­
n in g p six o lo g ik
u su lla ri
u c h u n rah b arn in g o ‘zi boshq arayotgan korxo­
na ja m o a sig a t a ’sir o ‘tk a z is h u su llari
d) iq tiso d iy q iziq ish lar orqali t a ’sir e tish usuli
k o rx o n a f a o liy a tin in g b a r c h a to m o n la rin i
q am ray d i va ish sa m a ra d o rlig in i t a ’m inlaydi
e) a n iq lik n i ta 'm in l a s h g a t a ’sir e ta d ig a n ,
tash k iliy tu zilishni, h a r bir m e n ejm e n t b o ‘g ‘ini
v azifasin i, in tiz o m n i v a ish sa m arad o rlig in i
an iq la y d ig a n u su lla r
f) m illiy x o 'ja lik n in g te x n ik q u ro lla n ish in i
y a x sh ila sh , iq tiso d iy o tn i b o sh q a rish n in g islo h o tlari, ilm iy te x n ik ja ra y o n in in g o 'sish i
g) h a r bir ja m o a ishini aniq, o 'zaro h a rak atd a
m oddiy, pul v a m e h n a t v o sitalarin i balansli
m o slash u v in i t a ’m in lay d ig an x o'jalik faoliya­
ti q iziq ish larig a iq tiso d iy t a ’sir e tish usullari
h ) ra h b a rn in g q o 'l o s tid a g ila rg a m a ’lum bir
v azifan i b a ja rish u c h u n y o z m a yoki o g 'z a k i
ta la b i
i) guruhlar va om m aning xarakterlari xususiyat­
lari, u la r n in g s h a x s o n g i v a h a r a k a tid a g i
t a ’sirini, k ay fiy atn in g sh akllanishi, o m m an in g
fikri, sh ax s tabiati va h ay rati yoki jo'shqinligi
va h.k.
j) ish lab ch iq a ru v c h ila r v a alohida shax slarg a u la r n in g i s t e ’m o l q o b iliy a ti, ta b ia ti va
g 'a y r a t i y o k i j o 's h q i n l i g i o r q a l i t a ’s i r
o 'tk a z is h u su lla ri
k) ja m iy a t k ish ila ri a lo q a la ri, k ish ila rin in g
o 'zin i tu tish u m u m iy q o n u n iy atlari shakllani­
shi aso s b o 'la d ig a n om illarni o 'rg a n a d i
V arian tlarn i ta n la sh . Q o 'y ilg a n sa v o lg a ja v o b v a ria n tin i
toping. H am k asb larin g iz bilan n eg a a y n an sh u v arian tn i tanlaganingizni m u h o k a m a qiling.
96
1. M e n e jm e n tn in g a so siy u su lla rin i k o ‘rsa tin g .
a) m a rk e tin g , ta sh k il e tish , ta rtib g a solish, n a z o ra t
b) so tsio lo g ik te k s h iris h la r
c) iqtisodiy, ijtim oiy, ru x iy , ta sh k iliy ta q sim e tish
d) iq tiso d iy -m a te m a tik
2. B o zo r s h a ro itid a u su lla rd a n q ay silari ju d a m u h im a h a m iy a t
kasb etadi?
a) so tsio lo g ik te k s h iris h la r
b) iq tiso d iy
c) ijtim o iy -ru x iy
d) tash k iliy , ta q sim la sh
3. Q a c h o n ra h b a rn in g farm o y ish li h a ra k a tla ri h u q u q iy k u ch g a
e g a bo'lad i?
a) doim o
b) qach o n k i u la r ish lab c h iq a rish is te ’m o lid an kelib ch iq sa
c) u la r fa q a tg in a q o n u n g a a so sla n g a n b o 'lsa
d) a g a r u la r s h a x s x u su siy a tin i h iso b g a olsa
4. Ish lab c h iq arish sh a ro itla rid a so tsio lo g iy a n im an i o 'rg a n a d i?
a) m e h n a tn in g a s o s iy o m illari va tu rli h o d is a la rn in g o 'z a ro
b o g 'liq lig in i
b) ish c h ila rn in g uy-joy bilan t a ’m in lan g an lig in i
c) m e h n a t, ishlab c h iq a rish n in g o 'sis h sam arad o rlig in i
d) ish c h ila r m e h n a t s h a ro itia rin in g qoniqarliligini
5. R u x sh u n o slik n im an i o 'rg a n a d i?
a) ish c h ila rn in g m e h n a t sh a ro itin i
b) b o sh q a ru v b u y ru q la ri, k o 'rs a tm a la ri, u su lla rin i
c) in so n n in g h a y ra ti, jo 'sh q in lig i, ta b ia ti, o 'z in i tu tish i
d) b o sh q a ru v c h i va boshqariiuvchi tizim lar orasidagi o'zaro alo-
97
N azorat savollari
1. M e n e jm e n t u su llari d e g a n d a n im an i tu sh u n a siz ?
2. M e n e jm e n t iqtiso d iy u su lla rin in g m o h iy ati n im adan iborat?
3. B izn es-rejan in g m o h iy ati n im ad an ib o rat?
4. M e n e jm e n tn in g tash k iliy -farm o y ish u su lin i t a ’riflab bering.
5. T a ’sir e tish n in g ta sh k iliy -b a rq a ro rlash tirish u su lin in g asosiy
m aqsadi n im ad an ib o rat?
6 . T a ’s ir e t i s h n i n g f a r m o y is h u s u lla r i q a n d a y m a q s a d d a
q o 'llan ilad i?
7. M e n e jm e n tn in g ijtim oiy-psixologik u su lig a ta ’rif bering.
8. K asbiy ta n la s h n in g m o h iy ati n im ad an iborat?
98
8-bob. MENEJMENT TIZIMIDA MENEJERLAR
FAOLIYATINI TASHKIL ETISH
8.1. M enejer m eh n atin i tash k il etish m exanizm i
8.2. Boshqaruv apparati m eh n atin i m aqbullashtirish
8.3. M ehnat unum dorligi
8.1. M enejer m eh n atin i tashk il etish m exanizm i
M en e je r m eh n atin i ta sh k il e tish d a b o s h q a ru v ap p aratid ag i har
bir ijro c h in in g ish i c h e k la n g a n v a n is b a ta n b ir tu r d a b o iis h ig a
erishish talab qilinadi. B u m e h n a t u n u m d o rlig i ortish i, ish sifati yaxshilanishi v a h a r bir ijrochi tajrib asi o rtib b orishiga im kon yaratadi.
Ix tiso sla sh u v m a jb u riy a tla r d o irasin i s h u n d a y b e lg ila sh i lozim -ki,
bunda har bir ishlovchi m asalasi im koni boricha to'liq ishga solinsin.
M e h n a tn i k o o p e r a ts iy a q ilish b o s h q a r u v ta s h k ilo tla r i bilan
b o s h q a ru v a p p a r a ti tu rli b o lin m a la r i x o d im la ri o 'r ta s id a a lo q a
o'm atilishin i ko'zda tutadi. M en ejm en t jarayonida ham , sh u korxonada h a m u n d a n ta sh q a rid a g i alohida xod im lar, x iz m a t va b o ‘lin m alar
fao liy ati b irla sh tirila d i.
M e n e je rla r m e h n a tin i ta q sim la sh va k o o p e ra tsiy a qilish y o 'lla ri
ta rk ib iy b o 'lin m a la r h aq id a qoid alar va b o sh q a ru v a p p a ra ti x o d im ­
la ri lav o zim y o 'riq n o m a s i b ilan b e lg ila n g a n b o 'la d i. «K o rx o n alar
t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n aso sid a k o rx o n a v a u n in g b o 'lin m ala rid a h a r
bir ra h b ar, m u ta x a s s is v a te x n ik a v iy ijrochi u c h u n lavozim yo'riqn o m alari ish lan ad i. L avozim y o ‘riq n o m alari, h u q u q v a m ajb u riy atlari y a k k a b o s h c h ilik ta m o y ili a s o s id a m a n s a b d o r s h a x s la r n in g
b o ‘y su n ish i, to p sh irilg a n vazifa u c h u n jav o b g arlig i belgilanadi.
Lavozim y o 'riq n o m alari va qoidalar davriy rav ish da q ay ta qurilib,
ish lab c h iq a rish , m e h n a t v a b o sh q a ru v ja ra y o n la ri ta k o m illa sh ib
borganligini h iso b g a olgan holda tu zatilib , to ‘ldirilib borilishi kerak.
8.2. Boshqaruv apparati m eh n atin i m aq b ullashtirish
B o sh q a ru v a p p a ra ti m e h n a tin i m a q b u lla sh tirish g a y a g o n a y o n ­
d a sh u v n i t a ’m in la sh m a q sad id a t a ’rif-m alaka m a ’lu m o tn o m asi ham
99
q o ‘llanilib, u la rd a x o d im la r b a ja rish i lo zim b o 'lg a n ish la r h ajm i
m urakkablig i, rah b arlik lavozim i, tu rli b o sh q aru v ch ilik vazifalarini
b ajaruvchilar u c h u n talab etiladigan d araja h am d a ish staji ko'rsatiladi.
, M e n e jm e n t ishi tex n o lo g iy asid a ish v a q tin in g k a tta qism i (7 7 % )
h u jja tla r bilan ish lash g a sarflanadi. S h u sababli h u jja tla r alm ash in u vini doim o tak o m illash tirib borish lozim .
M e n e je r m e h n a tig a , sh u n in g d e k , k o rx o n a va ta sh k ilo td a ax b orot
oqim lari y o 'n a lish i v a h u jja tla r a y lan ish tex n o lo g iy asi m aqbulligi
ham k a tta t a ’sir k o 'rsa ta d i. Bu y erd a h u jja tla r o ‘ta d ig a n b o sqichlar
sonini ularni b irlashtirish n atijasid a q isq artirish k a tta sam ara berib,
n a tija d a a so sla n m a g a n m u v o fiq lash tiru v b a rta ra f etiladi. A g ar m uv o fiq la sh tirish m u h im b o ‘lsa , h u jja tla r o 'tis h b o sq ic h la ri o 'rn in i
a lm a sh tirish h am y ax sh i n a tija beradi.
H u jja tla r alm ash in uv ig a k etad ig an v aq tn i qisq artirish m aqsadida o ‘tish tex n o lo g iy asi, ax b o ro t u z a tilish in in g m aq b ul yo'llari belgi­
lan ad i. R a h b a r fa q a t b o s h q a la rg a to p s h iris h m u m k in b o ‘lm a g a n
h u jja tla rg a im zo chekadi. X a tla r ta y y o rla sh bilan b og'liq ish vaqtini te ja sh d a m a x su s n a m u n a li m a tn la r, s ta n d a rt v ara q la rd an foy­
dalan ish k a tta a h a m iy a tg a ega. K orxona v a ta sh k ilo tla r o 'rta sid a
yozishm alarda k elgan h u jjatn i javobi bilan q ay tarish k e n g qo'llaniladi.
H ijjja tla rn i b irx illash tirish v a s ta n d a rtla s h m e n e je r m eh n a tin i
ta sh k il e tis h n in g m u h im y o ‘nalishidir. S ta n d a rt v araq larn i qo'llash
x a to la r k am ay ish ig a va n atijad a b o sh q a ru v x a ra ja tla ri qisqarishiga olib keladi.
A xborot hajm i m u n ta z a m o rtib b o ra y o tg a n sh aro itd a m e n e je r
m eh n a tin i m e x a n iz a tsiy a las h va a v to m a tla sh tirish , ayniqsa, m uhim dir. M u ta x a s s is la r fikriga k o 'ra , b o sh q a ru v a p p a ra tid a tash k iliy va
hiso b lash m ash in asi, aloqa v o sitalari y o rd am id a 7 % ishni m ex an i­
zatsiy alash m u m k in ekan. M en ejer m eh n atin i tak o m illashtirishning
m u h im y o 'n a lish i ish joyini m aq b u l ta sh k il e tish va e n g avvalo,
m e h n a t x u s u s iy a tla r in i, b o 'lin m a la r n in g o 'z a r o a lo q a sin i is h la r
m uhim ligini hisobga olgan holda joylashtirishdir. Ish stollari, uskuna,
javon, k arto tek alar qulay va qo'l yetadigan qilib joylashtirilishi kerak.
Ish jo y lari jo y la sh tirilish i va u larn i te x n ik a v o sita la ri h am d a
y o rd am ch i u s k u n a la r bilan jih o zlash d a u zlu k siz ish lash n i t a ’m inlash
ta la b la ri h iso b g a o lin ish i k e ra k . T a jrib a d a n m a ’lu m k i, ish joyini
100
tex n o io g iy a, erg o n o m ik a, psixofiziologiya, e ste tik a ta la b la rig a m uvofiq jo y la sh tirish m e h n a t u n u m d o rlig in i o sh irish (5 % v a u n d an
k o ‘p g a) im konini beradi.
B o sh q aru v a p p a ra ti m e h n a ti u c h u n san ita r-g ig ien a m e ’yorlari,
tem p eratu ra, nam lik, yoruqlik m e ’yorlari, shovqin darajasi, shuningdek,
m e h n a t v a d am olish ta rtib la rin i h iso b g a olgan holda sh a ro it yaratish m u h im a h a m iy a tg a ega.
8.3. M ehnat unum dorligi
Mehnat unumdorligiga - psixologik omil, xodim lar va rahbar,
sh u n in g d e k , x o d im lar o 'rta s id a g i o 'z a ro m u n o s a b a tla r h am k a tta
ta ’sir k o 'rsa ta d i. U la rn in g kayfiyati, m e h n a t faolligi, m e h n a t natijalari bu om ilga b o g 'liq bo'ladi.
B o sh q a ru v n in g sam arad o rlig i aso sa n ra h b a r o 'z vazifasini qanch alik m uv affaq iy atli b a ja rish i bilan b o g 'liq b o 'lad i. H o zirgi d av r
m en eje ri m e h n a t va b o sh q a ru v n i tash k il e tis h n in g y an g i ilm iy va
texnikaviy yechim lari, usullarini qo'Iiashi, ishlab chiqarish im koniyatlarini iqtisodiy ravishda kengaytirishi lozim. M enejer ham tashkilotchi,
ham tarbiyachi, ham izlanuvchi, m a ’m u riy atch i sifatlariga eg a bo'lishi
kerak.
M en e je rla r to m o n id an qabul qilinadigan q a ro rla rn in g m urakkabligi va ja v o b g a rlik n in g o rtish i, b a ja rila d ig a n ish la r tu rli-tu m a n lig i
u lard a n v a q tn i u n u m li ta q sim la n ish n i ta la b qiladi. O 'z faoliyatini
re ja la sh tirish n i b ilm aydigan, faqat joriy m a sa la la r bilan sh u g 'u llan u v ch i m en e je rla r faq at b o sh q aru v jaray o n id a v u ju d g a keluvchi u
yoki bu vaziy at n atijalarini tahlil qilishgagina ulgurib, kelajakda qilinishi lozim bo'lg an ishlarni hal etish uchun v aq t to p o lm ay qoladilar.
M e n eje r faoliyati m aqsadini belgilashda, a w a lo , undan yuqoriroq m enejm en t tizim i oldida tu rg an vazifalardan kelib chiqish lozim,
aks holda, b u tu n tizim faoliyatiga to 'g 'ri kelm aydigan (yoki qaram aq a rsh i) ish k o 'rish m um kin.
R ah b ar ishi s u r ’a tin in g tezligi, u n in g m e h n a t faoliyati to 'laq o n li
dam olish bilan , s h u n in g d e k , ish k u n i d av o m id a m e h n a t tu rla ri
alm ash in ish in i ta la b etadi, ch u n k i faqat sh u n d a y q ilinganda m e h n a t
yu qori sa m a ra li bo'lishi, ish qobiliyati to 'liq tik lan ish i m um kin.
101
M en ejer m eh n atid a m aqbul ish s u r O a tin i, u am alga oshiruvchi
h a ra k a tla rn in g doim iy tartib in i o 'rn a tis h ju d a m uhim dir.
M en ejer ish v aq tin in g k a tta qism i h u jjatlar bilan ishlashga sarflanadi. O lin u v ch i ax b o ro t (x a t, farm o y ish , h u jja t v a h .k .la r) hajm i
ju d a k a tta . B u n d a y holda a x b o ro tn i «filtrdan» o ‘tk a z ish ju d a m u h im ­
dir. R ah b a rg a faq at u hal qilishi m u m k in b o 'lg a n a x b o ro t berilishi
lozim . B u b o sq ich d a ra h b a rg a ax b o ro tn i ijro ch ilar o 'rta s id a taq sim lovchi kotib yoki y ordam chi (re fe ren t) k a tta k o 'm a k beradi. U m alakali
xodim b o 'lish i, m e n e jm e n tn in g b a rc h a b o 'lin m a la ri v a tash k ilo tlari
faoliyati x u su s iy a tin i bilishi lozim .
R a h b a r v a u n g a b o 'y s u n u v c h i b o s h q a ru v a p p a ra ti o 'r ta s id a
m a jb u riy a tla rn i m aq b u l ta q s im la s h ra h b a rg a ish v a q tin i sam ara li
sa rfla sh g a im k o n beradi. Ijro c h ila rg a m a v ju d q o n u n c h ilik doirasida iloji borich a k o 'p ro q h u jja tg a im zo chekishi u c h u n im kon berish
kerak . Bu ra h b a r v a q tin i te ja s h , ijro ch ilar ta sh a b b u sk o rlig i va javobgarlig in i o sh irish im k o n in i beradi.
M e n e je rla r faoliyatida tu rli-tu m a n y ig 'ilish v a m ajlislar m u h im
o 'rin eg allab , u la rg a ish v a q tin in g 77 foizi sa rf b o'ladi. S hu sababli,
m ajlislarn i to 'g 'r i ta sh k il e tish u c h u n q u y id a g ila rg a alohida e ’tib o r
b e rish lozim :
- m ajlisd a k o 'rila d ig a n m a sa la faq at ja m o a to m o n id an hal etiladig an m u a m m o d a n ib o ra t b o 'lish i kerak . B u m u a m m o b itta m ajlis
davom ida hal etilish i lozim ;
- m ajlis q a tn a sh c h ila ri m u h o k a m a e tila y o tg a n m u a m m o b o 'y ic h a
y e ta rli ta jrib a va bilim g a e g a b o 'lish lari k erak;
- m ajlisd a k o 'rila d ig a n m a sa la la r m a v z u si q a tn a sh c h ila rg a u lar
ta y y o rg a rlik k o 'ris h v a q tig a e g a b o 'lis h la ri u c h u n av v ald an e ’lon
qilinishi lozim ;
- y ig 'ilish o 'tk a z ila d ig a n s a n a , v a q t va jo y av v ald an k o 'rsa tilish i
lozim , c h u n k i u n in g q a tn a s h c h ila ri o 'z ish v aq tla rin i reja la sh tirish lari kerak . Y ig 'ilish ra h b a ri av v ald an y ig 'ilish m a q sa d i va o 'tk a z ilish
shaklini belg ilash i lozim . Y ig 'ilish o 'tk a z ilish ta rtib i, erk in , ish c h an
m u h o k a m a u c h u n sh a ro it y a ra tis h h a m m u h im d ir.
R a h b a rn in g k o 'p la b m a jb u riy a tla ri ich id a ta s h rif qilu v ch ilarn i
qabul qilish v a s u h b a t o 'tk a z is h n i alohida a jra tib k o 'rs a tis h lozim .
Q o'l o stid a ishlovchilar ta sh a b b u si bilan qabul qilish u c h u n alohida
102
v aq t a jra tish m u h im d ir, c h u n k i «ochiq e sh ik la r siyosati» tash q aridan demokratik xususiyatga ega bo‘lsa-da, ish vaqtini noto‘g ‘ri sarflashg a olib keladi. S u h b a t davom ida ra h b a r sav o llar b erish y o ‘li bilan
xodim lardan u larn in g n iyatini aniq bilib olishi, o‘z iltim os yoki takliflarini aso slab b erish ig a intilishi kerak . A g ar su h b a t ra h b a r tash ab busi bilan a m alg a o sh ad ig an b o 'lsa, x odim s u h b a t v aq ti v a m a q sa ­
di haqida m a ’lu m o tg a e g a b o 'lish i kerak . B u xod im ga m asala m a z ­
m uni b o 'y ic h a ta y y o rg a rlik k o 'rish , psixologik ta n g lik k a duch kelm a slik u c h u n im k o n y a ra ta d i. S u h b a t d a v o m id a o 'z a ro ish o n ch
m u h itin i y a ra tish u n in g m uvaffaqiyatli b o 'lish ig a im k o n iy at beradi.
B un d a ra h b a r s u h b a t m aq sad i v a x o d im n in g o 'z ig a xos x u su siy a tlarini hiso b g a olishi kerak. S u h b a t oxirida ra h b a r, a lb a tta , m u h o k a m a
etilg an m asala b o 'y ich a erish ilg an n atija v a uni keyinroq hal etish
yo'llarin i qayd qilib q o 'y ish i kerak.
R ah b a r m e h n a ti s a m a ra d o rlig in in g m u h im o m illaridan biri qabul qilin g an q aro rla rn in g b ajarilishini n a z o ra t qilishni tash k il etishdir. N a z o ra t ra h b a rn in g doim iy vazifasi bo'lib, u n in g ish rejasida
h iso b g a olinishi lozim h a m d a m a te ria lla r bilan ta n ish u v , sh a x sa n
m a ’lu m o t b e rish u c h u n q ab u l q ilish, in sp e k siy a q ilish y o 'li bilan
am alg a oshiriladi. N a z o ra t q ilish n in g q u lay shakli - to p sh iriq larn i
m a x su s m u d d atli k a rto c h k a la r v a p e rfo k a rta lar v o sita sid a hisobga
o lish d ir.
R ah b ar b u tu n ja m o a v a b o sh q a ru v a p p a ra ti o so y ish ta ish lashi
u c h u n sh a ro it y a ra tish i lozim , c h u n k i b u tu n m e n e jm e n t tizim i v a
natija d a b u tu n ishlab ch iq arish sam arad o rlig i sh u n a rsa g a bog'liqdir.
X ulosa
M e n e je r m e h n a ti to v a r ishlab ch iq aru v ch ilar m e h n a tin in g ajralm as qism i hisoblanadi.
M e n e je r m e h n a ti p re d m e ti sifa tid a ish lab c h iq a rish ja ra y o n i
e le m e n tla ri, b o s h q a r u v m u n o s a b a tla ri, a x b o ro t, tu rli h u jja tla r,
b o sh q a ru v q a ro rla ri olinadi.
Z am o n av iy m e n e je rg a y u k sa k iqtisodiy ta fa k k u r, k asb m ahorati, uzoqni k o 'ra bilish, so tsio lo g iy a va ru x sh u n o slik k a oid bilim
lozim .
103
M e n e je r k a sb m a h o ra ti, m a ’n av iy a tin i o sh irish d a k o rxona doim o
g ‘a m x o ‘rlik qilishi d ark o r.
T ayanch iboralar
Menejer, menejment mehnati, menejment tiz im i, yapon usu­
li, am erika usuli, menejerlarni baholashda a tte s ta ts iy a , reytin g
tizim i, hujjatlarni sta n da rtla sh , nazorat.
M avzu bo'yicha atam alar va test savollari
A tam alarni tanlash. H a r qaysi A u stu n d a g i a ta m a g a m os В
u s tu n d a g i t a ’rifni ta n la n g .
A
В
1. M e n e je r m ehn atin in g x u su siy a t­
lari
2. M e n e je r m e h ­
n ati sikllari
a ) j a m i y a t g a fo y d a li m e h n a t tu r i b o 'lib ,
m a q sa d n i q o 'y ish , v azifani b elg ilash va u la r­
ni y e c h is h d a n b o sh lan ad i
b) d em o k ratiy alilik , jav o b g arlik , y u q o ri profe ssio n a liz m , y a n g i iq tiso d iy fikrlash, boshq aru v n i bilish, k ish ila rn in g qiziqish va m uhto jlik larin i bilish va b o sh q a la r
d) aqliy va ijodiy x a ra k te rd a b o 'ladi, m e ’yoriy
b ah o g a o so n e g a b o 'lm ay d i, n a tija la r yu zak i
b a h o la n a d i
e) te x n ik , tex n o lo g ik , iqtiso d iy, tash k iliy va
ijtim o iy v a z ifa la rn i y e c h ish d a m u h im o 'rin
egallaydi. J a m o a n in g birg alik d agi urinishlarini m u v o fiq lash tirad i v a h.k.
f) o 'tk a z is h n in g m a q sa d v a sh ak lin i o 'y lab
ch iq ish , old in d an h a m m a n i ogoh e tish , joyni, v aq tn i va kun n i k o 'rsa tish , jam o a bilangina y e c h ilish i m u m k in b o 'lg a n m u a m m o n i
h a m m a g a y e tk a z is h
g ) a x b o ro tia r o q im in i ra ts io n a liz a ts iy a q i­
lish, m e h n a tn i a jra tis h k o o p e ra tsiy a qilish,
3. M e n e je r m ehnatin in g a so siy
y o ‘n a lis h la ri
4. Z am o n a v iy
m e n e je rg a x o s
x a r a k te r
5. K adrlarni
ta n la s h
6. X o dim larn i
jo y la s h
104
7. A tte s ta s iy a
8. M e n e je rn in g
ish b ilarm o n lik va
sh a x siy x u su siy a tlarini b ah o lash
m ex an iz m i
9. M e n e je r m e h ­
n atin i ta sh k il
e tis h n in g a so siy
y o ‘n a lis h la ri
10. Y ig ‘ilishni
ta sh k il e tish
h u jja tla s h tiris h n i s ta n d a r tla s h , ish jo y larin i
ta sh k il e tish
h) e g a lla y o tg a n o ‘rni ta la b la rig a javob b era
oluvchi shaxslarni izlashga y o 'n alg an jarayon
i) e g allay o tg an o ‘rn i talab larig a javob b e ru v ­
chi shaxslarni taqsim lashga yo'nalgan jarayon
j) m e n e je r la r n in g ta d b ir k o r lik va s h a x s iy
x u s u s iy a tla rin i b a h o la sh u su li
k) y u q o ri p ro fessio n alizm , d e m o k ra tik , y a n ­
gi iq tiso d iy fikrlash, aniq ish lar
V arian tlarn i tan lash . Q o 'y ilg a n sa v o lg a jav o b v a ria n tin i
toping. H am k asb larin g iz bilan n e g a a y n an shu v a rian tn i tan lag an in gizni m u h o k a m a qiling.
1. Ish b ila rm o n d a n m e n e je rn in g q an d ay farqi bor?
a) m e n e je r - b u ish b ilarm o n
b) m e n e je r - bu m e n e jm e n t faoliyatini a m a lg a o sh iru v ch i sh ax s
c) m e n e je r — bu y an g i ish tash k ilo tc h isi
d) m e n e je r - bu ta v a k k a l qilishni b ilad ig an inson
2. M e n e je r m e h n a ti q a n d a y m a sa la la rn i y e c h ish g a q a ra tilg a n ?
a) te x n ik v a te x n o lo g ik
b) iq tiso d iy va ijtim o iy
c) tash k iliy va ta q sim la sh
d) y u q o rid a g ila rn in g h a m m a si
3. M e n e jm e n t sikli yopiq sh a k lg a ega:
a) m a q sa d , ax b o ro t to 'p la s h , q aro r q ab u l qilish
b) m a q sa d , h a ra k a t, n a tija
c) m a q sa d , q a ro r qabul qilish, b ajarish n i ta sh k il e tish
105
d)
axborot yig'ish, qarorlarni ishlab chiqish, ularning bajarilishin
tash k il etish
4. M e n e je rla rn i kirn a tte s ta ts iy a d a n o 'tk a z a d i?
a) yuq o ri b o ‘g ‘in rah b ari
b) a tte s ta ts iy a k o m issiy asi
c ) m e h n a t jam o asi
d) b ev o sita ra h b a r
5. Kim b o sh q a ru v q aro rin i qabul qiladi?
a ) m u n ta z a m ra h b a r
b) fun k sio n al ra h b a r
c) o 'r ta b o 'g 'in rah b ari
d) tex n ik ijrochilar
Nazorat savollari
1. M e n e je r d e g a n d a q an d ay k asb eg asin i tu sh u n a siz ?
2. M e n e je r m e h n a tig a ax b o ro t oqim lari q an d ay t a ’sir k o 'rsa ta d i?
3. M e n e je rla r faoliyatida y ig 'ilish larn i ta sh k il e tish d a nim alarg a e ’tib o r q a ra tish k erak?
4. Ishlab ch iq a rish n in g tu rli sh a ro itla rid a m e n e je rn in g ish uslubi, sh u ju m la d a n , y ap o n v a a m erik a u su lla rin in g farqi nim ada?
5. M en e je rla rn i ta n la s h v a q an d a y b ah o lash m um kin.
6. O 'z b e k isto n d a m e n e je rla rn i ta y y o rla sh va q a y ta tay y o rla sh
u su lla rid a n q ay silarin i bilasiz?
106
9-bob. MENEJMENTNING AXBOROT BILAN
TA’MINLANISHI
9.1. M enejm ent jarayonini axborot bilan ta ’m in lash
9.2. M enejm ent tex n ik a si tu sh u n ch asi va ta sn ifi
9.1. M enejm ent jarayonini axborot bilan ta ’m in lash
A x b o ro t a ta m a s i lo tin ch a s o 'z bo'lib, x ab ard o rlik , b iro r hodisa
yoki b iro r kishi faoliyati h aqida x a b a rg a e g a b o 'lish m a ’nosini bildira­
di. A xborot m e n e jm e n t tizim ig a uni rivo jlan tirish va takom illashtirish m aq sa d id a faol t a ’sir e tish u c h u n z a ru r m a ’lu m o tla r y ig 'in d isid an
ib o ratd ir. Y etarli va an iq a x b o ro tg a e g a b o 'lm a y b o sh q a ru v n i ta sh k il
e tish m u m k in em as.
Ishlab chiqarish axboroti b o shqaruvchi va boshqariluvchi tizim ­
la r o 'rta s id a g i aloqa u su lid ir, B o sh q a ru v c h i tiz im b o sh q a rila d ig an
tiz im d a n ish lab c h iq a rish h o la ti v a u n in g x o 'ja lik faoliyati to 'g 'ris id a
a x b o r o t o la d i. B o s h q a r u v c h i t i z i m o lin g a n a x b o r o t a s o s id a
b o sh q arilu v ch i tiz im fao liy atig a b ah o beradi, m e n e jm e n tn i y a n a d a
ta k o m illa s h tir is h m a q s a d id a k o 'r s a t m a , f a r m o y is h la r c h iq a rib ,
b o sh q a rilu v c h i tiz im g a ijro u c h u n yu b o rad i.
A x b o ro t m e n e jm e n t tiz im id a alo h id a b o 'g 'in bo'lib h iso b la n a ­
di. U n g a q a to r o 'z ig a xos x u s u s iy a tla r m a n su b b o 'lib, u lar a x b o ro t
b o sh q aru v in in g b archa b o'g'inlari, b archa vazifalarini qam rab olishiga b o g 'liq d ir.
Axborot - bu b o sh q aru v a p p a ra ti fa o liy a tin in g h am d astlab k i
n u q ta si, ham natijasid ir, sh u n in g d ek , am alg a o sh irilay o tg an h a ra k a tla r m av ju d lig i sh a rti, m u s ta h k a m la s h u su lid ir. A x b o ro t h ajm i ortish i b ilan b o s h q a ru v a x b o ro tin in g sifa t k o 'r s a tk ic h la r ig a b o 'lg a n
ta la b h a m o rtib boradi.
M e n ejm e n t jarayoni b o sh q a ru v qarorlarini qabul qilish m aqsadi­
da axborot to 'p lash , uzatish va qay ta ishlash, b o sh q a ru v buyruqlari
ko 'rin ish id a ax b o ro t b erish v a uni ijrochilarga y e tk az ish d an iborat.
A x b o ro tn in g q u y id ag i tu rla ri m av ju d : s ta tis tik , o p e ra tiv , iq ti­
sodiy, h iso b , m o liy a, t a ’m in o t, k a d rla r b o 'y ic h a , tex n o lo g ik , m a r­
k e tin g , k o n s tru k to rlik , ijtim o iy va b o sh q a la r.
107
Ishlab ch iq arish n i b o sh q a rish d a iqtiso d iy axb o rot alohida o ‘rin
egallaydi, chunki u kishilarn in g m oddiy boyliklarni ishlab chiqarish,
ta q sim la sh , a y irb o sh la sh v a is te ’m ol qilish ja ra y o n id a g i m u n o sabatlarin i ak s e ttira d i. S h u bilan birg a fan -tex n ik a taraq q iy o ti aso si­
da ish lab c h iq a rish riv o jla n ish in i a k s e ttiru v c h i ilm iy -tex n ik av iy
ax b o ro t ah a m iy a tin i h am t a ’kidlab o 'tis h lozim .
Kelib c h iq ish m a n b a s ig a b o g 'liq ra v is h d a ax b o ro t ta sh q i va
ichki ax bo ro t tu rla rig a bo'linadi.
T ashqi ax b o ro t ta sh q i m u h itd a n o linadigan x a b arlard an iborat
bo‘ladi. B u lar ju m la sig a yuqori ta sh k ilo tla r farm oyishlari, reja topshiriqlari, m ah su lo tn i so tish sh a rtla ri haqidagi ax b o ro tla r kiradi.
Ichki ax b o ro t k o rx o n a yoki u n in g b o sh q aru v bo‘g ‘inida shakllanib, is te ’m ol qilinadi. K orxona m iq y o sid a u la r ju m la sig a sex lar
tom onidan rejan in g bajarilishi, m oddiy-texnikaviy tam inot, m ah su lo t
tan n arx i, k ad rlar, m e h n a t u n u m d o rlig i h aqidagi a x b o ro tlar kiritilishi m um kin.
Yo‘n alish i bo'yicha axborot - b o sh la n g 'ic h v a boshqaruvchi (ra h b a rlik ) a x b o ro t tu rla rig a b o ‘linadi. B o s h la n g ‘ich ax b o ro t
doim o m e n e jm e n t tiz im in in g quyi d a ra ja sid a n yuqoriroq d a rajag a
q a ra b h a ra k a t qiladi, ra h b a rlik a x b o ro ti e s a te s k a ri y o ‘n a lish d a
h a rak atla n ad i. R ahbarlik ax b o ro ti b o sh la n g 'ic h ax b o rotni q a y ta ishlash asosid a q a ro r qabul qilish n atijasid ir.
A xborot v a q t o 'tis h i bilan tu rli a h a m iy a t kasb etadi. B arqarorlik d a ra ja si b o 'y ic h a uni b a rq a ro r, s h a rtli-b a rq a ro r, o 'z g a ru v c h a n
tu rla rg a b o 'lish m u m k in .
B a rq a r o r a x b o ro t u z o q m u d d a t d a v o m id a o 'z a h a m iy a tin i
o 'z g a r tir m a y d i ( k o r x o n a , u n in g b o 'lin m a la r i n o m i, m a h s u lo t
tu r i) .
S h a rtli-b a rq a ro r a x b o ro tn in g ah am iy ati m a ’lu m m u d d at dav o ­
m ida saq lan ib tu ra d i. K orxona m iqyosida b u n d a y a x b o ro tg a turli
m e ’y o r v a m e ’y o riy h u jja tla r (m o d d iy , m e h n a t sa rfi, t a ’rifla r
m e ’y o rla ri)n i k iritish m u m k in . A x b o ro tn in g b u n d a y tu ri k o rxona
bo 'y ich a u m u m iy a x b o ro tn in g 3 5 % dan k o 'p in i tash k il etadi.
O 'z g a r u v c h a n a x b o ro t m e n e jm e n t o b y e k ti fao liy ati v a u n g a
m o s h o ld a b o s h q a ru v ja ra y o n la ri o 'z g a ru v c h a n lig in i a k s e ttirib ,
q a ro r qabul qilish u c h u n tez q ay ta ishlashni ta la b etadi.
108
M e n e jm e n t faoliyatida, sh u n in g d e k , b o sh la n g 'ic h ax borotni qay­
ta ish la sh n a tija sid a o lin g a n xosila (ik k ilam ch i) a x b o ro td a n ham
fo y d alan ilad i.
A xboro t y ig ‘indisi m e n e jm e n tn in g a x b o ro t tizim ini tash k il etib,
u m en ejm en t jarayonini axborot bilan t a ’m inlash shaklida nam oyon
b o 'la d i.
A x b o ro t to 'g 'r i, an iq , o 'z n a v b a tid a , o b y e k tiv , m a z m u n li va
qaro rlarn i qabul qilish u c h u n tu sh u n a rli b o 'lish i kerak.
A xborot hajm i jihatid an kichik, m a z m u n jih atid an chuqur, u n ing
m a tn i tu sh u n a rli v a so d d a b o 'lish i lozim .
K orxonani ax b o ro t bilan t a ’m in lash to 'g 'r i alo q alar k o 'rin ish id ag i
tu rli-tu m a n ax b o ro t oqim lari v o sita sid a a m alg a oshirilib, u la r aniq
ishlab ch iq arish vazifasini hal e tish im konini beradi.
Z a m o n a v iy y irik k o rx o n a la rd a a x b o ro t h a jm i m illio n h u jja t
s a trig a c h a y etad i, bu o 'rin d a b a rc h a a x b o ro t te z q ay ta ish lanishi
zarurligini h am in o b a tg a olish z a ru r. M a sa la n , a v iatsiy a zavodida
kundalik birlam chi ax b o ro t m illion k o 'rsa tk ic h n i tash k il etadi. B unday
sh a ro itd a ax b o ro t b ilan ish la sh n i ta sh k il e tis h b o 'y ic h a q u y idagi
q a to r m u am m o larn i hal e tish lozim bo'ladi:
- m aqb u l ax b o ro t tizim in i ishlab chiqish;
- a x b o ro t o q im larini sh a k lla n tirish u su llarin i ishlab chiqish;
- ax b o ro t q ab u l qilish va y u b o rish n in g m aqbul usu llarin i ta n ­
lash;
- ax b o ro tn i saq lash v a izlashni tash k il etish;
- ax b o ro tn i q a y ta ish lash ja ray o n in i m e x a n iz a tsiy a lash v a avto m a tla s h tiris h .
B u y o 'n a lish d a olib boriladigan b arch a ish la r ax b o ro tn i y ig 'ish
v a q a y ta is h la s h n in g y a g o n a u m u m d a v la t tiz im in i y a r a tis h n i
t a ’m inlashi z a ru r. A x b o ro tlar y ig 'in d isi m e n e jm e n tn in g ax b o ro t tiz i­
m ini ta sh k il etad i. Axborot tizim i - h u jja tla r ax b o ro t oqim lari,
aloqa k anallari va m e n e jm e n t o b y e k tin in g te x n ik a v iy v o sita la rin i
q am rab oluvchi m u ra k k a b axbo ro t m ajm u id ir. M e n e jm e n t o b y ek ti­
n in g qan d ay d ir bir qism i b o 'y ich a ax b o ro t y ig 'in d isi kichik tizim ni
tash k il etad i. M aq b u l ax b o ro t tizim ini ta sh k il e tish m e n e jm e n tn in g
u yoki bu tash k iliy tizim ini lo y ih alash tirish va u n in g sam arali faoli­
y a t y u ritu sh u n in g m u h im sh a rtla rid a n bo'lib hisoblanadi.
109
A x b o ro t tiz im la ri oddiy va m u ra k k a b tiz im b o 'lish i m u m k in .
O dd iy a x b o ro t tizim i uni q a y ta ish la sh n i ta la b e tm a y d i, ax b o ro t
m a n b a sid a n u i s t e ’m ol q ilin ish i jo y ig a c h a y e tk a z is h d a o 'z g a ris h
y u z berm ay d i. B u n d a y a x b o ro t telefo n yoki b o sh q a x a b a r b e rish
v o sita lari y o rd am id a bir m a rta berilu v ch i x a b a r sifatida y etkaziladi. M u rak k a b ax b o ro t tizim lari ax b o ro tn i q a y ta ish lash n in g m exaniz a tsiy a la sh tiris h va a v to m a tla s h tiris h d a ra ja si b o 'y ic h a tu rla rg a ajratiladi. B irin ch i g u ru h g a q o 'ld a yoki e n g o ddiy m e x a n iz m la r y o r­
d am id a q a y ta ish la n u v c h i ax b o ro t tiz im la ri kiradi. Ikkinchi g u ru h ­
g a ax b orotn i to 'p la sh , qabul qilish va q a y ta ish lash d a m ex an izatsiy a
k e n g q o 'lla n ila d ig a n a x b o ro t tiz im la ri k ira d i. U c h in c h i g u ru h g a
m a ’lu m o tla rn i m a jm u iy m e x a n iz a tsiy a v o sita si bilan b irga a v to m a t­
la sh tirish ele m e n tla rin i q o 'llab q a y ta ish lash va to 'p la s h q o 'llan ilg a n
ax b o ro t tiz im la ri kiradi.
A xborot qabul qilish, u z a tish va q a y ta ishlash siklining a v to m atla sh tirilg a n a x b o ro t tizim i to 'rtin c h i g u ru h n i ta sh k il etadi.
A x b o ro tn i q a y ta ish la sh d a q o 'lla n ila d ig a n b o sh q a ru v tizim lari
a v to m a tla s h tir ilg a n b o s h q a ru v tiz im i (A B T ) n o m in i o lg an . A BT
q u yidagi vazifalarn i bajaradi:
- ax b o ro t q ab u l qilish;
- ax b o ro tn i q a y ta ish lash ;
- a x b o ro tn i sa q la sh , y ig 'ish ;
- b o sh q a ru v ta s h k ilo tig a ax b o ro t b erish ;
- ijro c h ila rg a b u y ru q u z a tish .
Ilg ‘o r a x b b ro t tizim in i lo y ih a la sh tirish ja ra y o n i q u y id ag i v a zi­
falarni a m a lg a o sh irish g a a so sla n ish i lozim :
- k o rx o n a d a m av ju d ax b o ro t tizim in i tah lil qilish, a x b o ro tn in g
a so s iy y o 'n a lis h la rin i o 'rg a n is h ;
- ax b o ro t tiz im in in g iqtisod iy -m o d elin i ish lab chiqish;
- z a ru r a x b o ro t h ajm i v a m a z m u n in i aniqlash;
- a x b o ro t to 'p la s h va q a y ta ish la sh u c h u n te x n ik a v iy v o sitalarni aniqlash ;
- a x b o ro tn i q a y ta ish la sh te x n o lo g iy a sin i y a ra tish ;
- ax b o ro t v u ju d g a k elishi va foydalanish davriyligini belgilash;
- k o rx o n ad a q o 'lla n ila d ig a n ax b o ro t u c h u n sh ifrlar tizim ini y a ­
ra tis h ;
110
- a x b o ro tn i u z a tis h va q a y ta ish la sh n i a v to m a tla s h tir is h va
m ex a n iz a tsiy a la s h tiris h q u lay b o 'lish i u c h u n s ta n d a rt m a ’lu m o tlarn i
lo y ih a la sh tiris h ;
- loyihalashtirish jarayonida olingan b arch a m ateriallarni ta rtib ­
ga solish va ra sm iy la sh tirish .
B ozor sh aro itid a ishlab ch iq arish a x b o ro t tizim larin i u la r rivojla n ish i v a lo y ih a la s h tiris h g a tizim li y o n d a sh ish aso sid a m a jm u iy
tash k il e tish n i talab etad i. Bu ta la b la rg a m a ’lu m o tlarn i q a y ta ishla sh n in g in te g ra ts io n tizim i jav o b beradi. U ni tu rli d arajad ag i za­
m o n a v iy k o m p y u te rla r, in so n m a s h in a tiz im in i h a r to m o n la m a
q o 'lla sh aso sid a lo y ih a la sh tirish m u m k in .
9.2. M enejm ent texn ik asi tu sh u n ch asi va tasn ifi
M enejm ent texn ik asi - b u aqliy m e h n a t te x n ik a si, m e n e j­
m e n t tizim id a ax b o ro tn i q a y ta ish lash tex n ik asid ir. T exnika v o sita ­
lari q a n c h a lik ta k o m illa s h g a n b o 'ls a , m e n e jm e n t te x n o lo g iy a si,
m e n e jm e n t m e h n a tin i ta sh k il e tish va b u tu n m e n e jm e n t jaray o n i
sh u n c h a lik sa m a ra li bo'ladi.
H iso b larg a a so sa n m a m la k a t iq tisodiyotini m aqbul b o sh q arish
u c h u n yil davom ida 10 ta e le m e n ta r arifm etik o p e ra tsiy a b ajarish
z a ru r b o 'lsa , b o sh q a ru v a p p a ra ti xodim lari 10 ta , y a ’ni 10 m in g
m a rta kam o p e ra tsiy a b ajarish qobiliyatiga eg a ek an lar. B u m uam m oni m uvaffaqiyatli hal e tish u c h u n m e n e jm e n t m e h n a tin i takom illa sh tirish , ax b o ro t to 'p la s h h am d a q a y ta ish lash n i m ex an izatsiy alash va a v to m a tla s h tiris h zaru r.
M e n e jm e n t te x n ik a sin i faq at h iso b lash m a sh in a la ri bilan g in a
b o g 'la s h n o to 'g 'rid ir. D a stla b k i te x n ik a v o s ita la ri 100 yil b u ru n
p ay d o b o 'lg a n ru c h k a , c h iz g 'ic h d a n to rtib E H M v a k o m p y u te rg a c h a b o 'lg a n te x n ik a v o sita la rin i quy id ag i ikki g u ru h g a a jra tish
m u m kin: o rg te x n ik a v a h iso b lash m ash in alari.
O rg te x n ik a v o s ita la rig a ju d a tu rli-tu m a n u s k u n a va q u ro lla r
(oddiy qurol v a v o sita , ax b o ro t olish v a q a y ta ish lash , k o 'ch irish ,
k o 'p a y tirish , aloqa v o sita la ri va ax b o ro t u z a tish , x iz m a t k o 'rsa tish ,
x iz m a t x o n alari u sk u n a la ri) kiradi. M e n e jm e n t m e h n a ti tu rli oddiy
qurol va u sk u n a la rd a n (qalam , ru ch k a, idora d aftarlari, jadval, grafik
ill
va b o sh q alar) fo y d alan ish g a aso slan ad i. E n g s o 'n g g i avloddagi E H M
va k o m p y u te rla r oddiy te x n ik a v o sita la ri (q a la m va c h iz g 'ic h ) o 'rn in i
to 'liq b o sa olm aydi. Q u la y , oddiy, ch id a m li b u v o sita la r te x n ik a
v o sitala ri sin g a ri ju d a m u h im d ir.
O d d iy q u ro l va u sk u n a la rn i a x b o ro tn i q a y ta ish lash bosqichlari b o 'y ic h a g u ru h la rg a a jra tish m u m k in . B u, avvalo, y o zu v v o si­
tala ri (q alam , ru c h k a , m o 'y q a la m , tra fa re t), ta s v ir v o sita lari (grafik,
diag ram m a, n a z o ra t va nozirlik oynalari, m a rsh ru t sxem alari), hujja tla r sa q la sh v o sita la ri (to k c h a , k o n v e rt, k a rto te k a va h .k .), ax b o ro t
qab u l qilish v a m u s ta h k a m la s h v o sita la ri (ta ro z i, so a t, hisob m ashin asi, o ‘lch o v v o sita la ri, k o 'c h iru v c h i m a sh in a la r), aloqa v o sitalari
(telefo n , A S , ra h b a r va d is p e tc h e r k o m m u ta to ri, radio aloqa, radiofon, sig n al u sk u n a la ri, ovoz b e rish u sk u n a la ri), ax b o ro t u z atu v c h ilar (ovoz, n u r, k a rto c h k a , o y n a, m e ta ll), m e n e jm e n t m ash in a larid a
q o 'lla n ila d ig a n a x b o ro t u z a tu v c h ila r (d isk lar, q o g 'o z ).
X u losa
Axborot - m e n e jm e n t u c h u n z a ru riy x a b a r va m a ’lu m o tla r
m a jm u id ir. A x b o ro ts iz m e n e jm e n t b o 'lm a y d i. B o s h q a ru v c h i va
boshqariluvchi tizim lar o 'rtasid ag i bog'liqlik shakllari ishlab chiqarish
a x b o ro tla rid ir.
Iqtisodiy axborot m e n e jm e n td a asosiy rol o'ynaydi. A xborot
tizim lari m u rak k ab axborot tu zilm alari bo'lib, u turli hujjatlarni, axborot
oqim i, aloqa kanallari, te x n ik v o sitalar, a v to m a tla sh tirilg a n m en ej­
m e n t tiz im la rin i o 'z ich ig a oladi. R a h b a r q ab u l q ilgan b o sh q a ru v
qarorlari v a u n in g m a ’nosi axbo ro t x izm atlarig a bog'liq.
K om m unikatsiya jarayoni - bu ikki va u n d a n o rtiq odam lar o 'rta s id a g i a x b o ro t a lm a sh ish jaray o n id ir.
K o m p y u te rla r n a fa q a t ish lab ch iq arish n i b o sh q a rish u c h u n , balki
iq tiso d iy o tn in g b a rc h a ja b h a la rig a kerak.
T ayanch iboralar
A xborot, kom m un ikatsiya, kom m unikatsion jara yon , menej­
m en t tex n ik a si, v e r tik a l kom m u n ik a tsiy a , g o r i z o n t a l kommu112
n ik a ts iy a , axborot alm ashish jarayon i, axborotni u za tish kanallari, filtrlash, q a y ta aloqa.
M avzu bo'yicha atam alar va test savollari
Atam alarni tanlash. H a r qaysi A u stu n d a g i a ta m a g a m os В
u stu n d a g i t a ’rifni ta n la n g
A
1. Ishlab ch iq arish
a x b o ro ti
2. D oim iy ax b o ro t
3 . 0 ‘z g a r u v c h a n
a x b o ro t
4. A x b o ro t tizim i
5. M urakkab axborot
tizim i tab aq alan ish i
6. A loqa kanali
7. K o m m u n ik a tsiy a
8. K o m m u n ik a tsiy a
j a r a y o n i n i n g e le m e n tla ri
9. Tashkiliy texnika
10. A xborot tashuvc h ila r
В
a) a x b o ro t u z a tis h v o sitasi: e le k tro n ax b o ro t
v o s ita la r i u c h u n , y o z m a z a ru r iy , o g 'z a k i,
doim iy, o 'z g a ru v c h a n , oddiy, m u ra k k ab
b) m e n e jm e n t o b y e k tin in g h o lati haqida z a ru ­
riy m a ’lu m o tla r y ig 'in d is i, b o sh q a ru v c h i va
b o sh q a rilu v c h ila r o ra sid a g i alo q a sh a k lla ri
d) m enejm ent obyekti holatini va boshqaruvchi
jara y o n la rn in g m uvofiqligini aks ettirad i, q a ro r
q ab u l qilish te z k o rlig in i t a ’m inlaydi
e) ikki va u n d a n o rtiq k ish ilar orasid a m u o m ala v a a x b o ro t m a z m u n i bilan alm a sh u v
f) uzoq v a q t d av o m id a o 'z m a zm u n in i o 'zg a rtirm a y d ig a n k erak li m a ’lu m o tla r y ig 'in d isi
g) m e n e jm e n t o b y e k tin in g te x n ik v o sitalari:
a x b o ro tla r, a x b o ro tla r oqim i, aloqa k anallari
y ig 'in d is i
h) m e n e jm e n t o b y ek ti ax b o ro ti, a x b o ro t oqim ­
lari, aloqa kanali, te x n ik v o s ita la r y ig 'in d isi
i) ax b o ro tn i q a y ta ish lash , m e x a n iz a tsiy a lash tiris h va a v to m a tla s h tiris h d a ra ja sig a k o 'ra
m enejm ent obyekti haqidagi kerakli m a’lum otlar
y ig 'in d is i
j) ovoz, y o ru g 'lik , k arto ch k a, q o g 'o z, disk va
hokazo
k) k a rto c h k a , q o g 'o z , ru c h k a , q alam , jav o n ,
x a t, telefon, so 'z la s h u v q u rilm alari va b o sh ­
q a la r
113
V arian tlarn i tan lash . Q o'yilgan savolga javob variantini
toping. H am kasblaringiz bilan nega aynan shu variantni tanlaganingizni m uhokam a qiling.
1. M enejm ent axboroti deganda nim ani tushunasiz?
a) iqtisodiy k o 'rsatkichlar yig ‘indisi
b) m a’lum otlar, xabarlar yig'indisi
c) hujjatlar, aloqa kanallari, ko'rsatkichlar
d) xodim lar, m enejerlar haqida m a’lum otlar
2. M enejm entda kom m unikatsiyaning tu tg an o'rni qanday?
a) kom m unikatsiya qaror qabul qilish asosi
b) bu axborot alm ashish jarayoni
c) bu rahbar uchun zarur axborot
d) kom m unikatsiya axborot tizim ini tashkil etadi
3. Axborot bilan qanday ishni tashkil etish kerak?
a) axborot tizim ini ishlab chiqish
b) axborotni saqlash va izlashni tashkil etish
c) axborotni qayta ishlash jarayonini m exanizatsiyalash va avto m atla sh tirish
d) yuqoridagi ham m a ko'rsatm alarni bajarish
4. M enejm ent texnikasiga nim alar kiradi?
a) jihoz va uskunalar
b) hisoblash texnikasi
c) qalam , ruchka, stol va stullar
d) aqliy m ehnatni, axborotni qayta ishlovchi texnika
5. A vtom atlashtirilgan m enejm ent tizim i quyidagi vazifalarni
bajaradi:
a) axborotni qabul qilish va uzatish
b) axborotni saqlash va yig'ish
c) axborotni qayta ishlash, buyruqlarni shakllantirish
d) yuqorida k o 'rsatilganlarning barchasi
114
N azorat savollari
1. Axborot nim a va uning qanday turlari m avjud?
2. Q anday axborotlar ichki va tashqi axborot deyiladi?
3. A xborotlar bilan ishlashda qanday m uam m olarni hal etish
lozim ?
4. A xborot tizim ini loyihalashtirish jarayoni qanday vazifalarni
am alga oshiradi?
5. M en ejm en t texnikasi nim a?
6. M enejm ent texnikasining qanday turlari m avjud?
115
10-bob. MENEJMENT MADANIYATI VA USLUBI
10.1. M adaniyat va m enejm ent
10.2. M enejm ent m ad an iyatin in g asosiy elem entlari
10.3. R ahbarning boshqaruv u slubi tushunchasi
10.1. M adaniyat va m enejm ent
«M adaniyat» tu sh u n ch asi rivojlanish darajasining um um lashtiruvchi ko'rsatkichi bo'lib, bir qancha m a’noni bildiradi. M asalan,
ja m iy a t m a d a n iy a ti, ay rim sh a x s m a d a n iy a ti, n ih o y a t, in so n
faoliyatining ayrim tu ri m adaniyati haqida so'z yuritish m um kin.
Inson faoliyati moddiy va m a’naviy boyliklar yaratuvchi turlarga
bo'linadi. Shu sababli moddiy va m a’naviy m adaniyat farqlanadi.
Moddiy madaniyat inson tomonidan tabiatni bo'ysundirish darajasi ko'rsatkichidir. Unga ishlab chiqarish vositalari va m ehnat predmetlari kiradi. M a’naviy m adaniyatga fan, aholi m a’lumot darajasi,
tibbiyot xizmati darajasi, san’at darajasi, odam laming axloqiy m e’yorlari,
m a’naviy ehtiyojlar va manfaatlar rivojlanishi darajasini kiritish mumkin.
Shunday qilib, madaniyat insonning ham madaniy ishlab chiqarish,
ham m a’naviy hayot sohasida rivojlanishi jarayonidagi yutuqlarini
qamrab oladi. U insoniyat bilimlari, uning m ehnati mohiyatidan iborat
bo'lib, kishilarning aw algi avlodlari tomonidan yaratiladi.
Insoniyat m adaniyati o'suvchan, o'zgaruvchan, chunki hozirgi
avlod ajdodlar m adaniy qadriyatlaridan ijodiy foydalanish asosidagina yanada rivojlanishi m um kin.
O'zbekistonning noyob madaniyati yillar, asrlar davomida shakllangan bo'lib, uni saqlash, rivojlantirish ko'p millatli respublikaning
yuqori m a’lum otli kishilari - fan, adabiyot, sa n ’at arboblarining
vazifasidir.
Inson hayoti faoliyatining m uhim tarkibiy qismi butun insoniyat
tom onidan jam langan m adaniy boylikka ega bo'lish, shu jum ladan,
m enejm ent m adaniyatini egallashdir.
M enejm ent m adaniyati juda muhimdir. Insoniyat o'z rivojlanish
jarayonida juda k a tta boshqaruv tajribasini jam lagan. Bozor sharoiti­
da bu tajriba boshqaruv sam aradorligini oshirishga xizm at qilishi
116
kerak. M enejm entning vujudga kelishi va rivojlanishi, avvalo, m e­
nejm en t m adaniyati darajasi yuksalishi bilan bog‘liqdir. Chunki,
boshqaruv yo'llari, usullari, v osita va uslublariga tanqidiy baho
berish yo'li bilan ularning en g yaxshilari jahon tajribasida qo'llash
uchun ajratib olindi.
M en ejm en t m adaniyati inson m adaniyatining tarkibiy qism i
b o 'lish i bilan b irg a q a to r o 'z ig a xos x u su siy a tla rg a ham ega.
M adaniyatga ega bo'lish m enejer uchun faqat zarur em as, balki shartdir, chunki har bir tashkilotning har bir bo'linmasi sam arali ishlashi
uchun uning xodimlari yuksak m adaniyatga ega bo'lishlari kerak.
M enejm ent m adaniyati darajasi xodimlar, ayniqsa, m enejerlar
m adaniyatini, boshqaruv jarayoni m adaniyati, m enejm ent texnika­
si, m ehnat sharoitini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar bo'yicha baholanadi. M enejm ent m adaniyati unsurlarining turli-tum anligi m enej­
m ent jarayonida turli-tum an m e’yorlarga, jum ladan, axloqiy, huqu­
qiy, iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, estetik m e’yorlarga rioya qilish
zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Ahloqiy m e’yorlar insonning axloq va odob sohasidagi xulqini
tartib g a soladi. Ular jum lasiga ijtim oiy burchni to 'g 'ri tushunish,
kishi o 'rta sid a insoniy m unosabat va o 'zaro hurm at, vijdonlilik,
haqiqatgo'ylik, kam tarlik va h.k.lar kiradi. M enejm ent jarayonida
axloqiy m e’yorlarga rioya qilish uning madaniyati yuqori darajasidan
da’lolat beradi.
M enejm entda huquqiy m e’yorlar davlat-huquqiy va tashkiliyhuquqiy m e’yoriy h u jjatlarda aks etadi. U ning jum lasiga davlat
korxonasi to'g'risidagi qonun, tadbirkorlik haqidagi, mulk to'g'risidagi
qon u n lar kiradi. Lekin qonunlar har bir korxonaning o 'z ig a xos
xususiyatlarini hisobga ololmaydi. Shu sababli, har bir korxonada,
qonunga asoslangan holda, ishlab chiqarishning o'ziga xos xususiyat­
larini hisobga oluvchi m e’yoriy qoidalar o'rnatiladi.
Iqtisodiy m e’yorlar korxona faoliyati jarayonida erishilishi lozim
bo'lgan iqtisodiy ko'rsatkichlarni belgilaydi. U lar jum lasiga moliyakredit m e ’yorlari, ssu d alar olish tartibi, am ortizasiya m e’yorlari,
m ahsulotning hisoblangan bahosi, foyda m e’yori, rentabellik m e’yori,
fondlar uchun to'lovlar, budjetga to'lovlar, iqtisodiy rag'batlantirish
m e’yorlari kiradi.
117
Tashkiliy m e’yorlar tashkilot tarkibini, alohida bo‘linma va shaxslar faoliyati tarkibi va tartibini, ichki tartib, faoliyat turlarini, xodim ­
lar vazifalarini, axborotni qayta ishlash va foydalanish jarayonini
belgilaydi.
T exnikaviy m e ’yorlar korxonaning va u n in g boTinm alarining
m en ejm en t u ch u n zaru r uskuna, texnika va tra n sp o rt vositalari,
asboblar bilan qurollanganlik darajasini bildiradi.
E s te tik ta la b la r va m e ’y o rla r h am m e n e jm e n t jara y o n id a
q o'llan ilad ig an tex n ik a v o sitalari va u sk u n alari, ham boshqaruv
xodim larini o'rab turuvchi tashqi m uhit uchun belgilanadi.
10.2. M enejm ent m a d a n iy a tin in g asosiy elem entlari
M en ejm en t m adaniyati tarkibiga boshqaruv xodimlari m adani­
yati, m enejm ent jarayonlari m adaniyati, m ehnat sharoiti m adaniya­
ti va h ujjatlar yuritish m adaniyati kiradi.
M en ejm en t m adaniyatining barcha unsurlari o'zaro bog'liq va
o'z aro t a ’sir etuvchidir. S hu bilan birga ular orasida boshqaruv
xodim lari m adaniyati yetakchi aham iyatga ega. M enejer m enejm ent
jarayoni m adaniyatining yuqori darajasiga erishish va o 'z m ehnati­
ni tashkil etishni takom illashtirib borishi kerak.
B oshqaruv xodim lari m adaniyati ko'p om illarga bog'liq, um um iy
m adaniyat darajasi, ishbilarm onlik sifatlari, m enejm ent ilmini chuqur va h ar tom onlam a bilish va uni o 'z faoliyati jarayonida qo'llay
olish bilan xarakterlanadi.
H ar bir korxona v a tashkilot m enejeri o 'z vazifasini bajarish
jarayonida jam oaning boshqa a ’zolari bilan m unosabatda bo'lar ekan
ishbilarm on kishilar o 'rtasid a m avjud axloqiy qoidalarga bo'ysunadi.
H ar bir jam oada xayrixohlik, insonga h u rm at m uhiti m avjud
bo'lishi kerak. M en ejm en t m adaniyati sansolarlik, m ansabparastlik, shavqatsizlik, qo'pollikka ziddir. M enejm ent tizimida, shuningdek,
davlat m e ’yorlariga rioya qilmaslik, v a ’dabozlik, faoliyatga n o to 'g 'ri
baho berish va boshqa x ususiyatlarga yo'l qo'yib bo'lm aydi. M eh ­
n a tg a ijodiy y o n d ash ish, tadbirkorlik, javobgarlik, ta sh a b b u s va
m ustaqillik, x o ‘jasizlikka, byurokratizm , qonun buzuvchilikka murosasizlik, vijdoniylik, kam tarlik va oddiylik boshqaruv xodim lari
m adaniyatini ifodalaydi.
118
Boshqaruv xodimlari madaniyatini ta’minlashning asosiy yo'llari m enejm ent ilmini ch uqur egallash, um um iy m adaniy darajasi va
malakasini m untazam oshirib borish, o‘z faoliyati natijalarini tahlil
etish va tushunish, ijobiy shaxsiy sifatlarni rivojlantirishdan iborat.
M enejm ent m adaniyati uchun m enejm ent jarayonini tashkil etish
m adaniyati darajasi m uhim aham iyatga ega. M enejm ent jarayoni
119
m adaniyatiga rioya qilish korxonada zam onaviy m enejm ent jarayoni
qo'llanilishini bildiradi.
M enejm ent jarayoni m adaniyati, shuningdek, m enejm ent m eh­
natini (m enejm ent m ehnatini m aqbul taqsim lash, kooperatsiya qilish
va chegaralash, ishchilar sonini m e ’yorlash, kadrlarni to ‘g ‘ri joylashtirish va ulardan foydalanish) va ishlovchi ish joyini (ish joyi
va binoning qulayligi, ularning sanitariya-tozalik talablariga javob
berishi), m aq b u llash tirish, m ajlislarni, su h b atlarn i, tashrifchilarni
qabul qilish, uchrashuv, telefon orqali so'rash, m ehnatkashlar xatlari bilan tanishishni to ‘g ‘ri tashkil etish va rasm iylashtirishni ham
qam rab oladi.
M en ejm en t jarayonida turli-tum an texnika - oddiy kalkulyatordan tortib kom pyuterlargacha qo'llaniladi. M enejerlar bu texni­
ka im koniyatlari va m aqbul foydalanish sohalarini bilishlari lozim
bo'lib, bu m enejm ent m adaniyati darajasini bildiradi.
M enejm ent m adaniyatining ajralm as unsuri - hujjatlar yuritish
m adaniyatidir. H u jjatlarning m enejm ent jarayonidagi aham iyati juda
k atta, chunki m en ejm entning biror-bir vazifasini h ujjatlar asosida
yetkazilib beriluvchi axborotsiz am alga oshirib bo'lm aydi. H ujjatlardagi axborot korxona tashqi va ichki faoliyatining ham m a tomonini qam rab oladi.
M en ejm en t jaray o n ining barcha operatsiyalari am alda hujjatlardan boshlanib, h ujjatlar bilan tugaydi.
M en e jm e n t m ad an iyatini takom illashtirish un in g barcha unsurlarini tak o m illash tirish dem akdir.
10.3. R ahbarning boshqaruv uslubi tu sh u n ch asi
Boshqaruv u slubi - bu m a ’lum bir rahbarning m enejm ent
jarayonida qo'llovchi o'ziga xos va o'zgarm as usul ham da harakatlari yig'indisidir.
M utlaq o o 'x sh a sh kishilar bo'lm agani kabi, vazifalar ko'pligi
sababli, m utlaqo bir xil boshqaruv uslubi ham bo'lm aydi. R ahbar
faqat o'ziga xos x u su siyat va sifatlar vositasida faqat o'ziga xos,
m ansub uslubda ish yuritadi. Bu m a ’noda uslub rahbarni nafaqat
shaxs sifatidagi xususiyatlarini, balki faoliyati xususiyatlarini ifoda120
laydi. Kishilarni boshqarar ekan rahbar jam oaning natijaviy m aqsadini ko'ra biladi va uni shu m aqsad sari yo'naltiradi. R ahbar ishning m ohiyatiga tu sh u n g an va uni chuqur o 'rg an g an holda m utaxassislar faoliyatini m ohirona birlashtirishi va yo'naltirishi kerak.
Ishlab chiqarishni boshqarish uslubi boshqaruv apparati, b ar­
cha rah b ar va m u tax assislarning k atta va m urakkab faoliyatini aks
ettiradi. M en ejm en tn in g h ar bir vazifasi o ‘ziga xos xususiyatlarga
ega va shu sababli unga m os usullarni talab etadi. N azariy jihatdan
boshqaruv ap p aratining um um iy uslubi alohida boshqaruv tashki­
lotlari uslublari yig'indisidan iborat bo'lishi kerak. Lekin am alda
alohida tash k ilo tla rn in g tu rli uslublari o 'z aro birlashib, bir-birini
boyitadi, natijada, butun boshqaruv apparatiga xos bo'lgan o'ziga
xos m enejm ent uslubi vujudga keladi.
H isobchining yuksak darajadagi aniqligi, m exanikning extiyotkorligi, iqtisodchining rejaliligi va boshqa bilim lar boshqaruv uslubini belgilovchi m ajm u an in g tarkibiy qism laridan iborat bo'ladi,
jam oaning har bir a ’zosi o 'z uslubini kiritadi va shu y o 'l bilan
ushbu jam oa boshqaruv uslubi vujudga keladi. Ko'pincha jam oadan
biror xodim ketib, o 'm ig a yangi kishi keladi. U, odatda, jam oada
undan oldingi xodim egallagan joyni egallam asligi m um kin. U m av­
jud uslubga m oslashishi, jam oa ish yuritish uslubiga to 'g 'ri keluvchi uslub y aratish i lozim . A lbatta, un in g ishlash uslubi m eh n at
jam oasi uslubiga ham t a ’sir ko'rsatadi.
Z am onaviy uslub jam oaning har bir a ’zosi oldiga k atta talab
qo'yadi va shu bilan birga o'z-o'zidan m am nun bo'lish, m a’m uriyatchilik, rasm iyatchilikni inkor qiladi. Uslub ijtimoiy rivojlanish qonunlarini, ishlab chiqarishni boshqarish tamoyil va usullarini bilish asosida
shakllanadi va boshqaruv m alakasi yig'indisi, kishilarni tashkil etish
ko'nikm asi, shuningdek, shaxsiy tartiblilik bilan xarakterlanadi. Va
nihoyat, uslub b o sh q aru v xodim larining ruxiy va psixologik x u ­
susiyatlari, kuchli iroda, q at’iylik va qo'rqmaslik, boshqa kishilar faoliya­
tini yo'naltira olish kabilarni qam rab oladi. Bundan tashqari rahbar
ta s a w u r etish, aniq fikr yuritish, qayishqoqlik, ilmiy fikrni tushuna
olish va yetkaza olish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak.
R ahbar m enejm ent, iqtisodiyot va moliya, huquq, sotsiologiya
va pedagogika asoslarini bilishi lozim. Bu fanlar butun m enejm ent121
ga ilmiy qarashlar tizim ini yaratish im konini beradi. M enejm ent
faqat ilmiy bilim larga ega bo'lishni em as, balki boshqarish s a n ’atini
b ilis h n i h am ta la b q ila d i. B o s h q a ru v n i ta s h k il e tis h b ilan
shug'ullanuvchi, avvalo, o‘z-o‘zini tarbiyalay olishi, o'zini boshqara
olishi zarur. B uning uchun u doimo va m untazam o‘zini-o‘zi tarbiyalashi kerak. R ahbar uslubi eshitish va o ‘qish, so ‘zlash va yozish,
y a ’ni axborotni qabul qilish va uni boshqalarga uzatish m alakasida
ifodalanadi. R ahbar uchun zaru r bo‘lgan sifatlar jum lasiga uning
tashkilotchilik qobiliyati, ish qobiliyati, kuchi, xushm uom alaligi,
irodaliligi kiradi.
Bozor sharoitida ishlovchi rahbar va m utaxassislar oldiga q at’iy
talablar qo'yiladi. U lar yuqori ishbilarm onlik va axloqiy sifatlarga,
tadbirkor bo‘lishi, ahil jam oa tashkil etish va m ehnat jam oasi bilan
davlat m anfaatlari m os kelishini ta ’minlay olishlari kerak.
Z am onaviy rahbarlar yuqori m alakaga ega bo'lishi, istiqbolni
ko‘ra olishi va sam arali xo'jalik yuritishga imkon yaratuvchi iqti­
sodiy fikr yuritish, shaxsiy intizomga ega bo'lish, topshirilgan vazifaga
javobgarlik hissi bilan yondashish, g'oyalarni to'plash, chiqishimli
va ishbilarm on bo'lishi kerak.
R ahbar doim o x o tirjam va o'zig a ishongan bo'lishi, tashabbuskorlik k o 'rsatish, tavakkalchi bo'lishi kerak. Javobgarlik oldida
qo'rqish - kuchsizlik belgisidir. Javobgarlikdan qo'rqqan kishi rah­
bar bo'lolm aydi.
R ahbar qo'l o stid ag ilar bilan shu n d ay m u n o sab atd a bo'lishi
kerak-ki, toki ular uning oldiga m aslahat uchun bemalol kirsinlar.
R ahbar o'z qo'l ostidagilarini yaxshi bilishi, ular bilan suhbatlashishi, u lar qobiliyati, bilimi, m alakasi, egallagan lavozim iga mosligini, ularning bilim, qobiliyat, m alaka va axloqiy sifatlaridan foydalanishi yetarli ekanligini aniqlashi lozim.
O b ro 'g a ega bo'lm ay m uvaffaqiyatli rahbarlik qilish ipum kin
em as, lekin obro'ga kuch bilan em as, ish bilan, qanday ishlashni
o'z misolida k o 'rsatish bilan, uni qanday bajarish haqida so'zlash
bilan, faqat talabchanlik va q a t’iylik bilan em as, bilim va ko'nikm a
orqali erishish m um kin. Boshqarish sa n ’atiga ega bo'lm agan rah­
bar qabul qilingan qarorlar sam arali bo'lishini ta ’m inlay olmaydi.
Lekin inson rahbar bo'lib tug'ilmaydi, balki ish jarayonida shakllanadi.
122
R ahbar ish uslubi korxona faoliyati yakuniy natijalariga ishlab
chiqarishni boshqarish vazifalari vositasida ta ’sir ko'rsatadi. Ularning
har biri boshqa vazifalar bilan uzviy bog'liq holda ta ’sir qiladi va
uslubning foyda hamda korxona faoliyatini umumlashtiruvchi ko'rsatkichlarga ta ’sir etishning yagona m exanizm i tarkibiga kiruvchi bog'lovchi
bo'g'in vazifasini bajaradi. Uslub bilan ishlab chiqarish natijalarining
o'zaro aloqasi tizim i rahbarlar bilim va ko'nikm alari, m enejm ent
jarayoni texnologiyasi, m ehnat intizom i vositasida am alga oshadi
va rahbar tomonidan qo'llaniluvchi boshqarish usuli bilan bog'liq bo'ladi.
X u losa
«M adaniyat» tushunchasi keng qamrovli, um um insoniy tushuncha. Inson ham isha m oddiy va m a ’naviy boyliklar yaratish bilan
band. S h u n in g uchun m oddiy va m a’naviy m adaniyat farqlanadi.
Insonning tab iatn i o 'zlashtrish am aliy ko'rsatkich darajasi moddiy
m adaniyatni bildiradi. M a ’naviy m adaniyatga fan, aholining m a’lum ot
darajasi, tibbiy xizm at, san ’at darajasi, odam larning axloqiy m e’yorlari,
ruxiy bilim va qiziqishlari kiradi.
M en ejm en t m adaniyati ham um um insoniy m adaniyatning bir
bo'lagi hisoblanadi, u boshqaruv xodimlarining madaniyat darajasini,
m enejm ent jarayoni m adaniyati, m ehnat sharoiti m adaniyati, hujjat
va ish yuritish m adaniyatini akslantiradi.
B oshqaruv uslubi - bu rahbar tomonidan m enejm ent jarayonida
qo'llanadigan barcha eng yaxshi, chidamli, bardoshli usullar yig'indisidir.
B o s h q a ru v n n ig u c h ta aniq u su li bor: a v to rita r (d ire k tiv ),
dem okratik (kollegial) va liberal.
A m aliyotda u yoki bu usul «toza» qo'llanilm aydi. M en ejm en t­
da har bir usul birgalikda qo'llanadi. D em okratik uslublarga ustuvorlik beriladi.
Tayanch iboralar
M enejm ent m a d a n iy a ti, m a d a n iy a t turlari, rahbarlik uslubi,
profil belgisi, guruh, form al guruh, ishlab chiqarish guruhlari,
noform al tashkilot, hokimlik shakllari.
123
M avzu bo'yicha atam alar va test savollari
Atam alarni tanlash. H ar qaysi A ustundagi atam aga mos В
ustundagi t a ’rifni tanlang.
A
1. M oddiy
m adaniyat
2. Rahbarlik
uslubi
3. M a ’naviy
m adaniyat
4. M enejerlar
m adaniyati
5. M enejm ent
jarayoni
m adaniyati
6. M ehnat sharoiti
m adaniyati
7. H ujjatlashtirish
m adaniyati
8. A vtoritar
m enejer
9. D em okratik
m enejer
10. Liberal m ene­
jer
В
a) kishining fan va m a’lum otni egallaganligi
darajasi, tibbiy xizmat ko‘rsatish darajasi va h.k.
b) ishni oqilona tashkil etish, xodim lardan
sam arali foydalanish, ish joylarini tashkil etish,
progressiv m enejm ent texnologiyasi h.k.
d) um um iy m adaniyat darajasi, m enejm ent va
m arketingni bilish, ish usuli, m enejm ent madaniyatini egallash, shaxsiy xususiyatlar va h.k.
e) ishlab chiqarish madaniyati, ish joylarini tash­
kil etish, joylashuvlarni rejalashtirish, ish joylarining tibbiy-gigiena talablariga javob berishi
f) menejerlarning axborot va kommunikatsiyani
o ‘zlash tirib olish darajasi k o ‘rsatk ich i, axborotdan foydalanish qulayliklari, uning yuqori
sifati, o‘z vaqtida bo'lishi va ishonchliligi
g) qo'yilgan m aqsadga erishish jarayonida
o'zini tu tish n in g um um iy ko'rinishi
h) insonning tabiatni am aliy bilish darajasi
ko'rsatkichi, m ehnat vositalarini amaliy o'zlashtirish ko'rsatkichi
i) jam oa faoliyatiga chuqur aralashmaydi, vositachi rolini bajaradi, qo'l ostidagilar m ustaqil o'z
faoliyatini rejalashtiradilar va tashkil etadilar
j) o'z fikrini o'tkazishdan qochadi, qo'l ostidagilarni qaror qabul qilish va ishlab cbiqarishga jalb etadi, ular tashabbusiga zaruriy
sharoit yaratib beradi
k) jam oa faoliyatiga chuqur aralashadi, o'z
fikrini o'tkazadi, formal stru k tu rag a tayanadi, huquqlar tizimi va majburiyatlarga tayanadi
124
V arian tlarn i tan la sh . Q o'yilgan savolga javob variantini
toping. Hamkasblaringiz bilan nega aynan shu variantni tanlaganingizni m uhokam a qiling.
1. «M enejm ent m adaniyati» tushunchasi:
a) jam iyatni rivojlantirish darajasi
b) m enejm ent fanini o'zlashtirish va bilim lam i am alda qo'llay
olish darajasi
c) inson faoliyati ayrim turlarining rivojlanish darajasi
d) insonning rivojlanish darajasi, um um insoniy m adaniyatning
tarkibiy qismi
2. M enejm ent m adaniyatini baholash darajasi:
a) m enejm ent obyektining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichi
b) m enejm ent jarayonlari, m enejm ent texnikasi, m ehnat sharoitlari, ishchining ishbilarm onlik va shaxsiy xususiyatlari ko'rsatkichi
c) m ehnatning m exanizatsiya va avtom atizatsiya, texnologiya
darajasi, kishilar bilan m uloqotda bo'lish ko'rsatkichlari
d) ish yuritish va yig'ilishlar o'tkazish ko'rsatkichlari
3. M en ejm en t jarayonida m enejer m a’lum m e’yorlarga am al
qiladi:
a) moddiy, m ehnat va moliyaviy resurslar xarajati m e’yori
b) kishilar bilan o'zini tutish, majlis o'tkazish
c) texnik, iqtisodiy, yuridik, tashkiliy, estetik m e’yorlar
d) ishlab chiqarish rentabelligi, foyda, m ahsulot tannarxi, amm ortizatsiya m e’yori va h.k.
4. M enejerning boshqaruv uslubi:
a) rahbarning qo'yilgan maqsadlarga kam xarajatlar bilan erishish
qobiliyati
b) rahbarning m enejm ent jarayonidagi en g harakterli va m aqbul
usullari yig'indisi
c) o'ziga va boshqalarga o 'ta talabchan bo'lish, hisob-kitoblar
d) boshqaruvning qonun va tam oyillarini chuqur bilish, kishi­
larni tartibga solish qobiliyati
125
5. Q u y id ag i ra h b arn i qaysi usu lg a taalluqliligi (a v to k ratik ,
dem okratik, liberal)ni ko'rsatadi:
a) jam o a faoliyatiga chuqur aralashadi, o'z fikrini o ‘tkazadi,
tizim ga tayanadi, ishga y o ‘nalgan
b) o 'z fikrini o'tk azishdan qochadi, tash ab b u s uchun sharoitlar
yaratadi, qarorlarni jam oa bilan qabul qiladi
c) qo‘1 ostidagilarga deyarli to'liq erkinlik berib qo'yadi, insonga yo'naltirilgan
N azorat savollari
1. M enejm ent m adaniyati va uslubi nim a?
2. «M enejm ent» va «m adaniyat» deganda nim ani tushunasiz?
3. M en ejm en t m adaniyati nim a?
4. Q anday m e’yor turlari m avjud?
5. M en ejm en t m adaniyatining qanday elem entlari m avjud?
6. H u jjatlarning m enejm ent jarayonidagi aham iyati?
7. B oshqaruv uslubi tu shunchasi nim a?
8. B oshqaruvning qanday uslublari m avjud?
126
11-bob. NIZO VA STRESSLARNI BOSHQARISH
11.1. N izolar tabiati, turi va sabablari
11.2. N izoli vaziyatn i boshqarish
11.3. Stress h olatin i (ru h iy zarbani) boshqarish
11.1. N izolar tabiati, turi va sabablari
Nizo - bu aniq shaxs yoki guruhlardan iborat bo'lgan ikki yoki
undan ortiq tom on o'rtasida m urosa mavjud bo'lmasligidir. H ar bir
tom on o'z nuqtai nazari qabul qilinishiga intilib, boshqa tom onning
shunday harakat qilishi uchun to'sqinlik qiladi (masalan, ikki muhandis
dastgoh yaratib, har biri o'z loyihasini qabul qilinishini talab qiladi).
Nizo ko'pincha tajovuz, tahdid, m unozara, dushm anlik, urush
va h.k.lar bilan tenglashtirilib, doimo nom aqbul hodisa sifatida qabul
qilinadi, unga imkoni boricha yo‘l qo'ym aslik yoki tezlik bilan vu­
judga kelgan paytda hamla etish zarur. Nizoga nisbatan bunday munosabat «ilmiy boshqaruv» va «ma’muriy maktabga» m ansub mualliflar
asarlarida aks ettirilgan.
«Insoniy munosabatlar» maktabiga m ansub mualliflar, shuningdek,
nizolarga y o ‘l qo'ym aslik m um kin deb hisoblaganlar. Ular nizolarga korxona faoliyati sam arador emasligi va yom on boshqaruv belgisi sifatida qaraganlar. U larning fikriga ko'ra, korxonadagi yaxshi
o'zaro m unosabat nizolar vujudga kelishining oldini olishi m um ­
kin.
Hozirgi zamon nuqtai nazaridan samarali boshqariluvchi korxonalarda b a’zi nizolar m avjud bo'libgina qolmay, ular m avjud bo'lishi
zarur ham dir. A lbatta, nizo doimo ijobiy xususiyatga ega bo'lmaydi.
B a’zi hollarda u alohida shaxs yoki butun korxona ehtiyojlarini
qondirishga to'sqinlik qiladi. Lekin ko'pchilik hollarda nizolar turli
nuqtai nazarni bayon qilishga yordam beradi, qo'shim cha axborot,
m uqobil qarorlarga ega bo'lish uchun im kon yaratadi. Bu qaror
qabul qilish jarayonini sam araliroq qilib, kishilarga o'z fikrini bildirish
uchun im kon yaratadi.
Shunday qilib, nizo m a’lum bir vazifani bajarish va korxona
faoliyati sam aradorligini oshirish uchun xizm at qilishi yoki biror
127
vazifani b ajarish g a to 'sq in lik qilib, shaxsiy qoniqish va korxona
faoliyati sam aradorligi pasayishiga olib kelishi m um kin.
N izolarning m enejm ent uchun nizoli vaziyat vujudga keltirish
sabablarini bilish lozim. N izolarning to ‘rt asosiy turi mavjud: shaxs­
ning ichki nizosi, shaxs va guruh o'rtasidagi nizo, shaxslar o'rtasidagi
nizo, guruhlar o'rtasidagi nizo.
S h a x sn in g ichki nizosi bir k ish ig a q aram a-q a rsh i to p sh iriq
berilgan va undan bir-birini inkor etuvchi natija talab qilingan hol­
da v u ju d g a keladi. M a sa la n , sex b o sh lig 'id a n ishlab ch iq arish
b o sh lig 'i m ah su lo t ishlab ch iq arish n i k o 'p a y tirish n i talab qilsa,
korxona SNB bo'lim i boshlig'i ishlab chiqarish jarayonini sekinlash tirish y o'li bilan m ah su lo t sifatini y ax sh ilash n i talab qiladi.
Bunday holda nizoning asosiy sababi yagona rahbarlik tam oyilining
buzilishidir. Shaxs ichki nizosi, shuningdek, ishlab chiqarish talab­
lari xodim lar shaxsiy m anfaatlariga muvofiq bo'lm asligi natijasida
vujudga keladi. M asalan, o 'sh a sex boshlig'i shanba va yakshanba
kunlarini oilasi d avrasida o 'tk az ish n i re ja lash tirg an edi, lekin u
ju m a kuni ra h b a r sh a n b a kunini ish kuni deb e ’lon qilishi va
sh o sh ilin ch b u y u rtm a n i b ajarish zaru rlig i haqida b u yruq oladi.
N atijada ham ishda, ham oilada nizoli vaziyat vujudga keladi.
Shaxslar o 'rtasid ag i nizo e n g ken g tarqalgan nizo turlaridan
bo'lib, u korxonada turlicha nam oyon bo'ladi. K o'pincha bu rah ­
b a r la rn in g h o k im iy a t, re s u rs , k a p ita l v a ish c h i k u ch i u c h u n
kurashidan iboratdir. H ar bir rahbar resurslar cheklangan bo'lganligi
sababli, ular faqat u n in g korxonasiga ajratilishi kerak, deb hisoblaydi. B itta b o 'sh joy u chun ikki nom zod m avjud bo'lgan holda
ham u la r o 'rta s id a uzoq nizo davom etish i m um kin. S h ax slar
o 'rtasidagi nizo ikki shaxs o'rtasidagi qaram a-qarshilik sifatida ham
nam oyon bo'lishi m um kin. Turli fe’l, dunyoqarash, qadriyatlarga
ega kishilar ko'pincha chiqisha olmaydi.
Alohida shaxs va g u ruh o 'rtasida bu shaxs guruh nuqtai nazaridan farq qiluvchi nuqtai nazarga ega bo'lgan holda nizo chiqishi
m um kin. M asa la n , m ajlisd a s o tu v hajm ini o sh irish m asalasin i
m uhokam a qilish jarayonida ko'pchilik bunga m ahsulot narxini tushirish yo'li bilan erishish tarafdori bo'lsa, bir kishi bu narsa foyda
qisqarishiga ham da m ahsulot sifati yom onlashgan degan fikrga olib
128
keladi deyishi m um kin. Bu hoi albatta nizoga olib keladi. R ahbar­
n ing intizom ni m ustahkam lash uchun ko'rgan tadbirlari xodim lar
guruhiga yoqm asligi m um kin. Bu holda guruh rahbarga nisbatan
m u n o sab atin i o 'z g a rtirib , m e h n a t u n u m d o rlig in i p asa y tirish lari
m um kin.
G u ru h lar o 'rta sid a nizo g u ru h lar o 'rta sid a kelishm ovchiliklar
vujudga kelganda, masalan, kasaba uyushm asi qo'm itasi va m a’m uriyat
o'rtasid a, korxona chiziqli boshqaruvi bilan shtabli boshqaruvchilar o 'rtasid a ro ‘y berish m um kin. Chiziqli rahbarlar ko'pincha shtab
m utaxassislari tavsiyalarini tan olm aydilar, har bir m asala bo'yicha
ularga tobe ekanliklarini ro'kach qiladilar. S htab xodim lari o'z navbatida o'z qarorlarini m ustaqil hal etish im koniyatiga ega emasliklaridan norozi bo'ladilar. Bu vaziyat vazifani bajarishga qarshilik
qiluvchi nizoga misol bo'ladi.
U larn in g asosiy sababi re su rslarn in g cheklanganligi, m asalalarn i hal e tis h n in g o 'z a ro b o g 'liq lig i, m aq sad , q a d riy a tla rd a g i
farqlar, hayotiy tajriba va xulqdagi farqlar, qoniqarsiz kom m unik atsiy alard ir.
B a’zi tashkiliy tizim lar va m unosabatlar vazifalar o'zaro bog'liqligidan kelib chiquvchi nizolar ro'y berishi uchun sharoit yaratadi.
Shu sababli o'zaro bog'liq bo'linm alar rahbarlari b itta um um iy rah­
barga bo'ysunishi kerak, chunki shunday qilinganda nizo vujudga
kelishi ehtim oli kam ayadi. M asalan, m ehnat va ish haqi bo'lim i,
m oliya bo'lim i o 'zaro bog'liq bo'lib, b itta rahbar - boshliq yoki
bosh iq tisodchiga b o 'y su n ad i va ix tiso slash u v i kuchayishi bilan
nizo vujudga kelish ehtim oli ham shuncha ortadi.
Ixtisoslashgan tashkilotlar m aqsadlari turlicha, ular qaror qabul
qilishda nisb atan m ustaqildir.
T a s a w u r va qadriyatlar o'rtasidagi farq ham nizolar chiqishga
sabab bo'ladi. M asalan, rahbar qo'l ostidagi xodim o'z fikrini bildirish
huquqiga ega deb o'ylasa, rahbar fikriga ko'ra faqat uning fikri so'ralganda bildirishi, boshqa payt esa buyurilgan ishni bajarishi kerak.
Oliy o'quv y u rtin in g yuqori malakali xodim lari m ustaqillik va
erkinlikni, ular m anfaatlarini cheklamaslikni talab qiladilar. Kafedra
m udiri har bir m uam m o ishini qattiq nazorat qilgan holda nizoli
vaziyat vujudga kelishi m um kin.
129
Kishilar xulqi va hayotiy tajribasining farq qilishi ham nizoga
olib kelishi m um kin. B a’zan h ar bir so 'z uchun janjallashuvchi
kishilar ham uchrab turadi. B unday kishilar nizoli vaziyat vujudga
kelishiga sababchi bo'ladilar.
Q oniqarsiz kom m unikatsiyalar, y a’ni axborot alm ashinuvining
qiyinlashuvi nizo uchun ham sabab, ham uning oqibati bo'lishi
m um kin. M asalan, har bir bo'lim yoki xodim bajarishi lozim bo'lgan
vazifalar aniq belgilab qo'yilm agan taqdirda ham bo'lim lar, ham
ayrim xodim lar o 'rta sid a nizo kelib chiqishi m um kin. Bir necha
nizo m anbaining mavjud bo'lishi nizoli vaziyat ehtimolini ko'paytiradi.
Bir tom on ikkinchi tom onga o'z nuqtai nazari to 'g 'ri ekanligini
uqtirishi natijasida ham nizolar vujudga keladi.
11.2. N izoli vaziyatn i boshqarish
Nizoli vaziyatni b oshqarishning bir qancha sam arali usullari
m avjud bo'lib, ularni quyidagi ikki kategoriyaga ajratish mum kin:
tarkibiy va shaxslar o'rtasidagi.
R ahbar nizoning asosiy sababi kishilar fe’lidan iborat deb hisoblam asligi kerak. A lbatta, bunday farqlar nizoga sabab bo'lishi m um ­
kin, lekin ular ko'pincha nizoga olib keluvchi om illar qatoriga kira­
di, xolos. R ahbar nizoni bartaraf qilishdan avval uning kelib chi­
qish sabablarini turli usullar vositasida tahlil qilishi kerak.
Nizolarni hal etishning to 'rtta tarkibiy usullari mavjud: ishga
bo'lgan talabni tushuntirish, koordinatsiya va integratsiya mexanizmlaridan foydalanish, um um iy tashkiliy m aqsadlar m ajm uini belgi­
lash, rag 'b atlan tirish tizim ini qo'llash.
Ish g a q o 'y ila d ig a n ta la b la rn i tu s h u n tiris h nizoli v a z iy a tn i
boshqarishning en g yaxshi usullaridan hisoblanadi. H ar bir xodim,
bo'linm a ishidan qanday natija kutilishi, ularning asosiy huquq va
burchlari tizim ini tu sh untirish kerak.
Nizoli vaziyatni boshqarishning у ana bir usuli koordinatsiya
m exanizm i - buyruqlar zanjiri, vakolatlam i taqsim lashni qo'llashdir.
A gar bir-ikki xodim o 'rta sid a b a’zi m asalalar bo'yicha norozilik
bo'lsa, ular um um iy boshliqlarga qaror qabul qilish uchun m urojaat qilishlari nizoning oldini oladi. Yagona boshchilik usuli nizoli
130
vaziyatning oldini olish im konini beradi, chunki rahbar qo‘l ostida
ishlovchi xodim kim ga bo'ysunishini yaxshi biladi.
Nizoli vaziyatni boshqarishda m enejm ent ierarxiyasi, vazifalarni
bog'lovchi xizm atlar, m aqsadli guruhlar kabi in teg ratsiy a vositalarini qo‘llash zarur. M asalan, savdo bo'limi bilan ishlab chiqarish
bo'lim i o 'rtasid a nizo vujudga kelgan korxonada buyurtm a va sotu v obyektlarini k o o rd in atsiy a qiluvchi b o 'lin m alar xizm atlarini
tashkil etish yo'li bilan m uam m oni hal etish m um kin.
U m um iy tashkiliy maqsadlar majmuini belgilash nizoli vaziyatni
boshqarishning yana bir tarkibiy usulidir. M asalan, ishlab chiqarish
bo'lim ining uch sm enasi bir-biri bilan nizo qilgan bo'lsa, har bir
sm ena uchun em as, balki butun korxona bo'lim uchun vazifa belgilashi lozim. Xuddi shunday tarzda butun korxona uchun m aqsad
belgilash bo'limlar boshliqlarining faqat bo'lim uchun emas, balki bu­
tun korxona uchun m uhim qarorlar qabul qilishiga olib keladi.
Nizoli vaziyatni boshqarish usuli sifatida kishilar xulqiga ta ’sir
ko 'rsatu v ch i taqdirlash usulini qo'llash m um kin. M uam m oni hal
etishga har tom onlam a, chuqur yondashuvchi kishilarga tashakkur
e ’lon qilinishi, m ukofot berilishi yoki lavozimi ko'tarilishi lozim.
Nizolarni bartaraf etishning quyidagi besh shaxslararo uslub­
lari mavjud.
C h e k ta n ish ( u k lo n e n ie ) kishi nizodan qochishi, qarama-qarshiliklar vujudga kelishi m um kin bo'lgan vaziyatga tushm aslikka, ziddiyatlarga olib keluvchi masalalarni m uhokam a qilmaslikka harakat
qilishini ifodalaydi.
S illiq la s h bekorga jahl qilmaslik, bitta jamoada a’zosi bo'lganligi
uchun xodimlar bir-biridan achchiqlanmasligi kerakligini ko'zda tutadi. Nizoli vaziyatlarni tadqiq etgan am erikalik olimlar R.Bleyk va
D.M uton bir kishida nizoga bo'lgan intilishning bu m uam m o uncha
katta aham iyatga ega emasligini, hozirgi paytda yaxshi narsalar haqida o'ylash kerakligini ta ’kidlash bilan bosish mumkinligini ko'rsatganlar.
Natijada tinchlik-totuvlik o'rnatiladi, lekin muammo bartaraf qilinmaydi.
Z o ' r l a s h taklif etilayotgan nuqtai nazarni zo'rlik bilan qabul
qildirishdir. Bunday yo'l tu tg an kishini boshqalar fikri qiziqtirm aydi, nizo kuch bilan, boshliq irodasiga bo'ysundirish yo'li bilan bostiriladi. Bu uslub rahbar qo'l ostidagilarga nisbatan k atta e ’tiborga
131
ega bo‘lgan vaziyatlarda qo'l keladi. Bu uslubning kam chiligi xodim lar tashabbusini bo'g'ishdir. Z o'rlash yoshroq va bilimi kuchliroq xodim lar o 'rtasid a norozilik vujudga kelishiga olib keladi.
K e lis h u v boshqa tom on nuqtai nazarini m a’lum darajada qabul
qilishni ifodalaydi. Kelishuv qobiliyati yuqori baholanadi, chunki u
ziddiyatlarni bartaraf qilish, tom onlarning rozi bo'lishiga olib keladi.
M uam m oni hal etishda turli nuqtai nazarlar m avjud ekanligini
tan olish va nizolar kelib chiqishi sabablarini tushunish uchun ular
bilan tan ish ish ham da barcha tom on u ch u n m aqbul ish ko'rish
lozim. Nizolarni ch uqur tahlil qilish va hal etish m um kin, lekin
bun in g u ch u n tajriba, sabr-qanoat va kishilar bilan ishlay olish
qobiliyatiga ega bo'lish lozim.
Shunday qilib nizoli qarashlar vujudga kelgan murakkab vaziyatda m uam m oni hal etishning o'ziga xos uslubini qo'llab, uni boshqara
olish zarurdir. B archa nizo qiluvchi tom onlar uchun to 'g 'ri keladigan m uam m oning yechim ini topish k atta aham iyatga ega.
11.3. Stress h olatin i (ru h iy zarbani) boshqarish
Ko'pchilik rahbarlarni qo'l ostida ishlovchilar sog'lig'iga zarar
keltirish, oilalarda ruxiy tushkunlik holati vujudga kelgan sharoit­
da ularga rahm-shafqat qilishda ayblaydilar. Lekin tadqiqotlar natijasi bunday q arashlar n o to 'g 'ri ekanligini nam oyon qilmoqda: ra h ­
barning, b a’zi tadqiqotchilarning fikricha, oilani qo'llab-quvvatlashi
vaziyatni m ushkullashtiradi. Chunki oilaviy nizoda biror tom onning
tarafida bo'lish yoki uni oqlash ziddiyatning kuchayishiga olib kela­
di. Xodim larni ruxiy tushkunlik davrida qo'llab-quvvatlash lozim.
X atto eng nam unali oila ham ishda olingan ruxiy zarbani bartaraf
qilolmaydi, rahbarning esa bunga im koniyati m avjud bo'ladi.
Yaxshi rahbar doim o o 'z xodimlari haqida g'am xo'rlik qiladi,
ruxiy zarbalarsiz unumli m ehnat uchun sharoit yaratadi, qo'l ostida
ishlovchilar ahvolidan doimo xabardor bo'ladi. U xodim larning vazifasini o'zi bajarishga harakat qilmaydi, shu bilan birga, ularga o'z
vazifalarini ishonib topshiradi, m ustaqil ishlashlarini bildirish uchun
harakat qiladi. Bunday rahbar qorni och kishiga tayyor tutilgan baliq
berishdan ko'ra, uni tutishni o'rgatish muhimligidan kelib chiqadi.
132
Ishonchli rahbar o'z qo'l ostidagilarni ortiqcha m uam m olardan
xolos etadi. Tajribali rahbar xodimlarini ruhiy zarba natijasida kelib
chiquvchi jism oniy va ruxiy tushkunlikdan xim oya qila oladi. Tadqiqotchilar ko 'p in ch a ruxiy zarba ostida bo'luvchi, lekin rahbar
q o'llab -q u v v atlo v ch i x o dim lar b unday qo'llab -q u v v atlam ay d ig an
xodim larga nisbatan ikki m arta kam kasalga chalinishlarini ko'rsatdi.
Shunisi qiziqarliki, o'z oilasi tom onidan nisbatan ko'proq qo'llabq u v v atlash yom on deb hisoblovchi xodim lar ruhiy zarb a bilan
bog'liq kasalliklarga ko'proq chalinar ekanlar. Bunday holat, xatto,
yuqori ish haqi yoki k atta lavozim ga ega bo'lish kabi ijtim oiy omil
t a ’sirida bo'lganlar orasida ham kuzatilar ekan.
Ruxiy tushkunlik, zarba ehtimolini kamaytiruvchi omillar qatorig a o v q a tla n is h ta r tib ig a rioya q ilish , jism o n iy ta rb iy a bilan
sh u g 'u llan ish kabi om illar ham kiradi. Q uyidagi jadvalda ruxiy
zarbaga beriluvchan va unga berilm aydigan hayot tarzi o'rtasidagi
farq ko'rsatilgan.
R uxiy zarbaga ta’sir va ruxiy zarbaga chidam li
hayot tarzlari o'rtasidagi farq
R uxiy zarbaga ta ’sirchan
hayot tarzi
R uxiy zarbaga chidam li
hayot tarzi
- surunkali ruxiy zarbaga uchraydi;
- k o 'p in ch a ruxiy tu shkunlikka
uchrab turadi;
- shaxslar o'rtasidagi ruxiy kelishm ovchiliklarni qiyinchilik bilan
boshdan o'tkazadi (masalan, oiladagi qiyinchilik, turm ush o'rtog'i
bilan yomon m unosabat va h.k.);
- uncha qiziqarli bo'lm agan zerikarli ishda qatnashadi;
- doimo vaqti ziq bo'ladi, ishlarni bajarib ulgurm aydi;
- «Ijodiy» ruxiy tu sh k u n lik la r
uchrab turishini inkor qilmaydi;
- vaqtincha bo'shashishni o'rganadi;
- o 'zaro h u rm at m unosabatini
o'rnatishga harakat qiladi, tanlab do'stlashadi, o'zaro xotirjam
m unosabatlarga intiladi;
- sam arali, qiziqarli ishda q at­
nashadi, undan yetarli sam ara
olishga harakat qiladi;
- ishda o 'z vaqtida ishlab o'z
vaqtida dam olish qobiliyatiga
ega bo'ladi;
133
- yuz berishi m um kin bo'lgan
m urakkab hodisalar to 'g 'risid a
tashvish chekadi;
- s o g 'liq q a z a ra r k e ltiru v c h i
odatlarga ega (chekadi, spirtli
ichim liklar ichadi, sport bilan
shu g 'u llan m ay d i);
- faoliyatning faqat bir turi bi­
lan shug'ullanadi (ish, jam oat
ishi, sport, ilm);
- o ‘z vaqtini yaxshi tashkil etolm aydi;
- turli jinsdagi kishilar o'rtasidagi m u n o s a b a tla rn i n o to 'g 'r i,
noo'rin deb hisoblaydi;
- h a y o tg a q iy in , m u ra k k a b
jarayon sifatida qaraydi, xazilni tushunm aydi;
- ruxiy zarba, tushkunlik vaziyatini passiv qabul qiladi, indam asdan ich-ichidan azoblanadi.
- jiddiy vaziyatni uncha jiddiy
bo'lmagan vaziyat bilan almashtira oladi;
- yaxshi jismoniy holatni saqlaydi, alkogol iste'mol qilmaydi, chekmaydi;
- qoniqarli deb hisoblagan ishlar bilan shug'ullanadi;
- oddiy ish d a n ham q o n iq ish
hosil qiladi;
- jinsiy hayotdan to'la zavq ola­
di, bu narsani qiziqtirishini n a­
m oyon qiladi;
- um um an hayotdan zavqlanadi,
o'z ustidan kulishi m um kin, xazilni tushunadi;
- m ushkul vaziyatni o'zgartirishga
ularning oldini olishga harakat
qiladi, o‘z vaqtini to 'g 'ri taqsim laydi.
A gar psixologiya sohasida m a’lum bilim ga ega bo'lgan rahbar
ruxan tushkunlikka tu sh gan xodim uchun e’tiborli bo'lsa, n oto'g'ri
tu sh u n ch ag a ega rahbar esa xodim sog'lig'i uchun zarar keltirishi
m um kin.
X ulosa
M unozara deganda ikki va undan ortiq tom onlarning kelishm ovchiligi tu sh u n ilad i, bular aniq shaxs yoki g u ru h lar bo'lishi
m um kin.
M u nozaraning to 'rtta asosiy tiplari mavjud: shaxs ichidagi m u­
nozara; shaxs va g uruh o'rtasidagi m unozara; shaxslararo m uno­
zara; guruhlararo m unozara.
134
M unozaralar funksional va disfunksional bo'lishi m um kin.
Vaziyatli munozaralarni boshqarishning bir qancha samarali usullari
mavjud, ular 2 kategoriyali bo'lishi mumkin: tizimli va shaxslararo.
Tajribali rah b ar o 'z in in g qo'l ostidagilarini keraksiz vaziyatlardan him oya qilishi m um kin.
Tayanch iboralar
N izo, q a ttiq xa ya jo n (s tr e s s ), nizoli v a z iy a tn i boshqarish,
n iz o la r turi, ish ga bo'lgan talabni tushuntirish usuli, koo rdi­
natsiy a va inte g ra tsiya , m ex a n iza tsiya la rd a n foydalan ish, umu­
m iy tash k iliy m a q s a d la r majmuini b elgilash, rag'batlan tirish
tizim i, qattiq hayajonn in g m ohiyati, ruxiy zarbani boshqarish.
Mavzu bo'yicha atam alar va test savollari
Atamalarni tanlash. H ar qaysi A ustundagi atam aga mos В
ustundagi ta ’rifni tanlang.
A
В
a) tomonlar (guruhlar) o'rtasidagi kelishuv yo'qligi, masalan, kasaba uyushm asi va m a’muriyat,
chiziqli va funksional xodim lar o'rtasida
2. Ichki kechuvchi b) bu bir kishiga qaram a-qarshi vazifalar berim ojaro
lishi va undan natijalarni ziddiy talab qilish
3. Shaxslararo
d) mojaro sababini tushunish uchun va bar­
cha tom onlarni qoniqtiradigan ishlarni qilish
mojaro
uchun fikrlar farqini tushunish va turli nuqtai
nazarlar bilan tanishib chiqishni ko'rsatadi
4. Guruhlararo
e) boshqa tom on nuqtai nazaridan qabul qilish
bilan xarakterli, bu m ojarodagi ikki tom onni
m ojaro
qoniqtiradigan yechim ga olib keladi
5. S haxs va
f) bu m enejerlar hokim iyat, resurslar, kapig u ru h o 'rtasid ag i
tal yoki ishchi kuchi uchun kurashganda yuz
m ojaro
beradi. Bu, shuningdek, shaxslar to'qnashuvi
kabi ro'y beradi
1. M ojaro
135
6. Kelishuv yoki
m u ro sa
7. M uam m oni
yech ish
8. S tress
9. P ast stressli
hayot tarzi
10. M ojaroni
yechish y o ‘llari
g) k ish i s o g 'lig i v a b ard .am lig ig a z a ra r
keltiruvchi, k o ‘p uchrovchi hodisa
h) shaxsni g u ruhdan farq qiluvchi holatni
egallashi natijasida yuz beradi
i) o g ‘ish, m ajburlash (m urosa yoki kelishuv)
va m uam m oni yechish
j) xordiq chiqarish, d o 'stlar tanlash, o ‘zaro
m unosabatlar o'rnatish, charchoqlarni xordiq
bilan yozish, yaxshi jism oniy holatda bo'lish,
yaxshi shakllangan xazilga ega bo'lish qobiliyati
k) tom onlar yoki shaxslar o 'rtasida kelishuv
y o ‘qligi, qachonki h ar qaysi tom on o ‘z nuq­
tai nazari qabul qilinishi va qarshi tom onga
xalaqit berishga harakat qiladi
V arian tlarn i ta n la sh . Q o 'yilgan savolga javob varian tin i
toping. Ham kasblaringiz bilan nega aynan shu variantni tanlaganingizni m uhokam a qiling.
1. Mojaroni ko'pincha jahl, do‘q-po‘pisa, tortishuvlar bilan aralashtirad ilar.
a) bu hodisa doim o keraksizdir
b) m ojaroni iloji boricha chetlab o 'tish kerak
c) m ojaroni tug'ilishi bilan b artaraf etish kerak
d) m ojaro nafaqat m uhim , balki keraksizdir
2. M ojarolarning asosiy sabablari.
a) m aq sad lard a, boyliklarda farqlar, re su rsla rd a chegaralanganlik
b) bilim darajasidagi, o'zini tutishdagi va hayot tajribasidagi
farq lar
c) p ast sifatli ax b o ro tlar, za ru riy k o ‘rsa tm a la rn in g y o ‘qligi,
o ‘zini tu tish m adaniyatining pastligi
d) h am m asining birgalikda olingani
136
3. M ojaroni hal qilishning e n g m aqbul y o ‘li ...
a) o g ‘ish yoki tekislash
b) m ajburlash
c) kelishuv
d) m uam m oni yechish
4. S tressn in g asosiy sabablari ...
a) charchoq, kelishilm aslik
b) ishchiga jiddiy talablar qo'yish, rollarning noaniqligi
c) qiziqarsiz ish, shaxsiy om illar
d) barchasi birgalikda
5. S tress darajasini tushirish uchun nim a qilish kerak?
a) sport bilan s h u g ‘ullanish
b) chekish yoki m unosabatlar o 'rnatish
c) yakkalanish, jim gina qiynalish
d) m ehnat va dam olish tizim ini ishlab chiqish, xordiq chiqarishni
o 'rg an ib olish
N azorat savollari
1. Nizo deb nim aga aytiladi?
2. K orxonada nizolarning tu tg a n o'rni qanday?
3. N izoning qanday turlari m avjud?
4. Q oniqarsiz kom unikatsiyalarning ta ’siri qanday?
5. Nizoli vaziyatni boshqarishning qanday usullari m avjud?
6. N izolarni b a rta ra f etish n in g qanday sh axslararo uslublari
m avjud?
7. S tress holatini boshqarish usullarini ayting.
137
12-bob. MARKETINGNI BOSHQARISH
12.1. M arketing tu sh u n ch asi, turlari va strategiyasi
12.2. Bozor im k on iyatlarin i o'rganish
12.3. Korxona bozori
12.1. M arketing tushunchasi, turlari va strategiyasi
M arketing - insonning ayirboshlash vositasida talab va ehtiyojni qondirishga qaratilgan faoliyatidir. M ark etin g tarkibiga bozorni o'rganish, iste ’m olchi buyurtm asiga ko'ra m ahsulotlar assortim entini rejalashtirish, bozorni egallash, reklam a, tovarlar va xizm atlarni ishlab chiqaruvchidan iste ’molchiga yetkazib berish bilan
bog'liq tadbirkorlik faoliyati kiradi. M ark etin g k o n stru k to r, muhandis, iqtisodchi va boshqa m utaxassislarga bozor ehtiyojlari bi­
lan tan ish ish , is te ’m olchi ushbu m ah su lo tn in g qanday bo‘lishini
istashi, unga qancha haq to'lashi, u kim uchun zarurligi haqida
m ulohaza yuritish im konini beradi.
B ozor sh a ro itid a korxonani b o sh q arish m a rk e tin g n i ishlab
chiqarish siklining boshiga qo‘yadi, chunki xo‘jalik qarorlarini qabul
qilish asosida ishlab chiqarish im koniyatlari em as, balki bozor talablari, haridor ehtiyojlari yotadi. Oxir natijada korxona ko‘lami,
korxonani boshqarishning tashkiliy tarkibini, m enejm ent tam oyil
va usullarini, xizm at ko'rsatish yo'nalishlarini bozor belgilaydi.
B ozor m unosabatlari sharoitida korxona bozor konyukturasi,
bo'lajak sheriklar im koniyatlari, narxlar o‘zgarishi haqida axborot
olish asosida o'z ishlab chiqarishini m oddiy-texnikaviy t a ’m inlash
va kapital qurilishni tovarlar va xizm atlar bozoridan (bevosita ishlab
chiqaruvchidan, ulgurji savdoda, shu jum ladan, yarm arka, kimoshdi
savdosi, ham da m oddiy-ta’m inot va boshqa vositachi tashkilotlardan)
re su rslar sotib olish yo'li bilan am alga oshiradi. N atijada korxonaning reja-iqtisod, texnika, texnologiya, ta ’m inot va sotuv bo'lim lari
vazifalari o'zgaradi. Chunki, korxona m uhandis-texniklari resurslardan qay darajada foydalana olish im koniyatiga ega ekanliklarini
bilishlari, bozor t a ’siridan holi bo'lishlari uchun korxonada bozor
iqtisodiyoti, korxona ishlab chiqarish va m oliya siyosati m asala138
lari bo'yicha axborot m anbasi bo'lgan m axsus m arketing xizm atini
tashkil etish ehtiyoji vujudga keladi.
M ark etin g bo'lim i bozorni, ijtimoiy talab holati va o'zgarishi,
konyukturani o'rg an ish natijasida korxonada ishlab chiqariladigan
m ahsulot zarurligi, istiqboli m asalasini hal etadi.
K orxonani m a rk e tin g v o sitasid a bo sh q arish ancha m ushkul
bo'lib, k atta hajm da reja-hisob kitoblarini, kadrlarni qayta tayyorlashni, m enejm ent vazifa va usullarini tubdan o'zgartirishni talab
qiladi. Faqat korxona, butun iqtisodiyot xo'jalik m exanizm ini tu b ­
dan qayta qurishi asosidagina m ark e tin g tendensiyasini qo'llash
m um kin. Aks holda korxona tez o'zgaruvchan talabga m oslasha va
ra q o b a t k u ra s h ig a b ard o sh b era olm ay d i. Bu k o rx o n a foyda
ko'rm asligi va undan kelib chiquvchi boshqa oqibatlarga olib kela­
di. C hunki faqat iste ’m olchilar ehtiyojini hisobga olib, fan-texnika
taraqqiyoti yutuqlaridan foydalana olgan korxonagina o'z m ahsulotini
sotishdan foyda olishi m um kin.
Bu m a ’noda am erikalik avtom obil m agnati G .Fordning fikrini
t a ’kidlab o 'tish zarur. U ndan qanday qilib m illioner bo'lganligini
so'raganlarida quyidagicha javob bergan: «Juda oson. M en o 'z avtom obillarim ni bozorda boshqalarga nisbatan arzonroq sotib, o'z
ishchilarim ga boshqalarga nisbatan ko'p haq to'laganm an*. B un­
day holda u sinishi kerak edi, lekin u raqobatchilarini bozordan
siqib chiqarib bozorni egallagani uchun millioner bo'ldi.
T o v ar p u l m u n o s a b a tla ri ja m iy a tn i o 'z -o 'z in i b o s h q a rish
m exanizm i bilan qurollantirgani uchun bebaho x u su siy atg a ega.
T artibga solinuvchi bozor xo'jalik faoliyatini iste ’m olchiga qaratish, tashkiliy tizimlar, m enejm ent tamoyili va usullarini qayta qurish,
korxona m aqsad va vazifalarini o'zgartirishni talab qiladi.
Am erikalik iqtisodchi F. Kotler o'zining m ashhur «M arketing
bo'yicha boshqarish» qo'llanm asida m arketing turlarining tasnifini
bergan.
MARKETING TURLARI
Talab holati
Salbiy talab
Talab yo'q
Marketing vazifasi
Marketing turi
Talab yaratish
Talabni rag'batlantirish
Konversion marketing
Rag'batlantiruvchi mar­
keting
139
Mumkin bo'lgan mar­ Talabni oshirish
keting
O’zgaruvchan talab
Talabni muvozanatlash
To'liq talab
Talabni qo'llash
Ortiqcha talab
Talabni kamaytirish
Maqbul bo'lmagan ta­ Talabni tugatish
lab
Remarketing
Sinxromarketing
Qo'llovchi marketing
Demarketing
IJarshilik qiluvchi mar­
keting
M ark etin g strategiyasi jam iyat va korxona jam oasining uzviy
m anfaatlari ishlab chiqarish sam aradorligi m asalalarini hal qilishga
xizm at qilishi kerak.
M a rk etin g strateg iy asi bosqichlarini sxem a tarzida ifodalash
m um kin.
MARKETING BOSQICHLARI
9
10
11
1-bosqich - talab ko n y u n k tu rasin i o 'rganish. K orxona bozordagi iqtisodiy vaziyatni har tom onlam a o'rganadi, talab konyukturasini, shuningdek, xaridor im koniyatlarini o'rganadi.
2-bosqich - bozor sig'im ini o'rganadi. Korxonada ko'zda tutilgan savdo sig'im ini aniqlaydi. Bu ushbu sohaga kapital sarflash
uchun turtk i bo'lib xizm at qiladi.
140
3-b osq ich - m avjud bozor sharoitida korxona m aqsad va
im koniyatlarini aniqlash. Bozor ehtiyojlarini bilish ularni korxona
im koniyatlari bilan taqqoslashga im kon beradi.
4-bosqich - m ark etin g reja va strategiyasini ishlash. H am
m aqsadga erishishning um um iy strategiyasi, ham korxona yo'nalishi
va bo‘linm alari uchun batafsil reja sifatida ishlanadi.
5-bosqich - ilmiy-texnik va tajriba konstruktorlik ishlari. 4
ta bosqichda rivojlanish yo'llari belgilangandan so‘ng bevosita sotish uchun m ahsulot ishlab chiqarishga ilm iy-taqiqot, tajriba va
k onstruktorlik ishlari, texnologiya, ishlab chiqarish rejasi, tajriba
ishlab chiqarish va h.k.ga o'tiladi. N ihoyat, m ahsulot yaratildi.
6-bosqich - m ahsulotni bozorga kiritish. B uning en g m uhim
sharti bozorga chiqishning en g m aqbul y o ‘lini tanlash bilan birga,
narx siyosatini ham belgilashdir.
7-bosqich - reklam a. Bozorda o ‘ylab, sam arali ish yuritm ay
m uvaffaqiyatga erishib bo'lm aydi. Tovar haqida xaridorlarga axborot
berish va uni sotib olishga undash - m urakkab va m a s’uliyatli
vazifa bo'lib, u bilan bir v aqtda savdoni ra g 'b a tla n tirish haqida
ham g'am xo'rlik qilish kerak.
8-bosqich - m ahsulot assortim entini boshqarish. Talab xaridorning assortim ent o'zgarishiga talabi o'zgarishini o'rganish. Assortim entni o 'zgartirish, bozorga taklif etilgan dastlabki variantga
tuzatish kiritish.
9-bosqich - savdo faoliyatini boshqarish. Savdo, yukni tashish,
yuklarni qadoqlashga alohida e ’tibor beriladi.
10-bosqich - savdodan keyingi xizm at ko'rsatish, iste ’m olchiga
servis xizm ati ko'rsatish, tovardan foydalanishda ko'm aklashish.
11-bosqich - m arketing faoliyatini nazorat qilish. Butun faoliyat
dasturini nazorat qilish. Oxirgi bosqichning tugashi, birinchi bosqichning boshlanishini bildiradi.
M arketing strategiyasini bilish «marketingni boshqarish» tushunchasiga t a ’rif berishga imkon yaratadi. M arketingni boshqarish bu ishlab chiqarish va bozorni foyda olish, savdo hajm ini oshirish,
bozordagi xissasini oshirish m aqsadida xaridorlar bilan foydali ayirboshlashni ta ’m inlash, m ustahkam lash m aqsadida o'rganish va tahlil
etish d ir.
141
M arketingni boshqarish vazifalari jum lasiga talab darajasi, vaqti
va xususiyatiga tashkilot oldida turgan m aqsadga erishish uchun
yordam berish niyatida t a ’sir etish ham kiradi. B oshqacha qilib
aytganda m arketingni boshqarish - bu talabni boshqarishdir. Haqiqiy talab darajasi istalgandan past yoki yuqori bo'lishi m um kin.
B unday holat bilan m arketing bo'yicha boshqaruvchi duch kelishi
m um kin.
M ark etin g bo'yicha boshqarucvhi - tashkilotning m arketing
vaziyatini tahlil qiluvchi, belgilangan rejalarni am alga oshiruvchi
va nazorat vazifalarini am alga oshiruvchi xodimidir. B unga savdo
xizm ati boshqaruvchisi va xodim lari, reklam a xizm ati xodim lari,
savdoni rag 'b atlan tirish bo'yicha m utaxassislar, m arketing bo'yicha
tadqiqotchilar, tovarlar bo'yicha boshqaruvchilar va narxni tashkil
etish bo'yicha m utax assislar kiradilar.
12.2. Bozor im k on iyatlarin i o'rganish
Bozor o'zgarm as emas va doimo uni o'rganish, savdo imkoniyat­
lari m asalasi bo'yicha m a’lum otlarni tahlil etishni talab qiladi. Bozorni o'rg an ish m aqsadni belgilash va izlanish rejasini tuzishdan
boshlanadi. Undan keyin bir necha yil davom ida m ahsulot sotish
natijalari tahlil qilinib, xato va noaniqliklar aniqlanadi, m arketing
bo'yicha m u tax assislar fikri o'rganiladi. Axborot turli m anbaalar:
m atb u o t, reklam a, telefon orqali, so 'ro v anketalari tarq a tish va
yig'ish vositasida yig'iladi. A nketa so'rovi intervyu olish yoki tele­
fon orqali so 'ro v o 'tk a z is h bilan to 'ld irilish i m um kin. B ozorda
m av ju d v a z iy a tn i b ilgan holda k o rx o n ad a ishlab ch iq arish va
ta ’minlov-savdo faoliyatini rivojlantirish bo'yicha tavsiyalar ishlab
chiqish m um kin.
Korxonalar davriy ravishda (yiliga bir necha m arta) bozordagi
o'z holatini anqlashi lozim. B ozorning potensial sig'im i deganda
m a ’lum vaqt davom ida am alga oshirish m um kin bo'lgan savdo haj­
mi tushuniladi. Uzoq istiqbol uchun rejalar 1 5 -2 0 yilga, o 'rta m ud­
datli 5 yil, qisqa m uddatli 1 -2 yilga m o'ljallangan bo'ladi.
Bozorga yangi m ahsulot chiqarishda bozor sig'im ini aniqlash
m uhim aham iyatga ega. Bozor sig'im i va konyukturasini o'rganish
142
bilan korxonadan tashqari yoki uning tapshirig'i bilan boshqa xo'jalik
hisobida ishlovchi tashkilot (KITI, m arketing izlanishlari bo'yicha
shirk at) shug'ullanishi m um kin. X o'jalik hisobi asosida ishlovchi
pulli ax b o ro t-m aslah at beru v ch i bunday tash k ilo tla r b arm o g 'in i
tashkil etish m aqsadga muvofiqdir. Bu tashkilotlar o 'rtasida raqobat m unosabatlari bo'lishi ham m uhimdir.
Bozorni o'rganish bo'yicha tadqiqotlar olib borish ko'p m ablag'
talab etadi, shu sababli m avjud axborot m anbalaridan iloji boricha
keng foydalanish lozim. Tadqiqot davomida barqaror qonun va qonuniyatlarni aniqlash m uhim dir. B ozor sig'im ini o 'rg an ish bo'yicha
m arketing izlanishlarini olib borishda raqobatchilar faoliyatini, reklam a, savdo siy o satin i, to v a rla r asso rtim e n tin i, tex n ik x izm at,
bo'lim lar tashkiliy tuzilishini tahlil etishni unutm aslik kerak. Bo­
zor bu orzu em as, balki q a t’iy, b a’zan shafqatsiz, hayolni tan olm aydigan, o'ylab qadam bosish lozim bo'lgan haqiqatdir.
Bozor korxonalarni demonopollashtirish, q a t’iy raqobat kurashi,
korxonaning butun xo'jalik mexanizmini qayta tashkil etishni, ilg'or
texnologiyani joriy qilish, lo y ih a-k o n stru k to r m u tax assislarin in g
m alakasi yuqori bo'lishiga, m arketing bo'yicha tajribaga ega bo'lish
va boshqalarni ko'zda tutadi. Juda ilg'or g'oya va tajriba-konstruktorlik loyihalari m avjud bo'lsa ham, zamonaviy taxnologiyasiz jahon
bozori talablariga javob beruvchi m ahsulot ishlab chiqarib bo'lmaydi.
Yangi texnologiya sotib olish uchun valyuta ishlab topish kerak.
Um um iy holda bozorni egallash strategiyasi quyidagicha bo'ladi:
- q ator tadbirlarni am alga oshirish hisobiga dastlabki jam g 'arish
(m aqsadni aniqlash, tashkiliy tarkibni takom illashtirish, kadrlarni
tayyorlash va m alakasini oshirish, ishlab chiqarish intizom ini kuchaytirish, m ehnat va moddiy xarajatlarni qisqartirish va h.k.);
- yangi texnologiyalarni, imkoni bo'lsa, qo'shm a korxona tuzish
yo'li bilan sotib olish;
- iqtidorli m en ejer va k o n stru k to rlarn i jalb etish yo'li bilan
yangi, yuqori sifatli m ahsulot ishlab chiqarish;
- xalqaro talabga javob beruvchi m ahsulot ishlab chiqarish va
uni jahon ham da ichki bozorga olib chiqish;
- korxonani ulgurji savdo bilan shug'ullana oluvchi yuqori sa­
m arali xo'jalikka aylantirish.
143
Bozorni egallash strategiyasi asosiy m aqsadga erishishni oliy
sifatli m a h s u lo t y e tis h tir is h , k o rx o n a d a ish lo v c h ila r tu rm u s h
farovonligini oshirish, belgilangan ijtim oiy d astu rlarn i bajarishni
t a ’m inlashdan iborat. B elgilangan tadbirlarning m uvaffaqiyatli bajarilishi m ehnat jam oasining har bir azosi ishning oxirgi natijasidan m anfaatdor bo'lishiga bog'liqdir. Jam oa m oddiy m anfaatdorligi, ijtimoiy faolligi va javobgarlik hissini oshirish zarur. Bunga erishish
uchun egalariga yiliga 1 0 -1 5 % foyda keltiruvchi aksiyalar chiqarish
kerak.
Bozor imkoniyatlarini aniqlash va baholash odatda ko‘plab yan­
gi g'oyalarni vujudga keltiradi. Asosiy vazifa - ularning eng yax­
shi, korxona m aqsadlariga to ‘g ‘ri keluvchilarini ajratishdan iborat.
M asalan, korxonaning bozor im koniyatlariga baho berish natijasi­
da, en g qiziqarlisi - «bolalar velosipedi» bozori ekanligi aniqlandi.
R ahb ariy at bolalar velosipedini ishlab chiqariluvchi m ah su lo tla r
ro'yx atig a kiritish korxona m aqsadiga ham , resurslariga ham to 'g 'ri
keladi deb hisoblashi m um kin. B unday turdagi tovar m avjud m ar­
k etin g d o irasiga to ‘g ‘ri keladi. Lekin korxona bolalar velosipedi
bozori vakillari bilan yaxshi ishlay olishi, iste’m olchilar bilan yaxshi
alo q a o 'r n a t a o lish i, ra q o b a tc h i k o rx o n a la r ish la b c h ih a rg a n
velosipeddan xaridorgir velosiped ishlab chiqara olishiga ishonishi
kerak. B unday im koniyatning har birini bozor hajm i va xususiyati
n uqtai nazaridan o 'rg an ish zarur. Bu jarayon to ‘rtta bosqichdan
iborat: talabni o'lch ash va prognoz qilish, bozorni seg m en tlarg a
ajratish, bozorning m aqsadli segm entlarini ajratish, tovarning bozordagi o ‘rnini aniqlash.
Korxona bozor ko'lam ini baholash m aqsadida unda sotiluvchi
bolalar velosipedini aniqlab, har bir m odelning sotilish hajm iga baho
beradi. K orxona bozorni egallam oqchi bo'lsa, bolalar velosipedi
bozorining istiqboldagi hajmini bilish ham m uhim dir.
Bozorni seg m en tlarg a ajratish - bu is te ’m olchilarni ehtiyojlar,
x u s u s iy a tla r, x u lq id ag i fa rq la rg a a so sa n g u ru h la rg a b o 'lish d ir.
N arx ig a q a ram ay e n g yaxshi velosipedlarni sotib oluvchi xaridorlar bir seg m en tn i tashkil etadi. B irinchi holda narxga e ’tibor
b eru v ch ilar bo sh q a s e g m e n tn i tash k il etadi. B o zo rn in g h ar bir
se g m e n tin i u larg a x o s x u su siy a tla rn i o 'rg a n ish aso sid a tasv ir144
lash, u larn in g har birini m ark etin g im koniyatlari nuqtai nazaridan korxona uchun foydali ekanligini baholash zarur.
Korxona bir bozorning bir yoki bir necha segm entiga chiqishga qaror qilishi m um kin. Xaridorlar bir tovarni xarid qilishini yaxshiroq tushunishi uchun tovarlarning asosiy xususiyatlarini solishtirishi kerak. Solishtirish natijalarini tovarlarni pozitsiyalash sxem asi
tarzida keltirish m um kin.
Shunday qilib bozor strategiyasini ishlab chiqish tovar ishlab
chiqarish uchun m uhimdir. Ko‘pchilik AQSh kom paniyalarini tadqiq
qilish bo'yicha m a’lum otlar u yoki bu tovarga talab shakllanishi va
uni is te ’m olchiga y etk azib berish m asalasi ishlab ch iq arish va
texnologiyadan m uhim roq ekanligini nam oyon qiladi. U larning fikriga
ko'ra, yangi tovarni om m aviy ishlab chiqarish texnologiyasi m asalalarini hal etish ularni bozorda sota olish m asalalariga nisbatan
ancha oson.
Iqtisodiy amaliyotda m arketing nazariyasidan ijodiy foydalanish
k o rx o n a x o 'jalik m ex anizm ini ham x a ra ja t tizim lari to m o n ig a
og'ishtirishni, ishlab chiqarishni boshqarishni iste’molchilar va jamiyat
hayotiy m anfaatlariga bog'lashni ta ’minlab berishi lozim.
12.3. Korxona bozori
K orxona - bu yirik xom ashyo, butlovchi qism lar, uskunalar, yordam chi uchkuna, ta ’m inot predm etlari va xizm atlar bozoridir. Bir necha o 'n minglab xizm at ko'rsatish, qishloq xo'jaligi,
chakana savdo, ishlab chiqarish va davlat tashkilotlariga qarashli
korxonalar tovar va xizm atlar sotib olish bilan shug'ullanadilar.
Korxona ehtiyojlari uchun xarid qilish bu aniq tovarlarga bo'lgan
ehtiyojni aniqlash, aniq m arkadagi tovarlarga baho berish va ta n ­
lash ham da bozorda m avjud ta ’m inotchilar orasidan birortasini ta n ­
lash asosida qaror qabul qilish jarayonidir.
Korxona bozorlarining uch turi mavjud: sanoat uchun zarrur
tovarlar bozori, oraliq tovarlar bozori va davlat m uassasalari bozori.
S an o at uchun mo‘Ijallangan tovarlar bozori - boshqa tovar
ishlab chiqarish va xizm at ko'rsatish sohasida m enejm ent va boshqa
iste ’m olchilarga sotilgan tovar va xizm atlar sotib oluvchi shaxslar
145
va tashkilotlar yig'indisidir. Tovarlar nom enklaturasi va pul oboroti
hajmi jihatidan sanoat uchun m o ‘ljallangan tovarlar bozori keng
iste’mol tovarlari bozoridan u stu n bo'ladi.
A vtom obil ishlab ch iq arish va so tish u ch u n m etall, oyna,
re zin a s o tu v c h ila r o 'z m a h su lo tla rin i m a sh in a so z la rg a so tish lari lozim , m ash in aso zlar esa tay y o r m ah su lo tn i is te ’m olchilarga
s o ta d ila r.
S anoatga m o'ljallangan tovarlar bozori keng is te ’mol mollari
bozoridan farq qiluvchi o'ziga xos xususiyatlarga ega:
- sanoat uchun mo'ljallangan tovarlar sotuvchisi nisbatan ancha
kam xaridorga ega bo'ladi.
- x atto ishlab ch iq aruvchilar ko'p b o 'lg an tarm oqlarda ham
xaridning k atta qismi bir nechta yirik iste ’molchi xissasiga to 'g 'ri
keladi;
- x aridorlar hududiy jih atd an va neft sanoati, rezina, po 'lat
quyish sanoati kabi tarm oqlar bo'yicha to'plangan.
S an o at u ch u n m o 'ljallan g an to v arla rg a b o 'lg an talab ken g
iste ’mol m ollariga bo'lgan talab bilan o'lchanadi. M asalan, hayvonlar terisi poyafzal ishlab chiqarish uchun sotib olinadi.
Sanoat uchun m o'ljallangan tovarlarga talab keng is te ’mol to ­
varlari va xizm atlar uchun talabga nisbatan tezroq o'zgaradi. Bu,
ayniqsa, yangi ishlab chiqarish uskunalarida yaxshi nam oyon bo'ladi.
B a’zan is te ’mol tovarlariga bo'lgan talabning 1% ortishi sanoat
uchun m o'ljallangan tovarlarga talabning 2 % ortishiga olib keladi.
S anoat uchun m o'ljallangan tovarlar kam xarajat qilib xarid
qilishni doimo o'rganuvchi malakali agentlar tom onidan xarid qilinadi. Keng iste ’m olchi xarid qilish sohasida uncha m alakaga ega emas.
Sanoat uchun qilinadigan xarid qanchalik m urakkab bo'lsa, u haqida
qaror qabul qilish jarayonida sh uncha ko'p kishi ishtirok etadi.
Eng muhim tovarlarni sotib olishda, odatda, m axsus xarid komissiyalari shug'ullanib, ular tarkibiga texnikaviy ekspertlar va rahbariyat
vakillari kiradi.
Sanoat uchun m o'ljallangan tovar sotib olish jarayonida xaridor bir qancha qaror qabul qilishi kerak- bo'ladi. Q arorlar miqdori
xarid qilinayotgan vaziyatga bog'liq bo'ladi. Xarid qilinish jarayoni­
da uch xil vaziyat vujudga kelishi m umkin:
146
O ’z g a rish la rsiz q a y ta harid qilish - bu xaridor biror narsaga o'zgarishsiz buyurtm a beradigan vaziyatdir.
O ’zg arish li q a yta x arid qilish - bu vaziyatda xaridor qayta
buyurtm a berish davrida tovar texnikaviy xususiyatlar, narx, savd o n in g b o sh q a s h a r tla r ig a o 'z g a r tir is h k iritg a n yoki q ism a n
t a ’m inotchilarni o ‘zgartirgan holda yuz beruvchi vaziyatdir. A w algi ta ’m inotchi mijozni saqlab qolishga, yangilari esa yangi mijoz
orttirishga harakat qiladilar.
Birinchi marta tovar yoki x izm atlar sotib oluvchi firmaning
y a n g i m asalalarni hal etish uchun xarid qilishi. M asalan, firma
birinchi k o m p y u ter tizim ini o 'rn atm o q c h i bo'lsin. E ng kam qaror
o 'z g a ris h s iz q a y ta x arid qiluvchi x a rid o r x issa sig a , e n g k o ‘p
qaror - yangi m asalalarni hal etish uchun xarid qiluvchi xissasi­
g a t o 'g 'r i k e la d i. B irin c h i m a r ta x a rid q ilis h d a t o v a r n in g
texn ik av iy x u su siy atlarin i, n arx lar ch eg arasi, t a ’m inot vaqti va
sharti, texnik xizm at k o 'rsa tish shartlari, to'lov sh artlari, b u y u rt­
m a hajm ini aniq, m aqbul t a ’m inotchilarni ta n la sh m asalalarini
hal etish kerak.
O raliq to v arla r bozori boshqa is te ’m olchilarga q ay ta sotish
yoki ijaraga berish yo'li bilan foyda ko'rish m aqsadida yoki o'z
xususiy korxonasi beto'xtov ishlashi uchun zarur tovar va xizm at­
lar sotib olinadigan bozordir. Oraliq tovarlar bozori sotuvchilari
qayta sotish uchun m o'ljallangan juda k a tta hajm da turli-tum an
tovarlar bilan ish ko'radilar. Bundan tashqari, oraliq tovar sotuvchisi qaysi sotuvchidan, qanday narxda va shartlar bo'yicha sotib
olish va kimga, qanday narxda qachon sotish m asalasini hal etish
kerak.
Oraliq tovarlar bozoriga tovar birjalari, ulgurji savdo va chakana
savdo firm alari kiradi.
D avlat m uassalari bozori o'z vazifalarini bajarishi uchun to ­
varlar sotib oluvchi yoki ijaraga oluvchi respublika hukum ati m uassasalari, avtonom respublika va m ahalliy hokim iyat tashkilotlari
kiradi. H ukum at m am lakat miqyosida en g yirik xaridordir. Davlat
m uassasalari nom idan respublika oldida tu rg an vazifalarni hal etish
uchun zaru r turli-tum an tovarlar (sam olyot, teplovoz, mebel, avtomobil va h.k.) sotib olinadi.
147
X ulosa
M ark etin g - inson ehtiyoji va talablarini t a ’m inlash va foyda
olish bilan am alga oshadigan, tovarlar sotilishini ta ’m inlash, ayirboshlashni tezlash tirish ga qaratilgan faoliyat.
M arketing ishi m axsus m arketing dasturlari orqali amalga oshiriladi, ularda xaridorlarni va raqobatchilarni o 'rg an ish asosida to ­
v a rla r sifatin i y ax sh ilash , to v a r n arxini o ‘z la sh tirish , rek lam a
o'tkazish, tovarlarni o‘z vaqtida yetkazib berish, xaridorlarga m a’qul
tushadigan xizm at ko 'rsatish kabi chora-tadbirlar kiradi.
M ark etin g faqat bozordagi talab-ehtiyojni qondirish vositasigina bo‘lmay, balki ishlab chiqarish sam aradorligining ham yuqori
bo‘lishiga qaratiladi. Shu sababli m ark e tin g bozor iqtisodiyotini
boshqarib turishda k atta aham iyatga ega.
Tovar-pul m unosabatlari shunday bebaho xususiyatga egaki, u
jam iyatning o ‘zini boshqarish m exanizm i bilan qurollantiradi.
Korxona - bu butlovchi qurilm a, uskuna, yordam chi qurilmalar, ta ’m inot predm etlari va ishbilarm onlar doirasining k atta bozori.
M arketing tadqiqotlarining maqsad va m azmuni doimo va tizimli
ravishda korxonani boshqarish jarayonida tashkil etiladi.
Tayanch iboralar
M ark etin g , m arketin g boshqaruvi, m a rketing s tr a te g iy a s i,
marketingni rejalashtirish, tova rlar seg m en tatsiya si, m arketing
tadqiqotlari, bozor, m arketing kichik tizim i, m arketing turlari.
Mavzu bo'yicha atam alar va test savollari
Atam alarni tanlash. H ar qaysi A ustundagi atam aga mos В
ustundagi t a ’rifni tanlang.
A
1. M ark etin g
В
a) tovarning, narxnjng, tarqatish usuilarining
va rag‘batlash usuilarining moslashuvi. Buning
uchun marketing axboroti, marketingni rejalash148
2. M arketing
xizm ati vazifalari
3. M ark etin g
vazifalari
4. B ozorning
potensial hajmi
5. Bozorni segm entlash
6. Reklam a
7. M arketing
bo'yicha boshqaruv ch ilar
8. Bozorga kirib
chiqarish strateg iyasi
9. S anoatga
y o 'n altirilg an
tov arlar bozori
10. M arketing
m ajm ui
tirish, marketing xizmati va marketing nazoratini
tashkil etish zarur. Bularning ham m asi m ar­
ketingni boshqarish jarayonini tashkil etadi
b) talab yaratish, talabni rag'batlantirish, bozor­
ni o'rganish, tovarlar assortimentini rejalashti­
rish, tovarlarning bozorga chiqishini ta’minlash,
reklamani yaratish, talabni ko'tarish va tushirish
d) tovar va xizm atlarni sotib oluvchi, so'ngra
u larni boshqa is te ’m olchilarga so tish yoki
y etkazish m aqsadida boshqa tovar va x iz­
m atlarni ishlab chiqarishda foydalanadigan
shaxs va tashkilotlar yig'indisi
e) bozorni, jam iyat talab ahvoli va dinamikasini o'rganish, tovarlar reklamasini, perspektiv
m ahsulotlarni aniqlash, butun m arketing xizm atini koordinatsiyalash
f) axborotni tarq a tish n in g pullik vositalari
yordam ida am alga oshiriladigan kom m uni­
k atsiya shakllari
g) alm ashuv vositasida talab va is te ’molni
qondirishga yo'naltirilgan insoniy faoliyat turi
h) m arketing holatini tahlil etuvchi, tovarlarni sotish, reklam a, narxni yaratish bilan
shug'ullanuvchi m ansabdor shaxslar
i) m aqsadlarni aniqlash, tashkiliy tuzilishni
m ukam m allashtirish, zamonaviy texnologiyani olish, xodimlarni tayyorlash, xalqaro dara­
jadagi tovarlar yaratish, bozorga chiqarish,
korxonani yuqori rentabellikka aylantirish
j) ehtiyojidagi tavsiflari, o‘zini tutishi, farqlari
asosida iste ’m olchilarni g u ru h larg a ajratish
jarayoni
k) m a’lum vaqt intervalida am alga oshishi
m um kin bo'lgan sotib olishlar hajmi. Bozor­
ga yangi tovarlarni kiritishda muhim ahamiyatga ega
149
V arian tlarn i tan la sh . Q o‘yilgan savolga javob variantini
toping. Hamkasblaringiz bilan nega aynan shu variantni tanlaganingizni m uhokam a qiling.
1. Bozor raqobatchilari zarur, chunki u ... .
a) talab va taklif ta ’sirini chegaralaydi
b) darom ad olish oqibatini pasaytiradi
c) ishlab ch iq aru v chilar narxni n az o rat qila olishi m um kin
bo'lgan bozorni yaratadi
d) ishlab chiqaruvchilarni yanada sam araliroq ishlashga undaydi
2. Respublika hukum ati ... .
a) bozorga ta ’sir etm aydi
b) tadbirkorlikning turli sohalarini tartibga soladi
c) korxonalar egasi hisoblanadi
d) hech qanday to v ar va xizm atlar yaratm aydi
3. Bozor iqtisodiyotida pul ... sifatida xizm at qiladi.
a) m uom ala vositasi
b) narx o'lchovi
c) jam g 'arish vositasi
d) yuqoridagilarning barchasi
4. Pulni sotib olish qiym ati ... .
a) inflyatsiya davrida o ‘sadi
b) inflyatsiya davrida kam ayadi
c) inflyatsiya va deflyatsiyada o ‘zgarm aydi
5. A gar talab sanoat uni qoniqtira olish im koniyatidan tezroq
oshib borsa, unda ... .
a) narxlar oshib boradi
b) taqchillik oshishi natijasida inflyatsiya vujudga keladi
c) to v ar va xizm atlar ortiqchaligi mavjud
d) narxlar tushib boradi
150
N azorat savoliari
1. M arketingni boshqarish usullarini aytib bering.
2. M arketing strategiyasi nima?
3. M arketingning qanday turlari m avjud?
4. M arketing bosqichlarini aytib bering.
5. Bozorning potensial sig'im i deganda nim ani tushunasiz?
6. Bozorni egallash strategiyasini qanday tushunasiz?
7. Bozorni seg m entlarga ajratish deganda nim ani tushunasiz?
8. Korxona bozori nim a va uning qanday turlari mavjud?
9. Sanoatga m o'ljallangan tovarlar bozori keng iste ’mol mollari
b o z o r id a n nim asi bilan farq qiladi?
10. S a n o a tg a m o 'lja lla n g a n to v a rla r bozorida xarid qilish
jarayonida qanday vaziyatlar vujudga kelishi m um kin?
151
13-bob. IJTIMOIY MENEJMENT
13.1. Ijtim oiy m enejm ent obyekti
13.2. Jam oaning ijtim oiy rivojlanishi
13.3. Inson xulqi om illari tizim i
13.4. Guruhlar va u larn in g aham iyatlari
13.5. Xotorn tajribalari
13.6. M enejm ent n a za riy a sig a X otorn ta jrib a sin in g
ta ’siri
13.1. Ijtim oiy m enejm ent obyekti
Iq tiso d iy o tn i boshqarish ishlab chiqarishni boshqarishnigina
em as, balki kishilar, ularning m unosabatlari, shu jum ladan, ijtimoiy
m unosabatlarni ham boshqarish demakdir. Keng m a’noda iqtisodiy
m unosabatlar ham ijtimoiy m unosabatlarni bildiradi, chunki ular kishi­
lar o‘rtasidagi m unosabatlarni ifodalaydi. Ijtimoiy m unosabatlarning
ikkinchi darajasi - ishchilar, dehqonlar va ziyolilar o'rtasidagi, millatlararo va millatlar ichidagi, shahar va qishloq o'rtasidagi, aqliy va
jismoniy m ehnat bilan shug'ullanuvchilar o'rtasidagi m unosabatlardir.
Ijtimoiy m u n osabatlarning to'rtinchi darajasi - m ehnat jam oalari
o'rtasidagi va jam oa azolari m unosabatlaridir. Ijtimoiy m unosabat­
larning bu uch darajasi bir-biri bilan cham barchas bog'liq. Ijtimoiy
m enejm ent har bir darajasining obyekti - inson. Ijtimoiy m unosa­
batlarni boshqarish insonni, kishilarni boshqarishdan iboratdir. O ’z
navbatida, ijtimoiy m unosabatlar m ohiyatini aks ettiruvchi insonni
boshqarish bu m unosabatlarni boshqarishni bildiradi.
Birinchi ikki darajada ijtimoiy munosabatlarni boshqarish davlat
tom onidan, K o n stitu tsiy a, qonun va qarorlarga m uvofiq am alga
oshiriladi. M eh n at jam oalari darajasida m ehnat jam oalarini boshqa­
rish korxona m a’m uriyati tom onidan m ehnat jam oasi ishtirokida
am alga oshiriladi.
Korxona faoliyatida asosiy o'rinni ishlab chiqarish jam oasi egallaydi. Korxona faoliyati sam aradorligi kadrlar tanlashga, ularning
topshirilgan vazifalar bo'yicha qay darajada unum li m ehnat qilishlariga bog'liqdir. Kishilarni boshqarish quyidagilarni ko'zda tutadi:
152
- h ar bir in so n n in g ijtim oiy aham iyati, ishlab chiqarishdagi
o‘rni, vazifalari, huquq va m ajburiyatlarini belgilash. Kishi tom oni­
dan egallanuvchi o'rin jamoa hal etuvchi masalalar, kishining tayyorgarlik darajasi, qobiliyat va qiziqishlariga bog'liq bo'ladi. Bu o'rin
turli huquq, texnik-texnologik m e ’y o r va vakoiatlar bilan belgilanadi;
- har bir insonning o'z ijtimoiy o'rni, vazifasi, majburiyatlari, haqhuquqlarini bilishi. Bunga ilm olish, tarbiya, m utolaa orqali erishiladi;
- har bir inson o'z ijtimoiy vazifasini bajarishi. Bunga eng aw alo,
moddiy va m a’naviy rag 'batlantirish tizim i, uning um um iy va kas­
biy tayyorgarligi, intizomliligi va javobgarlik darajasi bilan erishi­
ladi. Kishi m a’lum bir jam oa azosi bo'lgani sababli uning egallaydigan ijtimoiy o'rni ko'p jihatdan jam oaga bog'liq bo'ladi.
13.2. Jam oaning ijtim oiy rivojlanishi
Jam o an in g ijtim oiy rivojlanishiga inson hayoti bilan bog'liq
hal qilinishi lozim bo'lgan m asalalar m ajm ui, iqtisodiy va ijtimoiy
m asalalar to'plam i sifatida qaraladi.
B ozor m unosabatlar! sharoitida k orxonalar iqtisodiy va ijti­
moiy masalalarni hal etishda ancha erkinliklarga ega bo'ldilar. Korxo­
na jam oasi o'z m ablag'idan o'zi m ustaqil ravishda foydalanish huquqiga ega, jam oaning har bir azosi uning va u orqali butun jamiyatn in g iqtisodiy, ijtim oiy, m a ’naviy m asalalarn i hal qilishda faol
qatnashish uchun kengroq imkoniyatlarga ega bo'ladi. Korxona jamoa­
si texnikaviy, iqtisodiy ko'rsatkichlar bilan bir qatorda o'z ijtimoiy
m uam m olarini yechishga ham harakat qiladi. Bu asosan korxonani
ijtm oiy-iqtisodiy rivojlantirish bo'yicha ikki g u ru h g a bo'linuvchi
tadbirlar vositasida am alga oshiriladi. Birinchi guruh tadbirlar ja ­
m oa ijtimoiy tarkibini qayta tashkil etishga qaratilgan. Fan-texnika
yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish bilan uning sam aradorligi, ishlovchilarning m alakasi, m adaniyatiga bo'lgan talab ortadi,
yangi kasblar vujudga kelib, eskilari yo'qolib boradi.
Fan-texnika taraqqiyoti, m exanizatsiyalash va avtom atlashtirish
ko'pchilikni oldin shug 'ullangan ishidan bo'shatadi. Q achon, qancha ishchi ishdan bo'shashi, ularning qanchasini qayta tayyorlash,
qayerga ishga joylashni oldindan ko'ra bilish zarur.
153
Bozor m unosabatlariga o'tish, shuningdek, ishlovchilam ing ijti­
moiy tabaqalanishiga o'zgartirish kiritadi. Bozor iqtisodiyoti uchun
tadbirkor, ijodiy yondashuvchi, bilimlarini qo'llay oluvchi, m enejment,
m arketing va biznesni biluvchi kishilar kerak. Ijtimoiy rivojlanish
tadbirlari ichida kadrlarni barqarorlashtirish va ularning qo'nimsizligini
tugatish bo'yicha tadbirlar alohida o'rin egallaydi.
Ikkinchi guruhga kiruvchi tadbirlar ishchilar moddiy farovonligini oshirish (ish haqini tartib g a solish, m oddiy rag'batlantirish
tizim ini takom illashtirish), m adaniy-m aishiy hayot sharoitini yaxshilashga (yash ash sharoiti, m adaniy m aishiy xizm at ko'rsatish,
um um iy ovqatlanish, dam olishni tashkil etish va h.k.) qaratilgandir.
Ijtim oiy rivojlanish bo'yicha tadbirlar iqtisodiy jihatdan asoslangan va texnikaviy-iqtisodiy tadbirlar bilan uzviy bog'liq bo'lishi
kerak. Boshqa tom ondan texnik iqtisodiy tadbirlar ijtimoiy tadbirlarni am alga oshirish uchun asos bo'lib xizm at qiladi va m ehnat
ja m o a s i a ’zo lari e h tiy o jla ri v a m a n fa a tla rin i h a r to m o n la m a
qondirishga qaratilgan bo'lishi kerak. Shunday qilib, m ehnat jam oa sin in g ijtim oiy rivojlanishi korxona um um iy b izn es-rejasin in g
tarkibiy qism idan iboratdir.
13.3. Inson xulqi om illari tizim i
K ish ilar ja m o a sin i b o sh q a rish u c h u n in so n xulqi n im a g a
bog'liqligi, o'z hayotida nim aga asosolanishini bilish zarurdir. Kishi
xulqi, faoliyati, harakatlari anglangan, biror m aqsadga qaratilgan
bo'ladi. Biror harakatni rag'batlantiruvchi kuch - moddiy va m anaviy
ehtiyojlardir. Lekin, insonning barcha harakati ham o'z ehtiyojini
q o n d irish g a q a ra tilm a g a n . M asa la n , inson m a ’lum m oddiy va
m a’naviy boyliklarni faqat o'z iste ’moli uchun yaratm aydi.
Inson ehtiyoji bilan uning harakati, xulqi o'rtasida qator bevosita ifodalanuvchi b o'g'inlar mavjud. Bular m anfaat, xohish, qiziqishdir. M a ’lum sharoitlarda ular inson xulqini rag'batlantiruvchi kuchga
aylanadi. R ag'bat h arakat bo'yicha qaror qilishga olib kelsa, qaror
harakatga olib keladi.
Inson xulqiga ijtimoiy muhit, moddiy ishlab chiqarish ehtiyojlari
ham ta ’sir ko'rsatadi. Ishlab chiqarish iste ’m olchida ehtiyojni vu154
judga keltiradi va bu bilan insonning bu ehtiyojlarni qondirish vosita la rin i y a r a tis h g a q a ra tilg a n m e h n a t v a m a ’n aviy faolligini
rag'batlantiradi. Inson xulqini belgilovchi omillar tizimini quyidagicha
tasavvur qilish m umkin:
- ij'timoiy va tabiiy m uhit (ishlab chiqarish, ijtimoiy m unosa­
batlar, tarbiya tizimi, m adaniyat, tabiiy sharoit va h.k.);
- ehtiyojlar (m oddiy va m a’naviy);
- ehtiyojlarni m anfaat, istak, intilish, m aqsad va h.k. shaklida
anglash;
- h arak atg a rag 'b atlantirish;
- yo‘l-yo‘riq (ichki mobilizatsiya, amaliy harakat qilishga tayyorgarlik);
- m aq sad g a erish ish va eh tiy o jla rn i qo n d irjsh g a q aratilg a n
h arak at.
O m illarning bu tizim ida ham ehtiyojlar shakllanishining asosiy
m anbasi, ham ularni qondirish sharti bo'lgan ijtim oiy m uhit m uhim
o ‘rin egallaydi. Bu tizim ning barcha b o ‘g ‘inlari o'zaro bog'liq va
bir-biriga ta ’sir qiladi. M uhitga qaratilgan harakat uni o'zgartiradi,
lekin bu bilan birga shaxsning o'zi, uning ehtiyoj va m anfaatlari
ham o'zgaradi. Inson xulqining bu barcha omillarini hisobga olish
jam oa ijtim oiy rivojlanishini sam arali boshqarish garovidir. Belgi­
langan m aq sad g a erishish yo'lida kishilarni jip slash tirish uchun
ular m anfaat va ehtiyojlarini ustalik bilan m uvofiqlashtirish, onglilikni shalkllantirish, ular faoliyatini m oddiy va m anaviy ra g 'b a t­
lantirish zarur. K ishilarda sog'lam va ongli ehtiyojlarni, avvalo,
m eh n atg a bo'lgan, tadbirkorlikka, boshqa kishilar bilan m u n o sa­
batda bo'lish, ishlab chiqarishda intizom va tartibni m ustahkam lashga ehtiyojni tarbiyalash zarur.
J a m o a n i b o s h q a ris h ja ra y o n id a h a r b ir xo d im e h tiy o jin i
qondirish m e’yorini u n in g m ehnat faolligi, sarf qilgan m eh n ati
sifati va m iqdori, ijtim oiy boylikka q o 's h a y o tg a n x issasi bilan
m uvo fiq lash tirish lozim . Ishchi yoki xizm atch in in g m e h n a t x is­
sasi m e ’yori va m os holda u lar ehtiyojlarini qondirish m e ’yori
b u tu n k o rx o n a ja m o a si m e h n a t x is s a s ig a b o g 'liq d ir. D em ak,
shax siy m oddiy m an faatdorlik jam oa m oddiy m anfaatdorligi bi­
lan uzviy bog'liqdir.
155
Moddiy rag 'b at - m ehnat faoliyatini rag'batlantiruvchi muhim
omil bo'lishi bilan birga u yagona kuch bo'lib ham qolmaydi. Ishlovchilar uchun faqat moddiy em as, m a’naviy rag'batlantirish ham muhim.
Davlat boshqaruvi tashkilotlari korxona bilan m unosabatlarni
shakllantirishda iqtisodiy vositalar - jam g 'arm a va ssudalar bo'yicha
fondlar, qim m atli qog'ozlar bo'yicha darom adlar, narxlar va soliqlar,
soliq im tiyozlari va iqtisodiy sanksiyalar, m aqsadli do tatsiy a va
sanksiyalar, valyuta kursi, am ortizatsiya ajratm alari m e ’yorlari ijti­
moiy va ekologik m e’yorlar kabilardan foydalanadi.
«Korxonalar to 'g ‘risida»gi qonunda korxona sh artn o m a majburiyatlariga rioya qilmaslik, kredit-hisob, soliq intizom ini buzganlik, m ahsulot sifatiga, talabga va boshqa korxona xo'jalik faoliyati­
ni am alg a osh irish q o idalariga rioya qilm aslik ham da javobgar
bo'lishi ta ’kidlangan. Bundan tashqari u qonunga muvofiq mulkiy
javobgarlikka ham ega. Bitim shartlariga rioya qilinmaganligi sababli jarim a to'lan g an hollarda korxona iste ’m olchining roziligisiz mahsulot yetkazib berish, xizm at ko'rsatish bo'yicha m ajburiyatlardan
ozod qilinmaydi.
Korxona yer va boshqa tabiiy resurslardan n o to 'g 'ri foydalanganlik natijasida keltirilgan zarar, atrof m uhitni ifloslashtirish, ish­
lab chiqarishda xavfsizlik qoidalarining, sanitariya-gigiena m e’yorlari
va talablari buzilishi natijasida xodim lar sog'lig'iga keltirilgan zarur
uchun qonunda k o 'rsatilg an m iqdorda jarim a to'laydi. T abiatdan
foydalanish qoidalarini buzuvchi korxona faoliyati qonuniy yo‘1 bi­
lan shu buzilish hollari bartaraf qilingunga qadar to 'x tatib qo'yilishi
m um kin. Xo'jalik ichki faoliyat tartibini belgilash uchun korxonada
b o s h q a r is h n in g m a ’m u riy -fa rm o y ish u s u lla ri ish la b ch iq ilib ,
qo'llanishi kerak.
13.4. Guruhlar va ularn in g aham iyatlari
Inson o‘zi kabilar bilan o'zaro aloqada bo'lishga harakat qiladi,
chunki b u n d ay alo q alardan zav q lan sa kerak. B izning kuchim iz
boshqa odam lar bilan aloqadorlikda bo'lishga faol izlanadi. Ko'pgina
hollarda bizning boshqalar bilan m unosabatlarim iz qisqa m uddatli
va aham iyatsiz bo'ladi. Ammo, agarda ikki yoki undan ortiq kishi156
iar bir-birlari bilan (uzoq) yetarlicha ko‘p vaqt yaqin bo'lsalar, ular
asta-sekin bir-birlarining mavjudligini va ruhiy yaqinligini tan ola
boshlaydilar. B unga ketadigan vaqt va anglash darajasi insonlarning o'zaro aloqada bo'lishi va m uhitga bog'liqdir. Balki, bunday
anglashuvning natijasi ommaga doim bir xil. U lar haqida boshqalarning nim ani o'ylashi va ulardan boshqalar nim ani kutishi tushunc h a si o d a m la rn i (x u lq i) q a n d a y d ir y o 's in d a o 'z x u lq -a tv o rin i
o 'z g artirish g a m ajburlaydi. Bu bilan ular ijtim oiy m unosabatlarn in g m avjudligini tasdiqlaydi. Bu jarayon sodir bo'lganda odamlarning bexosdan yig'ilishi guruhga aylanadi.
Bizning har birimiz bir vaqtning o'zida ko'pgina turli-tum an guruhlarga tegishli bo'lamiz. Biz turli oilaviy guruhlarning azosi: o'zim izning
bevosita oilamiz, buvi va buvalar oilasi, uzoq opa-ukalarimiz, turm ush o'rtog'im iz va boshqalar. Ko'pgina odam lar bir necha o'rtoqlik
guruhlariga m ansub bo'ladilar. B a’zi guruhlar qisqa muddatli bo'lib,
ularning m aqsadi oddiy bo'ladi. M aqsadga erishilganda (esa) yoki
guruh azolari unga bo'lgan qiziqishlarini yo'qotsa, guruh tarqalib
ketadi, Im tixonga birgalikda tayyorlanishga yig'iladigan bir necha
talaba bunday guruhlarga misol bo'lishi m um kin. Boshqa guruhlar
esa bir necha yil davomida faoliyat yuritib, o'zining a ’zolariga qattiq
ta ’sir ko'rsatishi m um kin. Bunday guruhlarga m aktab o'quvchilari
uyushm alarini misol qilib keltirish m umkin.
M azk u r bobning sarlavhasida «guruh» so'zi keltirilgan bo'lsada, biz g u ru h haqida yetarlicha m a ’lum ot berib o'td ik . M arvin
S houning fikriga binoan, guruh - bu ikki yoki undan ortiq shaxslar
bo'lib, bir-birlariga ta ’sir ko'rsatib, bir vaqtning o'zida har bir shaxs
boshqa shaxslarning ta ’siri ostida bo'ladi.
R asm iy va norasm iy guruhlar. S hou n in g fikriga ko'ra,
har qanday tashkilot bir necha guruhlardan tashkil topadi. Rahbariyat
ishchi kuchini garizontal (bo'lim lar) va vertikal (m enejm ent dara­
jasi) bo'yicha ajratganda o'zining xohishiga ko'ra guruhlar tashkil
etadi. H arbiy dengiz floti yoki «Ekosan» kom paniyasi kabi yirik
tashkilotlarning ko'p sonli bo'lim larining har birida o'nlab m enej­
m en t saviyalari bo'lishi m um kin. K orxonadagi ishlab chiqarishning yana ham kichik bo'limchalari (yig'ish, bo'yash, yasash) bo'lishi
m um kin. Bularni, o'z navbatida, yana bo'lish m um kin. M asalan,
157
mexanik ishlov berish bilan shug'ullanuvchi ishlab chiqarish jamoasini
uch turli o ‘n, o ‘n olti kishilik jam oalarga b o iis h m um kin. Shu
yo‘sinda yirik tashkilot yuzlab, hattoki, m inglab kichik guruhlardan
tashkil topishi m um kin.
Bu g u ruhlar rahbariyat xohishi asosida tashkil etilgan ishlab
chiqarish rasm iy guruhlari deyiladi. Ular qanchalik kichik bo'lm asin
bu rasm iy tashkilotlarning asosiy tashkilot oldidagi birinchi vazifa­
si aniq vazifa b ajarish yoki m u ay y an tu sh u n c h a va m aqsadga
y e tish ish d ir. T ash k ilo td a aso sa n u ch tu rd a g i rasm iy g u ru h la r
mavjud: rahbarlar guruhi, ishlab chiqarish guruhi va qo'm italar.
R ahbarlar guruhi rah b ar va uning bevosita bo'ysunuvchilari
(o'rinbosarlardan)dan tashkil topadi. K om paniyaning prezidenti va
k atta vitse prezidentlar oddiy buyruq beruvchi guruhni tashkil e ta ­
di. C hakana savdo do'koni rahbari va uning turli bo'lim m udirlari
yoki allaqanday bo'lim mudiri va uning sotuvchilari xuddi shunday
guruhni tashkil etadi. Lekin sotuvchilar buyruq beruvchi guruhga
kirm aydi, chunki ular unga bevosita bo'ysunm aydi. Yana misol
qilib avialaynerdagi buyruq beruvchi guruh deb qo'm ondonni, ikkinchi uchuvchi va bosh m uhandisni aytib o'tish m um kin.
Rasm iy guruhlarning ikkinchi turi bu - ishchi (m aqsadli) gu­
ruhi. U asosan yakkayu yagona m asala ustida birga ishlovchi shaxslardan tashkil topadi. U larning um um iy rahbari bo‘lsa-da, buyruq
beruvchi guruhdan farqi shunda-ki, ular rejalashtirish va m ehnat
qilishda ancha m ustaqildir. «Hyulett-Pakkard», «Shekli korporeyshn»,
«M otorola», «T eksas In stru m e n ts» va «Jeneral M otors» ishchi
(m aqsadli) guruhlari tarkibiga egadir. «Teksas Instrum ents» kompaniyasi ishchilarining uchdan ikki qism idan ko 'p ro g 'i (90 m ing
kishidan ziyodroq) m aqsadli g u ru h a ’zolari hisoblanadi. K om pa­
niyaning um um iy sam aradorligini oshirish maqsadida ular o'zining
byudjetiga 15 % li qo'shim cha haq olishi mumkin. Shu kom paniya­
ning rahbariyati m aqsadli guruh rahbarlar va ishchilar o'rtasidagi
to'siqlarni buzadi deb hisoblaydi. Bundan tashqari ishchilarga ishlab
chiqarish m uam m olari haqida o'ylash va ularni yechish im koniyat­
lari berilishi ishchilarning ehtiyojlarini yana ham yuqori saviyada
qondirishi m um kin. Uchinchi tu r rasm iy guruh - qo'm ita quyida
ko'rib o'tiladi.
158
Barcha buyruq beruvchi va ishchi guruhlari qo'm italari yakka
butun jam oa kabi sam arali ishlashi kerak. Keyinchalik biz jam oadagi
alohida shaxs faoliyatiga t a ’sir etuvchi om illarini ko'rib o'tam iz.
A fsuski, bu g u ru h la rn in g rah b arlari b a ’zan um um iy m aq sad g a
erish ish u ch u n o 'z in in g sh ax siy h issa sin i q o 's h is h n i o 'z in in g
m ajburiyati deb qaram aydi. Qish m avsum ida ishchi guruhlari va
um u m iy vazifaiar yom on boshqariiishi h alo k atg a (yoki halokat
chegarasiga) olib kelishi m asalasi m uhokam asida quyidagilar aytib
o'tilgan:
avialaynerning uchuvchi bo'linm asida o'tirganlar faoliyati yana
ham sam arali m aqsadli aham iyat kasb etadi. Shaxsiy tarkib bir
m arom da ishlashi shart. B oshqacha qilib aytganda, u har bir a ’zo
faoiiyatidan ko'ra yaxshiroq faoliyat yurgizishi kerak. Ayniqsa, yirik
aviayo'llarda yaxshi hamkoriikka erishish qiyin. Chunki, uchuvchilar va ikkinchi darajali uchuvchilarning ko'pligi sabali unvonlaridan
kelib chiqib uchishni boshqarishga harakat qilinadi. S huning uchun
ular ko'pincha bir-birlari bilan hech qachon ko'rishm agan hamkasblari
bilan u c h ra s h a d i. X uddi sh u n d a y v a z iy a t o 'z a ro o 'y n a m a g a n
futbolchilardan term a jam oa shakillantirishda vujudga kelishi mumkin.
O ’yinchilarni futbol o'yinida yuqori m axoratga ega bo'lishiga qaram a sd a n , u la r b ir-b irla rin in g im k o n iy a tla rin i b ilm aslig i u c h u n
qiyinchiliklarni his etishadi.
Endi tashkilotdagi har bir rasm iy guruhni sam arali boshqarish
qanchalik m uhim aham iyat kasb etishini isbotlashga hojat qolmadi. Bu o'zaro aloqador guruhlar tashkilotni tizim sifatida yanada
m ukam m alroq tashkil qiladi. Tashkilot tarkibiy bo'lim lariga birbirining faoliyatini t a ’m inlab turish tarzida vazifa yuklatilgandagina o'zining global m asalasini sam arali bajarishi m um kin.
Bundan tashqari guruh alohida shaxslarning xulq-atvoriga ta ’sir
ko'rsatadi. Shu yo'sinda guruh va uning sam aradorligiga boshliqning tushunishi darajasi guruhni sam arali boshqarish sa n ’atini belgilab beradi va u shu bilan tashkilotning ishlab chiqarish hajm ini
oshiradi.
R asm iy bo'lm agan tashkilotlar rahbariyat xohishi asosida tashkil
etilm agan bo'lsa-da, ular kuchli kuch bo'lib, tashkilotdagi asosiy
bo'lim va rahbariyat xatti-harakatlarini yo'qqa chiqarishi m um kin.
159
Bundan tashqari norasm iy ruguhlar bir-biriga o'tish xususiyatiga
ega. B a’zi bir rahbarlar o ‘zlari bir yoki bir necha shunday noras­
miy tashkilotlarga aloqadorligini ko'pincha anglam aydi. N orasm iy
guruhlarni o'rganishni boshlagan Elton M eyo o'tkazilgan tajribalar
to'plam iga asos soldi. Bu tajribalar kam chiliklarga ega bo‘lsa-da,
rahbariarning Ford ta ’siridagi tashkilotning ishlab chiqarish jarayonlari o'zgarishi omillarini tu shunishiga t a ’sir ko'rsatadi. Biz oldin
ko'rib o ‘tg an bo‘lsak-da, norasm iy tashkilotlar tabiatni chuqurroq
o'rgaanishdan avval bularga yana to'xtalib o ‘tamiz.
13.5 Xotorn tajribalari
1924-yilning noyabr oyida Chichero shahri (Illinoys shtati)da
joylashgan «V estern Elektrik» kom paniyasiga tegishli Xotorn zavodida bir guruh tadqiqotchilar tajribalar o'tkazishni boshladi. B uning
m aqsadi ish sh aro itlari va ishlab ch iq arish sam arasi orasidagi
bog'liqlikni o'rganish edi. Bu tajriba o ‘sha davrda hukm ron bo'lgan
«ilmiy (nazariy) boshqaruv» nazariyasining m antiqiy rivojlanishi­
ga olib keldi. Buyuk kashfiyotlar bilan ko'pincha sodir bo'ladigan
kutiigan natija bo'lmadi. Tajribalar bexosdan ilmiy boshqaruvdagi
«insoniy m unosabatlar» nazariyasi tug'ilishiga olib keldi.
Tajribaning to‘rt bosqichi. Avvalgi bosh m asala keyinchalik tajrib an in g to 'rt bosqichiga aylangan. Ishlab chiqarish kuchi
ta ’sir etuvchilarning baholashi edi. Ishchilar ikki guruhga bo'lingan
edilar: nazorat va tajribaviy. Tadqiqotchilar tajribaviy guruhini ish
joyining yoritilishi har ikkala guruhning samaradorligi oshishiga olib
kelganligi h ay ratg a soldi. Bu hodisa yoritish yom onlashganida ham
ro‘y berdi.
Tadqiqotchilar yoritish ishlab chiqarish kuchiga ko'p ahamiyatli
t a ’sir b o 'lm ag an lig in i k o 'rsa td i, degan x u lo sag a kelishdi. U lar
o'zining n azorati tashqarisida bo'lgan om illar sababli tajriba barbod bo'ladi. M utlaqo boshqa sabablardan ularning gipotezasi to 'g 'ri
bo'lib chiqadi.
Ikkinchi bosqichda ularga G arvard U niversiteti buyuk olimi
Elton M eyo qo'shildi. Geyl yig'uvchilari orasida laboratoriya tajribasi o'tkazilm oqda edi. Bu safar 6 kishidan tashkil toplgan ko'ngillilar
160
guruhi boshqalardan ajratib qo'yildi va m ehnatiga qo'shim cha haq
to'landi. Ishchilarga ham k atta m uloqot erkinligiga ruxsat etildi.
B uning natijasida ular orasida m ingdan ortiq o'zaro m unosabatlar
yuzaga keldi. N atijalar avvaliga m avjud nazariyani tasdiqlab turdi.
M isol uchun, ish tartibiga qo'shim cha tanaffuslar kiritilganda ish­
lab chiqarish o ‘sdi. O lim lar buni kam roq toliqish darajasi bilan
tushuntirib berishdi. Shuning uchun guruh shu kabi ish sharoitlariga o 'z g artirish lar kiritib borish kerak degan hulosaga keldi. Ish
kuni va ish haftasining qisqartirilishi ishlab chiqarish sam aradorligini doim oshirib bordi. Olim lar en g birinchi ish uslubiga qaytganlarida esa ishlab chiqarish sam aradorligi yuqori darajada saqlanib
q olgan.
N azariyaga ko‘ra, o‘sha davr m enejm enti bunday bo‘lm asligi
kerak edi. S hunda bu hodisaning sabablarini topish uchun qatnash ch ilar o 'rta sid a s o ‘rov o'tk azilg an . O lim lar ishlab chiqarish
sam arasiga ko'proq ta ’sir ko'rsatadigan allaqanday insoniy unsur
topishadi. Qisqasi, (yig'uvchi) yig'ish jarayonida qatnashgan qizlarning ishlab chiqarish sam aradorligini oshirishni hech qanday jis­
m oniy yoki m aishiy ish sh aro itlarin in g o 'zg arish i bilan asoslab
bo 'lm as edi. Lekin, buni ijtim oiy g u ru h n i sh ak llan tirish ham da
o'zgacha o'zaro m unosabatlar bilan tushuntirish m um kin.
T ajribaninng uchinchi bosqichida avvaliga odam larni bevosita
boshqarishni takom illashtirish oddiy rejasi bilan xodim lar o'rtasidagi
m unosabatlarning yaxshilanishi o'ylangan edi. Ammo, bu reja keyin­
chalik 20 m ingdan ortiq xodim larning m uoloqotlaridan tashkil top­
gan yirik d astu rg a o'sib ketdi. X odim larning ishi haqida juda ko'p
hajm da axborot to'plangan edi. Natijada tadqiqotchilar tashkilotda­
gi har bir xodim ishlab chiqarish samaradorligi va mavqei ishchining
o'zi va ishchi jam oasi bilan bog'liqligi aniqlandi. X odim ning ishlab
chiqarish sam aradorligiga ham kasblarining ta ’sirini o'rganish uchun
to'rtin ch i tajriba o 'tkazishga qaror qilindi.
U nga ko'ra, bank signalizatsiyasi ishlab chiqarish joyida tajriba
qilindi. T o'rtinchi bosqich yalpi ishlab chiqarish sam aradorligiga
ta ’sir etuvchi moddiy dastur darajasini aniqlashdan iborat edi. Ilmiy
m enejm entga asosan olimlar m antiqan ko'proq haq olish istagida
bash q alardan tezro q ishlaydigan ishchilarga yana ham sekinroq
161
ishlovchilarni (b o g 'lash ) birlashtirish va sam aradorligini oshirish
nazariyasini qo’lladilar. O lim lar bu safar ham so v g 'a kutm oqda
edilar.
Aslida ishchan ishchilar guruhning qabul qilgan ish su r’ati chegarasiga am al qilish uchun o ‘z ish su r’atlarini pasaytirishgan. Ular
boshqa g uruh a ’zolariga xavf keltiradigan m arom ning buzilishini
xohlam as edilar. Bir ishchi bunday tushuntirib berdi: «Bilasizmi,
bizda esa aniq vazifa bor edi. Aytaylik, m asalan, bir kishi kuniga 6
m ing birlik ish bajarish bilan m ash g 'u l... Bu to ‘liq ikki to'plam
bo'ladi. Endi esa o'z ishini tugatib bo'sh kezib yurgandan ko'ra, u
yana boshqa ish bajaradi. X o'sh, bu holda nim a yuz berishi m um ­
kin? Balki uni bo'shatib yuborishlari ham m um kin. Biroq boshqalarga n isb atan sekinroq ishlaydiganlar am alda o 'z sam aradorligini
oshirishga harakat qilishadi. Ular guruhning boshqa a ’zolari tom o­
nidan firibgar deb hisoblanishini xohlamaydi».
Xotorn tajribasi natijalari. X otorn tajribalari bergan axborot
hajmi ko'pgina muhim ilmiy kashfiyotlar qilishga imkon berdi. Lekin,
ularning ko'p sonliligi tufayli ular haqida batafsil gapirib berishning
im koniyati yo'q. Asosiy kashfiyotlar xulq-atvor omillari aham iyati,
rahbarlar bilan o'zaro m unosabatlari va X otorn sam arasi edi.
Xotorn sam arasi - bu tajribaga bo'lgan qiziqish yoki quyida­
gi m asalaga bo'lgan yuqori e ’tibor shartlari xaddan tashqari yax­
shi n atijag a olib keladi. T ajriba ishtirokchilari tajrib a natijasida
h a q iq a td a q a tn a s h a y o tg a n ish ch ila rg in a ish larn i a n c h a yuqori
su r’atda olib borganligini tasdiqladilar.
H ozirda olim lar xulqqa t a ’sir etuvchi om illarni o'rganib, Xo­
torn sam arasi haqida yaxshi biliadi va o'zlarining dasturlarini uni
chetlab o 'tish shaklida tuzadi. Ammo, olimlar tajriba oxirida Xo­
torn sam arasi m avjudligini xali ham kuzatib boradi. M isol uchun,
ko'pchilik kom paniyalar yangi m ahsulot ishlab chiqarishdan avval
bozor tartib in i xolisona o'rg an ad i. Y a’ni, u lar bozor sinovlarini
o 'tk azish vaqtida ko'proq harakat qilishadi. N atijada yangi m ah­
sulot ishlab chiqarishga qo'yilgandan so 'n g sinov vaqtida kuzatilgan b ozorning qiziqish d arajasiga erishflm aslik m um kin, chunki
sotish g a endilikda ko'p e ’tibor berilmaydi. Xuddi shunday tarzda
rahbarlar va bo'ysunuvchilar orasida o'zaro shaxsiy ham da m ansab
162
m unosabatlarini shakillantirishga yo'naltirilgan yangi dastur boshlanishida m uvaffaqiyatli bo'ladi. Lekin, m a’lum bir vaqt o'rtasida
ra h b arlar o ‘zlarin in g avvalgi o d atlarig a q ay ta olm aganliklaridan
norozi b o 'lad i, ch u n k i u lar boshqa yordam olm aydi va yuqori
e ’tiborda bo'lm aydi.
X otorn sam arasi, shubhasiz, ishlab chiqarish kuchiga t a ’sir
ko'rsatuvchi yakkayu-yagona omil em as. O lim larning fikriga ko'ra,
n azorat shakli ishlab chiqarishni oshiruvchi omil sifatida m uhim ­
dir. Tajriba o'tkazish jarayonida ishchilar, odatda, kam roq nazorat
qilingan. Ko'pgina am aliyotdagi u stalar nazorat shakllariga nisba­
tan olganda yaxshiroq natija beradi, chunki u sta nazoratida bo'lgan
tajriba ishtirokchilari o'z m ajburiyatlarini yana ham yaxshiroq bajaradi.
Bu m avzuni m uhokam a qilib Blyu va N eylar quyidagi fikrni
ay td i: «K eyingi s o 'ro v la r q iz la rn in g o 'z ish ig a m u n o sa b a tin i
belgilovchi omillar qattiq va xaddan tashqari nazoratning bo'lm asligi
e n g asosiy haqiqat (omil) ekanligini ko'rsatdi. Boshqa so'zlar bi­
lan aytganda, dam olish tanaffuslari, bepul tushlik, yana ham qisqa
ish haftasi, yuqoriroq ish haqlari, qizlar uchun bevosita nazoratning
yo'qligi ham k a tta aham iyat kasb etadi».
N azorat sifati va turi boshqaruvchilarning rahbariyat siyosatiga qiziqishini o rttirib , ishlab ch iq arish kuchlariga q a ttiq t a ’sir
ko'rsatish i m um kin. Bundan tashqari, X otorn tajribasini o'tkazganlar
bilan hozirgi kundagi olimlar xuiosalari m os kelmaydi. Hech kim
odam larning o'zlari, ishlari va tashkilotlari haqidagi tushunchalari
Xotorn tajribasining bevosita natijasi ekanligiga bugungi kundagi
rahbarlarning bilim va k atta ta ’sir o'tkazishini rad etolm aydi.
Xotorn tajribasining asosi o'sha davr ilmiy m enejm ent nazariyasidan kelib chiqar edi. Xuddi shunday Teylor va G ilbert kabi
olimlar jism oniy om illarning ishlab chiqarish kuchlariga ta ’sir darajasini topishni xohlaydi. Keyinchalik M eyo qilgan buyuk kashfiyot
- «ijtimoiy va ruxiy omillar» Xotorn tajribasidan (ko'ra) jism oniy
om illarga ko 'ra ishlab chiqarish kuchlariga yana ham kuchliroq
ta ’sir ko'rsatadi. Sodda qilib aytganda, M eyo ijtim oiy o'zaro mun o sab a tla rn in g yangi ko'rinishlarini tajriba natijasida qayd etdi.
R ejalashtirilm agan va nazorat qilinm agan rahbariyat aynan ijtimoiy
163
m unosabatlarni q ayta ko 'rish g a va ishlab chiqarish kuchi o'zgarishiga asosiy sabab bo‘ldi.
13.6.
tasiri
M enejm ent n a za riy a sig a X otorn ta jrib a sin in g
M aslouning inson ehtiyojlari m avzusidagi nazariy fikrlaridan
ancha avval X otorn tajribasi xodim lar o'rtasidagi ijtimoiy m uno­
sab a tla rn i hisobga olish kerakligini isbotlab bergan edi. X otorn
izlanishlarida tashkilotning sam aradorligini oshirishda insoniy xulqatvoriar ilk bor ilm-fanda qo'ilanildi. U ishchilarda ijtimoiy talablar
ham borligini ancha avval boshqa m ualliflar o ‘z ishlarida aytib
o'tganliklarini ta ’kidladi. T ashkilotning o'zaro aloqador m asalalarini
bajaruvchi ishchilarni m antiqiy joylashtirishdan k o 'ra allaqanday
m urakkabroq tahlil qila boshladilar.
M e n e jm e n t n a z a riy o tc h ila ri va a m a liy o tc h ila ri to m o n id a n
tashkilotda rasm iy va norasm iy guruh alohida shaxs faoliyati sifati­
da ijtimoiy tizim m enejm enti deb tushuniladi.
A lbatta, X otorn kuzatishlari usullarini qoralash m um kin, lekin
xulq-atvor ilmi izlanishlariga ko'ra biz endilikda ishchi jam oadagi
rasm iy va norasm iy g uruh s u r’ati, tabiati haqida ancha ravshan
tu sh u n ch ag a egamiz.
X ulosa
Iq tis o d n i b o s h q a ris h d e g a n d a n a fa q a t ish la b c h iq a rish n i
boshqarish, balki bu odam larni, ular orasidagi m unosabatlarni ijti­
moiy jihatdan boshqarish tushuniladi.
Keng m a’noda iqtisodiy m unosabatlar bir vaqtda ijtim oiy m u ­
nosabatlardir, chunki ular odam lar o'rtasidagi m unosabatlarni ifo­
dalaydi, har bir odam ning ijtimoiy roli, uning ishlab chiqarishdagi
o'rni, funksiya va m ajburiyatlari, huquqiy ijtimoiy m unosabatlarini
aniqlaydi.
Bozor iqtisodiga o 'tish jam oaning ijtifnoiy tizim iga o'zgartirish
k irita d i. B o zo r u c h u n u d d a b u ro n , ish g a ijodiy m u n o s a b a td a
bo'luvchi, m enejm ent, m arketing va biznesni biluvchi kishilar kerak.
164
Ijtim oiy riv o jlan ish g a oid tad b irlar iqtisodiy aso slan g a n va
ilm iy-texnik rivojlanish tadbirlari bilan uzviy bog'langan bo'lishi
kerak.
Jam o an in g ijtim oiy rivojlanish rejasi - korxona um um biznes
rejasining bir bo'lagi.
Ijtimoiy m enejm ent, jum ladan, shaxsning hayoti va so g 'lig ’iga
kafolat m ehnat va fuqarolik qonunlari asosida bo'lishi kerak.
T ayanch iboralar
I jt im o i y s i y o s a t , ijti m o i y d a s t u r l a r , ijti m o i y l o y ih a la r ,
mehnat m otiv a tsiy a si, ijtim oiy him oya, im tiyoz, sotsiologik tadqiqotlar, ishsizlik, ish joyi, bandlik.
Mavzu bo'yicha atam alar va test savollari
Atamalarni tanlash. H ar qaysi A ustundagi atam aga mos В
ustundagi ta ’rifni tanlang.
A
1. Ijtimoiy m uno­
sabatlar darajasi
2. Ijtimoiy m enej­
m ent
3. Jam oani ijti­
m oiy rivojlanti­
rish
4. Jam oani muvaffaqiyatli ijtimoiy
rivo jlan tirish
uchun zaruriyat
В
a) har bir insonning ijtimoiy rolini, darajasi,
m ehnat jam oasining ijtimoiy rolini belgilaydi, vazifalarni bilish, majburiyatlar va huquqlarni bilish har kishining o'z ijtimoiy rolini bajarishini aniqlashga xizm at qiladi
b) inson hayoti bilan bog'liq m ajm uiy savollar kabi yechish kerak bo'lgan iqtisodiy va
ijtimoiy vazifalar
d) iqtisodiy m unosabatlar ishchi va dehqonlar orasida, m illatlararo sh ah a r va qishloq
orasida, m ehnat jam oalari orasidagi va jam oa
ichidagi, uning azorlari orasidagi munosabatlar
e) inson, kishilar tizimi, ishlab chiqarish ja­
moalari, millat va xalqlar
165
5. Ijtimoiy m enej­
m ent obyektlari
6. Inson xulqini
aniqlaydigan
om illar tizimi
7. Ijtimoiy tartibga
solish usullari
8. M enejm entning
psixologik usullari
9. Ijtimoiy m enej­
m ent uchun zaruriy x u su siy atlar
10. Inson faoliyati
kelib chiqadi
f) m uhim tarbiyalash tizimi, m adaniyat, m od­
diy va m a’naviy iste ’mollar, qiziqish va istaklar, intilishlar sababi va maqsadlar, amaliy
faoliyatga tayyorlik
g) jam oada m o’tadil ruxiy m uhitni yaratish,
ham korlik va o‘zaro yordam m unosabatlarini
o 'rg an ish
h) kishilar orasidagi m unosabatlarni jam oa­
da eng qulay ruxiy muhit yaratish orqali tartib­
ga solishga yo'naltirilgan
i) jam oa tashkilotlari nizom i, bitim lar, o'zaro
m ajburiyatlar, ishchilarni tanlash tizimi, ijti­
moiy iste ’molni taqsim lash va qondirish
j) m a’lum m aqsadga erishish uchun m a’lum
«motiv»lar yo‘nalgan. «Motiv» - m aqsad munosabati inson faoliyati asosi hisoblanadi
k) kishilar faoliyatining sabablarini o'rganish,
h ar kim ning kelajagini ocha olish, insonni
qo'yilgan vazifasini yechishga qiziqtira olish
qobiliyati
V arian tlarn i tan la sh . Q o ‘yilgan savolga javob variantini
toping. H am kasblaringiz bilan nega aynan shu variantni tanlaganingizni m uhokam a qiling.
1. Ishlab chiqarish jam olari darajasidagi m unosabatlarda ijti­
moiy m enejm entni am alga oshiradi.
a) V azirlar M ahkam asi
b) vazirlik, konsern, assotsiatsiya kollegiyasi
c) korx o n a, ta sh k ilo tla r, firm alar, aksiyadorlik jam iy atlari,
m a’m uriy atlar
d) hokimliklar, joylardagi boshqaruv (idora) tashkilotlari, mahalla qo'm italari
2, Korxonadagi ijtim oiy boshqarishni am alga oshiradi.
a) m ehnat jam oasi
166
b) boshqaruvning butun apparati, en g faol rahbarlar
c) kasaba uyushm asi kengashi
d) quyi va o 'rta bo‘g ‘in m utaxassislari
3. M eh n at jam oasining iste ’molini qondirish o'lchovi nim aga
bog'liq?
a) m enejm ent tizim iga
b) korxona rahbarlariga
c) jam oaning m ehnat xissasiga
d) joylardagi hokim iyat idoralariga
4. Ijtimoiy m enejm entni talab etadi ...
a) ijtimoiy hodisalarni chuqur o'rganish va ishchilarga ta ’sir
etuvchi ijtimoiy va ruxiy omillarni bilish
b) m ehnat sotsiologiyasini va psixologiyasini bilish
c) m enejm ent tizim ining javobgarligini bilish
d) boshqariluvchi tizim ning javobgarligini bilish
Nazorat savollari
1. Ijtimoiy m enejm ent deganda nim ani tushunasiz?
2. Jam oaning ijtimoiy rivojlanishiga qanday omillar ta ’sir etadi?
3. Inson xulqini belgilovchi omillarni t a ’riflab bering.
4. Moddiy va m a’naviy rag'batlantirish mohiyati nimadan iborat?
5. Bozor sharoitida ijtimoiy siyosat va ijtimoiy dastum ing menejm entdagi roli qanday?
6. Ijtim oiy rivojlanishga oid qanday tadbirlar mavjud?
167
14-bob. MENEJMENT SAMARADORLIGI
14.1. U num dorlikka m ajm uiy yondashuv
14.2. B iznes-reja va unum dorlik
14.3. M enejm entni tashk il etish unum dorligi
14.4. Inson om ili va unum dorlik
14.1. U num dorlikka m ajm uiy yondashuv
U num dorlik k o 'rsatk ich i bo'yicha m enejm ent - bu sam arali
bo sh q aru v d eganidir. B arq aro r yuqori unum dorlikni t a ’m inlash
barcha menejment vazifalari va biriktiruvchi jarayon - kommunikatsiya,
qaror qabul qilish va peshqadamlikni ta ’m inlashga taalluqlidir.
Korxonaga o 'zaro bir-biriga bog'liq u n surlardan iborat tizim
nuqtai nazaridan qarash zarur. Tashkilot unsurlari ham da tashkilotning
tashqi m uhit bilan bir-biriga juda bog'liqligi tufayli m uam m olar
oson va tez hal etiladi. Boshqa tashkiliy m uam m olar kabi kelajakda unum dorlikni oshirish m uam m osi ham m ajm uiy yondashuvni
talab qiladi. U n u m d o rlik k a ham ta sh q i m u h itn in g , ham tizim
o 'z g arish jaray o n in in g tu rli om illari ta sir etadi. Bu om illar birbiriga t a ’sir etishi sababli, unum dorlikni oshirishning o 'zg arm as
(y a g o n a ) y o 'li m a v ju d b o 'lm a y d i. U n u m d o rlik n i o s h iris h g a
qaratilgan ko'plab urinishlar korxonalar rahbarlari o'z harakatlari
natijasini ko'ra bilm aganliklari sababli muvaffaqiyasizlikka uchraydi. O ’z k o rx o n asi u n u m d o rlig ig a baho b erish d a e n g k o 'p yo'l
qo'yiladigan xato sifatga e ’tibor berm ay faqat ishlab chiqarish haj­
mi ko'rsatm alarini hisobga olishdir.
So'nggi yillarda muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan korxonalar
tajribasi sifat xarajatlar majmuining muhim unsuri ekanligini namoyon
qilmoqda. Yuqori sifat sotish m um kin bo'lgan m ahsulot hajm ining
ortishi, xaridorlar tom onidan qaytariladigan m ahsulot m iqdori va
kafolatli ta’mirlash hajmining qisqarishi hisobiga xarajatlar kamayishiga olib keladi. Natijada kom paniya o'z raqobatbardoshligini oshirish
im koniyatini k en g aytirishga sarflash uchun qo'yim cha m ablag'ga
ega bo'ladi. Yuqori sifat sotuv hajm ini oshiradi, ishlab chiqarish
ko'lam ini ken g ay tirish g a, foydani ko'paytirishga im kon yaratadi.
168
Butlovchi qism larning sifatli bo‘lm asligi bu tu n m ahsulot sifatiga
t a ’sir k o 'rsatad i. Korxonalar o'zaro bog'liq bo'lgani sababli biror
bir asosiy mahsulotning sifatsiz bo'lishi ko'pchilik tarmoqlarda unumdorlik pasayishiga olib keladi. D avlat apparatidagi past unum dorlik soliqlarning k atta bo'lishiga, natijada iqsodiyot sam aradorligini
oshirishga sarf qilinishi m um kin bo'lgan m ablag'larning qisqarishiga olib keladi.
Atrof-muhit ifloslanishi darajasini kamaytirish, ish joyi sanitariya
xolatini yaxshilash va korxona ishchilari sog'lig'ini him oya qilish
u chu n korxonalar qim m at u skunalar (m asalan, tu tu n tu tg ich lar)
sotib olishlari kerak, bu esa x a rajatlar ko'payishiga olib keladi.
Istiqbolda atrof-m uhitni yaxshilash va m ehnatni m uhofoza qilish
ish vaqtini taqsim lashga va natijada m ehnat unum dorligi ortishiga
olib keladi.
M ehnat unumdorligiga ta ’sir etuvchi muhim omil - korxonaning
m enejm ent ilmiga ega bo'lishidir. Korxona unum li ishlashi uchun
m enejm ent tizim ini takom illashtirish zarur. O ’sib borayotgan raqobat sharoitida rah b ariy at nega m aqbul bo'lgan qarorlar bugungi
кипga to 'g 'ri kelmasligini bilishi lozim.
14.2. B iznes-reja va unum dorlik
B iz n e s -re ja s iz y u q o ri va b a rq a ro r u n u m d o rlik k a e ris h ib
bo'lm ay d i. U n u m dorlikni oshirish b o 'y ich a aniq m aq sad g a ega
bo'lm ay erishilgan unum dorlik yuqori yoki past ekanligini aniqlab
bo'lm aydi. M aqsadlar qaysi tadbir um um iy unum drlikni oshirayotgani, qaysisi u n in g o 'sish ig a to 'sq in lik qilishini aniqlash uchun
xizm at qiladi.
Am erikalik olimlar Rags va Felik unum dorlikni m iqdor va sifat
vositasida ifodalangan m aqsadlarga o'z vaqtida erishish uchun aniq
resurslardan qanday foydalanish ko'rsatkichidir deb hisoblaganlar.
K orxona u ishlab chiqarishi m um kin b o 'lg an m a h su lo tn in g
qaysisi i s te ’m olchi u c h u n z a ru r ek an lig in i a n iq la m a g a n holda
u n u m d o r bo'm laydi. Y a’ni strateg ik rejalashtirish doimo bozorni,
raqobatni, korxona im koniyatlarini m untazam tahlil etishni qam ­
rab olishi kerak.
169
M asalan, Yaponiya tadbirkorlari doimo istiqbol uchun m aqsadni
belgilaydilar. U lar b e s h - o ‘n yildan keyin n atija beruvchi ilmiytadqiqot ishlari va m ehnat unum dorligi dasturlarini m ablag' bilan
ta ’minlaydilar. Shu sababli, unum dorlik barqaror o'sishida istiqbolli
rejalashtirish m uhim aham iyatga ega. Yirik korxonalar ko'p yillar
davom ida barqaror unum dorlikni ta ’m inlash uchun o‘z vazifalarini
kelajakka asoslab belgilashlari lozim. Ko'pchilik korxonalar sinishining
asosiy sababi ular ham aham iyati, ham sam aradorligi jihatidan eskirgan texnikadan foydalanganliklaridir. Bunday korxonalar kelajakka
ega em as.
H ozirgi p ay td a k o 'pchilik tad b irk o rlar darxol foyda olishga
intilish n o to ‘g ‘riligini va uzoq istiqbolni hisobga olish zarurligini
tu sh u n ib yetdilar. U num dorlikning istiqbolga m o'ljallangan m aj­
m uiy rejalarini qisqa m uddatli rejalar bilan m ustahkam lash zarur.
Yuqori lavozim dagi rahbarlar o 'rta bo'g'in rahbarlarga xali o'z
im koniyatlarini to'liq nam oyon etm agan uskuna sotib olishda qarshilik k o 'rsatm asdan, aksincha, ularni qo'llab-quvvatlashlari zarur. Rahbariyat unum dorlikni oshirish uchun o'z m ablag'larini sarf qilish
va istiqbol rejalarig a unum dorlikni oshirish d astu rlarin i qo'yish
yo'li bilan o'z ham korligini nam oyon qilishi zarur.
Unumdorlikni rejalashtirish m enejm entning barcha jarayonlarida kuzatilishi kerak. U kishilarni m ehnat unum dorligini oshirishga
undaydi. Unumdorlikni oshirishning istiqbol va joriy rejalari bajarilishi doimo nazorat qilinishi kerak.
14.3. M enejm entni tashkil etish unum dorligi
U nu m d o rlik n i o sh irish d a m en ejm en tn i to 'g 'r i tash k il e tish
m uhim aham iyatga ega. Tashkil etish jarayoni rahbariyat m ehnat
resurslari, m ateriallar, texnologiya, axborot va kishilarni qo'yilgan
m aqsadga erishish uchun birlashtiruvchi vositadir. M enejm entni
sam arali tashkil etish natijasida (y a’ni, tashkiliy jarayonlar sozlanganligi) resu rslard an m aqbul foydalanish, ijrochilar m ajburiyatini
ta q s im la s h d a tu sh u n m o v c h ilik n a tija sid a m e h n a t u n u m d o rlig i
pasayishini kam aytirish, bo'linm alarning o'zaro ta ’siri buzilishiga
chek qo'yishni ta ’minlaydi. To'g'ri yo'lga qo'yilgan tashkiliy jarayon­
lar m ehnat unum dorligi ortishiga imkon beradi.
170
U num dorlik b oshqaruvning m enejm ent texnologiyasi, m en ej­
m ent ishini loyihalashtirish va m enejm ent tashkiliy tizim i kabi unsurlari bilan uzviy bog'liqdir. M enejm entning sam arali texnologiyasi
m ehnat unum dorligiga eng ko'p ta ’sir ko'rsatuvchi omildir. Hozirgi paytda av to m atlash g an zavodlar, robot texnikasi, loyihalashtirishning avtom atlashgan tizimini qo'llovchi amerikalik va yaponiyalik
ishlab chiqaruvchilar bozorning katta qismini egallab olmoqdalar, chun­
ki ular yuqori sifatli m ahsulotni raqobatdoshlariga nisbatan arzon
narxda sotadilar.
Idora ishiga k o m p y u ter texnologiyasini joriy qilish m eh n at
unum d o rlig i o rtish id a boshqa om illarga n isb a ta n k o 'p ro q aham iy atg a ega. L ekin, ilg 'o r tex n o lo g iy a h ar doim ham m eh n at
unum dorligi ortish ig a olib kelm aydi. B unday texnologiyaning afzalliklari ish lo v ch ilarn in g u n g a n isb atan salbiy m unosabati tufayli
n am o y o n b o 'lm aslig i m um kin. T exnologiya, d arh aq iq at, u n u m ­
dorlik o rtish ig a olib kelishi uchun rahbariyat texnologiya talab ­
lari uni qo'llovchi kishilar m anfaatlariga to 'g 'ri kelishini t a ’m inlashi
k erak .
M enejm entning tashkiliy tarkibi rahbariyat va barcha darajada
unga bo'ysunuvchi ham da korxonaning asosiy tarkibiy bo'linm alari
o 'rta sid a g i o 'z aro m u n o sab atn i belgilaydi. Tarkib unum dorlikka
m a’m uriy-boshqaruv soniga bo'lgan nisbat orqali bevosita t a ’sir
etadi. A gar korxona o 'z faoliyatiga salbiy ta 'sir ko'rsatm ay boshqaruvchilar sonini qisqartirsa, unum dorlik yuqori bo'ladi. Tashkilot
tarkibi uncha yaqqol nam oyon bo'lm aydigan yo‘1 bilan ham u n u m ­
dorlikka t a ’sir qiladi. M asalan, m utaxassis va olim lar yuqoridan
q a t’iy berilgan buyruqqa salbiy m unosabatda bo'ladilar. B unda ular
o'z m ehnati natijasidan qoniqmaydilar va ular m ehnati uncha unum li
bo'lm aydi. Ijodiy yondashuvni talab etuvchi tarkibga ega tashkilot­
lar raqobat kurashida kengroq im koniyatlarga ega bo'ladilar. Jahon
bozoriga o 'z vaqtida m oslashish, m asalan, zam onaviy kom pyuter
bilan ish olib borish bu darom adlarni keskin ko'paytirish va unum ­
dorlikni oshirish dem akdir. Kichik korxona b a’zan yirik korxonaga
nisbatan sam araliroq bo'ladi. Korxona sam arali ishlashi uchun bi­
ror vazifani bajarish aniq kishi yoki bo 'lin m ag a topshirilishi va
unga m os vakolatlar berilishi lozimligi tajribadan m a’lum. Unum171
dorlikka javob beruvchi biror shaxs yoki guruhga berilgan vakolat
doirasiga m ablag'larni sarf qilish huquqi ham kirishi kerak.
14.4. Inson om ili va unum dorlik
Inson omili, kishilarning yangilikka m unosabati m asalalari bi­
lan hisoblashm aslik past m ehnat unum dorligi va iqtisodiy sam aradorlikka olib keluvchi asosiy sabablardan biridir.
M en ejm en t ishi yaxshi y o ‘lga qo‘yilgan korxonalarda inson
om ilini hisobga olish, kishilar m anfaatiga e ’tibor berish (ishdan
bo'shatish bilan qo'rqitishni bartaraf etish, xodimlarni qaror qabul
qilishga jalb etish , xizm atda k o 'tarilish d astu ri bo'lishi, har bir
ishlovchi farovonligini ta ’m inlashga intilish) xosdir.
Zam onaviy ishchi o'zidan ilgarigilarga nisbatan ko'proq bilimga ega, u korxona faoliyatida faol qatnashishga intiladi. B unday
ishchiga av to ritar rahbarlik qilish sam ara bermaydi.
M eh n atg a jalb etishning a n ’anaviy omillari (ish haqi, yuqoriroq lavozim eg allash ) hozir ham unum dorlikka k a tta t a ’sir etadi.
U n u m d o rlik b arq aro r o 'sishini t a ’m inlash uchun rahbariyat ish
haqi va lavozim o'sishini m ehnat unum dorligi ko'rsatkichlari bilan
muvofiqlashtirishi lozim. Rag'batlantirish borasida qaror qabul qilishda unum dorlikka obyektiv baho berish asos bo'lishi lozim. Xodimlarning ish haqi ishlab chiqarish sam aradorligi uzoq istiqbolda o'sishi
bilan bog'langan bo'lishi kerak. Pul m ukofoti miqdori faoliyatning
m oliyaviy qiym ati va unum dorlik o 'sish d arajasini aks ettirish i
lozim .
M ehnat unum dorligiga ruxiy zarba salbiy ta ’sir qiladi (alohida
shaxs yoki g u ruhlar o 'rtasida kelishmovchilik, nizo).
M e n e jm e n tn in g b a rc h a d a ra ja sid a b a rq a ro r yuqori u n u m ­
dorlikka eg a b o 'lish u ch u n m en ejm en t vazifalari aniq bajarilishi
va bunda b arch a d arajad ag i ra h b arlar q atn ash ish i lozim . Yuqori
b o 'g 'in rah b arlari korxona vazifasi istiqboli va siyosatini belgilaydi, aso siy in v e stitsiy a la r m asalasini hal etadi, h u k u m at, bank,
o m m av iy ax b o ro t v o sita la ri va boshqa ta sh k ilo tla r ra h b arlari,
ju m lad an , t a ’m inotchi va raq o b atd o sh lar bilan m u n o zaralar olib
b o ra d i.
172
X ulosa
K orxona m en ejm en tin in g sam radorligini un in g faoliyatining
yakuniy natijalari hal qiladi. Ishlab chiqarish m enejm entining sa­
m aradorligi deganda - boshqaruv jarayonining natijaviyligi tushuniladi.
Tezkorlik, tashkilotchilik iqtisodiyot boshqaruvi yuqori sam aradorligining m uhim shartidir. M en ejm en tn in g iqtisodiy sam aradorligini aniqlash loyihalashtirish va boshqaruv qarorlarini amaliyotda qo'llash jarayonida aniqlanadi.
Ijtim oiy m en ejm en t sam aradorligini ta ’m inlash um um iy iqti­
sodiy sam aradorlik qismi sifatida gavdalanadi.
Tayanch iboralar
M ezon, unumdorlik, unumdorlik m ezoni menejmenti, mehnat
u n u m dorligi, reja lash tirish , p ro g n o zla s h , inson om ili, unum ­
dorlikni oshirishda menejment, unumdorlikka t a ’sir etuvchi om il­
lar, texnologiya.
N azorat savollari
1. Unum dorlikka qanday om illar ta ’sir etadi?
2. Korxonaning m enejm ent ilmiga ega bo'lish omilining m ohiya­
ti nim adan iborat?
3. Biznes-reja qanday hujjat?
4. Biznes-rejani unum dorlikka qanday ta ’siri bor?
5. U n u m d o rlik n i o s h irish g a c h e t el o lim la rin in g h issa la ri
to ‘g ‘risida gapirib bering.
6. U num dorlikning m enejm ent usullari bilan bog'liqligi qanday?
7. Inson om ilining unum dorlikka ta ’siri qanday?
8. Ishlab chiqarishning m enejm ent sam aradorligi deb nim aga
aytiladi?
173
XULOSA
B oshqaruvni jam iy atn in g iqtisodiy negizi bilan bog‘lab, shu
bilan birga boshqaruvning ikki - tashkiliy-texnikaviy va ijtimoiyiqtisodiy tom onlarini hisobga olgan holda o'rganish lozim.
M am lakatim iz P rezidenti I.A. Karimov o'zining «O’zbekiston
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida» asarida: «Kuchli ijti­
m oiy siyosat, avvalo, serm ahsul m ehnat qilish uchun yaxshiroq
rag'bat va imkoniyatlar yaratishdan, iqtisodiy yo'l tanlash va faoliyat
k o 'rsatish erkinligiga bo'lgan kafolatli huquqni qaror toptirishdan,
aholining m ehnat va ijtim oiy faolligini oshirishdan ham iboratdir»,
- deb ta ’kidlagan edi.
B oshqaruvning mohiyati ishlab chiqarish usuli, ijtimoiy-iqtisodiy
m unosabatlar darajasi, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishiga bog'liq
holda o'zgaradi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va iqtisodiy aloqalarning m urakkablashuvi bilan boshqaruv ham m urakkablashadi
va m ustaqil fan sifatda ajralib chiqadi. Ishlab chiqarish vositalariga
m ulkchilikning turli shakllari m avjud bo'lgan sharoitda tovar ish­
lab chiqaruvchilar o 'rtasida raqobat vujudga kelib, u ishlab chiqarish­
ni boshqarish, foydani ko'paytirishga yo'naltiriladi.
Hozirgi kun talabiga asosan oliy o'quv yurtlarida m enejm ent
nazariyasini o'qitish k atta aham iyat kasb etadi. Ayniqsa, m enejer
kadrlarni tayyorlashda bu fanni o'zlashtirish muhimdir.
M en ejm en t n azariyasi fani bo'yicha m a ’ruzalarda o'qituvchi
talabalarga m asalaning m azm uni, m ohiyatini tushuntirishi ularning
keyingi m ustaqil ta ’lim olishi uchun asos yaratadi. M a ’ruzani yax­
shi tinglanish siri shundan iborat-ki, talabalarni m a’ruza boshida
qanchalik tush u n arsiz va qiyin bo'lishiga qaram asdan, diqqat bilan
esh itish g a m ajburlashdan iborat. Diqqat shunday natija beradi-ki,
tush u n arsiz narsalar, sekin-asta tushunarli bo'lib boradi.
Talabalarning m untazam ravishda tavsiya etilgan adabiyotlarni o'qishi m ustaqil ishlashning asosiy shaklidir. O ’qituvchining bajaradigan ishi shundan iborat-ki, u har doim talabalarni m ustaqil
ishlashga chorlashi va xotirani faol ishlashga m ajbur qilishi kerak.
M enejm ent nazariyasi fanini yaxshi o'zlashtirish talabalarning
o'qishga bo'lgan m unosabati, o'z iqtidorini m ustaqil oshirishi va
takom illashtirishiga bog'liq.
174
ATAMALAR
LUG’ATI
Avantyura - qo'yilgan m aqsadga erishishning real imkoniyatlarini hisobga olm agan holda ishga kirishish, tavakkalli va xavfli
boshlanish, kutilm agan om adni ko'zlagan nohaq (nohalol) faoliyat
(h a rak a t).
A yriboshlash (b arter) - pul to'lovisiz tovarga m ulk huquqini berish (n atural ayirboshlash) orqali tovar ayirboshlash.
Aksiya - aksiyadorga A Jning foydasidan m a’lum bir qismini
olish, AJni boshqarishda qatnashish va boshqa huquqlarni beruvchi
qim m atbaho qog'oz.
Aksiya kursi - qim m atbaho qog‘ozlar bozorida sotiladigan
aksiya bo'yicha narx.
Aksiyadorlik jam iyati - kapital jam lash shakli va tadbirkorlik faoliyatining asosiy tashkiliy shakllaridan biri. Aksiyadorlik jamiyati
aksiya chiqarish va so tish yo'li bilan yakka tarbida kapitallarni
jam laydi, yuridik shaxs deb tan olinadi va o'ziga tegishli bo'lgan
m ulk doirasida m ajburiyatlarga javobgar hisoblanadi.
A ksiyadorlik jam iy a tin in g u stav kapitali - chiqarilgan
aksiyalarning um um iy nom inal qiym ati AJ qatnashchisining ustav
kapitalidagi um um iy uning so'm da (kubida) baholangan qo'yilm asi
hisoblanadi.
B ah olar in d ek si - b ah o lar (u lg u rji, ch ak an a, tayyorlov,
eksport, im port va b.) o 'rtach a darajasi, sezilarli o'zgarishlarning
ko 'rsa tk ic h la ri.
B iz n e s - foyda (d a ro m a d ) k e ltiru v c h i ta d b irk o rlik yoki
tijo ra t faoliyati. B izn es birinchi tom o n d an foydali ishni o 'z id a
saq lag an holda, ikkinchi tom ondan x arid o rlar qiziqishiga tayang an h o ld a b o sh q arilad i (y o 'n a ltirila d i). T ad b irk o r fo y d a sin in g
hajm ini ta rtib g a solish xaridorlar qiziqishi va to v a rn in g bozor­
da ra q o b a tb a rd o sh lig in i hisobga oluvchi so liq la r bilan am alg a
o sh irilad i.
B iznes-rejalashtirish - belgilangan tovarda obyektni rivoj­
lantirish bo'yicha tadbirkorlik va in v estitsiy a loyihalarini yo'lga
qo'yish bo'yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish va am alga
oshirish jarayoni.
175
Birja - qim m atbaho qog'ozlar (fond birjasi) yoki standartlar
va nam unalar asosida sotiladigan om m aviy tovarlar (tovar birjasi)
oldi-sotdisi am alga oshiriladigan m uassasa.
Bozor - tovar oldi-sotdisi va xizm at ko‘rsatishning talab, tak ­
lif va narx asosida shakllanuvchi iqtisodiy m unosabatlari tizimi.
Boss - korxona xo‘jayini, firma va tashkilotlar m enejm entchisi.
M enejm ent m e’yori - b itta boshqaruvchiga bo‘ysunuvchi
ishchilar miqdori.
Broker (ing.), m akler (nem is) - birja bitimlarida qatnashuvchi
o 'rta ch i, u m ax su s to 'lo v olgan holda m ijozlar hisobiga kafolat
asosida faoliyat yuritadi. B rokerning foydasi shartlashilgan komissiya to'lovi yoki tovar qiym atining kelishilgan foizi hisobidan shakllanadi.
B udjetlashtirish - korxona (AJ) va uning bo'lim lari budjetlarini (kirim va chiqim ro'yxatlarini) ishlab chiqish asosidagi m enej­
m ent uslubi.
V alyuta kursi - pul birligining qiym ati (narxi) yoki bir dav­
lat pul birligida ifodalangan aniq miqdori.
Veksel - qimmatbaho qog'ozning bir turi: yozilgan qarz majburiyati bo'lib, kreditorga vekselda ko'rsatilgan pul miqdorini aniqlangan m uddatgacha to 'lashni qarzdordan talab qilish huquqini be­
radi; oddiy veksel (boshqacha qilib aytganda - tra tta ) - bir shaxs­
ning (kreditor, trassa n t deb ataladi) boshqasiga (qarzdor, to'lovchi,
trassa t deb ataluvchi) 3-shaxsga (ko'rsatuvchi rem itent deb ataluvchi) aniqlangan pul sum m asini to'lash uchun yozm a buyrug'i; tijorat vekseli - qarzdorga garovga tovar qo'yish orqali beriladigan
veksel.
D epozit - saqlash uchun om onatga kredit m uassasasiga (bank,
o m o n at k a s s a la ri) q o 'y ila d ig a n pul v o sita si yoki q im m a tb a h o
qog'ozlar (aksiya, obligatsiya).
D ividend - AJ sof foydasi m iqdorining aksiyadorlar o'rtasida
ularning ulushi bo'yicha bo'linadigan qismi.
D iversifikatsiya - 1) investitsiya va boshqa resurslarni ish­
lab chiqarish va x izm at k o 'rsa tish faoliyatining turli sohalariga
bo'lib (tarqatib) yuborish orqali korxona (AJ, firma) tavakkalchiligini
kamaytirish; 2) tovar ishlab chiqarishni yangi sohalar bo'yicha oshirish.
176
D iller - faqat o 'zining tavakkalchiligi doirasida ishlaydigan,
o'z puliga qim m atbaho qog'ozlar sotib oladigan broker (m akler).
D iskontlash - korxonaning aniq vaqt m obaynida turli davrlardagi investitsiya va pul qo'yilm alarini dalillash uslubi.
Yopiq turdagi aksiyador jam iyati - aksiyalar faqat qatnashuvchilar (xodim lar) o 'rtasid a taqsim langan bo'ladi.
Zaxira (sug'urta) fondi - jam iyat qatnashuvchilari hujjatlarda o'rnatilgan, lekin ustav fondining kam ida 15 foizi miqdorida
aksiyadorlik jam yatida (ko'pincha M ChJda) tashkil etiladi. Zaxira fondi
ta ’sis hujjatida ko'rsatilgan miqdorda yillik ajratish asosida shakllanadi.
Ijara - m ulk egasi (ijaraga beruvchi) va m ulkni yollovchi
(ijarachi) o'rtasidagi kelishuv, unda ijarachi mulkni m ustaqil xo'jalik
faoliyatini y u ritish yoki m aqsadga erishish uchun m uddatli foydalanishga badalini to'lash (ijara haqini to'lash) asosida oladi.
Imij (m avqe) - korxona, AJ, firma, tovar va xizm atlarning
obrazi. Ularning bozordagi holati, firma markasiga sotib oluvchining
ishonchini ta ’minlaydi.
Imtiyozli aksiya - qo'yilgan foizni oldindan to'lashga kelishilgan
qim m atbaho qog'oz.
In vestitsiya - foyda olish m aqsadida korxona, AJ va firm aga
uzoq m uddatli pul qo'yilm asi.
Investor - pul qo'yuvchi, investisiyaga egalik qiluvchi.
Integratsiya - qandaydir qism lar va elem entlarning m aqsadli uyushm asi.
Inflyatsiya - qog'oz pullarning qadrsizlanishiga olib keluvchi
real talab ustidan pul m uom alasi kanallarining bo'lishi.
Ipoteka - ssuda olish uchun ko'chmas mulk (yer, qurilish va b.)
garovi.
Ip oteka ssu d a si (ip o tek a k r e d iti) - bank to m o n id an
ko'chm as mulkni garovga qo'yish asosida beriladigan pul ssudasi.
Ish vaq tin in g harakatlanuvchan grafigi - ishchiga bir
haftaga yoki bir oyga m o'ljallangan um um iy ish vaqti doirasida
o'zining ishda bo'lish vaqtini (m ajburiy ish soatlarini inkor etgan
holda) m ustaqil o'rn atish huquqini berishni nazarda tu tuvchi grafik.
Ishlab ch iq arish n i in ten siv o'stirish - tabiiy, m aterial,
moliyaviy va m ehnat resurslaridan oqilona foydalanish, zam onaviy
177
texnika-texnologiyalarni qo'llash asosida m ahsulot ishlab chiqarish
hajmini oshirish orqali ishlab chiqarishni rivojlantirish yo'li. Ishlab
chiqarishni intensiv rivojlantirish, uning sam aradorligini oshirish,
m ehnat unumdorligini oshirish, fond qaytimini ta ’minlash, tovarning
m ateria lg a b o 'lg an talabini kam ay tirish , u n in g sifatini oshirish
m a’nosida keladi.
Kadrlar attestatsiyasi (sin o v ) - m avjud (joriy) ishchi va
uning egallab tu rg an m ansabiga javobgarligini aniqlash (tekshirish).
Davriy tarzd a m axsus yig'ilgan a tte sta tsiy a kom issiyasi o'tkazib
turiladi.
Qiz (filia l) kom paniya - aksiyador mulki boshqa vositasining kam ida 50% iga egalik qiluvchi kompaniya.
K liring - o'zaro talab va m ajburiyatlarni hisobga olgan holda
naqd pulsiz hisob-kitob tizimi.
K om issiya - aniq savollar ishlab chiqish, tay y o rlash yoki
qandaydir funksiyani bajarishga xizm at qiladigan vazifa va organning jam oaviy tanlangan yoki tayinlangan boshqaruvchilari.
K om pensatsiya kelishuvi - te n g narxlarda tovar yetkazib
berishning o 'zaro ikki tom onlam a ko'rib chiqilgan roziligi. Tovar
ayirboshlash (barter) kelishuvlaridan farqli ravishda kom pensatsiya
kelishuvi majmuiy shartnom alar belgilash borasida, xususan, korxo­
na yoki to v arlar chiqarila boshlangandan so 'n g savdo m ahsulotlarini hisobga olgan holda «nou-xau»ni yo'lga qo'yish va korxonaga yangi texnologiyalarni kreditga yetkazib berish bo'yicha um u­
miy kelishuvlarni o'zida aks ettiradi.
Majmuiy yetkazib berish - texnologiyalarni yetkazib berish,
zaruriy texnik yordam ko 'rsatish bilan boshqa obyektlarni qurollantirish. Sotib oluvchi qiyin m ashinalar, texnologiyalar va boshqa
m exanizm larni yig'ishdagi m uvafaqqiyat bilan bir vaqtning o'zida
zarur texnik bilim lar va aniq m ahsulot ishlab chiqarish bo'yicha
tajriba egallaydi. M ajmuiy yetkazib berish odatda (butlovchi m ashina­
lar va texnikalarni) umumiy yollovchi yoki umumiy yetkazib beruvchi
hisoblanadi.
Kontrakt - kelishuv, rozilik.
Konsern - 1) bir m arkazdan boshqariladigan, lekin korxona
(firm a)lar bilan huquqiy m unosabatlarda m ustaqil bo'lgan uyush178
m a (m uassasa) shakli; 2) ishlab chiqarish xarakteriga ega bo'lgan
uyushm a. U o'z tarkibiga kiruvchi korxonalarni um um iy m enej­
m ent va moliyaviy nazorat bilan ta ’minlaydi.
Korporatsiya - o‘z qatnashchilarining qandaydir im tiyozlari
yoki qiziqishlarini himoya qilish maqsadida tashkil etilgan m uassasa.
Kredit - ssuda kapitalining harakat shakli. Tijorat, bank, dav­
lat va boshqa kredit turlari farqlanadi. Tashqi iqtisodiy aloqalarda
tijorat va bank krediti ommalashgan. Tijorat krediti turli xil kelishuvlarni am alga oshirishda odatda sanoat va savdo korxonalarida to­
v ar shaklida nam oyon bo'ladi. B ank krediti tovarlar im porti va
eksportini ham da turli obyektlar qurilishini kreditlashda bank orqali
namoyon bo'ladi.
K utish (kutilm a, taxm in ) - insonning qandaydir aniq ehtiyojini qondirish ehtim olini tushunib yetish.
Qo‘m ita - qandaydir vazifa va funksiyani bajarish uchun tanlangan yoki tay in lan g an boshqaruvchi shaxslar va bo'lingan vakolatlar ro'yxati.
Qo'shma korxona - korxona tashkil etishning bir shakli bo'lib,
u sheriklarning pay badallari asosida tashkil etilgan um um iy kapitalga ega bo'ladi. Sheriklar chet xo'jalik yurituvchi subyektlar, shaxs­
lar bo'lishi mumkin. Bunda foyda ulushlarga mos holda taqsimlanadi.
L izing - m ashina, texnologiyalar, tran sp o rt vositasi, ishlab
chiqarish qurollari ijarasi. U ijaraga beruvchiga v aqtincha bo'sh
turg an , foydalanilayotgan texnikadan foyda olish im koniyatini be­
radi, ijarachiga esa kichkina kapital qo'yilm asi bilan ishlab chiqarish­
ni boshlash yoki kengaytirish imkoniyatini beradi.
L itsenziya - rasm iy ruxsatnom a. Tijorat am aliyotida uning
asosiy tu ri kuzatiladi: eksport va im portga litsenziya va p aten t
litsenziyasi. Eksport va im portga lisen ziya aniqlangan tovar yoki
uning guruhlariga davlat boshqaruv organlari tom onidan beriladi,
bu tashqi savdo faoliyatining davlat nazorat shakllaridan biridir.
P a te n t l is e n z iy a s i - qandaydir k ashfiyotning egasi tom onidan
foydalanish uchun sotib oluvchiga m a’lum vaqt uchun beradigan
ru x satn o m a.
M arketing - korxona yoki firma m enejm ent faoliyatining bo­
zorga yo'nalishini t a ’m inlovchi usullar tizimi. X aridorlarning real
179
talab va ehtiyojlarini hamda korxonaning ishlab chiqarish imkoniyatlarini o'rganadi.
M as’u liyati cheklangan jam iyat (M ChJ) - kapital yig'ish
shakli. Bu jam iyat qatnashchilar hujjatlarini aniqlaydigan ulush va
hajm ga taq sim langan u stav fondiga ega bo'lishi kerak. Jam iyat
qatn ash ch ilari tash k ilo t foydasidan dividend oladilar. U lar faqat
o'zlarining mulklari va pul qo'yilmalari ish doirasidagina majburiyatni
o'z bo'yniga oladilar. Jam iyatning har bir qatnashchisi ustav fondidagi o'z ulushiga mos holda ovozlar miqdoriga ega bo'ladi.
M a’m uriyat - o'ziga berilgan vakolat (huquq) doirasida kor­
xo n a v a ta s h k ilo tn in g b o sh q aru v in i am alg a o sh iru v ch i ijodiyboshqaruv organi.
M ehnat jam oasi - tashkilotda faoliyat yurituvchi xodim lar
uyushm asi.
M ehnat shartnom asi - ishga kirishni xohlovchi ishchi va
xizm atchilar bilan ishga oluvchi korxona m a’m uriyati o'rtasidagi
kelishuv, rozilik.
M ehnatni ilm iy tashkil etish - ishlab chiqarishga tizimli
joriy qilinadigan ilm-fan yutuqlari va ilg'or tajribalarga asoslangan
m ehnatni tashkil etish, u eng yaxshi texnika va odam larni bitta
ishlab chiqarish jaray o niga y ig 'ish g a im kon beradi, m aterial va
m ehnat resurslaridan eng sam arali foydalanish ham da ishlab chiqa­
rish faoliyatining uzluksiz borishini ta ’m inlaydi, inson sog'lig'ini
saqlashga yordam beradi.
M eh n atn in g vazifaviy taq sim lan ish i - alohida ishchilar
gurihi, ularning jam oat faoliyatidagi vazifalariga qarab taqsim lash.
M onitoring - tizim yoki obyekt holatini kuzatish, baholash,
bashorat qilish, uning faoliyatini nazorat qilish. M onitoring korxonaga m os holda korxona faoliyatining turli sohalariga oqib keluvchi
jaray o n lar haqidagi ishonchli va vaqtidagi axborotlar boshqaruv
apparatini to'liq ta ’m inlashi uchun chiqarilgan.
M otivatsiya - insonni aniq m aqsadlarga erishish va o'z ehti­
yojlarini qondirish uchun h arakatga undovchi am aldagi ichki va
tashqi kuchlar m ajm ui.
M uhandislik (in jin irin g ) - oldindan olib boriladigan tadqiqotni amalga oshirish bo'yicha majmuiy ish, texnik-iqtisodiy asoslar180
ni tayyorlash, loyiha hujjatlarini yig'ish, ishlab chiqarish va m enej­
m entni tashkil etish, texnologiyani ishga solish ham da tayyor mahsulotlarni sotish bo'yicha tavsiyalar tayyorlash.
Nazorat paketi - egasini (aksiyadorni) aksiyadorlik jam iyatida am aldagi hokim iyat (ovozlarning ko‘pligi) bilan t a ’m inlovchi
aksiya ulushi.
Nizom (u sta v ) - tashkilotlar, korxona (A J)ning yuridik maqomini belgilovchi ta ’sis hujjatlaridan biri. Nizom m azkur tashkilot­
ning ta ’sischilari tom onidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi.
Nomdor aksiya - egasi faqat fuqaro bo'lgan aksiya.
«Nou-xau» - ilmiy, texnik, ishlab chiqarish, m a’muriy, moliyaviy,
tijorat va boshqa xalq boyligiga aylanm agan xarakterdagi turli xil
bilim va tajribalar yig'indisi (majmui). Bu bilim va maxoratlar texnika
sohasida odatda chizmalar, qarorlar, tajriba natijalari, formulalar, hisobkitoblar, usullar, yo'riqnomalar, texnik xususiyatga ega bo'lgan huj­
jatlar, kom pyuter uchun dasturiy ta ’minot va tijorat sohasida mijozlar
va yetkazib beruvchilar kartotekasi, sotish va om m alashtirishning
usul va shakllarini hujjatlashtirish, moliyalashtirish m a’lumotlari, rek­
lama usullari va xodimlarni o'qitish ko'rinishida namoyon bo'ladi.
Oddiy aksiya - AJ darom adlarining o'lcham lariga bog'liq holda
tebranib turuvchi asoslangan qim m atbaho qog'oz.
«Oltin» aksiya - aksiyadorga dividend (foyda) olish va ovoz
berish huquqini beradi, AJ nizom ining o'zgarishi, AJ ni qayta tashkil
etish va likvidlashtirish, AJ mulkini sotish va ijaraga berishni o'z
ichiga oladigan aksiyadorlar yig'ilishi qarorida 3 yil m uddatli taqiqlash
huquqini m ulk egasiga beradi. «Oltin» aksiyalarni chiqarish haqidagi
qarorni Davlat qabul qiladi va uning egasi faqat davlat bo'lishi mumkin.
O rgtexnika (ta sh k iliy tex n ik a ) - chizm a ishlari, hisobkitob operatsiyalari, hujjatlarni tayyorlash, ularni ko'paytirish, qayta
ishlash, saqlash, avtom atik qidirish va boshqalar uchun texnik vositalar m ajm ui. U ning tarkibiga yozuv m ashinkalari, fakslar, kartotekalar, nusxa olish apparatlari, chizm a priborlari, elektron hisoblagichlar, mikro EHM , telefonlar va boshqalar kiradi.
Ofis - idora, kanselyariya (yozuv chizuvlar) xizm ati binosi.
Ochiq turdagi aksiyador jam iyati - bunday jam iyat aksiyalari ochiq turda sotiladi.
181
R ag'batlantirish - tashkilot oldida tu rg an m asalani yechishda
kishining urinishi, harakati, m atonati va halolligiga maqsadli yon­
d ash ish .
Reyting - biror narsani biron bir sinfga, razryadga yoki toifaga
kirishini aniqlash, baholash.
R eklam atsiya (sh ik o y a t, d a ’v o ) - xaridorning (buyurtm achining) sotuvchiga (ta ’m inotchiga) kelishuv shartlari, standartlar va texnik sh artlar bo'yicha tovar sifatining javob berm asligi
yoki shartnom a bo'yicha m ajburiyatlarni bajarm aganligi yuzasidan
shikoyati. Shartnom a bo'yicha reklam atsiya qilish uchun tovarning
miqdori, sifati, yetkazib berish m uddati, kafolat davri va boshqalar
kabi reklam atsiya predm etiga bog'liq holda farqlanuvchi aniq muddatlar va qonun-qoidalar o'rnatiladi. R eklam atsiya ikki tom onlam a
m ustaqil ravishda narxlarni pasaytirish, zararlarni qoplash, aniqiangan kam chilik va yetishm ovchiliklarni bartaraf etish yo'li bilan
hal etilish m um kin. R eklam atsiya bilan bog'liq bo'lgan kelishmovchiliklarni hal etish n in g iloji bo'lm aganda reklam atsiyani ko'rib chiqish uchun xo'jalik (hakam lik) sudiga topshiriladi.
R enta - o 'z egasidan tadbirkorlik faoliyatini talab qilmaydigan darom ad turi.
R en tab ellik - k o rx onaning m uhim iqtisodiy sam aradorlik
ko'rsatkichlaridan biri. O lingan foydani asosiy va aylanm a vositalarga qo'yilm aning hajm i bilan solishtirish o'lcham i aniqlanadi.
R isk - korxona (A J) rejalari va budjetini am alga oshirish
noxushliklari (m uvaffaqiyasizliklari)ning yuzaga kelish ehtimoli.
S an ksiya - o 'rn a tilg a n m e ’yor va qonun-qoidalar bo'yicha
shartnom ani buzuvchiga qo'llaniladigan harakat shakli.
Sanoat m ahsulotlari jism oniy hajm ining indekslari m ahsulotlar narxining inflyatsiyaviy o'sishini hisobga olm agan holda
ishlab chiqarish hajm ining o'zgarish ko'rsatkichlari.
Servis - xizm at, xizm at ko'rsatish.
Tadbirkor - tashkilotga foyda keltiradigan ish beruvchi.
Tashabbuskorlik - tadbirkorlik, yaratuvchanlik, tajribachilik.
T ashxis - o b y ek tning texnik, iqtisodiy, ijtim oiy, moliyaviy
holatini tahlil (tadqiq) qilish. U ning «nozik jihatlari»ni aniqlash va
optim al qaror qabul qilish uchun olib boriladi.
182
Test - bir shax sg a psixologik va shaxsiy xu susiyatlar, shu
jum ladan, bilim, fikrlash va m alakani baholash imkonini beradigan
standartlashtirilgan m asalalar va natijalar. M enejm entda te st ishchin in g egallab tu rg a n vazifasiga yaroqliligini tek sh irish uchun
o'tkazilishi m um kin.
Transfer bahosi - aksiyadorlik jam iyatlarining bo'linm alari,
filiallari yoki nazoratidagi firm alar o'rtasidagi am alga oshiriladigan
kelishuvlar bahosi (narxi).
Franko - o'z riski va o'z hisobidan tovarni sh artn o m ad a
kelishilgan aniq joyga yetkazib berishni sotuvchining zim m asiga
y uk latad ig an so tu v sh arti. F ran k o n in g quyidagi tu rlari m avjud:
T a’m inotchining Franko-zavodi jo 'n atish stansiyasi (bekati), Frankovagoni (kem a) qabul qilish bekati (port), Franko-ombori va boshqalar.
Hakam lik sudi - kelishuvchi tom onlar (korxonalar, AJlari)
o'rtasidagi kelishm ovchilikni hal etish uchun yig'ilgan sud.
Xedjerlash - kelgusi davrda tovarlar yetkazib berish (sotish)ni
nazarda tutadigan shartnom a va tijorat operatsiyalari bo'yicha narx­
lar o'zgarishidagi riskni su g 'u rta la sh . X edjerlash fyuchers shartnom asi asosida kutilayotgan xaridlar (sotuvlar) yo'li bilan birjada
am alga oshiriladi.
X olding kom paniyasi - boshqa firma va kom paniyalarning
aksiya paketiga ular faoliyatini boshqarish va nazorat qilish m aqsa­
dida egalik qiluvchi kom paniya. Xolding kom paniyasining ikki turi
farqlanadi: belgilangan funksiyalarni bajarish uchun tashkil etilgan
haqiqiy xolding va aniq tadbirkorlik faoliyati (sanoat, savdo, tra n s­
port, moliya-kredit va boshqalar) bilan ham shug'ullanuvchi aralash
xolding.
Xulq - qandaydir m aqsadga erishishga qaratilgan faoliyat.
Xo‘ja lik m exan izm i - iqtisodiyotni b oshqarishga yordam
beradigan iqtisodiy d astak va rag 'b atlar hamda tashkiliy shakllar
m ajm ui va birligi. X o'jalik m exanizm i rejalash tirish , boshqaruv
usullari, baholar, m oliyaviy va kredit dastaklari, m eh n atg a haq
to 'lash shakllari va boshqa iqtisodiy rag'batlarni o'z ichiga oladi.
Erkin ayirboshlash valyutasi - boshqa chet el valyutalariga
erkin va chegaralanm agan holda ayirboshlanadigan valyuta. U to'liq
ichki va tashqi o'z holatiga qaytariluvchanlik, y a ’ni m ahalliy kom183
paniya va shaxslarga qanday bo'lsa, chet el kompaniya va shaxslariga
ham shunday bir xil bo'lgan ayirboshlash rejim iga ega.
Yuridik shaxs - xo'jalik yuritishida alohida m ulkka va uni
boshqarish huquqiga ega bo'lgan tashkilot, u bu m ulkka javob
beradi, mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqga ega bo'lishi, majburiyat
olishi, sudda d a’vogar va javobgar bo'lishi m um kin. Yuridik shaxs
m ustaqil balansi va sm etasiga ega bo'lishi shart.
184
KEYS
K orxonada ishlab chiqarishni sam arali boshqarishni qanday
t a ’m inlash m um kin?
Berilgan keysn in g m aqsadi: korxonalar faoliyatini to 'g 'ri
tashkil qilish va faoliyatni tashkil etishda sam aradorlik darajasini
ko 'tarish .
K u tilayotgan n atijalar: korxonalar faoliyatini o 'rg a n g a n
holda bilimni ch u q urlashtirish, m oliyaviy tahlilni baholash, m ahsulotlarning raqobatbardoshlik tahlilini o'rganib chiqish va berilgan
m uam m olarni yechish.
Keysni muvaffaqqiyatli yechish uchun talabalar quyidagi nati­
jalarg a erishishlari lozim: iqtisodiy bilim, tovar siyosati va tovar
nom enklaturasi, bozorda tovarni joylashtirish, ishlab chiqarish sam aradorligi va boshqarish sam aradorligi.
U shbu keys iqtisodiyotdagi korxonaning real faoliyati asosida
ishlab chiqilgan.
Keysda ishlatilgan m a’lum otlar m anbai quyidagilardan iborat:
«Toshkent yog‘-moy kombinati» qo'shma korxonasining 2005-2007-yillardagi moliyaviy hisoboti balansi, korxonaning nizomi, Toshkent
viloyati qishloq xo'jaligining statistik m a’lum otlari.
M azk u r keys xo'jalik tadqiqotlari asosida syujetsiz toifaga kira­
di. H olat korxonaning tahliliy ko'rsatkichlari asosida tuzilgan. Keys­
ning obyekti «Toshkent yog'-m oy kom binati» qo'shm a korxonasi
hisoblanadi. U shbu keys m a’lum otlar va dalillar asosida ishlab chi­
qilgan. U tuzilm aviy va k atta hajm dagi keys hisoblanadi.
Didaktik m aqsadlarga ko'ra keys tahlillarni o'rgatish va korxo­
na faoliyati sam aradorligini oshirishni baholash hisoblanadi. Shu
sababdan, keys m uam m osining shakllanishi va tuzilishi uning masalasi yechim ida algoritm va tahlil asosida ishlab chiqilgan.
U sh b u k ey sd an «M enejm ent», «B ozor n azariy asi» , «Ishlab
chiqarish m enejm enti», «Tadbirkorlik asoslari» va «Kichik biznes»
fanlarining m ashg'ulotlarida foydalanish m um kin.
185
KIRISH
Respublikam iz hukum atining faoliyat ko'rsatayotgan va yangi
tashkil qilinayotgan qo'shm a korxonalarni har tom onlam a qo'llabq u w a tla s h siyosati hozirgi vaqtda, ayniqsa, viloyatlarda iqtisodiy
infratuzilm ani ishbilarm on tadbirkorlar tom onidan takom illashti­
rish va qo'shim cha m ahsulot ishlab chiqarish uchun qulay imkoniyatlar yaratm oqda.
Ko'p x arajatlar talab qilinishiga qaram ay, ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlarini ko'paytirish qo'shm a korxonalar oldida turgan
dolzarb vazifalardan en g asosiysi hisoblanadi.
Quyidagi m a’lum otda «Toshkent yog'-m oy kom binati» qo'shm a
korxonasining ish faoliyati haqida asosiy tush u n ch alar, qo’shm a
korxonada m eh n at qiluvchi m u tax assislar, chiqarilayotgan mahsulotlar va boshqa m a’lum otlar berilgan.
U shbu keysda korxonaning m oliyaviy faoliyati tahlil qilingan
bo'lib, korxonalarda tovar assortim entini ishlab chiqish, ularni bo­
zorda joylashtirish, tovarlar nom enklaturasi bilan ishlash va to v ar­
lar strategiyasini ishlab chiqish m uam m olarini hal etishga ham da
ularning yechilishiga yordam beradi.
Keysda m asalaning yechimi orqali quyidagi natijalarga erishish
m um kin:
- m azkur m avzu bo'yicha bilimni chuqurlashtirish;
- individual va guruhlarda muammoning yechimi tahlili va qaror
qabul qilish;
- ko'nikm alarni ishlab chiqish;
- m antiqiy fikr yuritishni jonlantirish;
- m ustaqil qaror qabul qilish ko'nikm alariga ega bo'lish;
- o'quv m a’lum otlarni o'rganish darajasini tekshirish;
- tovar strategiyalarini ishlab chiqish yo'llari.
1.
«Toshkent yog'-moy kombinati» qo'shma korxonasiga
iq tisod iy tavsifnom a
« T o sh k en t y o g '-m o y ko m b in ati» O A J q o 'sh m a k o rx o n a si
O ’zbekiston R espublikasi Davlat mulkini boshqarish va tadbirkor186
likni qo'llab-quvvatlash D avlat qo‘m itasining (hozirgi Davlat mulki
q o 'm ita s i) 1994-yil 2 4 -iyundagi 388-P O -sonli b u y ru g 'i asosida
«Toshkent yog‘-moy kombinati» OAJni davlat tassarufidan chiqarish
y o ‘ii bilan tuzilgan. Aksiyadorlik jam iyati 2003-yiM ng 18-iyunidagi
1055-sonli oldi-sotdi sh artn o m asig a binoan «Toshkent y o g ‘-moy
kom binati» OAJ ak siyalarining 6 2 .45% xorijiy in v esto r tom oni­
dan sotib olinganligi asosida xorijiy sarm oyali korxona m aqom iga
ega bo'ldi. Yuqori tashkiloti «Oziq-ovqat va y o g ‘-moy» uyushm asi
hisoblanadi. Jam i 5 m arta aksiyalar chiqarilishi am alga oshirilgan.
2007-yil 1-yanvarda aksiyalar quyidagicha taqsim langan: O ’zbekiston
Davlat mulki 10% ; «O’zyog'-m oy va oziq-ovqat» sanoat uyushm asi
15 % ; erkin savdoda 8 % ; m ehnat jam oasi a ’zolarida 4 % ; Beglone
Investm ent C om pany E stablishm ent 62.45% .
Kom binat faoliyatining asosiy maqsadi foyda olish hisoblana­
di. K o rx o n an in g aso siy vazifasi p a x ta c h ig itin i q ay ta ish lash ,
O ’zbekiston va tashqi bozorni kam xarajatli hamda yuqori sifatli yog'
m ahsulotlari (tozalangan o'sim lik yog‘i, m ayonez, m argarin) bilan
to ‘yintirish, shuningdek, m argarin va sovun ishlab chiqarish uchun
xom ashyo xisoblangan solam as ishlab chiqarish hisoblanadi.
«Toshkent yog'-moy kombinati» OAJ O ’zbekiston-Lixtenshteyn
qo'shm a korxonasi xo'jalik faoliyatining tahlili shuni ko‘rsatadi-ki
bu korxonaning m uvaffaqiyatlari bilan bir qatorda xom ashyo bilan
t a ’m inlash, ishlab chiqarish va sotish faoliyati bilan bir qancha
m uam m olar mavjud.
Bugungi kunda «Toshkent yog'-moy kombinati» OAJda quyida­
gi asosiy m ahsulotlar: paxta yog'i, m argarin, mayonez, tozalangan,
qadoqlangan o'sim lik yog'i ishlab chiqariladi.
2.
«T oshkent y o g ‘-m oy k o m b in ati» qo'shm a korxon a sin in g boshqaruv tizim i haqida m a’tum ot
T ashkilotning boshqaruv tuzilishi:
«T oshkent y o g'-m oy kom binati» q o 'sh m a korxonasi yuridik
sh a x s m a ’q o m ig a eg a bo 'lib , d a v la t to m o n id a n b o sh q arilad i.
«Toshkent yog'-moy kombinati» qo'shm a korxona bo'lganligi sababli,
«Toshkent yog'-m oy kom binati» qo'shm a korxonasining 2000-yil187
da tasdiqlangan va T oshkent viloyati Toshkent tum ani hokim ining
2000-yil 10-mayidagi 305-sonli qarori bilan ro'yxatdan o'tgan nizom ining «v» bandiga asosan ish yuritiladi. «Toshkent yog‘-moy kom ­
binati» qo‘shm a korxonasi N izom ining «v-17» bandida yozilishicha,
qo'shm a korxonaga 25 yoshga to'lgan, iqtisodiyotda tegishli malaka va ish tajrib asig a eg a bo'lgan, m uom alaga layoqatli xo'jalik
a ’zolaridan biri rahbarlik qilishi m um kin.
«Toshkent yog‘-m oy kom binati» qo‘shma
k orxonasining boshqaruv shakli
188
3.
«Toshkent yog‘-moy kombinati» qo'shma korxonasin in g m arketing tadqiqotlari haqida m a’lum ot
3.1.
Marketing tadqiqotlari tizim ida iste’molchilar xattih arakatini o'rganish
M ark etin g tadqiqotlari tizim ida iste ’m olchilar xatti-harakatini
o'rganish m uhim aham iyat kasb etadi. Iste ’molchi o ‘ta m urakkab
shaxs sanalib, uni o'rganishda potentsial is te ’m olchilarning hozir­
gi va kelgusidagi zaruriyatlarini, ehtiyojlari va istaklarini o'rganuvchi
iqtisodiy usullar tizim i, did va istaklaridagi o'zgarishlarga, umum an bozorda is te ’m olchining xatti-harakatiga ta ’sir qiluvchi omil­
larni aniqlash, qondirilmagan ehtiyojlari sababini aniqlash psixologik
usullar yordam ida am alga oshiriladi.
Is te ’molchi tom onidan tovarni baholash ikkita bosqich orqali
am alga oshiriladi:
1. M aslou nazariyasiga ko'ra, ehtiyojlar m uhim ligi darajasiga
ko'ra. M otivlik holati qanchalik yuqori pog'onada bo'lsa, shunchalik tovar tavsiflarining yashash uchun zarurligi yuqori bo'ladi.
2. I s t e ’m olchi sh ax siy x u su s iy a tig a aso sa n b itta m otivlik
pog'onasida yotuvchi tovar tavsiflarining ierarxiyasiga ko'ra.
Biz o 'rg an ay o tg an tarm oq m ahsulotlari, y a ’ni g o 'sh t va su t
m ahsulotlari ikkala bosqichda ham yuqori o'rinlarni egallaydi.
Shu boisdan, biz o'z tadqiqotlarim izda ushbu holatni hisobga
olgan holda, g o 'sh t va sut m ahsulotlari iste ’m olchilarining o'zlarini
tutishlarini o'rganishda tanlab kuzatish, anketa-so'rov usullaridan
foydalandik.
H ozirgi zam on m arketingida shaxsiy tavsiflar va is te ’molchi
x a tti-h a ra k a tin in g b o g 'liqligiga aso slan g a n p six o -jo 'g 'ro fiy segm en tatsiy a usuli k en g qo'llaniladi. S huni t a ’kidlash joizki, biz­
n in g am aliyotim izda oziq-ovqat m ahsulotlari bozorida iste’m olchilar
x a tti-h a ra k a tin i tadqiq e tish borasidagi u slu b iy o tlar va zaruriy
m a’lum otlar yetarlicha em as.
Tadqiqot jarayonida ovqatlanishga um um iy tarzda m unosabat
m a s a la s id a g i sa v o lg a jav o b b e ris h s o 'ra lib , a lo h id a m a x su s
so'rovnom a ishlab chiqildi va yuzm a-yuz usulda so'rov tashkil etildi.
189
U shbu usul respondentga bevosita m urojaat qilib, uning xulq-atvori,
h arak atd an k o ‘zlangan niyatlari, o 'tg a n davrda qilgan va hozir
qilayotgan ishlari, kelajakka m o'ljallangan rejalari to ‘g ‘risida batafsil
m a’lum ot olish im konini beradi. Ayniqsa, kishining his-tuyg‘ulari,
kechinmalari, harakat motivlari to ‘g ‘risida m a’lumot to'plash kerak
bo'lganda bu usul sam arali hisoblanadi.
T adqiqotning m uvaffaqiyatli chiqishi, avvalo, tayyorgarlik ishlarining sifati, ekspertlar (respondentlar) bilim darajasi, natijalarga
ishlov b e rish d a q o 'lla n ila d ig a n u su l v a b ah o lash m ezo n la rig a
bog'liqdir. E ’tiborli tom onlardan biri shundaki, birinchi navbatda
tadqiqotchi o'z m aqsadini to 'g 'ri yo'naltira bilishi va savollarning
sodda bo'lishiga erishishi lozim bo'ladi. Tadqiqotchi respondentga
savol berishdan oldin o'zi bir nechta savollarga javob topishi zarur
bo'ladi. Ular quyidagicha:
savolni kim ga yoki kim larga bermoqchi;
respondent savollarga javob berishni xohlaydim i yoki yo'qmi;
respondent qo'yilgan savollarga javob bera oladimi yoki yo'qmi;
respondent haqqoniy javob berishi uchun savollarni qay yo'sinda,
qay tarzda va qay shaklda berish kerak;
Ekspertlarga talabgorlikka to'g'ri kelishini tahlil qilishning usullaridan biri m axsus an k eta (so ‘rovnom a)larni tayyorlash hisoblanib,
unda k o 'rsa tilg a n sav ollarga javob bera borib, talab g o r chuqur
bilimdonligini ham da analitik qobiliyatini nam oyon etm og'i lozim.
Olingan javoblarni baholash uchun sonli shkaladan foydalaniladi.
Tadqiqot davom ida Toshkent viloyati va Toshkent shahridagi
oziq-ovqat m ahsulotlari iste ’m olchilarining xatti-harakati m otivini
o 'rg a n ish g a kom pleks holda yondashildi. M a rk etin g tadqiqotlari
tasodifan tushib qolgan telefon abonentiga so'rovgina em as, balki
a n k e ta -s o 'ro v , fu q a ro la rd a n in te rv y u olish h am d a o ziq-ovqat
do'konlaridagi xaridorlarning o'zlarini tu ta bilishlarini tanlab kuzatish bo'yicha muallif tom onidan ishlab chiqilgan m axsus uslubiyot
asosida olib borildi. R espondentlarga ko'plab savollar berilib, ular
orasida 8 tasi asosiy hisoblandi. Tadqiqot tash ab b u s va bog'liq
bo'lm agan tavsifga egadir.
Tadqiqot jarayonida 10 turdagi iste’molchilar guruhi ajratildi.
Ularni biz ovqatlanishga um um iy tarzdagi m unosabati nuqtai-nazari190
dan quyidagicha nomladik: «ratsionalistlar», «ochlar», «pozitivistlar»,
«gurmanlar», «ritualistlar», «topqirlar», «erkinlik shaydolari», «oshxonani yoqtirm aydiganlar», «kashshoflar», «aniqlay olm aydiganlar».
R espondentiarga so ‘rovnom ada ko'rsatilgan: «O vqat-Ьи...» savoliga javob berish talab etildi.
O lingan m a ’lu m o tlarga qayta ishlov berishda «ekspert-om il»
m atritsasi tuzilib, unga h ar bir ekspert tom onidan so'rov varag'ida
qo'yilgan javoblar qo'yiladi.
Olingan m a’lum otlar yog' m ahsulotlari bo'yicha m arketing strategiyasini ishlab chiqishda m uhim aham iyatga ega bo'lib, quyidagi xulosalarga olib keladi:
is te ’moichi bozorda erkin tanlash huquqiga ega;
turli oziq-ovqat iste ’m olchilarining ushbu m ahsulotlarni qabul
qilishlaridagi xususiyatli tom onlarni - g o 'sh t va su t m ahsulotlariga talab va taklifni shakllantirishda m axsus m ark etin g uslublari
qo'llashni talab etadi;
bozor m unosabatlariga o'tish daromad bo'yicha aholining tabaqalanishiga olib keladi;
o 'tish davrida jam iyatdagi o 'z g arish lar ham da is te ’m olchilar
xatti-harakatlaridagi o'zgarishlarni hisobga olish har bir m arketing
strategiyalarini ishlab chiqish asosi hisoblanadi.
Olingan natijalar yog' m ahsulotlari iste ’m olchilarining psixologik
suratini yaratish imkonini beradi.
Shunday qilib, yog' mahsulotlari bozori kon’yunkturasi va undagi is te ’m olchilarining xatti-harakatini o'rganish shu xulosaga olib
keladi-ki, iste ’mol bozori yog' m ahsulotlariga to'yinm agan, ularni
is te ’m olchilarga o'z vaqtida sam arali yetkazib berish tashkil etilmagan, bunga tizimli yondashuv amalga oshirilmagan, ishlab chiqarilayotgan m ah su lo t asso rtim en ti k en g em as, is te ’m olchilar m ahsulotlarning iste’mol qiymati bilan bog'liq bir qancha sifat tavsiflariga yuqori talab qo'ym oqdalar.
H ar bir xo'jalik o'z mijozlarini tahlil qilish yo'li bilan, oldiga
qo'yilgan m aqsadlardan kelib chiqqan holda, m ijozlar bozorining
is te ’mol bozori, ishlab ch iq arish bozori, v o sitach i sa v d o g a rla r
bozori, davlat m uassasalari bozori va xalqaro bozor kabi turlaridan qaysi birida faoliyat yuritishni hal qilishi lozim. Yog' mahsulot191
lari ishlab chiqarish bilan shug'ullanuvchi xo'jaliklar faoliyatining tahlili
shuni ko‘rsatadi-ki, hozirgi paytda ular, qoidaga ko'ra, raqobatchilar
faoliyati tahlili bilan shug'ullanm aydilar. U larning ko'pchiligi esa
oziq-ovqat m ahsulotlari bozorida raqobat borgan sari kuchayib borayotgan bo‘isa-da, o‘z raqobatchilarini ta ’nimaydilar ham. Shu sabab­
li bugungi kundan boshlaboq m azkur xo'jaliklar am aliyotiga raqo­
batchilar x atti-harakatlariga javob qaytarish usullarini ishlab chiqishga imkon beruvchi raqobatchilar faoliyatini tahlil qilish usullarini
joriy etish kerak. O ’zbekiston Respublikasi va uning mintaqalari uchun
raqobatchilar faoliyatini tahlil qilishning to'liq uslubiyoti hali ishlab
chiqilm agan. Shu sababli m avjud tadqiqotlar va bizning takliflarimizni inobatga olgan holda tahlil qilishning blok-sxemasini tavsiya
qilamiz.
M uom ala doiralarini ko'rib chiqish m arketing m uhiti tuzilm a
tavsifining zaru r tarkibiy qismidir. Gap shundaki, yog1 m ahsulot­
lari ishlab chiqaruvchi h ar bir korxona quyidagi guruhlarga birlashtirilishi m um kin bo'lgan m uom ala doiralari qurshovida faoliyat
yuritadi:
birinchidan, moliyaviy tashkilotlar (tijorat banklari, fond birjalari,
aksiyadorlar, brokerlik firm alari);
ikkinchidan, davlat tashkilotlari va m uassasalarining m uom ala
doiralari (xo'jalik faoliyatiga m a’m uriy usullar bilan ta ’sir ko'rsatuvchi guruhlar);
uchinchidan, om m aviy axborot vositalarining m uom ala doiralari
(gazeta, jurnal, radio va televidenie);
to'rtinchidan, fuqarolarning xatti-harakat guruhlari (jam oatchilik, iste ’m olchilar huquqini him oya qilish jam iyati);
beshinchidan, m ahalliy m uom ala doiralari;
oltinchidan, tum an, shahar va qishloqlar aholisi misolida keng
xalq ommasi;
y ettinchidan, ichki m uom ala doiralari (xo'jalikning ishchi va
xizm atchilari).
Harakatdagi korxonalar o'zgaruvchan bozor iqtisodiyoti sharoitida o'z yashovchanligini t a ’m inlash m aqsadida kuchli va ojiz tom onlarini har tom onlam a tahlil qilishi lozim. U shbu tahlilni am alga
oshirish uchun SW OT-tahlil usulidan foydalaniladi.
192
U shbu u su lg a asosan, korxonaning kuchli (S ) va ojiz (W )
tom onlari, im koniyatlari (O) va xavflari (T) aniqlanadi.
3.2.
«Toshkent yog'-m oy kom binati» qo‘shm a korxon asin in g raqobatbardoshlikka qaratilgan tizim i
«Toshkent yog'-m oy kom binati» qo'shm a korxonasining raqo­
b atb ard o sh lik k a q aratilg a n tizim idan k o 'rin ib turibdiki, tahlilni
am alga oshirish bozorda raqobatchilarning egallab tu rg an o'rni va
u larn in g ahvolini aniq lashga qaratilgan chora-tadbirlarni am alga
oshirish uchun zarur bo'lgan identifikatsiya, miqdor va sifat baholari
tizim ining uch bosqichini qam rab olishni ko'zda tutadi.
M uom ala doiralarini ko'rib chiqish m arketing m uhitining tuzil­
m a tavsifining zaru r tarkibiy qismidir. G ap shundaki, yog* mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi har bir korxona quyidagi guruhlarga
birlashtirilishi mumkin bo'lgan m uomala doiralari qurshovida faoliyat
yuritadi:
birinchidan, moliyaviy tashkilotlar (tijorat banklari, fond birjalari,
aksiyadorlar, brokerlik firm alari);
ikkinchidan, davlat tashkilotlari va m uassasalarining m uom ala
doiralari (xo'jalik faoliyatiga m a’m uriy usullar bilan t a ’sir ko'rsatuvchi guruhlar);
uchinchidan, om m aviy axborot vositalarining m uom ala doiralari
(gazeta, jurnal, radio va televidenie);
to 'rtinchidan, fuqarolarning xatti-harakat guruhlari (jam oatchilik, iste ’m olchilar huquqini himoya qilish jam iyati);
beshinchidan, m ahalliy m uom ala doiralari;
oltinchidan, tum an, shahar va qishloqlar aholisi misolida keng
xalq om m asi bo'lib, uning ichki m uom ala doiralari (xo'jalikning
ishchi va xizm atchilari).
Harakatdagi korxonalar o'zgaruvchan bozor iqtisodiyoti sharoiti­
da o'zlarining yashovchanligini ta ’m inlash m aqsadida kuchli va ojiz
tom onlarini har tom onlam a tahlil qilishlari lozim bo'ladi. U shbu
tahlilni am alga oshirish uchun SWOT-tahlil usulidan foydalaniladi.
U shbu usulga asosan, korxonaning kuchli (S ) va zaif (W ) tom on­
lari, im koniyatlari (O) va xavflari (T) aniqanadi.
193
3.3. «Toshkent yogSm oy kom binati» qo'shm a korxon asin in g raqobatbardosh m ahsulot turi, nom i va hajmi
«Toshkent yog‘-moy kom binati» qo'shm a korxonasining hozirgi
kunda ko'p tarm oqli faoliyat bilan shug'ullanib, ishlab chiqariyotgan m ahsulot turlari 15 xildan ortiq.
«Toshkent yog'-moy kombinati» qo'shm a korxonasining 2006-yil
birinchi yarim yilligida o 'tg a n yilning shu davrigacha m ahsulot
ishlab chiqarish hajmi 1,8 % ga oshgan.
«Toshkent yog'-m oy kom binati» qo'shm a korxonasining asosiy
raqobatbardosh m ahsulotlari quyidagilar:
- paxta yog'i;
- m argarin;
- m ayonez (tozalangan);
- qadoqlangan o'simlik yog'i mahsulotlari shular jaumlasidandir.
3.4. «Toshkent yog'-m oy kom binati» qo‘shm a korxo­
n asin in g 2 0 0 5 -2 0 0 7 -y ilg i m oliyaviy h olati ta h lili
«Toshkent yog'-moy kombinati» OAJ yirik korxona hisoblanib, bu
yerda 1163 ishchi xodimlar ishlaydi. Hozirgi kunda ushbu kombinatda:
m a’muriy-boshqaruv xodimlari 97 ta; mutaxassislar 197 ta; xizmatchilar 4 ta; ishchilar 935 ta. 2007-yilda kombinatda 1145 ishchi xodimlar
ishlagan. 2006-yil holati bo'yicha bo'yicha: m a’muriy-boshqaruv xodim­
lari 88 ta; mutaxassislar 122 ta; xizmatchilar 4 ta; ishchilar 931 ta.
Rahbar va m utaxasislar birgalikda injener-texnik xodimlar (ITX) deb
yuritiladi. H ar bir korxona o'ziga xos ishlab chiqarish strukturasiga
ega. Boshqarishning maqsadlari, funksiyalari, vazifalari, obyektlari va
organlari uning tashkiliy strukturasini belgilab beradi. Boshqaruvni
tashkil etish qanchalik mukammal bo'lsa, ishlab chiqarish jarayoniga
ta’sir o'tkazish shunchalik samarali amalga oshiriladi.
E ’tiboringizni quyidagi 1-jadvalga qaratm oqchimiz. U shbu jadvalda «Toshkent yog'-m oy kombinati» moliyaviy faoliyatining 2 0 0 5 2007-yillardagi um um iy m utlaq ko'rsatkichlari tahlil qilingan. Jadvaldagi m a’lum otlardan ko'rinib turganidek, so'nggi uch yil davomida korxonaning m ol-m ulk qiym ati, shu jum ladan, asosiy fondlari
194
o'sib borgan. Buning asosiy sababi shundaki, keyingi yillarda korxona
o'z faoliyatiga ko‘plab investitsiyalar va kapital qo‘yilmalarini jalb
etganligi bois uning asosiy fondlari ko‘payib borgan, aylanm a fondlar
bo'lsa, 2006-yilda 2005-yilga nisbatan oshgan bo'lishiga qaramasdan
2007-yilda yana kamayish kuzatilgan. Bunday kamayishni ijobiy deb
baholasa bo'ladi. Chunki, aylanm a fondlar tarkibidagi tovar-moddiy
zaxiralari va debitorlik qarzlari kamayib borganligi uchun aylanma
fondlarning kamayishi kuzatilgan. Shuni ta ’kidlash joizki, aylanm a
fondlar tarkibidagi asosiy m anbalar pul m ablag'lari va qisqa muddatli
investitsiyalarning o'sish tendensiyasi kuzatilgan. Shuningdek, soliq
to 'lan g u n g ach a bo'lgan foydaning 2007-yilda 2006-yilga nisbatan
kam ayishi ham davr xarajatlarining, shuningdek, realizatsiya qilingan
m ahsulot tannarxining oshganligi ham bir-biriga bog'liqdir.
1-jadval
2005—2007-yillarda «Toshkent yog‘-moy kombinati» OAJ
moliyaviy faoliyatining umumiy mutlaq ko‘rsatkichlari
tahlili (ming. so‘m)
Ko'rsatkichlar
1.
2005-yil 2006-yil 2007-yil
Korxonaning mol-mulk 15980400 16667389 17894474
qiymati
shu jumladan:
4567190 5007310 6631114
asosiy fondlar
aylanma fondlar
11413210 11669079 11263360
2.
Mahsulot ishlab
chiqarish hajmi
28963117 29834172 31133071
3.
Soliq to'lanmasdan
oldingi foyda
2098728
195
3362309
2112236
2007yilda
2006yilga
nisbatan
o'sish
%
112
145
98
108
Endi e ’tiboringizni 2-jadvalga qaratm oqchim iz. U shbu jadvalda «T oshkent y o g ‘-moy kom binati» faoliyatining um um iy nisbiy
ko'rsatkichlari tahlil qilingan. Jadvaldan ko'rinib turganidek, molm ulkning har bir so'm iga nisbatan m ahsulot ishlab chiqarish hajmi
pasayishi tendensiyasiga ega bo'lgan. B uning asosiy sababi shundaki, m ahsulot ishlab chiqarish hajm ini so'nggi uch yil davomida
ko'payishi bilan bir qatorda korxona m ol-m ulkining o 'rta ch a qiym ati ham ko'payib borgan.
2-jadval
2 0 0 5 —2007-yillarda «Toshkent yog'-moy kombinati» OAJ
faoliyatining umumiy nisbiy ko'rsatkichlari (ming. so'm)
Ko‘rsatkichlar
1.
2.
3.
4.
5.
2005-yil 2006-yil 2007-yil
Korxona mol mulki
15980400 16667389 17894474
qiymati
Mahsulot ishlab
28963117 29834172 31133071
chiqarish hajmi
Yalpi foyda
2098728 3362309 2112236
Molk-mulkini har bir
1,87
1,76
1,73
so'mga nisbatan ishlab
chiqargan mahsulot
hajmi
Mol-mulkni har bir
0,13
0,20
0,12
so'midan olingan foyda
196
2007yilda
2005yilga
nisbatan
o'sishi
%
112
108
105
92
92
26
74
100
1159 1141
7293 3210
1582 1598
6011 0400
Aylanma
akrivlar
197
Balans
72
1141 1166
3210 9079
100
28
4567 5007
190 310
100 1598 1667
0400 6389
72
28
2006
100
70
30
!
1667 1789
6389 4474
1166 1126
9079 3360
5007 6631
310 114
l
100
70
30
2007
100
63
37
112
98
145
12007-yilda
2005-yilga
tarkibi %
summa
tarkibi%
summa
summa
tarkibi%
nisbatan
Yil
Yil
Yil
Yil
Yil
Yil
Yil
Yil
Yil
Yil
Yil
Yil
o'sishi %
boshi- oxiri­ boshi- oxiri­ boshi- oxiri­ boshi- oxiri­ boshi- oxiri­ boshi- oxiri­
(yil
da
da
da
da
da
da
da
da
da
da
da
da
oxirida)
2005
4228 4567
718 190
i
„0.1
Uzoq
muddatli
aktivlar
Ko'rsatkichlari
Toshkent yog*-шоу kombinati» OAJ aktivlarining dinamik va tarkibiy
o'zgarish ko‘rsatkichlari (ming. so‘m)
$
>
’O
C0
•^ i
i
CO
—*
<N
CO
Biroq, ikkala k o 'rsatkichning bazis yiliga nisbatan o ‘sish darajasini olib qaraydigan bo'lsak, m ol-m ulkning o 'rtach a qiym ati yalpi
ishlab chiqarish darajasiga nisbatan m a’lum darajada oshgan. Aynan m ana shunday holat tufayli ham m ol-m ulkning har bir so'm iga
nisbatan m ahsulot ishlab chiqarish hajm ining pasayishi kuzatilgan.
M ol-m ulkning har bir so'm idan olinadigan yalpi foyda ko'rsatkichining 2006-yilda 2005-yilga nisbatan oshganligi, 2007-yilga kelib
bu ko'rsatkich bazis yilidan ham kam ayganligiga asosiy sabab bo'lsa,
yalpi foyda ko‘rsatkichining m os ravishda 2005-yilga nisbatan osh­
ganligi va 2007-yilga kelib yana kamayganligida o‘z ifodasini topadi.
Endi e ’tiboringizni 3-jadvalga qaratm oqchim iz. U shbu jadvalda «Toshkent yog‘-moy kom binati» OAJ aktivlarining dinam ik va
tarkibiy o 'zgarish ko'rsatkichlari tahlil qilingan. Jadvldan ko'rinib
turganidek, korxonaning uzoq m uddatli aktivlari yildan-yiiga oshib
borgan. Bu xususida yuqorida ham qisqacha to'xtalib o'tilgan bo'lib,
asosiy sabab sifatida korxona faoliyatiga investitsiyalar va kapital
qo'yilm alarning tobora ortib borayotganligini k o 'rsatish m um kin.
Biroq, aylanm a aktivlar m asalasiga keladigan bo'lsak, bu borada
2006-yilda o'sishga, 2007-yilda kamayishga erishilgan. Buning sabablarini ham yuqorida keltirib o'tdik, ya’ni aylanm a aktivlar tarkibidagi tovar moddiy zaxiralar va debitorlik qarzlarining kam ayganligi
aylanm a aktivlar m iqdorining 2007-yilda kam ayishiga sabab bo'lgan.
4-jadvalda «Toshkent yog'-m oy kom binati»ning 2 0 0 6 -2 0 0 7 -yillardagi buxgalteriya balansi m a’lum otlari tahlil qilingan. Biz y u ­
qorida u shbu balansdagi asosiy va aylanm a aktivlarning tahlilini
keltirib o'tganligim iz bois, bu yerda korxonaning moliyaviy mustahkam ligini belgilab b eradigan o'zlik m ab lag 'larin in g m anbalari
tahlilini keltirib o'tam iz.
Jad v ald an k o 'rinib tu rg an id ek , so 'n g g i ikki yilda «Toshkent
yog'-m oy kom binati»ning U stav kapitali va qo'shilgan qiym at kapitali u m u m a n o 'z g a rm a g a n . Bu k o rx o n a d a k ey in g i ikki yilda
qo'shim cha aksiyalarning em issiya qilinm aganiigidan dalolat bera­
di. Jadvalga yana bir bor e ’tibor qaratadigan bo'lsangiz, taqsim lanm agan foyda yoki qoplanm agan zararn in g sum m asi 2007-yilda
2006-yilga n isbatan qariyib ikki barobarga kam aygan. Buni to'la
qonli ijobiy hoi deb baholasa bo'ladi. Chunki, qoplanm agan zarar198
4 -ja d v a l
«Toshkent yog'-moy kombinati» OAJ ning buxgalteriya
balansi ma’lumotlari tahlili (ming so‘m)*
№
1.
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
2.
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
3.
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
4.
4.1.
Aktiv
Uzoq muddatli aktivlar
Asosiy vositalar:
qoldiq qiymati (balans qiymati)
Uzoq muddatli investitsiyalar
O'rnatiladigan asbob-uskunalar
Kapital qo'yilmalar
Jami uzoq muddatli aktivlar
Joriy aktivlar
Tovar-moddiy zaxiralar
Debitorlar
Pul mablag'lari
Qisqa muddatli investitsiyalar
Jami joriy aktivlar
Jami aktivlar
Passivlar
O'zlik manbalari
Nizom kapitali
Qo'shilgan kapital
Rezerv kapitali
Taqsimlanmagan foyda
Maqsadli tushumlar
Jami o'zlik mablag'lari manbalari
Majburiyatlar
Joriy majburiyatlar
Jami passiv
2006
2007
4330160
120959
74220
481971
5007310
5691235
254858
174753
510268
6631114
5281557
6664939
208383
14300
11669079
16676389
4495645
5408389
1341526
17800
11263360
17694474
524026
233615
7719522
4060405
164108
12701676
524026
233615
10524141
2846164
119636
14247582
3974713
3974713
3646892
3646832
ning ko‘p bo'lishi uning faoliyatini shunchalik orqaga surishi m um ­
kin.
«Toshkent y o g ‘-moy kom binati»ning m ajburiyatlari xususida
gapiradigan bo'lsak, joriy m ajburiyatlarning ham kam ayganligini
ko'rish m um kin. B unday hoi ham qoplanm agan zararning kamayganligi kabi ijobiy natijani nam oyon etadi. D arhaqiqat, ko'plab ma199
halliy korxonalar va xatto ayrim qo'shm a korxonalar o'zlarining
budjet, turli xil tashkilotlar va ishchi-xodimlari oldidagi majburiyatlarini bajara olmay tu rg an bir paytda «Toshkent yog‘-moy kom bi­
nati» qo'lga kiritgan bunday natijani to'laligicha ijobiy natija deb
baholash m um kin. Ana shu kabi m a’lum otlar korxonaning yuqori
sam aradorlikda ishlayotganligini yana bir bor tasdiqlaydi.
5-jadvalda «Toshkent yog'-moy kom binati»ning moliyaviy natijalari tahlili keltirilgan. Jadval m a’lum otlariga ko'ra, «Toshkent
y o g '-m o y k o m b in a ti» n in g m a h s u lo t s o tis h d a n sof tu s h u m i
ko'paygan. Bu, alb atta, korxonada olib borilayotgan ishlab chiqarish
va tashkiliy sohalardagi o 'zg arish larn in g natijasidir. Biroq, m ah­
su lo t so tish d an tu sh g a n yalpi foydaning kam ayganligi sotilgan
m a h su lo t ta n n a r x in in g m a ’lum d a ra ja d a o sh g a n lig ig a b o g 'liq
bo'ladi. Xuddi sh u n in g dek, davr x arajatlari ham o shgan bo'lib,
unin g barcha sohalari bo'yicha xarajatlar, y a ’ni sotish xarajatlari,
m a’m uriy x arajatlar ham oshib borgan. Buni tabiiy xol deb qabul
qilish m um kin.
C hunki, keyingi yillarda korxona faoliyatiga xorij investitsiyalarining m u n tazam kiritilishi va m os ravishda faoliyatning keng ay tirilish i b o sh q aru v ch ilarg a sarflan ad ig an x a ra ja tla rn in g ham
ortishiga olib keladi. Boshqa davr xarajatlari bo'yicha ham xuddi
shunday fikr bildirish m um kin.
G archi k orxonaning asosiy faoliyatidan kelgan boshqa darom adlar 2007-yilda 111001 m ing so'm ni tashkil etgan bo'lsada, davr
xarajatlarining oshganligi v a qolaversa sotilgan m ahsulot tannnarxining oshganligi asosiy faoliyatdan ko'rilgan foydaning kamayishiga ta ’sir ko'rsatg an . Bundan tashqari, bir qancha boshqa xarajatlar
tufayli korxonadagi soliq to'langungacha bo'lgan foyda va sof foy­
da ko'rsatkichlari ham kam aygan va h.k.
3.5.
«Toshkent yog‘-m oy kom binati» qo'shm a korxo­
n asin in g kuchli va zaif tom onlari natijasi
M arketing amaliyotida korxonaning istiqboldagi strategik variantini ishlab chiqishda raqobatbardoshligini baholash aham iyat kasb
etad i. R aq o b atb ard o sh likni baholash m a rk e tin g tad q iq o tlarin in g
200
5-jadval
«Toshkent yog‘-moy kombinati» OAJning moliyaviy
natijalari tahlili (ming.so‘m)*
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Ko‘rsarkichlar
2006
2007
Mahsulot sotishdan sof tushum
Sotilgan mahsulot tannarxi
Mahsulot sotishdan yaipi foyda
Davr xarajatlari, shu jumladan
Sotish xarajatlari
M a’muriy xarajatlar
Boshqa operatsion xarajatlar
Asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar
Asosiy faoliyatdan foyda
Moliyaviy faoliyatdan daromadlar, jami
Shu jumladan: valyuta kursidagi
o'zgarishlardan daromad.
Moliyaviy faoliyatdan boshqa
daromadlar
Moliyaviy faoliyatdan xarajatlar, jami
Shu jumladan: valyuta kursidagi
xarajatlar
Moliyaviy faoliyatdan boshqa
xarajatlar
Umumxo'jalik faoliyatidan foyda
28461732
19360802
9100930
5670926
1450337
1185555
3085034
3430004
221856
77718
36164942
27146613
9017929
6909199
1681608
1460283
3767308
111001
2219731
30991
30591
150138
-
289551
32225
138086
21924
257326
116162
3362309
2112236
-
m uhim bosqichi bo'lib, m urakkab jarayon hisoblanadi. B unda bir
qancha usul va vositalardan foydalaniladi.
Jaray o n d a n am u n a yoki ra q o b atlash u v ch i firm alar to v arlari
is te ’mol qiym atlarini tavsiflovchi k o 'rsatk ich lar ball yoki shunga
o'xsh ash boshqa belgilashlar orqali o'zaro solishiirilib, tovar raqobatbardoshligi in teg ral k o'rsatkich bo'yicha baholanadi. Firm alar
raqobatbardoshligi esa SW OT-tahlil n atijalari asosida M ak-Kinzi
usuli va sh u n g a o'xshash boshqa usullar yordam ida baholanadi.
Biz o 'z ta d q iq o tla rim iz d a «T oshkent y o g ‘-m oy kom binati»
qo'shm a korxonasining kuchli va zaif tom onlarini raqobat sharoiti­
da aniqlaymiz. Tadqiqot jarayonida «Toshkent yog'-moy kombinati»
qo'shm a korxonasining kuchli tomoni zamonaviy texnalogiyalar bi201
Ian ta ’m inlanganligi va m ahsulotlarining sifatli ekanligi, zaif tomoni
esa boshqaruv tizimi yaxshi yo‘lga qo'yilmaganligi m a’lum bo'ldi.
H ar bir korxona zaif tom onlarini aniqlab, o‘zini ushbu jihatlar
bo'yicha him oyalanish strategiyasini ishlab chiqishi ham da kuchli
tom onlarini yanada kuchaytirm og‘i lozim.
M ulohaza uchun savollar
1. Sizning fikringizcha, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda
qaysi om illariga ko'proq aham iyat beriladi?
2. Korxonalarda sam aradorlikni oshirish yo'llari va uning ijobiy ham da afzalliklar tom onini baholash natijalari bilan ifodalovchi
variantlardan qanday turlarini bilasiz?
3. «Toshkent yog'-m oy kom binati» OAJni bu darajaga erishish
sabablarini ay tin g va u sam aradorlikni oshirishda qaysi elem entlaridan doimiy holda foydalanadi deb o'ylaysiz?
4. S izning fikringizcha, bugungi kunda ushbu qo'shm a korxo­
na qanday strateg iy a asosida rivojlanmoqda?
5. Q o'shm a korxonaning bozordagi ulushini kengaytirish bo'yicha
asosiy vazifalari nimalardan iborat deb o'ylaysiz va sizning tavsiyalaringiz?
6. Q o'shm a korxonaning faoliyatini takom illashtirish uchun qan­
day innovatsiyalarni joriy etishni taklif etasiz?
II. TALABALAR UCHUN USLUBIY QO’LLANMALAR
Muammo:
Ishlab chiqilgan m ahsulot sam aradolrligini oshirish yo'llarini
va bozorda o'z raqobatbardoshlik o'rnini qanday aniqlash kerak.
M uammolar tarkibi:
Ishlab chiqilgan m ahsulot sam aradorligiga ta ’sir qiluvchi omil­
larni o'rganib chiqish.
K orxonalarda b o sh q arish sam arad o rlig in i o sh irish y o 'llarin i
o'rg an ib chiqish. I s te ’m olchilar guruhlarini aniqlash va to v arg a
b o 'lg a n m u n o s a b a tin i o 'r g a n is h h am d a o 'z g a rtiris h y o 'lla rin i
an iq lash .
202
Bozorda tovarlarni joylashtirish va tovarlar a s s o rtm e n t siyosatini o'rganib chiqish.
Tovarlar strategiyasini ishlab chiqish va tovarlar modifikatsiyasi ham da yangi tovar ishlab chiqarish joylarini o ‘rganish.
Korxonaning moliyaviy tahlili asosida raqobatbardoshlik stra te ­
giyasini aniqlash.
Korxonani raqobatbardoshlik tahlili asosida raqobatchi firm a­
lar m ahsulotlarining solishtirm a tahlilini ishlab chiqish.
S ta tistik , m oliyaviy va m uqobil tahlillarga asoslanib, ushbu
korxonaning tovarlar assortim enti strategiyasini ishlab chiqish.
Yechish algoritm i:
1. Respublikada faoliyat k o 'rsatay o tg an va yangi tashkil qilinayotgan qo‘shm a korxonalarni h ar tom onlam a qo‘llab-quvvatlash
siyosati hozirgi vaqtda, ayniqsa, qishloq joylarda iqtisodiy infratuzilm ani, ish b ilarm o n ta d b irk o rla r to m o n id a n ta k o m illa sh tirish va
qo'shim cha m ahsulot ishlab chiqarish uchun raqobat korxonalarini
aniqlash.
2. S egm entatsiya tahlilini o'tkazish va m arketing tadqiqotlari
tizim ida iste’m olchilar xatti-harakatini o'rganish m uhim aham iyat
kasb ekanligini aniqlab berish. Shuningdek, is te ’m olchilarning o ‘ta
m urakkab va m uhim shaxs ekanligini hisobga olib, uni o'rganishda
p oten tsial is te ’m olchilarning hozirgi va kelgusidagi zaruriyatlari,
ehtiyoj va istaklarini o'rganuvchi iqtisodiy usullar tizimi, did va istaklaridagi o'zgarishlarga, um um an bozorda iste ’m olchining xattiharakatiga ta ’sir qiluvchi omillarni aniqlash, qondirilmagan ehtiyojlari
sababini aniqlash psixologik usullar yordam ida am alga oshirish.
3. «Toshkent yog'-moy kombinati» O A Jning raqobatbardoshlikka qaratilgan tizimini ko'rib chiqib, tahlilni am alga oshirish, bozorda
raqobatchilarning egallab turgan o‘rni va ularning ahvolini aniqlashga qaratilgan chora-tadbirlarni am alga oshirish uchun zarur bo'lgan
identifikatsiya, taqqoslash va sifat baholari tahlili aniqlanadi.
4.
Tashkilotning raqobatbardosh m ahsulot turi, nom i va ha
mi bo'yicha «Toshkent yog'-m oy kom binati» O A Jning hozirgi kunda ko'p tarm oqli faoliyat bilan shug'ullanib, ishlab chiqarayotgan
m ahsulot turlarini aniqlash. U shbu qo'shm a korxonaning 2005-yil
va 2007-yilning birinchi yarim yilligida ishlab chiqargan m ahsulot203
lari haqidagi m a’lum otlar moliyaviy tahlil qilinadi (yuqoridagi jadvallarda keltirilgan).
5.
T ashkilotning kuchli va zaif tom onlari natijasini hisobg
olgan holda korxonaning innovatsion faoliyati, m arketing amaliyotida korxonaning istiqboldagi strategik variantini ishlab chiqishda
raqobatbardoshligini baholash aham iyati k o ‘rib chiqiladi. Raqobatbardoshlikni baholash m arketing tadqiqotlarining m uhim bosqichi
bo'lib, m urakkab jarayon hisoblanadi. Bunda bir qancha usul va
vositalardan foydalaniladi.
Jaray o n d a nam u n a yoki ra q o b atlash u v ch i firm alar tovarlari
iste ’mol qiym atlarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar ball yoki shunga
o'xsh ash boshqa belgilashlar orqali o ‘zaro solishtirilib, tovar raqobatbardoshligi integral ko‘rsatkich bo'yicha baholanadi. Firm alar
raqobatbardoshligi esa SW O T-tahlil natijalari asosida M ak-Kinzi
usuli va shunga o'xshash boshqa usullar yordam ida baholanadi.
6.
M asalaning en g asosiy m uam m osini yechishda statistik va
sim pleks, y a’ni chiziqli d astu rlash yordam ida korxona m ahsuloti
assortim entining strategiyasi ishlab chiqiladi va uning sam arador­
ligini oshirish yo'llari aniqlanadi.
O’QUV-USLUBIY MATERIALLAR
1.
«Toshkent yog'-m oy kombinati» O A Jning m arketing s tra te ­
giyasini ishlab chiqishda statistik va sim pleks tahlil.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqaruvchilardan tezlikda
bozordagi talab o 'z g arish larig a m oslashish talab etiladi. U shbu
m uam m oni hal etish kom pleks vazifalarni bajarishni talab etib,
ular orasida bozor talabiga m os keluvchi xaridorbop g o 'sh t va sut
m ahsulotlarini ishlab chiqarishni tashkil etish m uhim hisoblanadi.
U shbu vazifani bajarish quyidagilarni o'z ichiga oladi: strateg ik
qarorlarni ishlab chiqish va uni am alga oshirish; tezkor-taktik qarorlarni ishlab chiqish va uni am alga oshirish.
S trateg ik qarorlarni ishlab chiqishda sifat usullari qo'llanilib,
u la r k o rx o n a fao liy a ti v a m a h su lo tin i y a x s h ila s h n in g alohida
yo'nalishlari yig'indisini anglatuvchi xo'jalik portfelini yaratishga
yo'naltirilgan bo'ladi.
204
Bu kabi usullarga keng miqyosda e’tirof etilgan strategiya matritsalari: «Ansoff m atritsasi», M . P orterning «Umumiy strateg ik modeli», «B oston k o n saltin g grupp» firm asining «Bozor ulushi-bozor
o ‘sishi» m atritsasi (portfolio-tahlil), «Jenerai-Elementrik-Mak-Kinzi»
m atritsasi va boshqalar kiradi.
Tezkor-taktik qarorlarni ishlab chiqishda, odatda, miqdoriy usullar
qo'llanilib, u strategik qarorni ishlab chiqish bosqichida korxonaning
tan lag a n o ‘sish v arian ti va rivojlanish faoliyati doirasida ishlab
chiqarish dasturini m uqobillashtirishga yo‘naltirilgan bo'ladi. Korxo­
na ishlab chiqarish dasturini shakllantirishda m uqobillashtirishning
um um iy qabul qilingan m e’zoni m ahsulot sotishdan olingan foydani
m aksim allashtirish hisoblanadi.
Sam arali m arketing strategiyasini tanlashda yuqori foyda keltiradigan m ahsulot turlarini aniqlash m uqobillashtirish m asalalari
jum lasiga kirganligi bois, uni yechishda chiziqli dasturlash usulidan
foydalanam iz.
H aqiqatda tadbirkorlik korxonasida ishlab chiqarilayotgan yog'
m ahsulotlari turidan shunday turini tanlash kerakki, unda m aqsad­
li funksiya m aksim um qiym atga ega boisin:
m^
К
• xi k
max
( 1)
i - i k= i
Bunda quyidagi chegaralarga erishilsin:
- resurslardan foydalanish bo'yicha
(2)
k=l
/=1
- yog' m ahsulotini ishlab chiqarish hajmi bo'yicha:
A m in ^
Ё * »
^ A m ax »
(* = 1 , • • • ,
(3 )
*=1
- y o g ' m a h s u lo tla ri ish lab c h iq a rish h a jm la rin in g salb iy
bo'lm asligi uchun:
bu erda i - m ahsulot turi;
x ik - texnologiya bo'yicha i -turdagi yog* m ahsuloti yetishtirish miqdori;
205
p.k- k - texnologiya bo'yicha i -turdagi yog‘ m ahsuloti birligidan olinadigan foyda miqdori;
ajrfc - i -tu rd ag i g o 'sh t m ah su lo ti birligiga k - texnologiya
bo'yicha sarf qilinadigan r - turdagi resurs m e’yori;
Wr - r - turdagi m avjud resurs miqdori;
^imin’^imax ‘ ‘ ' turdagi talab qilinadigan yog' m ahsuloti m ini­
mal va m aksim al miqdori.
(1 )—(4) m asalaning hal etilishi yuqori foyda keltiradigan yog'
m ahsulotlari turini aniqlash im konini beradi:
x ik > o
(4)
Yog‘ m ahsulotlari ishlab chiqaruvchi qo'shm a korxonalarning
faoliyatini strateg ik rejalashtirishda tovar siyosati m uhim o'rin tu ­
tadi. M arketingning tovar siyosati qo'shm a korxonaning davriy va
uzoq m uddatli m aqsadlariga m uvofiq sotishga ishlab chiqarilgan
tovarlarning en g qulay tarkibini aniqlash va saqlashdan iborat.
Bozorda tovar siyosatini qo'llash tegishli strategiyani ishlab chiqishni talab etadi. Xorijlik tadqiqotchilar quyidagi m arketing strategiyalarini ajratadilar:
- tovar aniq ko'rinishidan raqiblar tovaridan farq qlishi kerak;
- bozorning har bir segm enti bo'cha turli m arketing elem entlarini ishlab chiqish;
- har bir ishlab chiqarilayotgan tovar turi uchun uni qo'llash
so h a sin i q id irib to p ish , ta la b n i s h a k lla n tiris h va o 'tk a z u v c h i
rag 'b atlan tirish n i kuchaytirish;
- yangi bozorga yangi tovar bilan kirish;
- yuqori raqobatbardosh tovarni yaratish yo'li bilan yetakchilikka erishish;
- m utlaq yangi tovar turini ishlab chiqarish.
T ovar siyosatini am alga oshirishda, ayniqsa, yog' m ah su lo t­
lari ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun m ahsulot assortim entini
o'rganish ham m uhim dir.
A sso rtim en t siyosati ishlab chiqarilayotgan m ah su lo tlarn in g
navini tanlash ham da texnologik vazifalar va korxona tajribasidan
foydalanish m uvofiqlashuvini t a ’m inlovchi ishlab chiqarish tuzilm asi, ishlab chiqarilgan tovarlar foydaliligi va yangilik kiritish xarajatlarini aniqlashni ko'zda tutadi.
206
A sso rtm en t siyosati vazifasi strategik darajada hal etiladi, y a ’ni
bu masalaga tegishli h ar bir qaror qabul qilish qo‘shraa korxonaning
um um iy strategik m aqsadidan kelib chiqadi. Bunday yondashuv kichik
korxonaning pirovard m aqsadga erishishini ta ’minlaydi, tijorat strategiyasi tashkil etuvchilarni o'zaro birlashtiradi ham da mavjud resurslardan oqilona foydalanishga im koniyat yaratadi (rasm ).
Q o'shm a korxonalarda yaxshi o'ylab topilgan asso rtm en t siyo­
sati yuqori darom ad olinishini ta ’m inlabgina qolmay, balki korxo­
naning bozorda m ustahkam o'rnashishi, iste ’m olchilarning hurm atini
qozonishi, korxona fmijini oshirishni ham ta ’minlaydi.
Rasm. Qo‘shma korxona tijorat strategiyasi elem entlari
bilan assortim ent siyosati o‘zaro bog‘liq lig i sxem asi
U shbu sxem adagi m odelga m akro va m ikro darajada qo'shm a
korxona faoliyatidagi o'zgaruvchan om illarga uning m oslashuvchanligini t a ’m inlaydigan tavsiflarni o'zida m ujassam etg an m ahsulot
asso rtim entining sifat va miqdorini ko'rsatuvchi vosita sifatida qaralm oqda. U sh b u h a ra k a tc h a n a s s o rtim e n t ta rk ib i (to v a r tu rla ri
yig'indisi) kichik korxona faoliyati sohalaridagi o'zgarishlarga tez
m oslashuvchan bo'lib, uning foydadorligini t a ’minlaydi.
207
M ark etin g yondashuvi m odelga alohida assortim ent birliklari
yig'indisidan iborat bo'lgan inuqobil assortim ent tarkibining atributi
(xususiyati)ni kiritishni taqozo etadi. U§hbu atributlarning har biri
tovarn in g raqobatbardoshlik xususiyatlari yig'indisi sanaladi.
B inobarin, stra te g ik rejalashtirishda to v ar is te ’molchi uchun
m os keladigan tijorat atributlari yig'indisidir. U larga quyidagilar
kiradi: narx-sifat; o‘rab joylanishi; xizm at-servis. Tovar narxiga unga
qilingan sarf xarajatga ekvivalent sifatida qaralib, iste’mol xususiyati
bahosini aks ettiradi va zaruriy foyda olishni ta ’minlaydi. Bundan
tashqari xizm at va servis turlarining rag'batlantiruvchi ta ’sirga ega
ekanligini e ’tiborga olish lozim. Bu atributlar ham tovar assortim entiga kiritilib, ular ham tovar sotilish jarayoniga sezilarli ta ’sir
ko'rsatadi. U lar sotuvning joylashishi va iste ’molchini jalb etishga
yordam beradi.
Tovarni o'rash, a n ’anaviy yondashuvdan farqli o'laroq, iste’molchi
bilan m uloqotning eng m uhim vositasi sifatida m aydonga chiqadi.
U tovar m arkasini nam oyish etadi, tarkibi va foydalanish qoidalarini ko'rsatadi, dizayni, rangi, shakli va m ateriali orqali uni ajratib,
jozibali ko'rsatadi. Joylashish tovar obrazining ajralmas qismi sanalib,
an ’anaviy elem entlardan tashqari shtrix kodlar bilan uni to'ldiradi.
Bu esa, uni skanerlash im koniyatini, binobarin, tovar sotilishini
chuqur hisobga olishni ta ’minlaydi.
M arketing strategiyasin i ishlab chiqish uslubiyoti. M ar­
keting tadqiqotlari natijalari asosida firma yutuqlarining hal qiluvchi
omillari va ularning kutilm agan tasodiflarini hisobga olgan holda
im koniyat istiqbollarini aniqlash borasida firma faoliyatining strategik
tadqiqoti o'tkaziladi, m arketing strategiyasi va uni am alga oshirish
shakllari ishlab chiqiladi.
Bozor iqtisodiyoti o'zgaruvchanlikka m oslanuvchan bo'lganligi
bois, iqtisodiy jarayonlarning borishini oldindan aytish juda cheklangan. S h u n in g uchun firm alar o'z faoliyatini sam arali olib borishga intilib, tobora uzoqroq m uddat uchun oldindan stra te g ik re ­
jalash tirish usulidan foydalanadi. B ozordagi o 'z g arish lar va fantexnika taraqqiyoti yo'nalishlari, raqobat m uhiti va iste ’m olchilar
xatti-harakatini tahlil qilish asosida firm aning strategiyasini ishlab
chiqishga asos bo'ladigan um um iy m aqsadlar belgilanadi.
208
Aholining m a’lum iste ’mol m ollariga bo'lgan ehtiyojini qondirish
ko'plab omillarga, jum ladan: oziq-ovqat va nooziq-ovqat m ahsulot­
lari narxi, aholi pul daromadi, turm ush tarzi, darajasi va shu kabilarga bog'liq bo'ladi.
Oziq-ovqat m ahsulotlariga bo'lgan talab va taklif darajalarini
o'rganish ushbu tovarlarni ishlab chiqarish va tovar ayirboshlash
hajmlarini rejalashtirish ham da bashoratlash uchun muhim aham iyat
kasb etadi.
2.
Q o'shm a k o rx o n a la rd a m a rk etin g s tr a te g iy a sin
ish lab chiqish
Yog' m ahsulotlari ishlab chiqrish hajmi uning taklif darajasini
ifodalaydi. Bu sohadagi m arketing m uhiti holati va rivojlanish tendensiyalari ko'p jihatdan viloyat va tum anlarda faoliyat yurituvchi
turli xo'jaliklam ing resurslar salohiyatidan foydalanish ko'rsatkichlariga bog'liq bo'ladi. Shu boisdan, ushbu salohiyatni takror ishlab
chiqarishning asosiy elem enti sifatida baholash zarurati tug'iladi.
«R esurslar salohiyati» tushunchasini aniqlashda turli xil fikrlash
doiralari m avjud.
Shu m unosabat bilan m azkur tushunchaning rossiyalik olimlar
izohlagan talqinini ko'rib chiqamiz. U larning fikriga ko'ra, resu rs­
lar bilan t a ’m in langanlikning o'zini oshirib qo'yishni progressiv
rivojlanish deb tan olish m um kin em as. Shu m unosabat bilan resu rs­
lar salohiyatini baholash bo'yicha tadqiqotlar alohida qiziqish uyg'otib,
natural omillar asosida yaratilgan moddiy, m ehnat va yer resurslarining in teg ral k o 'rsatk ich i sifatida aniqlanadi. Bu esa narxlar
inflyatsiyaga bog'liq bo'lmasligini ta ’minlaydi ham da resurslar bilan
t a ’m inlashni b itta obyekt uchun va obyektlar yig'indisining bitta
davr uchun dinamikasini solishtirm a tahlil qilishga imkon yaratadi.
Yog' m ahsulotlari mintaqaviy bozorini shakllantirish m a’muriybuyruqbozlik tizim i sharoitlarida tarm oqlar va idoralar doirasida
jam iyat resurslarining m a’lum bir mexanizmi amal qilganligi sababli
yuzaga kelgan jiddiy qarama-qarshiliklarga duch keladi. Ilgari yog'
m ahsulotlari ishlab chiqarish, qayta ishlash, tayyorlash va sotish
bilan shug'ullanuvchi korxonalar o'zaro va iste’molchilar bilan mus209
tahkam aloqalarga ega bo'lgan. Bunga, shuningdek, m ahsulotlarning
asosiy qismi davlat buyurtm asi bo'yicha sotilishi ham sabab bo'lgan.
Hozirgi sharoitlarda yog‘ mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalar
bozorni o'rganish, narx hosil bo'lishi va rejalashtirish funksiyalarini
bajarishi lozim. Ayni paytda bu funksiyalar intuitiv ravishda, istiqbolni hisobga olm agan holda am alga oshirilmoqda.
Yuqorida bayon etilgan strategiyani ishlab chiqishda muqobillashtirish m asalasini yechish uchun dastlabki m a’lum otlar sifatida
T o sh k e n t sh arid a g i «T oshkent y o g '-m o y k o m binati» O A Jn in g
2007-yilda yog' m ahsulotlari ishlab chiqarishdagi hisobot m a’lumotlaridan foydalanildi.
III. O’QITUVCHILARGA KEYS YECHISH
VARIANTLARI
1. B ozor tadqiqotlari, undagi is te ’m olchilar talabi darajasini
o'rganish natijalariga asoslanib va «Toshkent yog'-m oy kom bina­
ti» O A Jning b u g ungi kundagi im koniyati, kelgusidagi rejalariga
tayanib ushbu qo'shm a korxonaning yog' m ahsulotlari yetishtirish
b o 'y ic h a m a rk e tin g s tra te g iy a s in i ish lab ch iq ish d a d a s tla b k i
m a’lum ot sifatida 6 xil yog': 2 xil paxta yog'i va 4 xil o'sim lik yog'i
ishlab chiqarishning 2005-yildagi hisobotdagi 288300 kgni ishlab
chiqarishdagi yuqori foyda keltiradigan muqobil resurslar taqsim otining variantini topish m aqsad qilib qo'yildi.
2. U shbu holda ferm er xo'jaligi oladigan sof foyda 2266258
m ing so 'm g a teng.
Tadqiqot m aqsadidan kelib chiqib, ushbu qo'shm a korxonaning
kelgusidagi rivojlanishi uchun intensiv va diversifikatsiya o'sish
variantlarini tanlash orqali m arketing strategiyasini ishlab chiqish
lozim.
3. B uning uchun esa, hozirda ishlab chiqarilayotgan yog'ning
ba’zi yuqori foyda keltirm ayotganlari o'rniga yangi yog' turlarini
ishlab chiqarish, m asala yechishda m a’lum otlar doirasi kengligini
hisobga olgan holda, paxta yog'i, o'simlik yog'ini ishlab chiqarishni
o'z holatida qoldirishni lozim topdik. Yangi turdagi yog'lar assortim entini aniqlashda is te ’mol bozoridagi xaridorlarning talab va is210
taklari og'zaki so ‘rovlar orqali atroflicha o ‘rganildi. U larning ko'pchiligi m ahsulot sifatini saqlash va xarid qobiliyatidan kelib chiqib,
y o g 'la rn i so tib olish d a u lar o g ‘irlig in in g 1 kg b o 'lish in i afzal
ko'rishadi. Shuning uchun o'rganilayotgan qo'shm a korxona m ar­
keting strategiyasini ishlab chiqishdagi m uqobillashtirish masalasini
yechishda bu kabi holatlar hisobga olindi va hozirda ishlab chiqari­
lay o tg an yog' m ah su lo tlari a sso rtim en ti tarkibida 500 gram m li
«O’simlik yog'», «Paxta yog'i» m ahsulotlari xisobga olindi.
4. M asala y ech ish da q o 'sh m a korxona im koniyatini oldingi
darajad a deb hisobladik, chunki ushbu korxonadagi o 'rn atilg a n
d astg o h lar hozirda to 'la quvvat bilan ishlayotgani yo'q, qolgan
resurslardan ham foydalanishda hali foydalanilm ayotgan ichki imkoniyatlar mavjud.
5. K orxonaning va u ishlab chiqarayotgan tovarlarning iste ’mol
bozoridagi raqobatbardoshligini baholash orqali «tovar-bozor» m ar­
keting strategiyasi m atritsasi tuziladi. U shbu m atritsa korxona ishlab
chiqarish ko'lam iga bog'liq bo'lm agan holda uning ishlab chiqarish
quvvatini oshirish bo'yicha strategiyani ishlab chiqishda qo'llaniladi.
U shbu m atritsa savdo-sotiq hajm ini saqlash yoki oshirish uchun
to 'rta m uqobil m arketing strategiyasidan (bozorga chiqish, bozor­
ni rivojlantirish, m ahsulot ishlab chiqarish va diversifikatsiya) foydalanishni nazarda tutadi.
6. U m um an, m arketing strategiyasi bir qancha quyidagi vazi­
falarni hal etish imkonini beradi:
- o ’z ichki im koniyatlarini tahlil qilish orqali qaysi m ahsulot
turlarini qancha m iqdorda ishlab chiqarish zarurligini aniqlash;
- firma o'sish strategiyasining variantlarini tanlash;
- qanday ishlab chiqarishlarni saqlab qolish, ishlab chiqarish
ko'lam ini hozirgi holatda saqlab qolish yoki uni kengaytirish, zarar
keltiradigan ishlab chiqarishlardan voz kechish ham da ushbu ish­
lab chiqarishga o'tish.
Olingan natijalar asosida korxonaning raqobatga bardoshliligi,
moliyaviy ahvoli, ichki imkoniyatlarini hisobga olgan holda «Toshkent
yog'-m oy kom binati» OAJ qo'shm a korxonasi uchun «iste’molchi
talab i-k o rx o n a im k o n iy a ti-q o 'sh im c h a tad b irlar» m a trits a s in in g
variantini taklif etam iz.
211
IV. AMALIY MASHG’ULOTLARDA MUAMMOLI
HOLATLARNI YECHISH BO’YICHA O’QITISH
TEXNOLOGIYASI
M avzu
0 ‘qitish shakli
Amaliy m ashg'ulot
rejasi
0 ‘quv
m ash g 'u lo tin in g
m aqsadi:
P edagogik
vazifalar:
Qoshma korxonalar fa oliyatin i
tashk il etish va u n in g satnaradorligi
V aqti 4 soat
A m aliy m a sh g 'u lo td a m uam m oli holatni
yechish orqali bilimni chuqurlashtirish
1. Keysga kirish va nazariy jihatdan yoritib
berish.
2. Bilimni chuqurlashtirishning va m uamm oning dolzarbligi.
3. K orxonaning m a rk e tin g strateg iy a sin i
o 'rg an ish .
4. K orxonaning boshqarish sam aradorligini
o 'rg an ish .
5. M uam m oning shakllanishi va uni yechish
yo'llari.
6. Keys-stadini guruhlarda yechish.
7. Interaktiv orqali muammoli holatni yechish
g'oyalarini ko'ib chiqish.
8. E ng muqobil variantini tanlash va natijalarni prezentatsiya qilish.
9. G uruhlarning ishlash faoliyatini va m aq­
sadga erishilganlik natijalarini baholash va
xulosa chiqarish
Q o'shm a korxonalar faoliyatini tashkil etish
va u n in g sam aradorligi, to v arla r assortim enti strategiyasini ishlab chiqish va u n ­
ing sam aradorligini yoritib berish
M uammoli holatning xususiyatlarini tavsiflab
va tasniflab beradi. *
Pedagogik vazifalar:
- m uam m oli holatning xususiyatlarini tavsif­
lab va tasniflab beradi:
212
0 ‘qitish uslubi
0 ‘qitish shakli
0 ‘qitish vositalari
0 ‘qitish shartlari
M onitoring va
bah olash
- keysda korxonaning faoliyati va m arketing
holati bilan tanishtiradi va tahlil qiladi;
- m uam m oni ajratish va uni aniqlab, yechish
ketm a-ketligini ishlab chiqishni o'rgatadi;
- k e y s d a m u a m m o n in g m a ’lu m o tla rin i
boshqaruv va ishlab chiqarish tizimini yax­
shilash uchun hisob-kitoblar o'tkazadilar ham ­
da yakuniy xulosalar chiqaradilar;
0 ‘quv faoliyatning natijalari:
- korxonaning faoliyati va holatini o ‘rgangan
holda m uam m oni aniqlaydi v a korxonaga
taalluqli m uam m olarni tavsiflab beradi;
- muamm oli holatning ko'nikm alari va uning
shaklidagi kichik m uam m olarning iqtisodiy
asoslangan yechimlarini izlab topish;
- korxonaning faoliyatini hisobga olgan hol­
da m uam m oni yechilishning ketm a-ketligini
aniqlaydi;
- iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan ishlash yo'l­
larini bashorat qilish, statistik m a’lum otlar
tahlili bilan ishlab chiqarish yo'llarining opti­
mal variantini tanlaydi va mazkur korxonaning
mahsulotlariga bo'lgan munosabatlarini aniqlaydi
Keys-stadi uslubi savol-javob, muam m olarni
y echish
A m aliy m a sh g 'u lo td a individual ish lash ,
guruhlarda ishlash
Keys, nam oyon m ateriallar (m a’ruzachi to ­
m onidan prezentatsiya-slayd), lazer proyektori, (sxem alar, rasm lar, jadvallar)
Texnik vositalar bilan ta ’m inlangan g uruh­
lar bilan ishlash uchun m o'ljallangan auditoriya
M ustaqil o'rganish uchun savollar beriladi,
uy vazifasi uchun slaydlar tayyorlaydi
213
4.2. Amaliy mashg‘ulotning texnologik kartasi
Ishning
bosqichlari
va vaqti
T ayyorlov
bosqichi
1-bosqich.
T ayyorlov
qism i
(10 min)
2-bosqich
A so siy
qism
(130 min)
FAOLIYAT MAZMUNI
O'qituvchi
Talaba
M a v z u n i, v a z iy a t m a z m u n in i
aniqlaydi, keysni rasm iylashtiradi,
keysni ko'paytirish m uam m osini hal
etadi. Keys vazifasi va uning korxo­
n a iq tis o d iy o ti u c h u n q a n c h a lik
m uhim lik darajasini aniqlaydi. Keys
m a z m u n i bilan y a n a d a y aq in ro q
tanishib chiqish uchun talabalarga
m ateriallar tarqatib chiqadi.
1.1. 0 ‘qu v m a sh g 'u lo ti m av zu si,
m aqsadi, vazifasi va a h a m iy a tig a
to ‘xtalib o 'tad i. O m m aviy axborot
vositalarini jam iyat taraqqiyotidagi
ijobiy va salbiy jih atla rin i ham da
innovatsion jarayonlar, axborot texnologiyalarining ilgarilab ketishi inson
SogTig‘ig a so lay o tg a n xavf-xatarlarning salbiy oqibatlarini, qolaversa, in ternetning rivojlanishi yosh avlodning axloqi shakllanishiga bo'lgan
ta ’sirlarni yoritib beradi
1.2. M avzu bo'yicha talabalar bilimlarini faollashtirish m aqsadida blitsso 'ro v o 'tk azad i
2.1. K eysda bor bo'lgan m ateriallarni m uhokam a qilishni tashkillashtirad i, diqqatni keys bilan ishlash
qoidalariga, m uam m oni yechish algoritm iga va vazifani aniqlashtirishga qaratadi
2.2. M ustaqil ravishda uyda yozib
kelingan vaziyat tahlilini o'tkazishni
taklif qiladi
T inglaydilar
214
M uhokam a
qiladilar
V aziyatni
m ustaqil
ravishda hal
qiladilar
G uruhlarga
ajraladi, yozib
oladilar,
3-yakuniy
bosqich
(20 min)
2.3 Talabalarni 2 ta guruhga ajratato p sh iriq la r
di. M avzu bo'yicha tayyorlangan topu stid a
ishlaydilar
shiriqlarni “M uam m oli v aziy at” uslubidan foydalangan holda tarqatadi
Faol
2.4. Kichik g u ru h la rd a keys bilan q atn ash ad ilar
yakka tartibda bajarilgan ishlar nati- Jam oa bo'lib
jalarini m uhokam a qilishni tashkillashbajarilgan
tiradi. G uruhlarga topshiriqlarni ba­ ishning taqdijarish uchun yordam beradi, qo'shimcha m otini o 'tk aza­
m a’lumotlardan foydalanishga im kon
dilar, baxsy a ra ta d i. D iq q a tla rin i k u tila d ig a n
m unozara
natijaga jalb qiladi
yuritadilar,
2.5. H ar bir guruh topshiriqlarni vat- baholaydilar,
m an-qog‘ozlarga tushirib, taqdim otixulosalarni
ni o 'tk azish d a yordam beradi, izoh
diqqat bilan
beradi, bilim larini u m u m la sh tira d i,
tinglaydilar
x u lo salarg a alohida e ’tib o r beradi. Tinglaydilar.
T opshiriqlarning bajarilishi qay dara­
G u ru h lar
jad a to ‘gri ekan lig in i diqqat bilan
berilgan
tinglaydi.
vazifalarni
2.6. Talabalar taqdim otda ko'rsabajaradilar.
tilgan fikrlarni um um lashtiradi
3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. BugunT aqdim ot
gi m avzu dolzarb ekanligiga to'xtalib
o'tkazadilar.
o'tadi. O 'qituvchi talabalarga darsda
M avzu
olgan bilim larini am aliyotga tatbiq
bo'yicha
etishlari lozim ekanligini ta ’kidlaydi. yakuniy xulosa
Faol talabalarni baholash m ezonlari
chiqaradilar.
orqali rag'batlantiradi.
T inglaydilar
M u staqil uyda tahlil qilingan keysAniqlaydi.
lar ko'rib chiqilib, eng yaxshi keyslarni aniqlaydi va baholaydi
3.2. Tavsiya etilgan m uam m o yechimlariga izoh beradi. Yana bir bor keysning aham iyatiga atroflicha to'xtalib
o 'tad i
215
1-guruhga beriladigan ekspert topshiriqlar:
- ishlab chiqilgan m ah su lo t sam arad o rlig ig a t a ’sir qiluvchi
omillarni o'rganib chiqish;
- korxonalarda boshqarish sam aradorligini oshirish y o ‘llarini
o'rganib chiqish;
- iste ’m olchilar guruhlarini aniqlash va tovarga bo‘lgan munosabatni o'rganish ham da o ‘zgartirish yo'llarini aniqlash;
- bozorda tovarlarni joylashtirish va tovarlar assortim ent siyosatini o'rganib chiqish.
2- guruhga beriladigan ekspert topshiriqlar:
- tovarlar strategiyasini ishlab chiqish va tovarlar modifikatsiyasi ham da yangi tovar ishlab chiqish joyalarni o'rganib chiqish;
- k o rx o n a n in g m o liyaviy tah lili a so sid a ra q o b a tb a rd o sh lik
strateg iy asin i aniqlash;
- korxonani raqobatbardoshlik tahlili asosida, raqobatchi fir­
m alar m ahsulotlarining solishtirm a tahlilini ishlab chiqish;
- statistik , m oliyaviy va m uqobil tahlillarga asoslanib, ushbu
korxonaning tovarlar assortim enti strategiyasini ishlab chiqish.
1-ilova
G uruhlarning ish la sh in i baholash jadvali
G uruh
B aholash m ezonlari
P rez en tatsiy a
(m azm uni, m a’nosi va
xulosalarning isboti uchun)
a ’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - 1 ball
qoniqarsiz - 0,5 ball
1
2
3
216
M uam m oli m asalaning
echimi uchun
(to ‘g ‘riligi va echim ning
ketm a-ketligi uchun)
a ’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - 1 ball
qoniqarsiz - 0,5 ball
KEYS
Innovatsiya: korxona kelajagini belgilovchi
asosiy om il.
Berilgan keysning maqsadi: korxonalar innovatsion faoliya­
tini to 'g 'ri tashkil qilish va faoliyatni tashkil etishda sam aradorlik
darajasini kutarish.
K utilayotgan natijalar: korxonalar faoliyatini o'rgangan hoida, bilimni chuqurlashtirish, moliyaviy tahlilni baholash, m ahsulotlarning raqobatbardoshlik tahlilini o'rganib chiqish va berilgan muammolarni yechish. Keysni muvaffaqiyatli yechish uchun talabalar quyi­
dagi natijalarga erishishlari lozim: iqtisodiy bilim, innovatsion siyosat va tovar nom enklaturasi, bozorda tovarni joylashtirish, ishlab
chiqarish sam aradorligi va boshqarish sam aradorligi.
U shbu keys iqtisodiyotdagi korxonaning real faoliyati asosida
ishlab chiqilgan.
Keysda ishlatilgan m a’lum otlar m anbai quyidagilardan iborat:
«Texnolog» O A Jning 2 0 0 5-2007-yiilardagi m oliyaviy hisoboti balansi, korxonaning nizomi, Toshkent shahrining statistik m a’lumotlari.
M azk u r keys xo'jalik tadqiqotlari asosida syujetsiz toifaga kira­
di. H olat korxonaning tahliliy ko'rsatkichlari asosida tuzilgan.
K eysning obyekti: «Texnolog» OAJ hisoblanadi. U shbu keys
m a’lum otlar va dalillar asosida ishlab chiqilgan. U tuzilm aviy va
k a tta hajm dagi keys hisoblanadi.
Didaktik m aqsadlarga ko'ra keys - tahlillarni o'rgatish va korxo­
na faoliyati sam aradorligini oshirishni baholash hisoblanadi. Shu
sababdan, keys m uam m osining shakllanishi va tuzilishi uning masalasi yechim ida algoritm va tahlil asosida ishlab chiqilgan.
U shbu keysdan «M enejm ent», «Innovatsion m enejm ent», «Ish­
lab ch iq arish m en ejm en ti» , «T adbirkorlik asoslari» va «Kichik
biznes» fanlarining m ashg'ulotlarida foydalanish m um kin.
217
KIRISH
Respublikam iz hukum atining faoliyat ko'rsatayotgan va yangi
tashkil qilinayotgan korxonalarni har tom onlam a q o 'llab -q u w atlash siyosati hozirgi vaqtda, ayniqsa, iqtisodiyotda iqtisodiy infratuzilmani ishbilarmon tadbirkorlar tomonidan takomillashtirish va qo'shimcha mahsulot ishlab chiqqarish uchun qulay imkoniyatlar yaratmoqda.
Ko‘p x arajatlar talab qilinishiga qaram ay, ishlab chqarilayotgan m ahsulotlarini k o 'paytirish korxonalar oldida tu rg an dolzarb
vazifalardan en g asosiysi hisoblanadi.
Quyidagi m a’lum otda «Texnolog» OAJ ish faoliyati haqida asosiy
tush u n ch alar, korxonada m ehnat qiluvchi m utaxassislar, chiqarilayotgan m ahsulotlar va boshqa m a’lum otlar berilgan.
U shbu keysda korxonaning m oliyaviy faoliyati tahlil qilingan
bo'lib, korxonalarda innovatsion faoliyatni tashkil etish, tovarlar
n o m en k latu rasi bilan ishlash v a innovatsion strateg iy a n i ishlab
chiqish m uam m olarini hal etishga ham da ularning yechishiga yor­
dam beradi.
Keysda m asalaning yechimi orqali quyidagi natijalarga erishish
m um kin:
- m azkur m avzu bo'yicha bilimni chuqurlashtirish;
- individual va guruhlarda m uam m oning yechim i tahlili va qaror
qabul qilish ko‘nikm alarini ishlab chiqish;
- m antiqiy fikr yuritishni jonlantirish;
- m ustaqil qaror qabul qilish ko'nikm alariga ega bo'lish;
- o'quv m a ’lum otlarni o'rganish darajasini tekshirish;
- innovatsion strategiyani ishlab chiqish yo'llari.
1.
«Texnolog» ochiq aksiyadorlik jam iyatiga iqtisodiy
tavsifn om a
«Texnolog» OAJ 1959-yilda tashkil etilgan bo'lib (korxonaning
aw lg i nomi: GKTB, GPKTBM, NPO «Texnolog», 1995-yildan boshlab - «Texnolog» OAJ), ilmiy-texnik tadqiqotlar, konstruktorlik ishlari, paxta terish m ashinallarining yangi turlarini o'zlashtirish bilan
shug 'ullanadi.
218
T o sh k en t sh a h rin in g M irzo U lu g 'b e k tu m an hokim ligining
2008-yil 11-m artdagi 003602-04-sonli orderi bilan ro ‘yxatdan o'tgan.
«Texnolog» O A Jning um um iy yer m aydoni 11,68 ming. kv.kmni
tashkil etadi.
Jam iy atn in g m anzili T oshkent shahar, A saka ko'chasi, 52-uy.
K orxonaning u s ta v k ap itali 2 5 0 .7 0 3 .6 4 9 so 'm n i tash k il etadi.
S hundan 79.5 % davlat ulushi, 8 .32% m eh n at jam oasiga tegishlidir.
2.
« T ex n o lo g » O A Jn in g b o sh q a ru v tiz im i h a q id a
m a’lu m ot
T ash kilotn in g boshqaruv tu zilishi:
B oshqarishning tashkiliy tuzilm asi deganda boshqaruv bo'g'inlarinin g birlashuvi, u lar orasidagi o 'z aro m u n o sab atlarn i ham da
ulardagi m aqsad va vazifalarning bajarilashini ta ’m inlash tushuniladi.
Shu sababli, har bir korxonani boshqarishni tartibga solish uchun
korxona boshqaruv tuzilm asini tuzish talab etiladi. Boshqa korxo­
nalar singari «Texnolog» O A Jning ham tashkiliy stru k tu rasi m avjud
bo'lib, uning to'liq ko'rinishi quyidagi chizm ada berilgan.
Korxonani bosh q arishning tashkiliy tuzilm asi boshqaruvning
asosiy negizini tashkil qiladi. Chunki har qanday tashkilotning tartibli
ishlashi, unda m avjud intizom, bo'g'inlar xodim larning m as’uliyati,
ulard ag i h am jihatlik, ham korlik ruhi va b o sh q alam in g barchasi
b o sh q a rish n in g ta sh k iliy tu zilm a larin i oqilona s h a k lla n tirish g a
bog'liq.
Ko'pchilik aksiyadorlik jam iyati kabi «Texnolog» OA J tashkiliy
tuzilm asining ilk bo'g'ini ham aksiyadorlar um um iy yig'ilishi, ku­
zatuv kengashi va taftish kom issiyasidan tashkil topgan.
219
220
1-chizma
Texnolog” OAJ boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi
«Texnolog» OA J boshqaruv raisining u c h ta m uovini b o ‘lib,
ular OAJ bosh m uxandisi, y a’ni birinchi m uovin, iqtisod va moliya
b o ‘yicha m uovin ham da tijo ra t va um um iy m asala la r b o'yicha
m uovinlardan iborat.
Birinchi m uovinga OAJ bosh m uxandisi o ‘rinbosari, standartlash, m etrologiya va sifatni boshqarish bo'lim i, m uxandislik ishlarini av to m a tla sh tirish bo 'y ich a k o n stru k to r-tex n o lo g ik bo'lim ,
m ehnat m uhofazasi va texnika xavfsizligi byurosi va m uhandislik
kuzatuv kengashi hisobot topshiradilar.
Iqtisod va m oliya bo 'y ich a rais m uoviniga b ash o ratla sh va
iqtisodiy tahlil b o iim i ham da bugalteriya hisobi bo'lim i tegishlidir.
Tijorat va um um iy m asalalar bo'yicha boshqaruv raisi o'rinbosariga um um iy bo'lim va qo'riqlash xizm ati bo'lim i hisobdordir.
Undan tashqari, «Texnolog» OAJ boshqaruvining tashkiliy tuzilm asida birinchi bo'lim, kotibiyat va huquq byurosi mavjud.
«Texnolog» OAJ boshqaruvi quyidagilarni t a ’minlaydi:
- sho 'b a korxonalar faoliyatini m uvofiqlashtirish;
- huquqiy ta ’minot;
- m oliyaviy-iqtisodiy t a ’m inot;
- yagona m arketing siyosatini ishlab chiqarish va olib borish,
bozorlarga m ahsulotlarni chiqarib sotish;
- ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishga yo'naltirilgan investitsion d astu r ishlab chiqish, yangi texnologiyalarni kiritish, yangi
m ahsulot turlarini ishlab chiqarish va investitsiyalarni jalb qilish;
- parm alash ishlari uchun m axsus uskunalar tayyorlash, «Uzbekneftgaz» DAJ, m ashinasozlik korxonalari va qishloq xo'jaligi
uchun m axsus uskunalar yaratish. .
«Texnolog» OAJ tarkibida to 'rtta sho'ba korxonalar m avjud
bo'lib, bular: «Texnolog stan», «Texnolog m etaiiz», «Texnolog texplast» va «Texnolog zenker» sho'ba korxonalaridir. Ularning faoliyatiga va bajaradigan vazifasiga qisqacha to'xtalib o'tam iz.
«Texnolog stan» sho'ba korxonasi faoliyat turi:
- chakana buyurtm alar bo'yicha m axsus stanoklar va avtom atik yo'l(liniya)lar ishlab chiqarish;
- p axta to'plari uchup avtom atik liniyalar ishlab chiqarish;
- marmarga ishlov beruvchi uskunalar majmuasini ishlab chiqarish;
221
- Oliy t a ’lim tizim i o ‘quv y u rtla ri u ch u n y o g ‘ochni q ay ta
ishlovchi va m etall kesuvchi uskunalar ishlab chiqarish;
- «Uzbekenergo» DAJ uchun ehtiyot qism lar ishlab chiqarish.
«Texnolog m etaliz» sh o ‘ba korxonasi faoliyat turi:
- m etalni qayta ishlash sanoati uchun m axsus texnologik stanoklar ishlab chiqarish;
- respublikaning turli ishlab chiqarish tarm oqlari uchun yirikgabaritli, n o standart uskunalar ishlab chiqarish;
- im port qilingan uskunalar uchun m axsus kesuvchi uskunalar
va detallar ishlab chiqarish;
- chakana buyurtm alar bo'yicha m axsus sinov burilm alarini va
asboblarini ishlab chiqarish.
«Texnolog texplast» sh o‘ba korxonasi faoliyat turi:
- p lastm assad an d etallar ishlab chiqarish, uni qayta ishlash
uchun texnologik qurilm alar ishlab chiqarish;
- ilmiy konstruktorlik rejasini tuzish va m ahalliylashtirish dasturlarida qatnashish;
- «Sho'rton» gaz-kimyo kombinatida ishlab chiqariladigan polietilenni qayta ishlovchi qurilm alarga xizm at ko'rsatish;
- chet elda va m ahalliy ishlab chiqarilgan traktorlar va boshqa
qishloq xo'jaligi texnikalariga plastm assali baklar ishlab chiqarish.
«Texnolog zenker» sho‘ba korxonasi faoliyat turi:
- elektrik, elek tro texnik va m exanik uskunalar nam unalarini
tayyorlash va sinab ko'rish;
- «O’zbekiston tem ir yo'llari» DATYK uchun im port qilingan
uskunalarga texnik xizm at ko'rsatish.
«Texnolog» OAJ ning sho'ba korxonalari bilan bir qatorda yana
to 'rtta m a s’uliyati cheklangan jam iyati m avjud bo'lib, ular quyidagilar:
«Texnolog dizayner» MChJ faoliyati turi:
- loyiha-sm etani h u jjatlash tirish ishlarini bajarish va biznesrejani ishlab chiqish;
- korxonalarni yangi qurish va kapital ta ’m irlash ishlarini ish­
lab chiqish.
«Texplast lend» MChJ faoliyati turi:
- qurilish va boshqa m etalli buyum lar ishlab chiqarish;
222
- sanoat uskunalari va o'lchov asboblarini ta ’mirlash;
- asbob-uskunalarni ishlab chiqarish.
- texnik qurilm alarni tayyorlash;
- elektr apparatlarini ishlab chiqarish va o'rnatish;
- ilm iy izlan ish loyiha k o n stru k to rlik ish larin i o 'tk a z is h n i
ta ’m inlash.
«BSO Raduga» MChJ faoliyati turi:
- bolalar va o'sm irlarni sog 'lo m lash tirish bo‘yicha davolashprofilaktika chora-tadbirlarini o ‘tkazish, ishchilar va ular oilalari
dam olishini tashkil etish.
«Texnolog» OAJ boshqaruvining tashkiliy tuzilishiga atroflicha yondoshadigan bo‘lsak, korxonaning tashkiliy tuzilmasi chiziqlitunktsional ko'rinishga egadir. K orxonaning boshqaruvi garchi, jam i­
yat boshqaruvi raisi qo‘lida bo'lsada, u aksiyadorlar oldida hisobot
berishga m ajburdir.
3 .1
«Texnolog» OAJning m arketing tadqiqotlari haqida
m a ’lu m ot
3.1.
Marketing tadqiqotlari tizim ida iste’molchilar xattiharak atin i o'rganish
Yuqoridagi ko'rsatkichlardan ko'rinib turibdiki, ishlab chiqarish
xarajatlarining asosiy qismini xom ashyo va m ateriallarga bevosi­
ta xarajatlar tashkil etm oqda. X arajatlar dinam ikasi tahlili ko'rsatm oqdaki 2006-yilda narx-navoning oshishi natijasida xom ashyo
va m ateriallarga xarajatlar sezilarli darajada oshdi. Kuchli iqtisod
siyosati natijasida 2005-yilga nisbatan 2006-yilda yoqilg'i-energetika resurslariga xarajatlar pasaytirilgan. Ishchilar soni qisqarganligi sababli ish haqiga x arajatlar kam aygan.
Hozirgi vaqtda barcha korxonalar va tashkilotlar tayyor mahsulotlarni buyurtm achi va iste ’molchilar uchun tayyorlaydilar. Bozorni egallash ham shular orqali am alga oshiriladi. S hunday ekan,
«Texnolog» OAJ b uyurtm achilari va ular xarid qilayotgan m ah­
sulot va uning hajm i to ‘g ‘risida atroflicha tu shunchaga ega bo'lish
m aqsadga muvofiqdir.
223
2-jadvaI
2007-yild a asosiy buyurtm achilar tom onidan
xarid q ilin gan m ahsulot turlari va miqdori
№
B u yu rtm ach i
nom i
Ish larn in g nom i
1.
5.
B ay ram lar
d irek siy asi
SPM K-2
ОАО «TashVRZ*
Rossiya, Ukraina,
K azaxstan
A xangaranshifer
6.
H arbiy bo'lim
S ahna m ajm uasi m ontaji va
dem ontaji
S hneklar tayyorlash
Egish uchun m ashina
To‘rlar ishlab chiqarish uchun
p re ss-av to m atlar
Rudani tushirish uchun konv ey er
Havo desantlari uchun trenajer
- chizm alar
Sum m a
(ming so‘m)
«T exnolog-M etaliz» ShK
2.
3.
4.
Jami:
32 000,0
45 000,0
50 000,0
150 000,0
253 000,0
220 000,0
750 0 0 0 ,0
«Texnolog-Texplast» ShK
7.
M ostootryad 67 T u p r o q n i y u v is h u c h u n
uzellar
B eton o'tkazgichlarga uzellar
8. M o sto o try a d
tay y o rla sh
9. A gregat.z-d
R ezervuarlar tayyorlash
10. E yvalekm axsus- H im oya to ‘rlarini tayyorlash
b eton
11. Firm a «Servaer» T u r n i k e t l a r k o n v e y e r in i
tay y o rla sh
12. B o sh q alar
Im port texnikalarga ehtiyot
q ism iar
13. C hSM , TSM ,
V oronkalar tayyorlash
«U rgenchkorm m ash»
14. C hP
TN P
15. X K SM X
U ru g ‘ bankalarini tayyorlash
16. U zm etkom binat T ashqalar tayyorlash
224
46 000,0
15 000,0
16 000,0
30 000,0
26 800,0
40 000,0
8 000 ,0
7 000
6 000
8 000
17. B oshqa ishlar
37 200
Jam i:
240 0 0 0 ,0
«T exnolog-Stan» ShK
18. N ovo-A ngrensk Ehtiyot qism lar tayyorlash
TES
19. Mudofaa vazirligi Y oritkich tayyorlash
E htiyot qism lar tayyorlash
20. TV RZ
Jami:
200 000,0
324 000,0
76 000,0
6 0 0 0 0 0 ,0
«Texnolog-Zenker» ShK
21. M V D R U Z,
M ORUZ,
SNBRU Z
22. TES
NND-4 tayyorlash
Ehtiyot qism lar tayyorlash
Jam i:
«Texnolog» OAJ bo‘yicha jami:
160 000,0
20 000,0
180 0 0 0
1770 0 0 0
2007-yilda «Texnolog» O A Jdan katta hajm da m ahsulot sotib
olgan tashkilotlar sifatida M udofaa vazirligi, Oxangaronshifer, harbiy bo‘lim, N ovo-A ngrensk TES va boshqalarni sanab o'tish m um ­
kin. A yniqsa, M udofaa vazirligi tom onidan qabul qilingan yoritgichlar uchun to ‘langan 324000 m ing so ‘mlik m ahsulot uchun haq
va «O xangaronshifer» korxonasi tom onidan foydalanishga qabul
qilingan rudani tushirish uchun konveyerlar evaziga 253000 m ing
so'm lik tu sh u m m azkur yildagi «Texnolog» jam iyati a ’zolarining
ulkan yutuqlaridan biri deyish mumkin.
O ’tkazilgan s a ’y-harakatlar natijasida 2007-yilda eksport hajmi
140 m ing AQSh doll.ni tashkil etdi. Eksport asosan Rossiya, Ukraina
va Q ozog'iston m am lakatlari korxonalari hissasiga to'g'ri keladi.
H ar qanday rivojlanish yo'lini tanlagan korxona va tashkilot­
lar, albatta, o'ziga yetarli darajada moliyaviy resurslarga eg a bo'lishi
kerak. Korxonaning moliyaviy ahvoli am alga oshiriladigan rejadagi m ab lag 'g a y etm asa chetdan qarzga m oliyaviy resu rs olishga
to 'g 'ri keladi.
S hunday ekan, «Texnolog» O A Jning moliyaviy holatini tahlil
qilish m aqsadga muvofiqdir. Quyidagi jadvalda jam iyatning oxirgi
2 yillik moliyaviy holati tahlili keltirilgan.
225
3-jadvaI
«Texnolog» OAJning m oliyaviy holati
ta h lili (m in g so‘m )
K o'rsatkichlar
Yillardagi ko'rsat­
kichlar tah lili
01.01.2007 0 1 .0 1 .2 0 0 8
1.
X ususiy aylanma m ablag‘lar
tah lili
X ususiy m ablag'lar m anbalari
Uzoq m addatli aktivlar
Uzoq m uddatli kreditlar va
q arzlar
Uzoq m uddatli aktivlarni shakllantirish uchun xususiy aktivlar
Aylanm a m ablag'larni shakllantirish uchun xususiy aktivlar
Aylanm a m ablag'lar m e ’yori
O rtiqcha (Q ), kam (-Г aylanm a
m ablag‘lar
2.
1 009 319
446 778
560 057
446 778
1 333 241
1 009 319
402 156
371 028
518 105
44 436
1 438 958
593 221
773 184
1 401 339
443 916
562 541
665 773
664 011
838 798
838 798
1 400 920
1 631 618
4
4
90
90
A ylanm a m alag‘larni shakllan tirish m anbalari
Aylanm a aktivlar
Shu jumladan, debitorlik qarzlari
Aylanm a m ablag‘larni shakllantirish uchun xususiy aktivlar
Q arz m ablag‘lari
Shu jumladan, kreditorlik qarzlari
3.
1 333 241
560 057
A ylanm a m ablag‘lar aylanm asi
M ahsulot sotish hajmi
M aterial aylanm a
m ablag‘larning o ‘rtacha qoldig'i
H isobot davrida aylanm a
m ablag’lar aylanm asi soni
A ylanm aning davri (kunlarda)
226
4.
Aylanma mablag'lar tu zil­
masi
Aylanm a m ablag'lar - jami:
M oddiy aylanm a m ablag'lar
bundan
a) tugallanm agan ishlab chiqarish
b) tayyor m ahsulot
в) qayta sotish uchun tovarlar
Pul m ab lag lari
D eb ito rlar
B o shq alar
5.
1 401 339
875 648
711 178
5 797
0
8 057
593 221
470
708 632
0
0
79 956
443 916
436
560 057
446 778
560 057
1 438 958
446 778
1 401 339
773 184
665 774
562 541
838 798
VI
1,7
2,0
1,2
0,5
0,4
0,008
0,14
0,71
0,75
M ulkni sh akllan tirish m an­
balari
Korxona m ol-mulki
Quyidagilar hisobiga shakllantirilgan uzoq m uddatli aktivlar:
a) qarz m ablag'lari
b) xususiy m ablag'lar
Aylanm a aktivlar - jami:
Shu jum ladan quyidagilar hiso­
biga:
а) xususiy m ablag'lar
б) qarz m ablag'lari
6.
1 438 958
837 210
Iqtisodiy holat ta h lili
T o‘lov qobiliyati koeffitsienti
(norm ativ - 1,25)
X ususiy va qarz m ablag'lari nisbati koeffitsienti (norm ativ - 1)
X ususiy aylanm a m ablag'lar
bilan ta ’m inganlik koeffitsienti
(norm ativ - 0,2)
A ktivlar rentabelligi koeffitsienti
(norm ativ - 0)
Asosiy vositalar eskirishi koef­
fitsienti (norm ativ - 0,5)
227
2007-yilda aylanm a m ablag'lar hajmi 2006-yildagi aylanma
mablag‘lar hajmidan kam bo‘lsa-da, 2007-yilda mahsulot sotish hajmi
1 631 618 ming so‘mni tashkil etdi. Bundan tashqari, 2006-yildagi
ombordagi tayyor mahsulotlar qoldig'i 2007-yilda sotilib, 2007-yil
oxirida bu ko'rsatkich qoldiqsiz yakunlandi. Aylanma aktivlarining
2007-yilda 37 619 ming so‘mga kam chiqishi ham ombordagi tay­
yor m ahsulotning kamayganligi hisobigadir. Shunga m utonosib
ravishda «Texnolog» OAJning pul mablag'lari 2006-yilga nisbatan
2007-yilda 71 899 ming so‘mga ko'proq tushum sifatida qabul qilindi.
«Texnolog» OAJning moliyaviy-iqtisodiy holatini tahlil qilish
va m onitoring o'tkazishning tartibi to ‘g ‘risidagi nizomga asosan
quyidagi ko‘rinishda korxonaning iqtisodiy holati koeffitsienti
hisoblandi:
- «Texnolog» OAJning to'lov qobiliyati koeffitsienti 1,7 ni tashkil
etib (norm ativ ko'rsatkich Kt >1,25), bu ko'rsatkich moliyaviy
holat tahlilida yomon ko'rsatkich hisoblanmaydi. To'lov qobiliyati
koeffitsienti korxonaning joriy aktivlari joriy majburiyatlardan yuqoriligini ko'rsatmoqda. Jamiyat bunda majburiyatlarini qoplay olish
qobiliyatiga egadir.
- «Texnolog» OAJning xususiy aylanma mablag'lar bilan ta ’minlanganlik koeffitsienti 0,4 ni tashkil qiladi (norm ativ ko'rsatkich
Kab - 0,2).
- «Texnolog» OAJning aktivlar rentabelligi koeffitsienti 0,14 ni
tashkil etdi (normativ ko'rsatkich Kar - 0,05 ).
- «Texnolog» OAJda xususiy va qarz mablag'lari koeffitsienti
1,2 tashkil etdi (normativ ko'rsatkich Kx - 1).
- «Texnolog» OAJning asosiy vositalari eskirishi koeffitsienti
0,75 ni tashkil etdi (normativ ko'rsatkich Kes - 0,7).
Navbatdagi jadval «Texnolog» OAJning 3 yillikning boshidagi
barcha aktivlari va passivlari to'g'risidagi m a’lumotlarni o'zida jamlagan buxgalteriya balansidir.
228
4-jad val
«Texnolog» OAJni buxgalteriya b alan sin in g
asosiy ko'rsatkichlari (m in. so ‘m )
Ko‘rsatk ich lar
2 0 0 6 -y il 2 0 0 7 -y il 2 0 0 8 -y il
1-yanvar 1-yanvar 1-yanvar
h o la tig a h o la tig a h o la tig a
P a ssivlar
480,33
Asosiy vositalar
461,34
Shu jumladan: balans qiymati 1481,46 1596,141
1001,13
Jam g‘arilgan amortizatsiya
134,80
0,81
Nomoddiy aktivlar
1,58
31,57
Uzoq muddatli investitsiyalar
35,35
Kapital qo‘yilmalar
6,44
0,85
Uzoq muddatli debitorlik
7,56
3,62
qarzlari
0 ‘rnatiladigan uskunalar
0,00
0,00
527,47
Jam i uzoq m uddatli
501 ,9 7
aktivlar
98,30
120,24
Ishlab chiqarish zaxiralari
626,41
Tugallanmagan ishlab
711,18
chiqarish
Tayyor mahsulot
6,70
5,80
0,00
Tovarlar
0,00
0,71
Kelgusi davr xarajatlari
0,47
Pul mablag‘lari
15,88
8,06
311,57
Debitorlik qarzlari
593,22
244,66
533,57
Xaridor va buyurtmachilar
qarzi
Mol yetkazib beruvchilarga
26,04
17,55
berilgan bo'naklar
40,87
42,10
Boshqa debitorlik qarzlari
Boshqa joriy aktivlar
Jam i joriy aktivlar
1 0 5 9 ,5 6 1 4 3 8 ,9 6
1940,92
1587,03
Jam i aktivlar
229
411,36
1659,29
1247,92
0,06
35,36
0,00
0,00
0,00
446,78
167,02
708,63
0,00
0,00
0,44
81,34
443,92
272,27
98,87
72,77
1401,34
1848,12
Ustav kapitali
Qo'shilgan kapital
Rezerv kapitali
Taqsimlanmagan foyda/
qoplanmagan zarar
Maqsadli tushum lar
P assivlar
250,70
250,70
250,70
745,56
-126,82
783,38
241,07
415,08
343,54
8 6 9 ,4 5
1275,15
1009,32
3,68
1,76
0,00
Jam i xu su siy m ablag‘lar
m anbalari
Uzoqmuddatli kreditrlik
qarzlari
Shu jumladan: uzoq muddatli
bank krediti
Boshqa uzoq muddatli
qarzdorlik
Joriv kreditorlik qarzlari
Shu jumladan: budjet va
DM Fgaqarzdorlik
Mahalliy mol yetkazib
beruvchilarga qarzdorlik
Olingan avanslar
M ehnatga haq bo'yicha
qarzdorlik
Boshqa joriy kreditorlik
qarzlari
Qisqa muddatli bank kreditlari
Jam i m ajburiyatlar
Jam i passiv
0,00
3,68
1,76
0,00
713,90
443,23
664,01
301,72
838,80
345,19
60,40
82,21
94,11
88,18
42,47
86,28
69,61
274,06
34,04
79,63
124,20
91,40
717,58
1587,03
6 6 5 ,7 7
1 9 4 0 ,9 2
8 3 8 ,8 0
1848,12
Jadvaldan ko'rinib turibdiki, «Texnolog» OAJning asosiy vosi­
talari hajmi yildan-yilga kamayib bormoqda. Bunga asosiy sabablardan biri bu jamiyatda asosiy vositalarning sotilishi va hisobdan
chiqarilishidir. Bu ko'rsatkich ikki yil davomida 68,97 min. so'mga
kamayib 2008-yil holatida 411,36 min. so'mni tashkil etdi. Boshqa
katta o'zgarishlar sodir bo'lmay, «Texnolog» OAJ jami aktivlari
mazkur yilning boshida 1848,12 min. so‘mni tashkil etdi.
230
1-diagram m a
«Texnolog» OAJda in son resurslari
tarkibi diagram m asi
■ Asosiy Ishlab
chiqarish
■ Yordanchi ishlab
chiqarish
□ Muxandis -texnik
xodimlar
□ Ma’muriyat
2003-y 2004-y 2005-y 2006-y 2007-y
Balansning passiv qismida ustav kapitali o'zgarishsiz qolib,
joriy kreditorlik qarzlari 838,8 mln.so'm ga yetdi. Uch yil davomi­
da jamiyat a’zolarining qilgan mehnatlari 2005-yildagi zarardan farqli
ravishda 2007-yilda 343,54 min. so'mlik olgan foydasi bilan baholanmoqda.
«Texnolog» OAJda inson resurslariga katta e ’tibor qaratilib,
m ehnat kodeksi moddalariga mos ravishda ikki tomonlama shartnom alar asosida ish olib borilmoqda. Zam on talablaridan kelib
chiqib ishlab chiqarishni avtom atlashtirish natijasida ko'p ishchi
o'rinlari qisqarib bormoqda. Buni quyidagi jadvalda ham ko'rish
mumkin.
Diagrammani tahlil qilish natijasida ko'rish mumkin-ki, yildanyilga ishchi-xodimlar soni kamayib bormoqda. Ayniqsa, asosiy ishlab
chiqarish xodimlari soni 2007-yilda 2001-yilga nisbatan deyarli ikki
barobarga kamayib, 209 kishini tashkil etmoqda. Bunday ishchilarning kam ayishining oldini olish m aqsadida «Texnolog» OAJ
m a’muriyati xodimlari 2008-yildan e’tiboran korxonada paxta terish
mashinalarini ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish uchun harakat qilmoqda.
Yuqoridagidek, xodimlarning kamayishi yordamchi ishlab chiqarishda ham kuzatilmoqda. Bunga sabab, asosiy ishlab chiqarish­
ning to'liq q u w at bilan ishlamaganligidir, deyish mumkin.
231
«Texnolog» OAJda ishchi resurslariga qanchalik e’tibor berilm asin, baribir ishchilar sonini saqlab qolish imkoniyati bo‘lmadi.
Shunga qaramay, ishchi va xodimlar ish haqi yildan-yilga ko‘tarilib
bormoqda. «Texnolog» OAJ m a’muriyati har doim ish haqi masalasini ishchilarga bo'lgan birinchi e’tibor sifatida qarab kelmoqda.
Buni quyidagi chizmada ko'rishimiz mumkin.
5-jadval
O’rtacha oylik ish haqi
2002- 2003- 2004- 2005- 2006- 2007yil
y il
y ‘l
yil
У‘1
y il
Ishchilar
M uxandis-tex­
nik xodimlar
M a ’m uriyat
65342
54635
79213
66345
93800 100351 124520 133420
71803 76905 85330 96020
85654 118465 125963 145891 159650 172351
Jadvalni tahlil qilish natijasida shuni ko'rish mumkin-ki, ishchixodimlarning ish haqlari yillar davomida ishlab chiqarish hajmiga
muvofiq o'sib kelmoqda. Birgina misol, ishchilarning 2002-yilda
o'rtacha oylik ish haqi 65342 so'mni tashkil etgan bo'lsa 2007-yilda
bu ko'rsatkich 133420 so'm ga yetdi. Ishchilarning o'rtacha oylik
ish xaqi 2002-yildan 2007-yilgacha davr mobaynida ikki barobarga
oshdi. Ammo, muxandis-texnik xodimlarning o'rtacha oylik ish haqi
olti yil oralig'ida bor yo'g'i 41385 so'mgagina oshdi.
II.
2007-yil uchun korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyati
ta h lili
2007-yilda bajarilgan ishlar hajmi 1631.6 min. so'mni tashkil etdi.
2007-yilda bajarilgan asosiy ishlar:
- «O’zbekenergo» DAKning mavjud texnologik uskunalari uchun
ehtiyot qismlar tayyorlash - 247,3 min. so'm;
- «O’zbekiston tem ir yo'llari» DATYK korxonalari uchun yangi
turdagi texnologik uskunalarni tayyorlash - 298,7 min. so'm;
- qishloq xo'jaligi mashinalari uchun plastmassadan tayyorlangan buyumlar - 57,3 min. so'm
- Toshkent shahar va viloyatlar hokimliklari buyurtmasi bo'yicha
ishlar - 334,4 min. so'm;
232
- eksport qilingan m ahsulotlar - 122.9 ming AQSh dol.
2007-yilda ishlar yakuni bo'yicha sof foyda 117 m in. so ‘mni
tashkil etdi.
Kreditorlik qarzlari 838,8 min. so‘mni tashkil etdi, shu jumladan:
budjetga qarzdorlik - 324,7 min. so‘m;
davlatning maqsadli fondlariga to'lovlar - 8,8 min. so'm ;
ish haqi bo'yicha - 34 min. so‘m;
m ahsulot yetkazib beruvchilarga - 94,1 min. so'm.
Korxonaning budjetga to'lovlari bo'yicha Respublika komissiyasining 2007-yil 31-dekabrdagi 70-sonli bayonnom asiga asosan
kechiktirilgan qarzlari 263,6 min. so‘mni tashkil etadi. Kechiktirish muddati 2008-yil 26-martda tugadi.
Korxonaning aylanma m ablag‘lari summasi 875,6 min. so‘mni
tashkil etadi, bundan:
ishlab chiqarish zaxiralari - 167,0 min. so‘m;
tugallanm agan ishlab chiqarish - 708,6 min. so‘m;
tayyor m ahsulot - mavjud emas;
debitorlik qarzlari - 443,9 min. so'm
shu jumladan kechiktirilgani - 66,5 min. so'm
Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkin-ki, «Texnolog»
OAJ tom onidan amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlar kelajakda,
albatta, o'z mevasini beradi va jamiyatni bozorda o'z ulushiga ega
bo'lishi uchun zamin yaratadi.
3 .5 « T exn olog» O A Jning k u ch li va za if to m o n la ri
n a tija si
Biz o'z tadqiqotlarimizda «Texnolog» ochiq aksiyadorlik jamiyatining kuchli va zaif tomonlarini raqobat sharoitida aniqlaymiz.
Tadqiqot jarayonida «Texnolog» ochiq aksiyadorlik jam iyatining
zaif tomoni zamonaviy texnologiyalar bilan ta ’minlanmaganligi va
mahsulotlarining sifati pastligi ekanligi. Kuchli tomoni esa boshqaruv
tizimini yaxshi yo'lga qo'yilmaganligidir.
Har bir korxona zaif tomonlarini aniqlab, o'zini ushbu jihatlar
bo'yicha himoyalanish strategiyasini ishlab chiqishi hamda kuchli
tomonlarini yanada kuchaytirmog'i lozim.
233
M ulohaza uchun savollar
1. Sizning fikringizcha, innovatsiyani amalga oshirishda qaysi
omillariga ko'proq ahamiyat beriladi?
2. Korxonalarda sam aradorlikni oshirishda innovatsiyaning
zarurligini ochib bering
3. «Texnolog» ochiq aksiyadorlik jam iyatining bu darajaga
erishish sabablarini ayting va u innovatsiyadan foydalanish darajasiga to'xtalib o'ting.
4. Sizning fikringizcha, bugungi kunda ushbu korxona qanday
innovatsion strategiya asosida rivojlanmoqda?
5. Siz qanday innovatsiya turlaridan foydalanib jam iyatni
rivojlantirar edingiz?
234
II. TALABALAR UCHUN USLUBIY QO’LLANMALAR
Keysni m ustaqil yechish uchun ko‘rsatmalar.
Baholash m ezonlari.
Ishni tashkil
qilish
bosqich lari
1. Keys bilan
tanishish
2. Muammoni
va muammo
tarkibini
asoslash
3. M a’lumot­
larni tahlil
qilish
4. Yechimni
ishlab chiqish
va asoslab
berish
T avsiyalar
Avvaliga keys bilan tanishish kerak.
0 ‘qib chiqish paytida keysni tahlil
qilishga urinmang.
Muammoni shakllantirishda o'tilgan
m avzular bo'yicha nazariy bilimlaringizdan foydalaning.
M uammoni aks ettiruvchi asosiy
xususiyatlar: 1. Berilgan m a’lumotlardagi o 'z g a ris h la r dinam ikasi
tahlili. 2. Korxona innovatsion imkoniyati tahlili. 3. Aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish imkoniyatlarining mavjudligi
1.Korxonada innovatsion muhitni
yaratish
2. Ilmiy xodimlarga o'zini-o'zi ko'rsatishi uchun imkoniyatlar yaratish;
3. Shu yo'nalishdagi boshqa kor­
xonalar bilan hamkorlikda ishlar olib
borish
4. Innovatsion strategiyani o'z kelajagi sifatida ko'rish.
B a h o la sh
m ezon lari
1 ball
2 ball
2 ball
Muammo:
Korxonada innovatsion strategiyani amalga oshirishga ta ’sir
qiluvchi omillar.
235
Muammolar tarkibi:
Ishlab chiqarish korxonalarida innovatsiyani amalga oshirish
imkoniyatlari.
Iste’molchilar talablari, istak va xohishlarini o'rganib chiqishning
zaruriyati.
Korxonada muvjud innovatsion strategiyani o‘zgartirish yo‘llarini
izlash.
Innovatsiyalarni am alga oshirishda boshqa korxonalar bilan
hamkorlik qilish zarur.
Innovatsion faoliyatni aniqlab olish zarur.
Korxonaning moliyaviy tahlili asosida uning innnovatsion strate­
giyasini aniqlash.
Statistik, moliyaviy va muqobil tahlillarga asoslanib, ushbu
korxonaning innovatsion faoliyatini ishlab chiqish.
O’QUV-USLUBIY MATERIALLAR
1.
«Texnolog» ochiq aksiyadorlik ja m iyatin in g in n o ­
vatsion strategiyasin i ishlab ch iq ish d a sta tistik va sim pleks ta h lili
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqaruvchilardan tezlikda
bozordagi talab o‘zgarishlariga m oslashish talab etiladi. Ushbu
muammoni hal etish kompleks vazifalarni bajarishni talab etib, ular
orasidiTlfozor talabiga mos keluvchi xaridorbop qishloq xo'jaligi
texnikalarini ishlab chiqarishni tashkil etish eng muhimi hisoblana­
di. Ushbu vazifani bajarish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: strategik
qarorlarni ishlab chiqish va uni amalga oshirish; tezkor-taktik qarorlarni ishlab chiqish va uni amalga oshirish.
Strategik qarorlarni ishlab chiqishda sifat usullari qo'llanilib,
ular korxona faoliyati va m ahsulotini yaxshilashning alohida
yo‘nalishlari yig‘indisini anglatuvchi xo'jalik portfelini yaratishga
yo'naltirilgan bo'ladi.
Bu kabi usullarga keng miqyosda e’tirof etilgan strategiya matritsalari: «Ansoff matritsasi», M. Porterning «Umumiy strategik modeН», «Boston konsalting grupp» firmasining «Bozor ulushi-bozor
236
o'sishi» m atritsasi (portfolio-tahlil), «Djeneral-Elementrik-Mak-Kinzi»
m atritsasi va boshqalar kiradi.
Tezkor-taktik qarorlarni ishlab chiqishda, odatda miqdoriy usullar
qo'llanilib, u strategik qarorni ishlab chiqish bosqichida korxona­
ning tanlagan o‘sish varianti va rivojlanish faoliyati doirasida ish­
lab chiqarish dasturini m uqobillashtirishga yo'naltirilgan bo'ladi.
Korxona ishlab chiqarish dasturini shakllantirishda muqobillashtirishning umumiy qabul qilingan mezoni mahsulot sotishdan olingan foydani maksimallashtirish hisoblanadi.
III. O’QITUVCHILARGA KEYS YECHISH
VARIANTLARI
Ishlab chiqarish
korxonalarida
innovatsiyani
amalga oshirish
imkoniyatlari
Iste ’molchilar
talablari, istak va
xohishlarini
o'rganib chiqish
Korxonada muvjud
innovatsion strate­
giyani o'zgartirish
yo'llari
Innovatsiyalarni
amalga oshirishda
boshqa korxonalar
biian hamkorlik qilish
Ishlab chiqarish kolrxonalarida innovatsiya­
larni amalga oshirish imkoniyatini, eng
avvalo, uning ishlab chiqarish quvvatlari
tarzida aniqlash maqsadga muvofiqdir.
Ayniqsa, imkoniyatlarni mavjud salohiyat
doirasida aniqlash maqsadga muvofiqdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha
harakatlar iste’molchi uchun yaratilishi
kerak. Shunday ekan, ularning talablari
hamisha birinchi o'rinda turishini yodda
tutish lozim. Bunda innovatsion faoliyat
iste’molchilar talablari asosida shakllanadi.
M a’lum davr o'tganidan keyin korxonada
mavjud innovatsion strategiya zamonga
qarab o'zgara boshlaydi. Shu vaqtda
o'zgartirishning asosiy yo'li bo'lib
iqtisodiyotdagi va bozordagi mavjud
holat hisoblanadi.
Hamkorlik bu yangiliklar demakdir.
Hamkorlik natijasida yangi g'oyalar va
imkoniyatlar vujudga keladi. Korxonalardagi inson omillari va resurslari birlashishi
237
Innovatsion
faoliyatni aniqlab
olish
Korxonaning
moliyaviy tahlili
asosida
innnovatsion
strategiyasini
aniqlash
Statistik, moliyaviy
va muqobil tahlillarga
asoslanib, ushbu
korxonaning
innovatsion faoliyatini
ishlab chiqish
Korxonada
innovatsion
strategiyani amalga
oshirish yo'llarini
aniqlash
natijasida hamkorlik imkoniyatlari
yanada oshadi.
Innovatsion faoliyat - bu yangiliklarni
yaratish uchun olib boriladigan turli xil
ishlardir. Buni aniqlamay turib faoliyat
yuritish mumkin emas.
Innovatsion strategiyani aniqlash va uni
amalga oshirish albatta moliyaviy
imkoniyat darajasidan kelib chiqadi.
Moliyaviy tahlil ana shu masalani
aniqroq yechishga xizmat qiladi.
«Texnolog» OAJ uchun barcha ma’lumotlar,
jumladan, statistik, buxgalteriya, operativ
va boshqa ma’lumotlar uni yurgizuvchi
asosiy kuchlar hisoblanadi. Innovuatsion
faoliyat ham ana shu m a’lumotlar asosida
shakllanadi.
1. Innovatsion strategiyani o'z kelajagi
sifatida ko'rish
2. Shu yo'nalishdagi boshqa korxonalar
bilan hamkorlikda ishlar olib borish;
3. Ilmiy xodimlarga o‘zini-o‘zi ko'rsatishi
uchun imkoniyatlar yaratish;
4. Korxonada innovatsion muhitni yaratish
IV. AMALIY MASHG’ULOTLARDA MUAMMOLI
HOLATLARNI YECHISH BO’YICHA O’QITISH
TEXNOLOGIYASI
Qo'shma korxonalar fa o liy a tin i
tashk il etish va u n in g sam aradorligi
Talabalar soni: 25-30 Vaqti 4 soat
Amaliy m ashg‘ulotda m uammoli holatni
0 ‘qitish shakli
yechish orqali bilimni chuqurlashtirish
M avzu
238
Amaliy m ashg‘ulot
rejasi
0 ‘quv mashg'ulotining maqsadi:
- Pedagogik vazifalar:
- muammoli holatning
xususiyatlarini tavsiflab va tasniflab
beradi:
- keysda korxonaning
faoliyati va marketing
holati bilan tanishtiradi va tahlil qiladi;
- muammoni ajratish
va uni aniqlab,
yechish ketmaketligini ishlab
chiqishni o‘rgatadi;
1. Keysga kirish va nazariy jihatdan yoritib
berish.
2. Bilimni chuqurlashtirishning va muamm oning dolzarbligi.
3. Korxonaning m arketing strategiyasini
o'rganish.
4. Korxonaning boshqarish samaradorligini
o'rganish.
5. Muammoning shakllanishi va uni yechish
yo‘llari.
6. Keys-stadini guruhlarda yechish.
7. Interaktiv orqali muammoli holatni yechish
g'oyalarini ko'rib chiqish.
8. Eng muqobil variantini tanlash va natijalarni prezentatsiya qilish.
9. Guruhlarning ishlash faoliyatini va maqsadga
erishilganlik natijalarini baholash hamda xulosa chiqarish.
Xolding faoliyatini tashkil etish va uning
sam aradorligi, to v arlar asso rtim en ti va
m ark etin g strateg iy asin i ishlab chiqish
hamda uning samaradorligini yoritib berish
0 ‘quv faoliyatning natijalari:
- korxonaning faoliyati va holatini o'rgangan
holda muammoni aniqlaydi va korxonaga
taalluqli muammolarni tavsiflab beradilar;
- muammoli holatning ko'nikmalari va uning
shaklidagi kichik muammolarning iqtisodiy
asoslangan yechimlarini ishlab topadi;
- korxonaning faoliyatini hisobga olgan hol­
da muammoni yechilishning ketma-ketligini
aniqlaydi;
- iqtisodiy ko'rsatkichlar bilan ishlash yo'llarini, bashorat qilish, statistik m a’lumotlar
tahlili bilan ishlab chiqarish yo'llarini opti­
mal variantini tanlaydi va mazkur korxona239
- keysda muammoning ning m ahsulotlariga bo‘lgan m unosabatm a’lumotlarini bosh­ larini aniqlaydi;
qaruv va ishlab chiqa­
rishni tizimini yaxshi­
lash uchun hisobkitoblar o'tkazadilar,
hamda yakuniy xulosalar chiqaradilar;
Keys-stadi uslubi savol-javob, muammolar­
0 ‘qitish uslubi
ni yechish
Amaliy m ashg‘ulotda individual ishlash, gu0 ‘qitish shakli
ruhlarda ishlash
0 ‘qitish vositalari
M a’ruzalar matni, keys, namoyon materiallar (m a’ruzachi tomonidan prezentatsiyaslayd), lazer proektori, (sxemalar, rasmlar,
jadvallar)
0 ‘itish shartlari
Texnik vositalar bilan ta ’minlangan guruh­
lar bilan ishlash uchun mo‘ljallangan auditoriya
M onitoring va
Mustaqil o'rganish uchun savollar beriladi,
baholash
uy vazifasi uchun slaydlar tayyorlaydi.
4.2. Am aliy m ashg‘u lo tn in g texn ologik kartasi
Ish n in g
FAOLIYAT MAZMUNI
bosqich­
lari va
0 ‘q itu vch i
Talaba
vaqti
Tinglaydilar
Tayyorlov Mavzuni, vaziyat mazmunini aniqlay­
bosqichi di, keysni rasmiylashtiradi, keys­ Mustaqil ravishda
ni ko'paytirish m uam mosini hal keysni yechadilar
etadi. Keys vazifasi va uning kor­
xona iqtisodiyoti uchun qanchalik
muhimlik darajasi aniqlaydi. Keys
m azm uni bilan yanada yaqinroq
240
tanishib chiqish uchun talabalarga materiallar tarqatib chiqiladi.
1-bosqich.
Tayyorlov
qismi
(10 min)
1.1. 0 ‘quv m ashg‘uloti mavzusi,
Tinglaydilar
maqsadi, vazifasi va ahamiyatiga
to ‘xtalib o‘tadi. Innovatsiyaning
korxona ishlab chiqarishi ta ’sirida,
innovatsion jarayonlar, axborot Savollarga javob
texnologiyalarining ilgarilab ketishi
beradilar
insoniyat uchun yutuq hisoblanmoqda.
1.2. M avzu b o 'y ic h a ta la b a la r
bilimlarini faollashtirish m aqsadi­
da blits-so‘rov o'tkazadi
2-bosqich 2.1. Keysda bor bo'lgan materialM uhokama
qiladilar
Asosiy
larni m uhokam a qilishni tashkilqism
lashtiradi, diqqatni keys bilan ish­
lash qoidalariga, muammoni yechish
(130
algoritmiga va vazifani aniqlashtimin)
rishga qaratadi
2.2. Mustaqil ravishda uyda yozib Vaziyatni mustaqil
kelingan vaziyat tahlilini o'tkazishni
ravishda hal
qiladilar
taklif qiladi
2.3 Talabalarni 2 ta guruhga ajrata- Guruhlarga ajraladi. M avzu bo'yicha tayyorlangan di, yozib oladilar,
topshiriqlarni «Muammoli vaziyat» topshiriqlar ustida
uslubidan foydalanilgan holda tarishlaydilar
qatadi
2.4. Kichik guruhlarda keys bilan Faol qatnashadilar
yakka tartibda bajarilgan ishlar
natijalarini muhokama qilishni
tashkillashtiradi. Guruhlarga top­
shiriqlarni bajarish uchun yordam
beradi, qo'shimcha m a’lumotlardan
fo y d alan ish g a im kon y a ra tad i.
Diqqatlarini kutiladigan natijaga
jalb qiladi
241
2.5. Har bir guruh topshiriqlarni
Jamoa bo'lib
vatman-qog'ozlarga tushirib, taqdi- bajarilgan ishning
motini o'tkazishda yordam bera­
taqdimotini
di, izoh beradi, bilimlarini umum ­
o'tkazadilar,
la s h tira d i, x u lo sa la rg a alohida
baxs-munozara
e’tibor beradi. Topshiriqlarning ba­
yuritadilar,
jarilishi qay darajada to'g'ri ekan­
baholaydilar,
ligini diqqat bilan tinglaydi
xulosalarni
diqqat bilan
tinglaydilar
2.6 Talabalarning fikrlarini umumTinglaydilar.
lashtirib bo'lgach, har bir guruh- Guruhlar berilgan
ga korxonaning m arketing imkoni­ vazifalarni baja­
yatlarini hisoblash topshiriladi.
radilar. Taqdimot
o'tkazadilar.
Mavzu bo'yicha
yakuniy xulosa
chiqaradilar.
2.7. Talabalar taqdimotda ko'rsatilgan
Tinglaydilar
fikrlarni umumlashtiradi
3-yakuniy 3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Bubosqich gungi mavzu dolzarb ekanligiga
Eshitadi.
(20 min) to'xtalib o'tadi. O 'qituvchi talaAniqlaydi.
balarga darsda olgan bilimlarini Fikr-mulohazalar
amaliyotga tatbiq etishlari lozim
bildiradilar
ekanligini t a ’kidlaydi. Faol tala ­
balarni baholash mezonlari orqali
rag'batlantiradi.
Mustaqil uyda tahlil qilingan keyslar ko'rib chiqilib, eng yaxshi keyslarni aniqlaydi va baholaydi
3.2. T avsiya e tilg a n m uam m o'
Tinglaydilar
yechimlariga izoh beradi. Yana bir
bor keysning ahamiyatiga atroflicha to'xtalib o'tadi
,
242
1-guruhga beriladigan ekspert topshiriqlar:
Ishlab chiqarish korxonalarida m arketing faoliyatini amalga
oshirish imkoniyatlari.
Iste’molchilar talablari, istak va xohishlarini o'rganib chiqishning
zaruriyati.
Korxonada muvjud m arketing strategiyani o'zgartirish yo'llarini
izlash.
2-guruhga beriladigan ekspert topshiriqlar:
M arketing faoliyatini am alga oshirishda boshqa korxonalar
bilan hamkorlik qilish zarur.
M arketing faoliyatini aniqlab olish zarur.
Korxonaning moliyaviy tahlili asosida m arketing strategiyasini
aniqlash.
1-ilova
G uruhlarning ish lash in i baholash jadvali
Guruh
B aholash m ezonlari
Prezentatsiya (mazmuni,
m a’nosi va xulosalarning
isboti uchun)
a’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - 1 ball
qoniqarsiz - 0,5 ball
1
2
3
243
Muammoli masalaning
yechimi uchun (to‘g‘riligi
va yechimning ketmaketligi uchun)
a ’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - 1 ball
qoniqarsiz - 0,5 ball
KEYS
«FOTON» OAJ KORXONASI ISHLAB
CHIQARISHDA MAHALLIYLASHTIRISH
DASTURINI QO LLASHI ZARURMI?
K eysning maqsadi: talabalarda korxonada ishlab chiqarish­
ni tashkil etish bo'yicha bilimlarini chuqurlashtirish, vaziyatdan
kelib chiqqan holda muammoni aniqlash, hal etish, boshqaruv qaror­
larini qabul qilishdan iborat.
K utilayotgan natijalar: talabni tahlil qilish va baholash, mahsulotlar bahosini o'rganish va ishlab chiqarishda lokalizatsiya das­
turini qo'llash.
Keysni muvaffaqiyatli yechish uchun talabalar quyidagi ko'nikmalarga ega bo'lishi zarur:
- mahalliylashtirish dasturi maqsadlarini aniqlash;
- SWOT-tahlil o'tkazish;
- baho siyosati, tovar siyosati, sotish siyosati, tovar sotuvini
jadallashtirish bo'yicha mahalliylashtirishning samarasini aniqlash;
- iqtisodiy vaziyatni to'g'ri baholay olish;
- ishlab chiqarish faoliyatini tahlil etish va rejalashtirish.
M azkur keys «Foton» OAJ korxonasi faoliyati asosida ishlab
chiqilgan.
Keysda ishlatilgan m a’lumotlar manbai quyidagilardan iborat:
«Foton» OAJ korxonasining ishlab chiqarishda mahalliylashtirish
dasturini qo'llashi bo'yicha tadqiqot natijalari va uning hisobotlari
(2008-yiI).
Keys tavsifi: mazkur keys syujetsiz hisoblanadi. Ushbu keysdagi
vaziyat korxonaning tahliliy ko'rsatkichlari asosida tuzilgan. Keysning
obyekti «Foton» OAJ korxonasi hisoblanadi. Keys m a’lumotlar va
dalillar asosida ishlab chiqilgan bo'lib, tuzilmaviy va o'rta hajmdagi
keys-stadi hisoblanadi. O’quv vazifasi topshiriqlar sifatida berilgan.
Didaktik m aqsadlarga ko'ra, keys tahlil- qilish, baholash va
rejalashtirishni o'rgatishdan iborat. Keys muammosining shakllanishi va tuzilishi davriy ketma-ketlikda berilgan.
Keysning afzalliklariga quyidagilar kiradi: o'quv mashg'ulotini
keys-texnologiya bo'yicha o'qitish talabalarning mustaqil ishlashi-
ni ta ’minlaydi. Keysda natijaviy bahoni belgilovchi «Vaziyatli tahlil
varaqasi» mavjud.
Ushbu keysdan «Korporativ boshqaruv», «Moliyaviy m enej­
ment», «Marketingni boshqarish» va «Biznes strategiyasi» fanlarining
m ashg'ulotlarida foydalanish mumkin.
KIRISH
O’zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish va unda tub islohotlarni amalga oshirish uchun birinchi navbatda ishlab chiqarishni
keng yo‘lga qo'yish talab etiladi. Ko‘p tarmoqli iqtisodiyotni shakl­
lantirish va uni diversifikatsiya qilishda yaratilayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta ’minlash darkor. Tovarlarni ishlab
chiqarishda uning sifati bilan bir qatorda narxini ham muqobil darajaga keltirish menejerning asosiy vazifalaridan biri bo'lib hisoblanadi.
Shuni inobatga olgan holda, O ’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Mahalliy xom-ashyo asosida tayyor mahsulotlar, ehti­
yot qismlar hamda m ateriallarni ishlab chiqarishni lokalizatsiya
qilish Dasturi to‘g‘risida»gi Р -3 8 6 -sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qarorning asosiy maqsadi, mahsulot qismlarini import qilishni
kamaytirish, uni mahalliy sharoitda arzon va sifatli ishlab chiqarishdan iborat. Buning uchun Davlat tomonidan korxonalarga yetarli
ravishda imtiyozlar yaratilmoqda. Xususan, mahsulot ehtiyot qism­
larini ishlab chiqarish uchun kerak bo'ladigan texnika va texnologiyalarni chetdan olib kelayotgan tadbirkorlar uchun bojxona to'lovlari,
daromad, mulk solig'i, yagona ijtimoiy to‘lov stavkalari pasaytirilgan.
M ahalliylashtirish dasturi korxona im koniyatlaridan kelib
chiqqan holda qo'llanishi lozim, buning uchun Ishlab chiqarishni
chuqur tahiil qilish va uni strategik rejalashtirish kerak bo‘ladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni alohida ta ’kidlash lozim-ki,
tayyorlangan keys talabalarning ishlab chiqarishni boshqarish
bo'yicha bilimini chuqurlashtiradi. Ushbu keysni yechish natijasida
talabalar mahsulotlarni mahalliylashtirish dasturini baholash, korxo­
na ishlab chiqarish maqsadlarini aniqlash, tovar va baho siyosati
hamda tovar sotuvini jadallashtirish bo'yicha (rhwa-tadbirlarni ish­
lab chiqish ko‘nikmalariga ega bo'ladilar.,
2№i
Talabalar keysda shakllantirilgan muammoni hal etish uchun
ishlab chiqarish faoliyatini tahlil qilishi, baholashi va rejalashtirishi
zarur bo'ladi.
1. O’zbekiston R espublikasida elektronika m ahsulotlarin i m ah alliylash tirish d a zarur ehtiyot qism lar va
texn ik a-texn ologiyalar bilan ta ’m in lan gan lik holati
Elektronika sohasida mamlakatimizda bir qator korxonalar fao­
liyat yuritib kelmoqda, bular ROISON, SINO, ZENITH va FOTON
ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlaridir. Keltirilgan korxonalarning
asosiy faoliyat turlaridan biri bo'lgan televizor va fotoelektrik stansiyalarni ishlab chiqarish va lokalizatsiya qilish holati to'risida
to'xtalib o'tamiz.
H ozirda m azkur kom paniyalarda m ahalliylashtirish dasturi
doirasida bir qator ishlar amalga oshirilmoqda, jumladan:
televizor ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan lampalar va korpuslar korxonaning o'zida ishlab chiqarilmoqda hamda mahalliy­
lashtirish darajasi 45% ni tashkil etadi;
fotoelektrik stansiyalarni ishlab chiqarish uchun kerak bo'lgan
ehtiyot qismdardan alyumin piastinkalar, turli xil diodlar ichki bo­
zorda tayyorlanmoqda va uning lokalizatsiya ko'rsatkichi 35% ga
yaqin.
Hozirgi davrda respublika elektronika ishlab chiqarishini to'liq
mahalliylashtirish uchun texnika vositalari bilan ta’minlanish holati
quyidagilardan iborat:
- mamlakatimiz mashinasozlik korxonalarida yangi texnika vosi­
talari qisman ishlab chiqarilmoqda;
- yangi murakkab texnika vositalari korxonalar tomonidan im­
port qilinmoqda;
- ishga yaroqsiz va nosoz texnika vositalarini ixtisoslashtirilgan
korxonalar ta ’mirdan chiqarilmoqda.
Yuqorida qayd etilgan tovarlarni ishlab chiqarish va uni sotish
bo'yicha «Foton» OAJ korxonasi yetakchi o'rinni egallaydi. Ushbu
korxonaning strategik maqsadi aholini sifatli plazmali televizorlarga bo'lgan ehtiyojini to'liq qondirish hamda qishloq joylariga elektr
energiyasini tejash maqsadida quyosh batareyalarini (fotoelektrik
stansiyalar) yetkazib berishdan iborat.
Yuqorida belgilangan tovarlarni ishlab chiqarish uchun yangi
texnologik m ashinalarni qo'llash talab etilmoqda, buning uchun
mahalliylashtirish dasturi doirasida hukumat tomonidan ularni im­
port qilishga yordam beruvchi m axsus chora-tadbirlar ishlab chi­
qilgan. Bu vaqtinchalik hodisa bo'lib, uning asosiy omili murakkab
texnologiyalarni mamlakatimiz korxonalarida ishlab chiqarish nis­
batan uzoq vaqt talab etadi. Shu bilan birga, uni ishlab chiqarishdan avval mazkur yo'nalishdagi mutaxassislarni tayyorlash, korxonalarni qayta modernizatsiya qilish zarur bo'ladi.
Ishga yaroqsiz bo'lib qolgan texnika vositalarini ta ’mirlash,
nosoz detal va uzellarini vaqtida sozlari bilan almashtirish ishlari
asosan «Foton» OKB unitar korxonasi tizimidagi ixtisoslashtirilgan
sexlar ustaxonalarida bajariladi.
Shuni alojida qayd etish lozimki «Foton» OAJ korxonasi tomo­
nidan ishlab chiqarilayotgan tovarlar, xususan, fotoelektrik stansiyalarni joriy davrda qishloq aholisiga sifatli yetkazib berish m aqsa­
dida viloyatlarda omborxonalar va distribyutorlik markazlari tashkil
etildi. Ushbu holat qolgan tadbirkorlar uchun qulay imkoniyat
yaratgani holda mahsulotning narxini oshirmaydi. Bundan tashqari
korxonaning distribyutorlik markazlari tomonidan aholining mahsulotlarni sotib olishida iste’mol kreditlaridan foydalanish imtiyozi
yaratildi.
2. Elektoronika ishlab chiqarishi sohasidagi
m uam m olar
Sanoat sektorida elektronika mahsulotlarini ishlab chiqarishni
yanada keng yo'lga qo'yish ahamiyati va o'rni salmoqli ekanligini
yana bir bor qayd etgan holda, shuni alohida ta ’kidlash joiz-ki, bu
soha korxonalarida mulk shakli va boshqarish tizim lari tubdan
o'zgartirildi. Korxonalarni texnik jihatdan qayta jihozlash va ularni
raqobatbardosh zamonaviy mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratil­
gan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ammo bu yo'nalishda
qo'lga kiritilgan yutuqlar bilan bir qator muammolar ham mavjud.
247
Ana shunday elektronika tarmog'idagi muammolardan biri bu ish­
lab chiqarilgan mahsulotlarni o'z vaqtida ham ichki, ham tashqi
bozorda sotishdir. Bu holat, o'z navbatida tovarlar bahosi va iste’molchi
to'lov qobiliyatini o'zaro nomuvofiqligidan hamda ishlab chiqaruvchi
maqsadi va iste’molchi talablarini o'zaro mos kelmasligidan kelib
chiqmoqda.
Shuningdek, hozirda tijorat yo'nalishida faoliyat yuritayotgan
kichik biznes subyektlarining moliyaviy holati kuchsiz ekanligi
ularning «Foton» OAJ korxonasi tomonidan ishlab chiqarilayotgan
televizorlar va quyosh batareyalarini sotib olish qobiliyatini pasaytirmoqda.
Bir vaqtning o'zida lokalizatsiya qilingan qismlardan foydalangan holda tayyor mahsulotni ishlab chqarishga ketgan xarajatlar
natijasida tovarlar sotuvi narxi chet eldan import qilingan zamona­
viy brend televizorlar (SUMSUNG, SONY, LG, SHARP, PANA­
SO NIC) va quyosh batareyalari bahosidan yuqori bo'lm oqda.
Buning asosiy sababi sifatida lokalizatsiya qilinayotgan mahsulot
qismlari uchun zarur bo'lgan xom-ashyo materiallari narxining ichki
bozorda goh tushishi, goh ko'tarilishidir.
Maishiy-texnik mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar oldida turgan sotish m uam m osiga chuqurroq nazar tashlaydigan
bo'lsak, bu masalaga umuman boshqacha yondashishga to'g'ri kela­
di. Ayni davrda korxonada bugungi kunning eng dolzarb elektron
jihozlarni ishlab chiqarishni shakllantirishda aholining xarid ehtiyojlaridan kelib chiqish maqsadga muvofiq bo'ladi. Buning uchun
ratsional ishlab chiqarishni tashkil qilish, korxonalarni, avvalambor, texnik-texnologik m odernizatsiya qilish, ularni m oliyaviy
sog'lom lashtirish choralarini belgilash zarur bo'ladi. Aks holda
vatanimiz elektoroniklari ulkan tashqi va ichki bozor ulushlarini
yo'qotishlari turgan gap.
Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi muammolarini yechish yangidan-yangi yondashuvlarni talab etadi. Tarmoqda ishlab chiqarishni
texnik moslashuvchanligi, mahsulot sifat darajasi va uning jahon
bozoridagi raqobatdoshligini oshirishni tubdan qayta ko'rib chiqilishi va o'zgartirilishi kerak bo'lgan m asalaga aylanib bormoqda.
Sanoat ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mah248
sulot zamonaviy texnik talab darajasiga javob berishi kerak. Ularning
foydali ish koefitsienti aniqligi va umumdorligi, uzoq davr ishonchli
ishlash qobiliyati yuqori bo‘lm og‘i, ekspluatatsiya davrida yuqori
tejamkorlikka ega bo'lish lozim.
Yuqoridagi keltirilgan muammolarni hal etish uchun esa kor­
xonalar ishlab chiqarish faoliyatida qo'llayotgan lokalizatsiya das­
turini to'g'ri tashkil etishi kerak. Mahalliylashtirish rejasi muvaffa­
qiyatli bajarilishi esa aniq dastur asosida amalga oshirilishi bilan
bevosita bog'liqdir. Shuning uchun, «Foton» OAJ korxonasining
ishlab chiqarish faoliyatida aniq va samarali lokalizatsiya dasturini
ishlab chiqish o'ta muhim va hal etilishi zarur bo'lgan muammo
hisoblanadi.
3. «Foton» OAJ korxonasi tom onidan
m ah alliylash tirish d asturini o‘rganish bo'yicha
o ‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari
Quyida «Foton» OAJ korxonasi tomonidan o'tkazilgan tadqiqot­
lar natijalari keltirilgan. Ushbu jadvaida televizor va quyosh batareyalari uchun talab etiladigan, mavjud va yaroqli texnika turlari
va soni keltirilgan.
1-jadval
«Foton» OAJ korxonasida elektronika
jih ozlarin i ishlab ch iq arish n in g texnikalar
bilan ta ’m in lan gan lik holati
(2 0 0 8 -y il 1-iyul h o la tig a )
№
1
Texnika turi
2
M av­ S h un ­ Talab Y angi
jud
dan
e tila ­ sotib
texni­ yaroqli digan dinuvchi
ka texnika texni­ texnika
n arxi,
son i, so n i,
ka
dona don a so n i, m in.
don a s o ‘m /
dona
6
4
5
3
249
Televizor ishlab chiqarish uchun
1 Diffuziya pechlari
2 Payvandni ushlovchi
22
10
16
7
26
12
7,2
3,1
3
2
5
1,7
250
210
260
0,2
10
7
14
1,4
pechlar OM-1200
3 Kristallarni diskli kesuvchi
uskunalar
4 Termik, yig'uvchi,
o'lchovchi, tekshiruvchi va
hisoblovchi komleks
texnikalar
5 Press formalar
Quyosh batareyalari ishlab chiqarish uchun
M etall kesuvchi stanoklar
Elektreroziyasi stanoklari
Olmos kesgichli stanoklar
Zarb qiluvchi presslar GK200 tn
10 Tok-issiqlik va o‘lchovchi
trenirovkalar
11 Plastinalarni vakkumli
laminatsiya qiluvchi
jihozlar
12 Quyoshda nurlanuvchi
im m itator
6
7
8
9
37
7
20
6
28
4
14
5
41
12
24
9
2,4
5,1
0,9
6,4
45
40
50
1,2
15
5
18
1,0
10
6
14
1,7
Manba: «Foton» OAJ korxonasining biznes rejasi
250
2-jadval
2 0 0 8 -y ild a «Foton» OAJ korxonasida 1 dona rangli
televizor va fotoelektrik stan siyan i ishlab
chiqarishga sarflanuvchi m ablag‘lar to ‘g‘risida
MA’LUMOT
M ahsulot
Mah- Lokali­ Sotib Ishchi Jami Lokali­
qismi turlari
sulot- zatsiya olingan kuchi mahsu­ zatsiya
mahsu­
lot
nomi
va
larni davrida qolgan
lokali­ texnik mahsu­ boshqa qismlari lot
zatsiya jihozlar
lot xarajat­ tannar- qismlarining
xi
qilish­ quwati- qismlalar
im(ming
(ming
riga
ga
ga
portsarflan- sarflan- sarflan- so'm ) so'm )
dagi
gan
gan
gan
tannarmabmab- mabxi
lag'lar lag'lar lag'lar
(ming
(ming (ming (ming
so'm )
so ‘m) so'm ) so'm )
1
2
8
3
4
6
7
5
Televizor ishlab chiqarish, reja 2580 dona
1 Diodlar
2 T ranzistorlar
3 Presslangan
polipropilen
4 Korpus
5 M ikrosxem alar
6 Kineskop
7 Pult uchun
jihozlar
8 Boshqa yarim
fabrikatlar
14,7
10,4
25,2
10,1
7,4
8,9
67,5
14,7
X
X
X
X
X
47,4
84,2
X
X
X
8,5
7,9
11,4
33,3
25,7
45,5
23,5
16,4
33,3
97
54,6
94
12,9
80,1
36,8
7,3
3,3
X
14,8
7,2
9,8
2,3
25,4
11,9
X
8,9
46,2
150,5
5 6 ,3
131,6
7 0 ,8
4 0 9 ,2 199,9
X
X
9,8
Quyosh batareyalari ishlab chiqarish, reja 500 dona
8 Kremniy plastinali panellar
X
X
251
375,8
58,4
434,2
X
9
10
11
12
13
Planar
plastinalar
Steklopaketlar
Alyumin
profillar
Priborlar
2D327
Turli
diam etrdagi
simlar
275,4
120,3
X
67,3
463
385,7
285,3
147,4
X
X
285,6
41,2
54,3
473,9
339,9
438,3
X
284,7
101,3
X
28,9
414,9
377,8
97,4
27,4
X
12,5
137,3
117,2
X
942,8 39 6 ,4 661,4 2 6 2 ,6 2263,2 1319,0
Manba: «Foton» OAJ korxonasining mahsulot tannarxi bo'yicha
hisoboti
3-jadval
2 0 0 8 -y il 1-iyun h olatiga «Foton» OAJ va boshqa
raqobatchi korxonalarning rangli televizor va quyosh
batareyasi uchun belgilan gan sotuv narxlari
(so'm b ilan )
JN» M ahsulot n o m i/ 0 ‘lchov FOTON ROl1
2
LG* SONY*
m arkasi
birligi
SON
D72
Rangli televizorlar,
511,3 575,2 580,3 600,2
ming so‘m
Sifati
ballda
7
8
9
10
Ichki bozordagi
14
% да
26
28
32
ulushi
Quyosh batareyalari, 2 0 m 2 2800,3 2850,4 3100,4 3200,5
ming so'm
Sifati
ballda
9
8
10
10
Ichki / tashqi
27
15
23
%да
25
bozordagi ulushi
M anba: «Foton» OA J va boshqa k o rxonalarning hisobot
ma’lumotlari va ekspert natijalari
*) vatanimizda sotilayotgan mahsulotlarga nisbatan
252
4-jadval
«Foton» OAJ va boshqa elektronika sohasidagi
korxonalar m ahsulotlarini xarid q ilish tarkibi (% da)
1
M ah su lot
turi
Tashqi
bozor
Ichki bozor
Qoldiq
Jismo­ X u su ­ Yuri- Ulgur- Distri- Tashqi Savdo
siy
niy
dik ji xari­ byu- diller- uylari
shaxs­ tadbir- shaxs­ d o r­ to rla r
lar k o rlar lar
la r
la r
«Foton» OAJ
1
2
1
2
1
2
Televizorlar
Quyosh
batareyasi
Televizorlar
Quyosh
batareyasi
15
10
12
11
10
20
10
9
11
15
5
17
25
12
13
10
10
12
11
13
8
10
11
19
«Roison elektorniks» OAJ
18
15
12
22
11
12
9
7
15
24
9
Boshqa m illiy elektronika korxonalari
17
14
11
18
14
8
10
8
6
15
22
9
Televizorlar
Quyosh
batareyasi
-
Manba: «Foton» OAJ korxonasi tomonidan o'tkazilgan m ar­
keting tadqiqotlari natijalari
Talabalar uchun topshiriq:
- lokalizatsiya dasturini tahlil qiling va uni optimallashtirish
bo'yicha takliflar bering;
- yetishmaydigan texnika jihozlarining umumiy bahosini aniqlang.
II. TALABALAR UCHUN USLUBIY KO’RSATMALAR
Muammo:
- lokalizatsiya dasturini optimallashtirish;
253
Vazifalar:
- kompaniya maqsadlarini aniqlash;
- lokalizatsiya maqsadlarini aniqlash;
- lokalizatsiya dasturida SWOT-tahlil o'tkazish;
- amaldagi lokalizatsiya dasturiga baho berish;
- iste’molchilar guruhlarini aniqlash va unga baho berish;
JVs
Tadbir
nom i
Bajarish
m uddati
M as’ul
sh axs
X arajatlar
sum m asi
1
2
3
4
Keysni m ustaqil yechish uchun ko‘rsatm alar
B ajarilad igan
vazifalar
1. Keys bilan tanishish
Avvaliga keys bilan
tanishish kerak
2. Berilgan vaziyat
bilan tanishish
Berilgan axborotni
yana bir bor o'qib
chiqing.
3. M uammoni aniqlash
va asoslab berish
4. Vaziyatni tahlil
qilish va tashxis
qo'yish
5. M uammoni yechish
usul va vositalarini
tanlash
Tavsiya va m aslahatlar
O'qib chiqish paytida keysni tahlil
qilishga urinmang
Siz uchun muhim ko'ringan bo'limlarni
ajrating.
Vaziyatda tasvirlangan dalillarni sanab
bering
Asosiy muammo nimadan iborat?
Muammoni qanday darajada yechilishini
aniqlang. Quyidagi savolga javob
bering: berilgan sharoitda ushbu
muammoni yechish mumkinmi?
Muammoni yechish yo'llarini ko'rsatib
va asoslab bering
254
V aziyatli ta h lil varaqasi. B aholash
T ahlil bosq ich in in g
nom i
1. Vaziyatni
tahlil etish
m ezonlari
Tahlil b osqichining m azm uni
Baholash
m ezo n ­
lari
1. Vaziyatni tushunish va asosiy ji­
hatlarini aniqlash.
2. Vaziyatni oydinlashtirish:
a) Nima yuz bermoqda?
1 - 0.5 ball
b) Voqealarning natijasi qanday?
2 - 0.5 ball
2. Vaziyatdagi M uammoni aks ettiruvchi asosiy xum uammoning susiyatlar:
shakllanishini 1. Kompaniyada yuzaga kelgan muam­ 1 - 0.5 ball
baholash
moni aniqlash.
3. Vaziyatning nazariy yo'nalishlarini aniqlash
4. Vaziyatning
obyekti va
ishtirokchilarini
aniqlash
2. Kompaniyaning lokalizatsiya maq­
sadlarini aniqlash va baholash.
3. Narxlarni o‘rnatish tartibini o'rganish
va tahlil qilish.
4. Ishlab chiqarishda lokalizatsiya dasturi uchun m arketing siyosatini (narx
siyosati, tovar siyosati, sotuv siyo­
sati, tovar sotuvini jadallshtirish siyo­
sati, ishlab chiqish holatini baholash.
(1,2,3-jadval)
5. «Foton» OAJ korxonasining loka­
lizatsiya dasturi uchun talab etilayotgan texnika miqdorini va m ahsulot
qismlarini mahalliylashtirish samarasini
baholash. (1,2-jadval)
O'rganilayotgan mavzu nuqtai nazari­
dan vaziyatning nazariy yo'nalishlarini
aniqlash
K o m p an iy an in g iq tiso d iy ta v sifi,
o'ziga xos xususiyatlari, shuningdek,
uning ishlab chiqarayotgan mahsulotlarni o'rganish. Korxona mahsulotlari 255
2 - 0.5 ball
3 - 0.5 ball
4 - 0.5 ball
5 - 1 .0 ball
1 ball
1 ball
ning is te ’m olchilarini o 'rg an ish va
tahlil qilish. Uning raqobatchilari faoliyatiga baho berish. (3,4-jadval)
5. Vaziyatdagi Muammoni hal etish variantlarni aniq­
muammoni hal lash, har bir variantni baholash va
asoslab berish. Muammoni hal etishetish variantga muvofiq keladigan variantni tanlash
larini taklif
etish va eng
yaxshisini
tanlash
6. Yechimni ish­ Berilgan topshiriqlarni bajarish va
lab chiqish va m arketing dasturini ishlab chiqish
asoslab berish
1 ball
3 ball
Keys bilan ish lash n i baholash m ezonlari
86-100% G' 8 ,6 -1 0 ballgacha - «a’lo»
71-85% G' 7,1—8,5 ballgacha — «yaxshi»
55-70% G' 5 ,6 —7 ballgacha - «qoniqarli»
G uruhlarning ish lash in i baholash jadvali
Guruh
B aholash m ezonlari
Prezentatsiya (mazmuni,
m a’nosi va xulosalarning
isboti uchun)
a’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - 1 ball
qoniqarsiz - 0,5 ball
1
2
3
256
Muammoli masalaning
yechimi uchun (to'g'riligi
va yechimning ketmaketligi uchun)
a ’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - 1 ball
qoniqarsiz - 0,5 ball
O’QUV-USLUBIY MATERIALLAR
1. Quyida k eltirilgan lok alizatsiya d astu rin in g nam un a viy tark ib iy tu z ilish id a n fo y d a la n ish m aqsadga muvofiqdir.
I. Rahbarlar uchun rezyume
II. Kirish___________________________________________________ ^
III. Asosiy qism
- lokalizatsiya maqsadlari
- SWOT-tahlil
- amaldagi lokalizatsiya dasturini tahlil qilish
- ishlab chiqarishda lokalizatsiya dasturi uchun marketing siyosati
- ishchi grafik
- budjet
- nazorat vositalari va dasturiga tuzatish kiritish
IV. Ilova____________________________________________________
L okalizatsiya d astu rin in g tarkibiy tu zilish i
2. Elektronika sohasida tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun
kerak bo'lgan xom ashyo va yarim fabrikatlarga ehtiyoj miqdori va
bahosi 2-jadvalda keltirilgan m a’lumotlardan foydalanib aniqlanadi.
Ya’ni, har bir m ahsulot turi bo'yicha necha so'mlik m ateriallar
xarid qilinishi aniqlanishi kerak. Bunda har bir m ahsulotning ichki
bozordagi va import narxlari solishtirilishi va zarur bo'lganda loka­
lizatsiya dasturining samarali bo'lishi uchun keltirilgan mahsulot
qismlarini qaysi birini import qilish yoki mahalliylashtirish kerakligi anqilanadi.
3. Yetishmaydigan texnika soni (ehtiyojni aniqlash) va uning
bahosini aniqlash 1-jadvalda keltirilgan m a’lumotlar asosida quyidagicha aniqlanadi:
Et = Tt - Yat
Tb = Et*B
Bunda,
Et - yetishmaydigan texnika soni (ehtiyoj),
Tt - talab etiladigan texnika soni (ishlov beriladigan maydonga nisbatan),
257
Yat - yaroqli texnika soni,
В - talab etilayotgan texnika bahosi.
III. KEYSOLOGNING JAVOB VARIANTI
Lokalizatsiya dasturini tahlil qilish.
I. Rahbarlar uchun rezyume
«Foton» OAJ korxonasining mahalliylashtirish dasturi o'z ichiga quyidagilarni oladi:
- kompaniya maqsadlari;
- kompaniya ishlab chiqarayotgan mahsulot qismarini mahal­
liylashtirish maqsadlari;
- SWOT-tahlil natijalari;
- amaldagi mahalliylashtirish dasturi tahlili.
- kompaniya iste’molchi guruhlarining tarkibi;
- aniqlangan talab holati va miqdori;
- mahsulot narxlarining tahlili va strtegiyalari;
- ishlab chiqilgan mahalliylashtirish dasturi uchun m arketing
siyosatini (baho siyosati, tovar siyosati, sotuv siyosati, tovar sotuvini jadallshtirish siyosati) qo'llash;
- 2008-yil uchun ishchi grafik.
II. Kirish
«Foton» OAJ korxonasining asosiy maqsadi O’zbekiston Respublikasi aholisini, xususan qishloq joylarida istiqomat qilayotgan fuqarolarning televizor va elektr energiyasini tejay oladigan quyosh
batareyasiga bo'lgan ehtiyojini qondirish hisoblanadi. Ana shu
maqsaddan kelib chiqib bir qator vazifalar hal qilinishi zarur:
- zamonaviy, ilg'or va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqa­
rishni o'zlashtirish;
- kompaniya mahsulotlarining sotuv hajmini 20% ga oshirish;
- xorijiy ehtiyojlarga asoslangan holda mahsulotlar ishlab chiqarish;
- kompaniyaning rivojlanish strategiyasini aniqlash;
- jahon bozoridagi elektron jihozlar ishlab chiharish uchun talab
258
etilayotgan texnika va texnologiyalar bahosi, ushbu bozordagi talab
va taklif hajmlari, ularga ta ’sir etuvchi omillarni doimiy ravishda
o'rganib borish.
III. A sosiy qism
3.1. Lokalizatsiya m aqsadlari:
«Foton» OAJ korxonasi mamlakatimiz bozorida elektron mahsulotlar ishlab chiqarish bo'yicha yetakchi kompaniyalardan biri
hisoblanadi. Ishlab chiqaryotgan mahsulotlarining narxi xorijiy ish­
lab chiqaruvchilarga nisbatan arzon. M ahsulotlar tez va ist’emolchi
uchun qulay to'lov shartlar asosida yetkazib beriladi.
Kompaniya mahsulotlarini mahalliylashtirishdan asosiy maqsad
bu importga bo'lgan bog'liqlikni pasaytirish hamda ishlab chiqarilayotgan tovarlar narxini arzonlashtirishdan va shu orqali sotuv
darajasini ko'tarishdan iborat.
Kompaniya bir qator mahsulotlar ishlab chiqaradi, ammo loka­
lizatsiya dasturi sifatli bo'lishi uchun hozirda u eng dolzarb bo'lgan
elektron jihozlarni, ya’ni televizor va quyosh batareyalari kabi tovarlarni mahalliylashtirishdan boshladi. Buning asosiy sababi bo'lib,
ushbu yaratilayotgan tovarlarga aholi, yuridik shaxslar va tashqi
bozordagi dillerlarning ehtiyoji kattaligi hisoblanadi. Shuningdek,
ishlab chiqarilayotgan m ahsulotning bir qismini xorijga eksport
qilish barqaror valyuta tushumini mamlakatga olib kirish imkonini
beradi.
Kompaniya o'z oldiga mamlakatimizdagi maishiy texnikalariga
sezilayotgan ehtiyojlarni o'rgangan holda, ushbu talabni to'laroq
qondirish va foyda olishni maqsad qilib qo'yadi. 2008-yilda kom­
paniya tashqi bozorlarga kirib borish strategiyasi asosida m ah­
sulotlar eksportini o'rtacha 15 % ga oshirdi. Rossiya, Belorussiya,
Ukraina maishiy texnika ishlab chiqarish bozorlari o'rganiladi. Tadqiqot natijalariga tayangan holda televizor va quyosh batareyalari
yetkazib berish uchun viloyat hududlarida omborxonalar, dilerlik
markazlari tashkil etadi va tashqi bozorda savdo uylari bilan shartnomalar tuzadi.
259
3.2. L okalizatsiya dasturi uchun SWOT-tahlil:
Lokalizatsiya- K om paniya- Tashqi xavf- K om paniyan in g kuchli n in g kuchsiz
xatar
n in g asosiy
tom on lari
tom on lari
imkoniyatlari
M a h su lo t tan - Korxonalarda lo­ Jahon bozorida Korxona tom o­
narxini pasayti- kalizatsiya uchun import mahsulot­ nid an im p o rt
ris h g a im kon ishlab chiqarish lari narxining lo­ q i li n a y o t g a n
beradi
v o s ita la r in in g kalizatsiya qilin­ t e x n i k a l a r g a
yetishmasligi va gan tovarlar ba- soliq imtiyozlari
eskirib qolganligi hosidan pastligi berilishi
Sifatli va arzon M a h s u lo tla r n i Ichki va tashqi Xorijga (Ukraimahsulot ishlab lokalizatsiya qi­ raqobatchilar
na, Rossiya, Belorussiya va boshqa
ch iq arish n a ti­ lish jarayoni uchun
jasida ichki bo­ malakali kadrlarmamlakatlarga)
m a h su lo tla rn i
zorda sotuv ulu­ ni ta ’minlab be­
shi ko‘payadi
eksport qilish
rish muammosi
3.3. A m aldagi lok alizatsiya dasturini baholash
«Foton» OAJ korxonasida mavjud lok alizatsiya
dasturi sam arasini baholash
M ahsulot
qismi turlari
nomi
1
2
M ahsu­ Lokali­
lotlarni zatsiya
lokali­ mahsulot
zatsiya qismlariqilishga ning
sarflan- importgan jami dagi
mab- tannarxi,
lag'lar (ming
(ming so'm )
so'm )
3
4
T elevizor ishlab chiqarish
260
Baholash
5
M a ’lu m o tla rd a n k o 'rin ib
turganidek, «Foton» OAJ
korxonasi tayyor mahsulotni yaratish uchun uning bir
82,2
80,1 necha qismlarini mahalliylashtirgan va ishlab chiqa­
10,6
9,8
rishda q o 'llag an . B uning
37,3
36,8 natijasida lokalizatsiya qilin­
gan m ahsulotlar narxining
Jami:
2 0 6 ,8 1 9 9 ,9 jami tannarxdagi ulushi televi­
zor uchun 50,5% , quyosh
Quyosh batareyalari ishlab
batareyalari uchun 59,2 %ni
chiqarish
tashkil etmoqda. Shuni alo­
395,7 385,7 hida ta ’kidlash joiz-ki, agar
7 Planar
plastinalar
ushbu m ahsulotlar im port
8 Steklopaketlar 432,7 438,3 qilinganda edi uning tan377,8 narxi amaldagidan o'rtacha
386
9 Priborlar
2D327
1,5% kam bo'lar edi. Buning
117,2 natijasida korxona umumiy
124,8
10 Turli diametrdagi simlar
hisobda 28 min. so'm qo‘shimcha foyda ko'rgan bo‘lar edi. Buning oldini olish
uchun va import mahsulotlaridan past narxdagi milliy
tovarlar qismlarini yaratish
1339,2 1319,0 uchun unga sarf bo'layotgan
Jami:
xom ashyoning arzon va sifatlisini tanlash zarur bo'ladi.
Buning uchun ishlab chiqa­
rishda tovarlar uchun m ar­
k e tin g siyosatini qo'llash
kerak.
1 Diodlar
2 Tranzistorlar
3 Presslangan
polipropilen
4 Korpus
5 Pult uchun
jihozlar
6 Boshqa yarim
fabrikatlar
24,8
17,8
34,1
23,5
16,4
33,3
261
3.3.2. Narx siyosati
Kompaniya narx siyosatiga o 'z g a rtirish i kiritish kerak va
an’naviy «qat’iy» belgilangan narx o'rniga, «moslashuvchan» narx
strategiyasidan foydalanishi kerak. Chunki mahsulot narxi iste’molchi
manfaatlariga va to'lov qobiliyatiga mos kelishi kerak. Nafaqat tashqi
bozorlarda, balki mamlakat ichida ham narx ehtiyoj va talabdan
kelib chiqqan holda belgilanishi kerak. Tashqi bozorlar uchun «bo­
zorga kirib olish» strategiyasidan foydalanish m a’qul. Chunki tash­
qi bozorlarda kompaniya keskin raqobat sharoitiga moslashishi
shart. Shu bilan birga moslashuvchan narxni belgilash uchun loka­
lizatsiya qilingan ehtiyot qismlarni qayta ko‘rib chiqish talab etila­
di. Misol uchun televizor ishlab chiqarish uchun kerak bo'lgan
ehtiyot qismlar narxlariga nazar tashlaydigan bo'lsak, bunda ular­
ning import narxi mahalliylashtirish bahosidan bir m uncha past
ekanligini ko'ram iz. Buning natijasida tayyor m ahsulot tannarxi
o'rtacha 2% ga yuqori ekanligi uning omborlarda qolib ketishiga va
sotuv darajasining pasayishiga sabab bo'lmoqda. Shuni inobatga
olgan holda lokalizatsiya qilinayotgan mhsulot qismlari uchun kerak
bo'ladigan xom-ashyo yarim fabrikatlarning arzon va sifatlisini sotib
olish va uni qayta ishlovchi ishchi kuchi narxlarini ratsionallashtirish zarur bo'ladi.
M ahsulotlarning doimiy iste’molchilariga chegirmalar belgila­
nadi (8% miqdorida).
3 .3 .3 . Sotuv siyosati
Kompaniyaning mavjud taqsimot kanallari:
- tayyor m ahsulotlar korxonaning distribyutorlik markazlaridan sotib olinadi;
- respublikamizning barcha viloyatlarida korxonaning distribyu­
torlik markazlari orqali yuridik, jismoniy, ulgurji xaridorlarga sotiladi. Zarur bo'lganda aholi uchun iste’mol kreditlari orqali maishiy
texnikani sotib olish imkoniyati yaratildi.
intensiv taqsim ot kanali joriy qilinadi (internet do'kon
orqali mahsulot taklif etiladi);
262
- yangi taklif qilinayotgan taqsimot kanali iste’molchining talabini o'z vaqtida (tez) qondirilishini ta ’minlaydi.
3.3.4 . S iljitish siyosati
Korxona mahsulotlarini siljitishning maqsad va vazifalari:
- mahsulot ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yo‘naltiriladi;
- korxona mahsulotlari haqidagi turli axborot va m a’lumotlar
doimiy ravishda ist’molchiga yetkazib beriladi;
- kompaniya o‘z mahsulotlari bilan elektronika sohasi bo'yicha
o'tkazilishi mumkin bo'lgan har bir xaqaro va milliy ko'rgazmalarda
ishtirok etishi ta ’minlanadi.
M urojaat qilinishi mumkin bo'lgan maqsadli auditoriyaning
asosiy tavsifi quyidagicha: jismoniy va yuridik shaxslar, xususiy
tadbirkoriar murojaat qilishi mumkin bo'lgan maqsadli auditoriya
hisoblanadi. Bundan tashqari tashqi bozorlardagi savdo uylari va
dillerlar ham ana shular totfasiga kiradi.
Kompaniya m ahsulotlarini siljitish budjeti korxonalari tovar
aylanmasining 2 % miqdorida belgilanadi. Chunki mahsulotni silji­
tish siyosatiga sarflangan xarajat bir necha o'n barobar ko'proq
daromad keltirishi xorijiy ishlab chiqaruvchilar tajribasidan m a’lum.
Siljitishning asosiy usullari va yo'llari:
- reklama kampaniyasi tashkil etiladi;
- kompaniya va uning mahsulotlari haqidagi buklet, bannerlar
tayyorlanadi va risolalar chop etiladi;
- internet tarm og'ida kompaniyaning sayti ochiladi.
3.3.5 . Ishchi grafik:
Ishchi grafik
B ajarish
iiliiddati
№
T a d b ir nom i
1.
Lokalizatsiya qilinuvchi tovar
qismlari uchun zarur bo'lgan xom
ashyoni ichki va tashqi bozordagi
narxlari o'rganiladi
c' !
263
M as’u l X arajatlar
sum m asi
sh a x s
(m in g Si)
01.07.08- Asatov R.
1000
10.07.08
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Mahalliylashtirish dasturiga kiritilgan tovarlar qismlari narx va
sifat jihatdan o'rganiladi
M ahsulotning qolgan butlovchi
qismlari narxi va uning rejadagi
tannarxi aniqlanadi.
Tovarlarni ishlab chiqarish
bo'yicha pilot loyihalar ishlab
chiqiladi va m ahsulotning sotuv
darajasi o'rganiladi
«Moslashuvchan» narx yoki tannarxni vaqti-vaqti bilan pasaytirib
turish strategiyasi joriy qilinadi
Intensiv taqsimot kanali joriy
qilinadi (internet do'konlar orqali
mahsulot taklif etiladi)
Reklama kampaniyasi tashkil
etiladi
Kompaniya va uning mahsulotlari
haqidagi buklet hamda risolalar
chop etiladi
Internet tarmog'ida sayt ochiladi
JAMI:
11.07.08- Jumayev A.
20.07.08
1400
21.07.0802.08.08
Shoraxim ov U.
500
05.08.08- Toshtemi06.09.08
rov A.
3200
07.09.08- Toshtemi14.09.08
rov A.
500
15.09.08- Shodiev A.
25.10.08
2700
27.10.08- Rustamov
15.11.08
E.
16.11.OS- Ganiyev
2 8 .11.08
N.
8500
03.12.0820.12.08
4100
Abduganiyev Z.
-
4250
26150
3.3 .6 . Budjet. (2 6 150 0 0 0 so‘m )
Korxona lokalizatsiya dasturi va m arketing chora-tadbirlari
uchun rejalashtirilgan xarajatlarning umumiy va tarkibiy tuzilishi
«Ishchi grafik»da keltirilgan.
3.3.7. N azorat vositalari va dasturga
tu zatish kiritish.
Kompaniyaning lokalizatsiya dasturi bajarilishini nazorat qilish­
da ishchi grafikning bajarilish holati oylik hisobot taqdim etish va
monitoring olib borish orqali amalga oshiriladi.
264
Kompaniyaning lokalizatsiya dasturiga korxona manfaatlariga
mos keluvchi taklif va tavsiyalar asoslangan holda kiritilishi m um ­
kin. Lokalizatsiya dasturiga qo‘shimchalar shaklida tuzatish kiritish
mumkin.
3 .3 .8 Ilova
«Foton» OAJ korxonasida elektronika jihozlarini
ishlab chiqarish uchun texnikalar yetishm aydigan
texn ik alar m iqdori va narxi
Yetishm ay­ Yetishmay­
digan
d igan
texn
ik a
tex n ik a
b ah osi,
so n i,
min.
d o n a (3 T )
so‘m, (Б )
4
3
№
Texnika turi
1
2
Televizor ishtab chiqai ish uchun
1 Diffuziya pechlari
2 Payvandni ushlovchi pechlar
OM-1200
3 KristaHarni diskli kesuvchi
uskunalar
4 Termik, yig'uvchi, o‘lchovchi,
tekshiruvchi va hisoblovchi
komleks texnikalar
5 Press formalar
Jami:
10
5
72
15,5
3
5,1
50
10
7
9,8
75
112,4
Quyosh batareyalari ishlab chiqarish uchun
6 Metall kesuvchi stanoklar
7 Elektreroziyasi stanoklari
8 Olmos kesgichli stanoklar
9 Zarb qiluvchi presslar GK-200 tn
10 Tok-issiqlik va o'lchovchi
trenirovkalar
265
13
8
10
4
10
31,2
40,8
9
25,6
12
11 Plastinalarni vakkumli laminatsiya
qiluvchi jihozlar
12 Quyoshda nurlanuvchi immitator
Jam i
13
13
8
66
13,6
145,2
IV. AMALIY MASHG’ULOTLARDA MUAMMOLI
HOLATLARNI YECHISH BO'YICHA O'QITISH
TEXNOLOGIYASI
4.1. O’q itish texn ologiyasi m odeli
M avzu
M arketing dasturi
Talabalar soni: 25 -30 Vaqti 4 soat
0 ‘qitish shakli
Amaliy m ashg'ulotda m uam m oli holatni
yechish orqali bilimni chuqurlashtirish
Amaliy mashg'ulot 1. Keys-stadiga kirish va nazariy jihatdan
yoritib berish.
rejasi
2. Bilimni chuqurlashtirishning va muam- korxona lokali­
moning dolzarbligi.
zatsiya dasturini
3. Korxonaning m arketing dasturini o'rga­
ishlab chiqish
nish.
yo'nalishlari,
tartibini va uning
4. M uammoning shakllanishi va uni yechish
tarkibiy tuzilishini yo'llarini aniqlash.
5. Keysni guruhlarda yechish.
tushuntiradi
6. Munozara orqali muammoli holatni yechish
g'oyalarini ko'rib chiqish.
7. Eng muqobil variantini tanlash va natijalari bo'yicha taqdimot uyushtirish.
8. G u ru h la rn in g ish la sh fao liy atin i va
maqsadga erishilganlik natijalarini baholash
va xulosa chiqarish.
0 ‘quv mashg'u*
Korxona m arketing dasturini ishlab chiqish
lotining maqsadi:
bo'yicha talabalar bilimini chuqurlashtirish
Pedagogik vaziO'quv faoliyatining natijalari:
falar:
- korxonaning faoliyati va holatini o'rgangan
266
- m uam m oli vaziyat­
n in g x u su siy a tia r in i
tavsiflab va tasniflab
beradi;
- k ey sd a g i k orxo­
n a n in g lo k aliza tsiy a
d astu ri d oirasidagi
faoliyati va tad ­
qiqotlari natijalari
bilan tanishtirad i va
tahlil qiladi;
- m u a m m on i ajra­
tish va uni aniqlab,
ech ish k etm ak etlig in i ishlab
ch iq ish n i o'rgatadi;
- keysda m uam m oga
teg ish li m a ’lum otlarni boshqaruv va
lo k a liz a tsiy a d a s­
turini ishlab ch q ish
u ch u n x isob -k itob lar o'tkazish bo'yicha
ko'rsatm alar beriladi;
O 'q itish uslubi
O 'q itish shakli
O 'q itish vositalari
O 'q itish shartlari
M o n ito r in g va
b a h o la sh
h o ld a m u a m m o n i an iq la y d i va k o r x o n a g a
taalluqli m uam m olarn i tavsiflab beradilar;
- m u a m m o li h o la tn in g k o 'n ik m a la rin i va
unin g shaklidagi kichik m uam m olarning iq ti­
sod iy a so sla n g a n yech im larin i aniqlaydilar;
- k o rxon an in g faoliyatini h iso b g a o lg a n h ol­
da m u a m m o n in g y e c h ilis h k e tm a -k e tlig in i
aniqlaydi;
- i q t i s o d i y k o 'r s a t k ic h la r b ila n is h la s h
yo'llarini, lok aliza tsiy a dasturi doirasida m ar­
k e t in g ta d q iq o tla r i n a tija la r i v a s t a t is t ik
m a ’lum otlarni tahlil qilish, k o rx o n a n in g mah alliyla sh tirila y o tg a n m a h su lo tla rg a b o 'lg a n
eh tiy o jn i aniqlaydilar;
- lok aliza tsiy a d asturini ishlab chiqadilar.
Keys-stadi uslubi topshiriqni bajarish, m uam ­
m olarni y ec h ish
A m a liy m a sh g 'u lo td a fron tal v a in d ivid u al
ish lash , guruhlarda ish lash
V iz u a l m a te ria lla r ( m a ’r u za c h i to m o n id a n
ta q d im ot-slayd ), lazer proektori, k om p y u ter
te x n o lo g iy a la r i, grafik o r g a n a y z e r la r (s x e m alar, rasm lar, jadvallar)
T exnik v o sita la r bilan t a ’m in la n g a n g u ru h ­
lar bilan ishlash uchun m o'ljallangan auditoriya
M u s t a q il o 'r g a n is h u c h u n s a v o l v a t o p ­
shiriqlar beriladi, uy v a zifa si u ch un slaydlar
ta y y o r la y d i
267
4.2.A m aliy m ashg‘u lo tn in g texn ologik kartasi
(1-am aliy m ashg'ulot, 2 soat)
Ish n in g
b osq ich ­
lari va
vaqti
FAOLIYAT MAZMUNI
0 ‘q itu vch i
1-bosqich. 1.1. M azk u r k e y sn in g m u ta x a ssislik
T a y y o rlo v y o 'n a lish ig a ta ’sirini tush un tirad i va
q ism i
(1 0 m in)
Talaba
T in glayd ilar va
y o zib oladilar
tan ish tirad i;
1.2. M a sh g 'u lo tn in g nom ini, o'tkazish
jarayonini, rejalash tirayotgan m aqsad
va natijalarni e ’lon qiladi.
1.3. O 'rganib ch iq ish u chun k ey sg a
ta a llu q li q o 'lla n m a la r v a ta rq a tm a
m ateriallar tarqatadi.
1.4. T aklif etilg a n «Foton» O A J korx o n a si faoliyati bilan tanishtiradi.
1.5. M u staqil ish lash uchun, v a ziy a t­
li tahlil varaqasini tarqatadi.
1 .6 . G u r u h la r d a is h la s h b o 'y ic h a
k o'rsatm alar beradi.
E sh ita d ila r,
2 -b o sq ic h 2 .1 . N a z a r iy va a m a liy to m o n d a n
t a q q o s l a n g a n y a n g i m a t e r ia l n i k o n sp ek tla rd a
A s o s iy
o ‘r g a n is h n i ta sh k il q ila d i. B u n in g
q isqa tarzda
q ism
{j(j m in) u c h u n q isq a ta r z d a k o r x o n a la r d a y o zib boradilar.
lok alizatsiya dasturini ishlab chiqish,
u n in g tarkibiy tuzilish i, lok alizatsiya
dasturi doirasida m ark etin g tadqiqotlarini o'tkazish haqida nazariy jih at­
dan gap irib beradi. B u e s a a m a liy
m a s h g 'u lo t n in g re ja sig a a so sla n ib ,
ekranda jadvallar, chizm alar, rasmlar
tariqasida ko'rsatiladi va sharxlanadi.
2.2. Korxonaning golati bilan muzoka-
S a v o lla rg a
ran i ta s h k illa s h t ir a d i v a q u y id a g i
javob beradilar
268
mashg'ulotning asosiy savollariga amaliyot bilan bog'lagan holda javob beradi:
1. K orxonaning lok alizatsiya faoliyatidagi a so siy m u m m olari nim alardan
iborat?
va yozib
b o rad ilar
S a v o lla rn i
a n iq layd ilar,
2. K orxonan in g lo k a liz a tsiy a d a stu ­
qiladilar va
ri doirasidagi m a rk etin g tadqiqotlari
natijalarini sharxlab bering.
3. Kom paniyada yu zaga kelgan m uam ­
m olarn i hal e tis h n in g qand ay y o ‘llarini taklif eta siz ?
tu sh u n m a g a n
jo y la rin i
so 'r a y d ila r
m uhokam a
4. E lektron m aish iy texn ikalarn i ish ­
lab c h iq a ru v ch i k o rx o n a la r u ch u n
lo k a liz a ts iy a d a stu r in i ish la b ch iq ish n in g o 'z ig a x o s x u su siy a tla r in i
k o'rsatib b erin g.
2.3. Talabalarni guruhlarga b o ia d i va
guruhlarda ishlash jarayonini eslatadi (3-ilova). K eys bilan ish lash uchun
in d iv id u a l yok i g u ru h lard a ish la sh
jarayoni u ch u n top sh iriq lar beradi.
Jam oa ishlab chiqqan h ola tiy tahlil
varaqasini to ‘ldiradilar, m uqobil joylarni tanlab oladilar va baholaydilar
3 -y a k u n iy
b o sq ic h
(2 0 m in)
3.1. Talabalarning lokalizatsiya dastu­
rini ishlab chiqish holatiga baho beriladi
3.2. Lokalizatsiya dasturinining amaliy
ah am iyati m isollar bilan tush u n tiriladi
3 .3 . M u staq q il ta ’lim u ch u n vazifa
b erad i: k e y s t o p s h ir ig 'ig a b in o a n
y e t is h m a y d ig a n t e x n ik a la r s o n in i
an iq lash , m a h su lo t tan n arxi sh ak lla n ish id a lo k a liz a ts iy a d a s tu r in in g
sam a ra si baholanadi.
269
0 ‘q uv
to p sh ir iq la rn i
bajaradilar
%
4.3.
Ish n in g
b o sq ich ­
lari va
vaqti
Am aliy m ashh’u lotn in g texnologik kartasi
(2-am aliy m ashg‘ulot, 2 soat )
FAOLIYAT MAZMUNI
O 'qituvchi
1-bosqich. 1 .2 . M a v z u n in g ta y a n c h iboralari
T a y y o r lo v aso sid a b lits-so ‘rov o'tkazadi. M a v ­
q ism i
(1 0 m in)
Talaba
T in glayd ilar va
y o zib oladilar
z u n in g ta y a n c h ib oralari b o 'y ic h a
so 'r o v o'tkazadi:
L ok alizatsiya d astu rini sh akllantirish
tam oyillarini tavsiflab beradi. 1-2 ta
talabadan javobn i esh itad i va m a v ­
zu m u h o k a m a si guruhlarda ish la r
y a k u n la n ib , ta q d im o tla r o'tk azilganidan so 'n g davom ettirilishini e ’lon
qiladi.
1.2. H ar bir talaba gu ru h b ah osiga
m o s ravishda baho olish in i tu sh u n tiradi, g u r u h la r d a is h la s h q oid alari
bilan tanishtirad i.
2 -b o sq ic h
A s o s iy
q ism
(5 0 m in)
1 .3 . G u r u h la r d a is h la s h n a tij a s i
plakat qog'ozlarda ko'rsatilishi kerakligin i e ’lon qiladi.
2 .1 . Individual v a jam oa ish faoliya­
E sh ita d ila r,
tini «vaziyatli tahlil varaqasini» tek-
k o n sp e k tla r d a
shiradi va baholaydi.
2 .2 . T a q d im o tn i t a s h k illa s h tir a d i,
m uhokam a qiladi va o'zaro baholaydi.
2 .3 . Korxonaning faoliyati to'g'risid a
savollar berishni ta v siy a etadi.
qisqa tarzda
y o z ib boradilar.
O 'q u v to p sh i­
riqlarni baja­
radilar. N ati-
2 .4 . Javob larn i tek sh irib , baho b e ­
jalarni m u h o ­
radi v a m u h o k a m a q iladi. M u a m -
kam a qiladilar
m o n in g tahlili v a h o la tn in g yech im iga alohida e ’tibor beradi.
va tu sh u n m ag a n joylarini
270
2.5. Keysning o‘z yechim variantini
e’lon qiladi va namoyish etadi.
3-yakuniy 3.1. N atijalarga yakuniy xulosalar
bosqich qiiadi, talabalarning e ’tiborini asosiy
(20 min) nuqtalarga qaratadi, xulosalar qiladi
va baholaydi.
3.2. Sanoat sohasidagi maishiy elektron
tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalar
faoliyatini tahlil qilishning talabalar­
ning yo'nalishlariga va bo'lajak kasblariga ta ’sirini tushuntiradi.
271
so ‘raydilar.
Guruhlar nati­
jalari bo'yicha
taqdimot qila­
dilar. Munozarada qatnashadilar, savollar
beradilar va
o'zaro
baholaydilar
Ilovalar
1-ilova
M uam m olarni hal q ilish variantlarini
baholash jadvali (ballarda)
Ish tirok ch ilar
1
M uam m oni hal q ilish n in g
alternativ variantlari
3
4
2
N
A
В
N
Jami:
2-ilova
Baholash ko'rsatkichlari va m e’zonlari
Guruh
X ulosa Guruhning
Savol
fa o llig i
m oh iyatin i
yoritilish i
Jam i
(1,2)
(3 ,0 )
(1,2)
(0 ,6 )
1
2
3
4
272
B ah o
2 - 3 - «a’lo»
l-2-«yaxshi»
0,5-1«qon-li»
KEYS
«O’ZVINOSANOAT-XOLDING» KOMPANIYASI
MISOLIDA BOSHQARUV VA KORPORATIV
MOLIYAVIY REJALASHTIRISH TIZIMINI
TASHKIL ETISH
%
Berilgan keysning maqsadi: kompaniyada boshqaruv tizimini
tashkil etishni o'rganish va moliyaviy rejalashtirish tizimni ishlab chiqish;
K utilayotgan natijalar: kompaniya faoliyatini o'rgangan hol­
da, bilimni chuqurlashtirish, moliyaviy tahlilni baholash, strategik
rejalashtirishni o'rganib chiqish va berilgan muammolarni yechish.
Keysni muvaffaqiyatli yechish uchun talabalar quyidagi natijalarga
erishishlari lozim: kom paniya boshqaruvining ichki korporativ
tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini takomillashtirish yo'llari, moliya­
viy rejalashtirish tizimini shakllantirish, korxona mulki manbalarining
tahlili, ularning bahosi, tegishli xulosalar.
O ldindan bilish va ko‘nikm alar ro‘yhati. Keys bilan ish­
lash uchun talaba quyidagilarni bilishi shart: korporativ boshqaruvni
shakllantirish mohiyati, moliyaviy tahlil mazmuni, korxona moliya­
viy holatiga iqtisodiy baho berish uslubiyotini.
M azkur keys institutsional tizimning real faoliyati asosida ish­
lab chiqilgan.
Keysda ishlatilgan ma’lumotlar manbai quyidagilardan iborat:
«O’zvinosanoat-xolding» kom paniyasining 2002-2006-yillardagi
moliyaviy hisoboti balansi, ushbu korxonaning nizomi va biznes
rejasi.
M azkur keys dala tadqiqotlari asosida syujetli toifaga kiradi.
Holat korxonaning tahliliy ko'rsatkichlari asosida tuzilgan. Keys­
n in g obyekti: «O’zvinosanoat-xolding» kompaniyasi hisoblanadi.
Ushbu keys m a’lum otlar va dalillar asosida ishlab chiqilgan. U
tuzilmaviy keys-stadi hisoblanadi.
Didaktik maqsadlarga ko'ra keys - strategik rejalashtirish, tahlillarni o'rgatish va baholash hisoblanadi. Shu sababdan, keys muammosining shakllanishi va tuzilishi uning masalasi yechimida algoritm va tahlil asosida ishlab chiqilgan.
273
U s h b u k e y s d a n « K o r p o r a tiv b o s h q a r u v » , « M o liy a v iy v a
b o s h q a r u v t a h lili» , « Ish la b c h iq a r is h m e n e j m e ti» f a n la r in in g
m a sh g 'u lo tlarid a foyd alan ish m um kin
KIRISH
Iqtisodiy munosabatlarning tubdan o'zgarishi, O ’zbekiston iqtisodiyotida korporativ sektorning shakllanishi zamirida bozor muhiti
o‘zgarishlariga tez m oslashishga qodir bo'lgan yangi boshqaruv
tuzilmalari barpo etilmoqda.
M azkur sharoitda milliy kompaniyalar xarajatlarni pasaytirish,
mahsulot raqobatbardoshligini oshirish, asosiy fondlarni yangilash,
texnologik qayta jihozlanish kabi vazifalarni hal etish zaruratini
seza boshlaydi.
O’zbekistonda xolding kompaniyalarini tashkil etish va ularni
boshqarishni isloh qilish jarayonida vertikal integratsiyalashuv keng
tarqaldi.
Meva-sabzavot tarmog‘ida xolding kompaniyasi - qishloq xo'jaligi
mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash va sotishga ixtisoslashtirilgan korxonalarni o'z ichiga oluvchi «O’zvinosanoat-xolding»ning
tashkil etilishi O ’zbekistonda vertikal tarzda integratsiyalashgan
korporativ tuzilmalarni shakllantirishga namunaviy misol bo'ladi.
M azkur keysda ushbu xolding kom paniyasining boshqaruv
faoliyati va moliyaviy holati tahlil qilingan bo'lib, korporativ boshqa­
ruvning ichki korporativ tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini takomillashtirish ham da moliyaviy rejalashtirish tizimini shakllantirish
muammolarini hal etishga va ularni yechishga yordam beradi.
1.
«O’ZVINOSANOAT-XOLDING» KOMPANIYAS
TO’G’RISIDA UMUMIY MA’LUMOT
«O’zvinosanoat-xolding» kompaniyasi hukum at qaroriga ko'ra
1997-yilda tashkil etilgan bo'lib, uning oldiga tarmoqni xususiylashtirish va monopoliyadan chiqarish jarayonlarini chuqurlashtirish, agrosanoat integratsiyasi hamda kooperatsiyalashning yangi
tashkiliy shakllarini rivojlantirish, yagona texnika va investitsiya
274
siyosatini yuritish, ilg'or agrotexnika texnologiyalarini joriy etish,
yetishtiriladigan m ahsulot sifatiga, dehqonchilikning m ahalliy
an’analariga selektiv yondashuvni hisobga olgan holda korxonalarni eksportga mo'ljallangan mahsulotlar ishlab chiqarish uchun zamonaviylashtirish va texnika bilan qayta jihozlash vazifalari qo'yildi.
1-chizm a
«O’zvin osan oat-xold in g» kom p aniyasin in g
tash k iliy tuzilm asi umij.miy ko‘rinishda
M azkur xolding kompaniyasi tarkibiga 320 ga yaqin korxona
kiradi. Bular ixtisoslashgan agrosanoat firmalari, sanoat korxonalari
(vino va konserva zavodlari, quruq mevalar va idishlar ishlab chiqa­
ruvchi korxonalar), shirkat xo'jaliklari va «Sharobsavdo» vino-aroq
m ahsulotlarini ulgurji sotish bo'yicha m intaqaviy ixtisoslashgan
275
bazalar hamda savdo uylari, shuningdek, kichik biznes sub’yektlaridir.
Xolding tarkibiga kirgan korxonalarning umumiy sonidan 62 tasi,
shu jumladan, «Bolalar taomlari-xolding» kompaniyasi assotsiatsiyalashgan a ’zolar sifatida kiradi.
2005-yil yanvar holatiga ko'ra, xolding kompaniyasining tarkibida meva, sabzavot, uzum yetishtirish va qayta ishlashga ixtisoslashgan 27 agrofirma mavjud bo'lib, ularning tarkibiga 31 ta qayta
ishlovchi sanoat korxonasi hamda 83 ta meva-sabzavotchilikka,
uzum chilikka ixtisoslashgan shirkat xo'jaliklari kiradi. Bundan
tashqari, xolding kom paniyasi tarkibidan agrofirm alar tarkibiga
kirmaydigan 53 ta korxona, «Sharobsavdo»ning 92 ta ixtisoslash­
gan ulgurji bazasi va ularning 273 ta ixtisoslashgan do'konlari joy
olgan.
O ’zbekistonda zam onaviy korporatsiyalarni boshqarishning
tashkiliy shakllari hozircha rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan boshqaruv amaliyotidan farq qiladi. Bunga sabab xususiylashtirishni o'tkazishning o'ziga xos xususiyatlari, davlat tomonidan
tartibga solish va nazorat qilishning yuqori darajasi bo'lib, bular
sarmoyani boshqarish tuzilmalarini shakllantirishga o'ziga xos xususiyatlarni berdi.
Xoldingni boshqarish tizimi uning tashkiliy tuzilm asiga mos
kelishi, m arketing va sotish, moliya, x arajatlar ham da sifatni
b o sh q a rish kabi fu n k siy a la rn i b a ja rish n i t a ’m in lash lozim .
«O’zvinosanoat-xolding» kompaniyasi ijroiya organi tuzilmasining
tahlili (2-chizma) ushbu talablarga mos kelishidan dalolat berib
turibdi.
Tashkilotning boshqaruv tuzilishi:
Kompaniya boshqaruv organlari quyidagilar hisoblanadi:
Oliy boshqaruv organi - aksiyadorlar;
Kuzatuv. Kengashi;
Taftish komissiyasi
Ijroiya organi - direktor (Rais)
276
2-ch izm a
«O’zvin osan oat-xold in g» k om p aniyasining ijroiya
organi tu zilm asi (um um iy ko‘rinishda)
3. «O’ZVINOSANOAT-XOLDING» KOMPANIYASNING
MOLIYAVIY HOLATI TO’G’RISIDA MA’LUMOT
«O’zvinosanoat-xolding» kompaniyasining taftish komissiyasi
mazkur xoldingning to'lov qobiliyatini aniqlash maqsadida keltirilgan
m a’lumotlar asosida uning moliyaviy holatini tahlil qilib chiqdi.
277
1-jadval
«O’zvinosanoat-xolding» kom paniyasining
2 0 0 2 —2 0 0 6 -y illa rd a g i ishlab chiqarish
fa o liy a tin in g asosiy ko'rsatkichlari
K o'rsatkichlar
2002- 2003- 2004- 2005- 2006- 2006 y.
У»1
y il
y il
yil
УП /2 0 0 y .
%da
205,2 250,2 264,0 277,2 291,0 141,2
M ahsulot sotishdan
tushgan tushum bozor
narxlarida, m lrd.so‘m
0 ‘tgan yilga nisbatan
121,9 105,5 105,0 105,0
“
% da
M ahsulot realizatsiya- 149,6 191,0 180,5 197,0 209,0
sidan sof tushum,
m lrd.so'm
0 ‘tgan yilga nisbatan
“
127,6 94,5 109,1 106,1
% da
Sotilgan m ahsulotning 124,5 157,2 174,4 191,9 211,0
ishlab chiqarish tannarxi
“
126,3 110,9 110,1 110,0
0 ‘tgan yilga nisbatan
% da
Xalq iste’moli tovarlari 132,4 146,6 153,8 155,6 160,0
ishlab chiqarish, sotish
narxlarida, m lrd.so'm
0 ‘tgan yilga nisbatan
"
110,7 104,9 101,2 102,8
% da
Yalpi foyda, m ln.so‘m
6730 7850 6820 7290 7690
0 ‘tgan yilga nisbatan
116,6 86,9 106,8 105,5
% da
Balans foydasi, mln.so'm 5970 6311 6488 5742 6660
0 ‘tgan yilga nisbatan
105,7 102,8 88,5 116,0
% da
Sof foyda, min.sum
2537 2682 2796 2401 3151
0 ‘tgan yilga nisbatan
"
105,7 104,3 85,9 131,4
% da
278
141,2
139,7
139,7
169,5
169,5
120,8
120,8
114,2
114,2
111,6
111,6
124,2
124,2
2-jadval
«O’zvin osan oat-xold in g» kom paniyasi tom onidan
sanoat m ahsulotlarini ishlab chiqarish
(taq oslam a narxlarda)
2 0 0 5 y.
2 0 0 3 y.
2 0 0 4 y.
M in. Yakun- M in. Yakun- M in. Yakuns o ‘m
s o ‘m
so'm
ga
ga
ga
% da
% da
%da
77209 100 81149,1 100 81155,7 100
Sanoat mahsuloti
ishlab chiqarish
hajmi
0 ‘tgan yilga
nisbatan %da
shu jumladan:
15549 16,7
M eva-sa bzavot
tarm og‘ida
0 ‘tgan yilga
nisbatan % da
Vinochilik va spirt 61920,0 81,9
tarm og‘ida
0 ‘tgan yilga
nisbatan % da
Boshqa
440,0
1,4
tarm oqlarda
0 ‘tgan yilga
nisbatan % da
279
104,2
18129,1
100,01
22,5
21163,5
26
116,6
116,7
62576,3 77,1
59622,9 73,5
101,1
95,3
443,7
100,8
0,5
369,3
83,2
0,5
3-jadval
2 0 0 2 —2 0 0 6 -y illa rd a «O 'zvin osan oat-xold in g»
kom paniyasi tom onidan natural ko‘rinishda
sanoat m ahsulotlari ishlab chiqarish
2002- 2003- 2004- 2005- 2006M e v a -s a b z a v o t
k o n sera v lari (m u b )
0 ‘tg a n y ilg a n isbatan
% da
U z u m v in o si (m in g
dal)
0 ‘tg a n y ilg a n isbatan
% da
A roq v a likyor-aroq
m ahsu lotlari (m in g dal)
0 ‘tg a n y ilg a n isbatan
% da
O ziq-ovq at spirti (m in g
dal)
УН
1 6 4 ,5
6399
6783
4 1 7 7 ,3
0 ‘tg a n y ilg a n isbatan
% da
280
y il
1 7 1 ,0
y il
2 0 1 ,2
У»1
2 0 3 ,8
y il
2 2 5 ,0
1 0 4 ,0
1 1 7 ,7
1 0 1 ,3
1 1 0 ,4
7082
5796
3496
5124
1 1 0 ,7
8 1 ,8
6 0 ,3
1 4 6 ,6
6211
6504
6985
7000
9 1 ,6
1 0 4 ,7
1 0 7 ,4
1 0 0 ,2
3949
3448
2875
3832
9 4 ,5
8 7 ,3
8 3 ,4
1 3 3 ,3
4-jad val
2 0 0 2 -2 0 0 6 yillarda «O’zvin osan oat-xold in g»
kom paniyasi tom onidan eksportga
m ahsulot yetkazib berish
0 ‘lchov 2 0 0 2 - 2 0 0 3 - 2 0 0 4 - 2 0 0 5 - 2 0 0 6 birligi
yil
yil
У»
y ‘l
yil
M a h su lo t y e tk a ­ m in.
zib berish jam i
AQ Sh
d oll.
0 ‘tg a n y ilg a
% da
n isb a ta n
8 ,9
8 ,4
11 ,2
1 4 ,4
1 4 ,7
"
9 4 ,4
1 3 3 ,3
1 2 8 ,6
102,1
M e v a -s a b z a v o t
k o n se r v a la r i
m in g
ton n a
% da
1 3 ,9
1 2 ,3
1 9 ,0
2 6 ,4
2 6 ,5
■
8 8 ,5
1 5 4 ,5
1 3 8 ,9
1 0 0 ,4
m in g
0 ,4
0 ,5
2 ,7
1,3
1 ,6
to n n a
% da ’
”
1 2 5 ,0
5 4 0 ,0
4 8 ,1
1 2 3 ,1
7 0 7 ,5
6 4 3 ,0
4 6 7 ,0
1 1 5 5 ,2
1000
9 0 ,9
7 2 ,6
2 4 7 ,4
8 6 ,6
1 1 4 ,3
72Д
2 4 8 ,0
2 3 0 ,9
6 2 ,7
6 3 ,1
3 3 2 ,9
9 6 ,1
0 ‘tg a n y ilg a
n isb a ta n
Q u ritilgan m eva
v a sa b za v o tla r
0 ‘tg a n yilga
n isb a ta n
V in o m ateriallari, u zu m vinosi
0 ‘tg a n y ilg a
m in g
dol.
% da
n isb a ta n
O z iq -o v q a t
sp ir ti
0 ‘tg a n y ilg a
n isb a ta n
m in g
d ol.
1 8 2 ,3
%da
281
5-jadval
2 0 0 2 —2 0 0 5 -y illa rd a « 0 ‘zv in osan oat-xold in g»
kom paniyasi bo‘yicha asosiy jam lanm a
m oliyaviy ko'rsatkichlar
rnlrd. so'm
2003- 2004- 2005- 2006- 2 0 0 6 у./
yil
yil
yil
УП 2 0 0 2 у.
%da
Asosiy vositalar
Boshlang'ich qiymati
34,8 42,2 65,6 78,4
225,3
bo'yicha
0 ‘tgan yilga nisbatan %da
100 121,2 155,5 119,5
Aylanma aktivlar
83,9 115,4 136,4 157,4
187,6
0 ‘tgan yilga nisbatan
100 137,5 118,2 115,4
%da
Debitorlik qarzi (yil
13,3
16,9 21,9 26,1
196,2
oxiriga)
0 ‘tgan yilga nisbatan %da
100 127,0 129,5 119,2
Kreditorlik qarzi (yil
24,7 28,8 35,2 41,2
166,8
oxiriga)
0 ‘tgan yilga nisbatan %da
100 116,8 122,1 117,0
Amalda budjetga
63,3 63,9 89,8 89,9
142,0
o'tkazilgan to'lovlar
0 ‘tgan yilga nisbatan %da
100 101,0 140,5 100,1
12,7
Shu jumladan QQS
12,6
14,6 14,9
118,4
0 ‘tgan yilga nisbatan %da
100 100,5 115,3 102,3
Aksizlar
43,0 43,0 68,9 65,4
152,0
0 ‘tgan yilga nisbatan %da
100 160,1 94,9
100
Qisqa muddatli
5,7
6,5
159,6
7,8
9,1
moliyaviy qo'yilmalar
Pullik mablag'lar
7,7
8,7
6,8
145,6
9,9
282
II. TALABALAR UCHUN USLUBIY QO’LLANMALAR
Muammo:
Kompaniyada strategik qarorlarni qabul qilishda korporativ
boshqaruvning ichki tashkiliy mexanizmlarini takomillashtirish va
moliyaviy rejalashtirish tizimini shakllantirish.
Vazifalar:
- «O’zvinosanoat-xolding» kom paniyasining aksiyadorlik va
ijroiya organi tuzilmasi faoliyatiga baho berish;
- kompaniyaning moliyaviy holatini baholash (6-jadval) va shu
orqali moliviy rejalashtirishning samarali tizimini shakllantirish.
Yechish atgoritmi:
- komaniyaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishida kuzatuv ken-
gashining samarali ishlashi talab etiladi. Quyida berilgan o'quv
uslubiy materiallardan foydalangan holda kompaniyada korporativ
boshqaruvning ichki tashkiliy m exanizm larini takom illashtirish
bo'yicha takliflar ishlab chiqiladi;
- kompaniyada moliyaviy rejalashtirish tizimini shakllantirishning asosiy bosqichlarini ketma-ketlik asosida ifoda etish uchun
o'quv uslubi materiallardan foydalaniladi;
- kompaniyaning moliyaviy holatini tahlil qilish jihatlariga e ’tibor
berish uchun tavsiya qilingan jadvallar m a’lumot manbalaridan foy­
dalaniladi;
moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko'rsatkichlarni aniqlash v
uni tahlil qilish uchun tavsiya qilingan jadvallar m a’lumot m an­
balari yordamida to'ldiriladi.
V aziyatni bajarish uchun y o ‘riqnom a va yozm a
ish n i baholash m ezonlari
Tahlil
bosqichi
nom i
Tahlil bosqichi
m azm uni
l.Vaziyatning 1. Vaziyatning asosiy jihati
tashxisi va x o ld in g k o m p a n iy a sid a
tahlili
ichki tashkiliy mexanizm283
Baholash
Tahlil
natija- ko'rsatkichlari
va mezoni
si
(Jami 20 ball)
M uammo
1
mazmuni ball
maksimal
larn i ta k o m illa s h tiris h
6darajada
yo‘llari
jadval
qisqa
2. Vaziyatni o'rganish va
ifodalash
muammoni yechish uchun
o ‘quv uslubiy m ateriallardan foydalanish
2.Moliyaviy Moliyaviy rejalashtirishni
M aksimal 4
rejalashtirish- s h a k lla n tiris h b o sq ic h ­
darajada ball
ni shakllan- larini o‘quv uslubiy maqisqalik
tirishning
teriallardan foydalangan
asosiy
holda ifodalash
bosqichlarini
ifodalash
3. Kompa­
Moliyaviy natijalarni ifoAniqlik,
8
niyaning
dalovchi ko‘rsatkichlarni
xulosalar- ball
moliyaviy
yuqorida berilgan jadvalar
ning
holatini
asosida ifodalash.
asoslantahlil qilish
1,2,3,4,5-jadvallar asosida
ganligi
ko'rsatkich- berilgan jadvalni to'ldirish
va tahlil qilish
larini
aniqlash
4. Kompa­
O m illi tah lil n a tija la ri
Aniqlik,
4
niyaning
asosida kom paniyaning
berilgan ball
moliyaviy
moliyaviy-xo‘jalik faoliya­
tavsiyaholatini
tiga baho berish.
larning
tahlil qilish
ahamiyati
5. Tahlil
Aniqlik
3
natijalari
ball
284
«O 'zvin osan oat-xold in g» kom paniyasi
faoliyatin in g asosiy ta h liliy ko'rsatkichlari
2003- 2004- 2005- 2006yil
yil
yil
y»i
Sotuvlar rentabeiligi (yalpi foydaning
m ahsulot va xizm atlar realizatsiyasidan tushgan sof tushumga nisbati, %da)
Balans foydasi bo'yicha rentabellik
(balans foydasining m ahsulot ishlab
chiqarish tannarxiga nisbati, %da)
X olding bo'yicha debitorlik qarzining kreditorlik qarziga nisbati
Absolyut likvidlik koeffitsienti (qisqa
m uddatli m o liy a v iy q o'yilm alar va
pullik m ablagiarnin g kreditorlik qar­
ziga nisbati)
Oraliq likvidlik koeffitsienti (qisqa
m uddatli m o liy a v iy q o'yilm alar va
pullik mablag'lar va debitorlik qarzlarining kreditorlik qarzlariga nisbati)
U m um iy likvidlik koeffitsienti (ay­
lanma aktivlarning kreditorlik qarzlari­
ga nisbati)
G uruhlarning ish lash in i baholash jadvali
Guruh
B aholash m ezonlari
Taqdimot (mazmuni,
m a’nosi va xulosalarning
isboti uchun)
a ’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - 1 ball
qoniqarsiz - 0,5 ball
285
Muammoli masalaning yechimi
uchun (to'g'riligi va yechimning ketma-ketligi uchun)
a’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - 1 ball
qoniqarsiz - 0 ,5 ball
4.
O’QUV-USLUBIY MATERIALLAR
« 0 ‘zvin osan oat-xold in g» kom paniyasida korporativ
tu zilm an in g faoliyati
3-ch izm a
K om paniyani boshqarishning tashk iliyhuquqiy chizm asi
R ahbariyat
KOMPANIYA
O ’zbekistonda hozirgi vaqtda korporativ boshqaruvning huquqiy asoslari yaratilgan va u xalqaro andozalarga muvofiq takomillashtirilm oqda. Biroq, bizning sharoitda kompaniyalarda samarali
korporativ boshqaruvni rag'batlantirish hamda tovar va fond bozorlari kabi m exanizm iar yetarli darajada ishlay boshlashi uchun
birmuncha vaqt o'tishi kerak. Shuning uchun hozirgi paytda korporatsiya faoliyatini boshqarish va nazorat qilishning ikkita mexanizmi
286
o lg ‘a suriladi - ku zatu v k en g a sh in in g sam arali ishlashi hamda
aksiyadorlarning kom paniyani boshqarishda on gli ravishda ishtirok etishi.
H ozirgi sharoitda kuzatuv kengashi qonun bilan belgilangan
funksiyalar va majburiyatlarning aniq bajarilishini ta’m inlashi rivojlanishning omili ekanligini unutm aslik kerak. U shbu vazifaning hal
etilishi kuzatuv kengashining ishlashi amaliyotini takomillashtirishni - kengashni qabul qilinadigan qarorlar uchun javob berishga,
manfaatlar kelishmovchiligi sharoitida samarali qarorlar qabul qilish­
ga qodir bo'lgan korporativ boshqaruvning am aliy oraganiga aylantirishni nazarda tutadi.
O ’zb ek iston n in g hozirgi qonun hujjatlari, asosan, korporativ
boshqaruvning um um iy qabul qilingan jahon normalariga m os kela­
di, biroq korporativ xulq-atvor an’analari bizda endigina shakllanmoqda. Q onun hujjatlari bilan bir qatorda, axloqiy m e ’yorlar kom ­
p aniyaning korporativ xulq-atvor siy o sa tin i shakllantiradi va bu
kom paniya m avqei hamda obro'si m ustahkam alanishiga xizm at qila­
di. Bir qator davlatlar tomonidan korporativ boshqaruvning modelli
kodekslari ishlab chiqilgan hamda xalqaro am aliyotda tan olingan
korporativ boshqaruv tam oyillariga boshqa hujjatlar qabul qilin­
gan. C het el korporatsiyalari odatda Aiodelli Kodeks qoidalarini
ham , shu n in gd ek , m uayyan kom paniya faoliyatin in g o'zig a xos
xususiyatlarini hisobga oluvchi qoidalarni ham qamrab oluvchi kor­
porativ boshqaruv (xulq-atvor) kodekslarini qabul qiladi. Korpora­
tiv kodeks kom paniyada qabul qilingan xulq-atvor va boshqarish
qoidalarini sh ak llan tiru vch i hujjat bo'lib, u ista lg a n korporativ
madaniyatni qurish uchun asos hisoblanadi.
X olding kom paniyalarida ichki korporativ m oliyaviy
rejalashtirish tizim in i sh akllan tirish
Shuni ta’kidlash lozimki, mamlakatimiz korporatsiyalarida moliya­
viy boshqaruv texn ologiyasi endigina shakllana boshladi.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida boshqaruvchilarga moliya­
viy faoliyatni boshqarish tajribasi va ilmiy asoslangan usullari yetishmaydi, bu m ablag'larning nom utanosib taqsim lanishiga va moddiy
287
hamda m oliyaviy resurslardan foydalanish sam aradorligining pasayishiga olib keladi.
Bozor sharoitida korporatsiyalar m oliyani boshqarishning za ­
m onaviy usullaridan foydalanm asdan turib barqaror ishlay olmaydi. Kom paniyaning m oliyaviy faoliyatni boshqarish funksiyasi um u­
m iy ko‘rinishda 4-chizm ada keltirilgan.
Hozirgi sharoitda deyarli har bir korxonada m a’lum bir m oliya­
viy koeffitsientlarni hisoblab chiqish va ularni tahlil qilish texnikasini yaxshi egallagan mutaxassislar mavjud. Biroq hozircha moliya­
viy rejalashtirishni yaxshilash m uam m osi dolzarbligicha qolmoqda.
M oliya v iy rejalashtirish korporativ b izn esn i b oshqarishn ing
amaliy m exanizm i hisoblanadi. M oliyaviy rejalashtirish boshqaruv
xodim lariga quyidagi savollarga javob topishga ko'maklashadi:
Kompaniya rivojlanishning qaysi darajasida turibdi va uning
m oliya-xo‘jalik faoliyati natijalari qanday?
Q aysi m oliyaviy resurslar yordamida kom paniya o ‘z maqsadlariga erishishi mumkin?
4 -ch izm a
Kom paniya m oliyaviy fa o liy a tin i boshqarishning
asosiy funksiyalari tavsifi
\
/
Kompaniyada m oliyaviy faoliyatni boshqarish funksiyasi
Kompaniyada m oliyaviy strategiyani ishlab chiqish
Kompaniya moliyaviy faoliyatining turli jihatlarini tahlil qilish
K om paniyaning m oliyaviy faoliyatini uning asosiy
yo'nalishlari bo'yicha rejalashtirish
У
/■
4
M oliyaviy faoliyat sohasida qabul qilingan boshqaruv
qarorlarini am alga oshirilishini samarali nazorat qilish
4
288
)
M am lakat bozor iq tiso d iy o tig a o 'tish n in g hozirgi sharoitida
m oliyaviy rejalashtirishning roli o ‘zgardi. Endilikda har bir korxo­
na va kom paniya o ‘zining joriy holatini bilish va yaqin kelajakda
m oliyaviy ahvolini aniq tasavvur qilishdan manfaatdor. Bu, birinchidan, xo'jalik faoliyatini yaxshilash uchun, ikkinchidan, budjet,
budjetdan tashqari fondlar, banklar va boshqa kreditorlar oldidagi
majburiyatlarni o'z vaqtida bajarish hamda shu orqali o'zini jarima
sanksiyalaridan him oyalash uchun va nihoyat, uchinchidan, butun
kom paniya doirasida tarkibiy bo'linmalar, sho'ba va tobe jamiyatlar faoliyatini m uvofiqlashtirish, nazorat qilish uchun zarur.
III. KEYSOLOGNING JAVOB VARIANTI
Iqtisodiy ham korlik va rivojlanish ta sh k ilo tin in g korporativ
boshqaruv tamoyillari shuni belgilab beradiki, kompaniyalar direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) bir qator asosiy funksiyalarni
bajarishi, shu jum ladan, korporativ stra teg iy a n i, harakatlarning
asosiy rejalarini, xatarlarni boshqarish siyosatini, yillik budjetlarni
va biznes rejalarni qayta ko'rib chiqishi hamda yo'naltirishi, faoliyat
maqsadini rejalashtirishi, rejalarning bajarilishi va kompaniya faoli­
yatini nazorat qilishi lozim.
Bizningcha, m am lakatim izning ko'plab korporatsiyalari va xoldinglari uchun maqbul keladigan strategiyani ishlab chiqish va am al­
ga oshirishning quyidagi tartibini tavsiya etish mumkin: Kuzatuv
Kengashi kom paniyaning biznes maqsadlarini m uhokam a etishi va
m a’qullashi, strategiyani ishlab chiqish jarayoniga obyektiv baho
berilishini ta ’m inlashi, yakuniy strategik rejani tasdiqlashi zarur.
Tasdiqlangan strategiyadan kelib chiqqan holda K uzatuv Kengashi
k o m p a n iy a is h in in g y illik b iz n e s r e ja sin i ko'rib c h iq ish i va
m a’qullashi lozim.
S t r a t e g i y a n i is h la b c h iq is h n in g d a s t la b k i b o s q ic h id a ,
shuningdek, strategiya yoki biznes-rejalarning ilgari tasdiqlangan
maqsadlari o'zgargan hollarda, bizningcha, kuzatuv kengashi ishining
yirik aksiyadorlar, ekspertlar va boshqa manfaatdor shaxslarni taklif
etg a n holda s tr a te g ik m asalalar b o 'y ich a u zoq m uhokam alar
ko'rinishidagi tashkiliy shaklni taklif etish mumkin.
289
M a’lumki, har qanday aksiyadorlik kom paniyasi domiy ravish­
da xatarlar qurshovida faoliyat ko‘rsatishi a sosiy m uam molardan
biri h isoblan ad i. Pirovardida, k u za tu v k e n g a sh in in g xatarlarni
boshqarish funktsiyalari quyidagilardan iborat bo'lishi lozim:
- xatarlarni boshqarish tizim ining barpo etilishini nazorat qilish
hamda uning omillarini belgilash;
- Kuzatuv K engashining xatarlarni boshqarishda bevosita ishtiroki tadbirlarini belgilash;
- Kuzatuv Kengashi va m enejm entning muhim voqealar haqidagi axborotni oshkor etish uchun javobgarligini belgilash;
- Kuzatuv Kengashini axborot bilan ta’minlash tadbirini belgilash.
- har qanday vaziyatda Kuzatuv K engashi ishlarning haqiqiy
ahvoli to'g'risida obyektiv ahborot olish im koniyatini o'zi uchun
ta ’minlashi juda muhim.
X olding kom paniyasida xolding tarkibiga kiruvchi korxonalar
faoliyatini optimal nazorat qilish darajasini qanday qilib aniqlash,
korporativ b oshqaruvning sam arali tizim in i qanday qilib qurish
bilan bog'liq ko'plab m asaslalar yuzaga keladi.
X olding kom paniyasida sho'ba va tobe aksiyadorlik jam iyatlarini korporativ boshqarish m exanizm lari xolding bosh kompani­
yasining boshqaruv nazorat organlari vakillari orqali o'zining sho'ba
va tobe korxonalarni boshqarishdagi ishtiroki bilan chegaralanishi
lozim .
X o ld in g n i b o s h q a r is h o r g a n la r in in g ish i q u la y b o 'lis h i,
shuningdek, boshqaruvning um um iy xarajatlarini pasaytirish uchun
korporativ boshqaruvning quyidagidan iborat yagona andozalarini
qabul qilish talab etiladi:
- sh o’ba va tobe korxonalarni korporativ boshqarishning yago­
na axborot-uslubiy bazasini shakllantirish;
- x o ld in g n in g barcha korxonalarida b izn es-rejalash tirish va
budjet jarayonini tashkil etish nin g yagona andozalarini joriy etish;
- sho'ba va tobe korxonalar kuzatuv kengashlari hamda taftish
kom issiyalari a’zolari kasb faoliyatining yagona andozalarini joriy
etish;
- butun xolding uchun yagona bo'lgan hisobot va nazorat tizi­
mini joriy etish.
290
Xolding kom paniyasi iqtisodiy rivojlanishining hozirgi sharoitlari hamda m am lakatdagi iqtisodiy holatni h isobga olgan holda
korporativ boshqaruv tam oyillari haqidagi Kodekslarni ishlab chiqishi m aqsadga muvofiq bo'ladi. Shuningdek, ushbu kodeksda quyi­
dagilar belgilab olinishi kerak:
- mulkdorlar (aksiyadorlar), kuzatuv kengashi va boshqaruvchilar (ijroiya o r g a n is in g funksiyalari, vakolatlari va javobgarligi;
- m a’lum qarorlarni qabul qilish oldidan muhokama etilishi shart
bo'lgan masalalar ro'yxati;
- kuzatuv kengashi va boshqaruvchilar m ajlislarining davriyligi hamda ularda m uhokam a etiladigan masalalar;
- boshqaruvchilar tom onidan aksiyadorlar, kuzatuv kengashi
oldida hisobot beriladigan nazorat ko'rsatkichlarining ro'yxati va
bunday hisobotlarning davriyligi;
- boshqaruvchilarni m ukofotlashning um um iy tartibi.
Kodeksni tuzishda aksiyadorlarning um um iy yig'ilishi, kuzatuv
kengashi va ijroiya organi o'rtasidagi funksiyalarning taqsimlanishiga e ’tibor qaratish zarur.
Kodeksda taftish kom issiyasi tom onidan tekshiruv o'tkazilishi
tartibi ham belgilanishi, u kom paniya m oliya-xo'jalik faoliyati ustidan nazorat qilishning samaradorligini ta ’minlashi lozim.
Korporativ m oliyaviy rejalash tirish n in g aham iyati quyidagilardan iborat:
- korporatsiya ko'zlagan strategik maqsadlar m oliviy-iqtisodiy
ko'rsatkichlar: sotuvlar hajmi, sotilgan tovarlarning tannarxi, foy­
da, investitsiyalar, pud oqimlari va shu kabi shakllarda nam oyon
bo'ladi;
- m oliyaviy rejalar va ularning bajarilishi haqidagi hisobotlar
shaklida m oliyaviy axborotning kelib tushishi uchun andozalar belgi­
lanadi;
- korporatsiyaning istiqbolli va joriy rejalarini am alga oshirish
uchun zarur bo'lgan m oliviy resurslarning maqbul chegaralari aniqlanadi;
- joriy va tezkor m oliyaviy rejalar tovarlar, pul va sarm oya
bozorida korporativ m oliyaviy strategiyani ishlab chiqish uchun
foydali axborotni beradi.
291
M etod ologik nuqtai nazardan m oliyaviy rejalashtirish uchta
asosiy tarkibni o'z ichiga oladi:
- m oliyaviy faoliyatni bashorat qilish;
- m oliyaviy faoliyatni joriy rejalashtirish;
- m oliyaviy faoliyatni tezkor rejalashtirish.
M oliyaviy strategiya kompaniyani iqtisodiy rivojlantirish um u­
m iy stra teg iy a sin in g bir qism i hisoblanadi va unga bo'ysunadi,
sh u n in g uchun kom paniyaning m aqsadlari va yo'nalishlari bilan
uyg'unlashishi lozim . K om paniyaning m oliyaviy strategiyasini ish­
lab chiqish jarayonining a sosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
- m oliyaviy st.rategini shakllantirishning um um iy davrini aniq­
lash;
- tashqi m oliyaviy muhit va m oliyaviy bozor konyukturasi omillarini tahlil qilish;
- m oliyaviy faoliyatning strategik maqsadlarini shakllantirish;
- m oliyaviy faoliyatn in g alohida jihatlari bo'yicha m oliyaviy
siyosatni ishlab chiqish;
- m oliyaviy faoliyat sohasida qabul qilingan boshqaruv qarorlarining am alga oshirilishini samarali nazorat qilish;
- ishlab chiqilgan m oliyaviy strategiyani baholash.
M o liy a v iy fa o liy a tn in g alohida jihatlari b o'yich a str a te g ik
m e ’yorlar sifatida quyidagilarni taklif qilish mumkin:
- ichki m anbalardan shakllanadigan m oliyaviy resurslarning
o'rtacha yillik o'sish su r’atlari;
- foydalaniladigan sarm oyanin g um um iy hajmida o'z sarmoyasining en g kam ulushi;
- o'z sarm oyasining rentabellik koeffitsienti;
- kom paniyaning aylanm a va aylanm adan tashqari aktivlari­
ning o'zaro nisbati;
- korxonaning joriy to'lov qobiliyatini ta ’minlovchi pul aktiv­
larining en g past darajasi;
- investitsiyalar, o'zini-o'zi m oliyalashning en g past darajasi;
- xo'jalik faoliyatining asosiy yo'nalishlari doirasida m oliyaviy
xatarlarning chegara darajasi.
Shuni alohida ta ’kidlash joizki, m o liyaviy fa oliyatn in g e n g
muhim jihatlari bo'yicha m oliyaviy strategiya va m oliyaviy siyo292
satn i ishlab ch iqish k om paniyani m oliy a v iy rivojlantirish bilan
bog'liq qabul qilinadigan boshqaruv qarorlari samaradorligini oshi­
rish imkonini beradi.
Joriy m oliyaviy rejalash tirish ning obyektlari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
- tovarlar (m ahsulot, ishlar va xizm atlar)ni sotishdan tushgan
tushum ;
- foyda va uni taqsim lash;
- m axsus yo'nalishdagi fondlar va ulardan foydalanish;
- soliqlar va yig'im lar shaklida budjet tizim iga to'lovlar hajmi;
- yagona ijtim oiy soliq shaklida budjetdan tashqari fondlarga
badallar;
- kredit bozoridan jalb etiladigan mablag'lar hajmi;
- aylanma mablag'larga rejali ehtiyoj;
- kapital quyilmalar hajmi hamda ularni m oliyalashtirish m an­
balari.
B izningcha m oliyaviy tahlilni o'tkazish uchun quyidagi uslublardan foydalanish lozim:
- m oliyaviy holat tahlili;
- korxona m ulkining tarkibi va dinam ikasi hamda uni shakl­
lantirish manbalarining tahlili;
- aylanma mablag'lardan foydalanish samaradorligi tahlili;
- foyda va rentabnllikni tahlil qilish;
- zararsizlik tahlili:
- sotishdan tushgan tushum hajmini tahlil qilish;
- tannarxni tahlil qilish;
- zararsizlik bo'yicha tavsiyalarni ishlab chiqish;
- m oliyaviy rejani ishlab chiqish;
- m oliyaviy barqarorlik prognoz balansini va reja koeffitsientlarini ishlab chiqish.
Kom paniyaning m oliyaviy ahvolini ta ’riflab, shuni ta’kidlash
mumkin-ki, 2003-2 0 0 6 -y illa rd a asosiy vositalarning um um m iy hajmi
2,3 marta oshgan. Aylanm a aktivlar esa shu davrda 1,9 marta
ko'paygan.
293
6-jadval
«O’zvin osan oat-xold in g» kom paniyasi fa o liy a tin in g
asosiy ta h liliy ko‘rsatkichlari
2003- 2004- 2005- 2006yil
yil
Yil
yil
Sotuvlar rentabelligi (yalpi
foydaning m ahsulot va xizm at­
lar realizatsiyasidan tu sh gan
sof tushum ga nisbati, % da)
Balans foydasi bo'yicha renta b ellik (b a la n s fo y d a sin in g
m ahsulot ishlab chiqarish tannarxiga nisbati, % da)
X olding b o y ic h a debitorlik
qarzining kreditorlik qarziga
nisbati
A b solyu t likvidlik k oeffitsi­
enti (qisqa muddatli m oliyaviy
quyilmalar va pullik m ablag1larning kreditorlik qarziga nis­
bati)
Oraliq likvidlik koeffitsienti
(qisqa muddatli m oliyaviy qo‘yilm alar va pullik mablag'lar
hamda debitorlik qarzlarining
kreditorlik qarzlariga nisbati)
U m um iy likvidlik koeffitsien­
ti (aylanm a aktivlarning kredi­
torlik qarzlariga nisbati)
41,1
3 7 ,8
37
3 6,8
4 ,0
3 ,7
3,0
3,2
0 ,5 4
0 ,5 9
0,6 2
0 ,6 3
0,51
0 ,4 9
0 ,4 7
0 ,4 6
1,04
1,08
1,09
1,09
3 ,4
4 ,0
3 ,9
3,8
2 0 0 5 -2 0 0 6 -y illa r d a kom paniya D avlat b u d jetiga qariyb 90
m lr d .s o 'm o 't k a z d i. D e b it o r lik q a r z la r in in g t a h lili s h u n i
ko'rsatm oqdaki, u yildan-yilga oshib bormoqda. Biroq 2006-yilda
o ‘sish sur’atlari birmuncha susaydi. P ast sur’atlarda bo‘lsa-da, kreditorlik qarzlari ham oshib bormoqda. Shunin g uchun debitorlik va
294
kreditorlik qarzlarining o ‘zaro nisbati oshib borayapti va bu raqam
2006-yilda xolding bo'yicha 0 ,6 3 ni tashkil qildi.
Sotuvlar rentabelligi pasaymoqda. U 2003-yilda 41,1% bo'lgan
bo'lsa, 2006-yilda 36,8% n i tashkil etdi. Shu bilan birga, g'arb moliyachilari ushbu ko'rsatkich 33% dan kam bo'lm asligi kerak deb hisoblashsa, rossiyalik ayrim m utaxassislar hozirgi sharoitda «mustahkamlik» zaxirasi 4 0 -4 5 foizdan yuqori bo'lm asligi kerak deb hisoblashadi.
Balans foydasi bo'yicha rentabellik ham so'nggi 3 yil mobaynida xolding bo'yicha pasaygan. A sosiy fondlarning yuqori sur’atlar
bilan yangilanishi va yangi quvvatlar ishga tushirilishi m unosabati
bilan fond qaytim i pasaymoqda.
Joriy aktivlarning likvidlik koeffitsientlaridan shu narsa m a’lum
bo'ladi-ki, qisqa va o'rta muddatda kompaniya o‘z qarzlarini to'iashga
qodir bu esa uning to'lov qobiliyati yuqori darajada ekanligi bilan
izohlanadi.
IV. «KORPORATIV BOSHQARUV TIZIMINI SHAKL­
LANTIRISH» MAVZUSI BO’YICHA VAZIYATLI HOLAT
YECHIMINI ANIQLASH BO’YICHA O’QITISH
TEXNOLOGIYASI
4.1. O’q itish texn ologiyasi m odeli
Vaqt: 2 soat.
M ashg'ulot shakli
M ashg'ulot rejasi
Talabalar soni: 2 0 - 2 5 ta.
V a ziy a tli h o la tn in g y ech im in i aniqlash
bo'yicha am aliy m ashg'ulot (keys usuli).
1. M avzu m azm uniga kirish.
2. M avzu bo'yicha bilimlarni jonlantirish.
3. Keys bilan individual tanishish.
4. Keysni kichik guruhlarda yechish va
taqdim qilish.
5. Natijalarni tahlil qilish va baholash.
6. M ashg'ulotni yakunlash, Guruh va ta­
lab a la r fa o liy a tin i ham d a o 'q u v m ash g'ulotida erishilgan natijalarni baholash.
295
0 ‘quv m ashg'ulotining maqsadi: m oliyaviy natijalarni ifodalovchi
ko'rsatkichlarni o ‘zgarishiga ta ’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish
va sof foyda hajmini oshirish bo'yicha ichki xo'jalik imkoniyatlarini aniqlash, m uam moli am aliy vaziyatlarni tahlil qilish va ba­
holash ko'nikmalarini shakllantirishni o'rgatish.
Pedagogik vazifalar:
O'quv faoliyati natijalari:
- kom paniyada strategik - kompaniyada strategik qarorlar qabul
qarorlar qabul q ilish d a q ilish d a k o r p o r a tiv b o s h q a r u v n in g
korporativ boshqaruvning ichki tashkiliy-huquqiy m exanizm larini
ich k i ta sh k iliy -h u q u q iy takom illashtirish yo'llari, m aqsadi va
m exanizm larini takom il- axborot manbalarini aytadilar;
lashtirish yo'llari, m aqsa­ - m oliyaviy rejalashtirishni shakllanti­
di va axborot manbalari rishning a so siy bosqichlarini aniqlay­
bilan tanishtiradi;
dilar va tahlil qiladilar;
- moliyaviy rejalashtirishni - kom paniyaning moliyaviy holatini tahlil
shakllantirishning a so siy qilish ko'rsatkichlarini aniqlaydilar;
b osq ich larin i an iqlash ni - k o m p a n iy a n in g m o liy a v iy h olatin i
o'rgatadi;
tahlil qiladilar;
- kom aniyaning m oliyaviy - tahlil natijalarini um umlashtiradilar,
holatini tahlil qilish ko'rsat- xulosalar asosida korxonaning moliyakichlarini aniqlashni o'rga­ viy-xo'jalik faoliyatiga baho beradilar;
tadi;
- vaziyatdan kelib chiqqan holda m uam ­
- kom paniyaning m oliya­ m oni aniqlash, ifodalay olish va uni
viy holatini tahlil qilishni y e c h is h v a z ifa la r in i, m u a m m o n in g
o'rgatadi;
yechim i bo'yicha aniq harakatlar ketma- tahlil natijalari um um - ketligini aniqlaydilar
lashtirilib, xulosa va baho
berilishini aytadi;
- keysda berilgan m uam ­
m oli v a z iy a t v a u n in g
vazifalari hamda m uam ­
moni yechish ketm a-ketligi bilan tanishtiradi
O 'qitish usullari
K eys usuli, amaliy m ashg'ulot, m uam ­
molarni yechish, taqdim ot
296
0 ‘qitish vositalari
0 ‘qitish shakllari
0 ‘qitish sharoiti
M onitoring va baholash
Keys materiallari, flipchart, markerlar,
skotch, A 32 qog'oz varaqlari
Frontal, individual va guruhlarda ish ­
lash
G uruhlarda ish la sh g a m o 'lja lla n g a n
auditoriya
M ustaqil o'rganish uchun savollar beri­
ladi, u y vazifasi uchun slaydlar tayyorlaydi, kuzatiladi, baholanadi
O’quv m ashg‘u lo tin in g texn ologik kartasi
Ish bos­
qichlari
0 ‘qituvchi fa o liy a tin in g
m azm u n i
0 ‘q itu v ch in in g
Talaba fa o liy a ­
tin in g m azm uni
T alab alarn in g
Keys m azm uni
Tayyorlov M avzu n i aniqlaydi, k ey sn i ishlab
bilan
tanishadilar.
bosqichi chiqadi. K eys-stadining m aqsadi va
u ning kasbiy bilimlarni oshirishga Mustaqil tayyorgarlikni boshlaydilar.
ta ’sirini aniqlaydi.
V aziyatni tahlil
Keys materiallari bilan tanishish va
qilish varag'ini
yechish uchun talabalarga tarqatadi.
M ustaqil tahlil qilish va natijalarni individual ravish­
da to'ldiradilar
vaziyatni tahlil qilish varag'iga kiritishni topshiradi.
Tinglaydilar,
1.1. 0 ‘quv m a sh g 'u lo ti m a v zu si,
m aqsad i va o'qu v fa o liy a ti nati- savollar beradilar,
tanishadilar
jalarini hamda olib borilish rejasini
m a’lum qiladi
1.2. Talabalarning m ashg'ulotdagi
faoliyatini baholash ko'rsatkichlari
va m e ’zonlari bilan tanishtiradi.
2 -bosqich 2 .1 .Talabalarni guruhlarga bo'ladi. Savollarga javob
A so siy K eys bilan m ustaqil ish lash nati- beradilar, m uhoka­
jalarini kichik guruhlarda m uhoka- ma qiladilar, aniqqism .
(6 0 daq) m asini tashkil qiladi. V aziyatni tahlil lashtiruvchi savol­
qilish k etm a-ketligi bilan tanishti- lar beradilar
1-bosqich
M avzu ga
kirish.
(1 0 daq)
297
Topshiriqlarni
radi. Kollektiv ravishda vaziyatning
tahlil varag'ini to'ldirishni, indivi­
muhokam a
dual holda y e c h ilg a n m uam m oli qiladilar, vaziyat­
v a ziy a t yech im i bo'yicha m uhim li holatni m usta­
n atijalarn i b ah o la sh va ta n la sh , qil tahlil qiladilar
taqdimotga tayyorlashni topshiradi.
2.2. 0 ‘quv faoliyatini boshqaradi,
Guruhlarda
m aslahat beradi. Individual ish natibirgalikdagi
jalarini tekshiradi va baholaydi.
topshiriqlarni
2.3. Taqdim ot boshlanishini e ’lon
bajaradilar
qiladi. Keysni hal qilish ishlari nati­
Guruhlar ish
jalari bo'yicha guruhlardan vakilnatijalarining
larni taqdim otga chaqiradi.
taqdim otini
Taqdim ot davom ida guruh vakilo'tkazadilar.
lariga aniqlashtiruvchi savollar berib
boradi.
2.4. Topshiriqlar yechim ini guruhlararo baholanishini tashkil qiladi.
H ar bir g u r h n in g ish n atijalari B a h sd a is h tir o k
umumlashtiriladi va xulosalar beri­ etadilar, savollar
ladi, o'zaro baholanadi.
beradilar, baholay3-b osq ich 3.1. M ashg'u lotga yakunlovchi xu­ dilar
Yakunlov- losalar qiladi. Natijalarni izohlaydi.
chi.
3.2. Har bir ishtirokchining hisob- Tinglaydilar,
(1 0 daq) kitob ishlarini to'g'ri va aniq ba- a n iq la s h tir u v c h i
jargani, m a’ruzaning mazmuni, be­ savollar beradilar.
rilgan javoblar hisobga olinadi.
3.3. Yana bir bor keysning maqsadi
va uning kasbiy bilimlarni oshirishga ta ’sirini aytib o'tadi.
298
KEYS
«O’ZQISHLOQXO’JALIKMASH» XOLDING
KOMPANIYASIGA SAMARALI MARKETING
DASTURI KERAKMI?
K eysning m aqsadi: talabalarda m arketing dasturini ishlab
ch iq ish b o'y ich a bilim larini ch u q u rla sh tirish . V a ziyatd an kelib
chiqqan holda m uam m oni aniqlash, hal etish , boshqaruv qarorlarini qabul qilish va m arketing dasturini ishlab chiqish ko'nikmasini
shakllantirishdan iboratdir.
Kutilayotgan natijalar: talabni tahlil qilish va baholash, mah­
sulotlar bahosini o'rganish va m arketing dasturini ishiab chiqish.
Keysni muvaffaqiyatli yechish uchun talabalar quyidagi ko'nikmalarga ega bo'lishi zarur:
- m arketing maqsadlarini aniqlash;
- SW OT-tahlil o'tkazish;
- baho siyosati, tovar siyosati, sotish siyosati, tovarni siljitish
bo'yicha m arketing chora-tadbirlarini ishlab chiqish;
- iqtisodiy vaziyatni to'g'ri baholay olish;
- m arketing faoliyatini tahlil etish va rejalashtirish.
M azkur keys «O ’zqishloqxo'jalikm ash» xold in g kom paniyasi
faoliyati asosida ishlab chiqilgan.
Keysda ishlatilgan m a’lumotlar manbai quyidagilardan iborat:
«O’zqishloqxo'jalikm ash» xolding kom paniyasining m arketing tad­
qiqotlari natijalari va m arketing faoliyati bo'yicha hisobotlari.
Keys tavsifi: m azkur keys «dala tadqiqotlari» toifasiga kiradi
va sy u jetsiz hisoblanadi. U shbu keysdagi vaziy at xold in g kom ­
p an iyan in g tah liliy ko'rsatkichlari a sosid a tu z ilg a n . K ey sn in g
obyekti: «O ’zqishloqxo'jalikm ash» xoldin g kom paniyasi hisobla­
nadi. Keys m a ’lum otlar va dalillar asosida ishlab chiqilgan bo'lib,
tuzilm aviy va o'rta hajmdagi keys-stadi hisoblanadi. O ’quv vazifasi
topshiriqlar sifatida berilgan.
D idaktik m aqsadlarga ko'ra, keys tahlil qilish, baholash va
rejaiashtirishni o 'rgatishdan iborat. Keys m u a m m osin in g shakllanishi va tuzilishi davriy ketm a-ketlikda berilgan.
299
K eysning afzalliklariga quyidagilar kiradi: o ‘quv m ashg'uloti
keys-texnologiya bo'yicha o'qitish talabalarning m ustaqil ishlashini ta’minlaydi. Keysda natijaviy bahoni belgilovchi «Vaziyatli tahlil
varaqasi» mavjud.
U shbu keysdan «M arketing», «M arketing tadqiqotlari», «Mar­
ketingni boshqarish» va «Biznes m arketingi» fanlarining m ashg'ulotlarida foydalanish mumkin.
O’zb ek iston R esp u b lik asid a q ish loq x o 'ja lig i ish la b
ch iq arish ini texnika vositalari bilan ta ’m inlanish holati.
H ozirgi davrda respublika qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini
texnika vositalari bilan ta’m inlashning quyidagi shakllari mavjud:
- m am lakatim iz m ashinasozlik korxonalarida yangi texnika vositalarini ishlab chiqarish va m ijozlarga yetkazib berish;
- yangi murakkab texnika vositalarini respublikam izga import
qilish;
- ishga yaroqsiz va nosoz texnika vositalarini ixtisoslashtirilgan
korxonalarda ta ’mirdan chiqarish.
M am lakatim iz m ashinasozlik korxonalarida yangi texnika v o si­
talarini ishlab chiqarish va m ijozlarga yetkazib berish m am laka­
timiz qishloq xo'jaligi korxonalarini yangi texnika vositalari bilan
ta’m inlashning a sosiy shakli hisoblanadi.
Qishloq xo'jaligi m ahsulotlarini yetishtiruvchilar (shirkat, fermer va dehqon xo'jaliklari) uchun zarur bo'lgan yangi texnika vosita­
larini ishlab chiqarish «O ’zqishloqxo'jalikmash» xolding kompaniyasining 16 ta m ashinasozlik zavodi, 9 ta korxonasi zim m asida.
Qishloq xo'jaligi mashinalari parkini import orqali yangi texnika
vositalari bilan to'ldirishda respublikamiz hukumati o'ziga xos strate­
giyani belgilab bergan. Bu kuchli haydov traktorlari va g'alla kombaynlari kabi murakkab texnikalarni vaqtincha chetdan keltirishdan
iborat. Strategiyaning mazkur tarzda belgilanishi bejiz em as, albatta.
Zero bunday murakkab mashinalarni respublika korxonalarida ishlab
chiqarishni tashkil etish uchun nisbatan uzoq vaqt talab etiladi. Korxonalarni qayta jihozlash, yangi texnologiyalarni joriy etish, turli yangi
kasblardagi malakali m utaxassis va ishchilarni tayyorlash zarur bo'ladi.
Ish ga yaroqsiz bo'lib q olgan va n o so z tex n ik a vositalarin i
ta’mirlash qishloq xo'jaligi m ahsulotlarini yetishtiruvchilarni texnika
300
vositalari bilan ta ’m inlashning ajralmas bir qismidir. Har qanday
traktor yoki qishloq xo'jaligi m ashinasi o'z funksiyasini agrotexnika talablari darajasida bajarish uchun ish qobiliyatini saqlab turishi kerak. Buning uchun esa m ashinaning nosoz detal va uzellarini
vaqtida sozlari bilan alm ashtirish, y a ’ni ta ’mirlash talab etiladi.
Nosoz texnika vositalarini ta’mirlash ishlari asosan «O’zagromashservis»
u yu sh m asi tizim id agi ix tiso sla sh tirilg a n korxonalar va sexlarda
hamda m ashina-traktor parki ustaxonalarida bajariladi.
Hozirda yangi texnika vositalarini mijozlarga yetkazib berishda
bevosita, dilerlik va lizing usullaridan foydalanilmoqda. Zarur texnikani m ashinasozlik korxonasining o'zidan to'g'ridan-to'g'ri sotib olishga qurbi yetadigan, iqtisodi yaxshi qishloq xo'jaligi subyektlarining
boshqa agrotexnika tadbirlari uchun qiladigan xarajatlari ham katta.
Bularni to'g'ri qis qilgan kompaniya rahbarlari respublikam izning
barcha viloyatlarida texnik markazlar, tumanlarda esa ularning 72 ta
shoxobchalarini tashkil etdi. Texnika vositalarini lizingga olishda bu
vosita qiym atining 15 foizini avans sifatida to'lash, qolgan qismini
esa 7 yil davomida bo'laklab qoplash imtiyozlari berilgan. Bu esa
lizing oluvchi uchun birdaniga katta mablag' sarflamasdan yangi
zam onaviy mashinalarga ega bo'lish imkoniyatlarini yaratdi.
2.
m olar
Qishloq xo‘jaligi m ashinasozligi sohasidagi m uam
M ashin asozlik soh a sin in g aham iyati va o'rni salm oqli ekan­
ligini yana bir bor ta ’kidlagan holda ularning aksariyati qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun texnika va texnologik jihozlar yetka­
zib berish bilan muhim ijtim oiy masalalarni ham hal etishini e ’tirof
etish lozim . Islohotlar jarayonida bu soha korxonalarida mulk shakli
va boshaqarish tizimlari tubdan o'zgartirildi. Korxonalarni texnik
jihatdan qayta jihozlash va ularni raqobatbardosh zam onaviy m ah­
sulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan chora-tadbirlar am alga oshirilmoqda. Am m o bu yo'nalishda qo'lga kiritilgan yutuqlar bilan bir
qator m uam m olar ham mavjud. Ana shunday qishloq xo'jaligi m ashi­
nasozligi tarm og'idagi muammolardan biri bu - traktorlar va qishloq
xo'jaligi mashinalarini sotishdir. Bu holat, o'z navbatida, qishloq
301
xo'jaligi mashinalari bahosi va is te ’m olchi to'o'lov qobiliyatini o'zaro
nom uvofiqiigidan hamda ishlab chiqaruvchi maqsadi va iste ’molchi
talablarini o'zaro m os kelm asligidan kelib chiqmoqda. Shuningdek,
hozirda qishloq xo'jaligi m ahsulotlari y etk a zib beruvchilarning
shirkat xo'jaliklaridan dehqon-ferm er xo'jaliklariga aylantirilishinin g tezlash u vi, ularning soni ko'payishiga va m oliyaviy ahvoli
kuchsizlanishiga oiib kelmoqda. Oqibatda bunday xo'jaliklarni za­
m onaviy, yangi texnika vositalarini sotib olish qobiliyati umuman
pasayib ketm oqda. Q ishloq xo'jaligi texnika vositalarini hozirda
lizingga olish mumkin-ku, degan tabiiy bir savol tug'iladi. Bu m um ­
kin, lekin har bir dehqon-fermer xo'jaliklariga bir necha dona va
turdagi texnika vositalari kerak bo'ladi. O ’z navbatida, lizingga bir
qancha qim m atbaho texnika vositalari olinishi mayda dehqon-fer­
m er xo'jaliklari rivojlanishida jiddiy to'siqqa aylanishi m um kin.
Chunki yillik lizing to'lovlari bu xo'jaliklarni anchagina qiyin ahvolga solib qo'yadi.
Har bir xo'jalik o'zini ishlab chiqarish quvvatlari imkoniyatlariga m os kelishini ta ’m inlay bilishi kerak. M asalan, paxta terish va
yer haydash m ashinalarining quvvati, ish unumdorligi yuqori bo'lishi
kerak. Chunki m avsum da o'ta m ustahkam , zam onaviy ana shun­
day texnika vositalaridan foydalanish qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi sam aradorligiga bevosita ta ’sir ko'rsatadi. Bunday mashinalarni ishlab chiqarish esa anchagina qim m atga tushadi. Dehqonfermer xo'jaliklari esa endigina tiklanayotgan paytda bu vositalarni
sotib olish im koniyatiga ega em asligi, shuningdek, ishlov beriladi­
gan o'z yer maydonlari bilan texnika vositalirining ish unumdorligi
nom uvofiqligi ham ishlab chiqarish sam aradorligiga hamda m ah­
sulot sifatiga salbiy ta ’sir ko'rsatadi.
M ashinasozlik korxonalari oldida turgan sotish m uam m osiga chuqurroq nazar tashlaydigan bo'lsak, bu m asalaga um um an
boshqacha yondashishga to'g'ri keladi. Ayni davrda ishlab chiqarish­
ni tashkil etishda qishloq xo'jaligi texnika vositalaridan am aliyotda
foydalanishdan kelib chiqqan holda haqiqiy ehtiyojlarga tayanish
m aqsadga mavofiqdir. Qishloq xo'jaligi texnikalari va traktorlarinin g sifat ko'rsatkichlarini oshirish, shuningdek, tashqi va ichki
bozorlarda m arketing tadqiqodlarini oiib borish zarur. Aks holda
302
vatanim iz m ashinasozlari ulkan bozor ulushlarini yo'qotoshlari m um ­
kin. Bunday m uam m o rivojlanayotgan mamlakatlarda ham mavjud,
biroq ular bu m uam m olarni bozor iq tisodiyotini boshqarishning
progressiv usullari asosida hal qiladi.
Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi m uammolarini yechish yangidan-yangi yondashuvlarni talab etdi. Tarmoqda ishlab chiqarishni
texnik m oslashuvchanligi, m ahsulot sifat darajasi va uning jahon
bozoridagi raqobatbardoshligini oshirishni tubdan qayta ko'rib chiqilishi va o ‘zgartirilishi kerak bo‘lgan m asalaga aylanib bormoqda.
Qishloq xo'jaligi m ashinasozligi korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulot zamonaviy texnik talab darajasiga javob berishi kerak.
Ularning foydali ish koeffitsienti aniqligi va umumdorligi, uzoq davr
ishonchli ish lash qobiliyati yuqori b o ‘lm o g ‘i, ishlab chiqarishda
ekspluatatsiya davrida yuqori tejamkorlikka ega bo‘lishi lozim .
Yuqoridagi keltirilgan muammolarni hal etish uchun esa korxo­
nalar m arketing faoliyatini m arketing rejasi asosida va to ‘g ‘ri tashkil
etishi kerak. M arketing rejasining muvaffaqiyatli bajarilishi esa aniq
dastur asosida amalga oshirilishi bilan bevosita bog'liqdir. Shuning
uchun, « 0 ’zqishloqxo‘jalikmash» xolding kompaniyasining marketing
faoliyatini m arketing dasturi asosida am alga oshirish zarur. Shun­
dan kelib chiqqan holda aniq va samarali m arketing dasturini ish­
lab chiqish o ‘ta muhim va hal etilishi zarur bo'lgan m uam m o hisobla­
nadi.
3. «O’zqishloqxo'jalikm ash» xo ld in g kom paniyasi to ­
m onidan o‘tkazilgan m arketing tadqiqotlari natijalari
Quyida «O ’zqishloqxo'jalikm ash» xolding kom paniyasi to m o ­
nidan o'tkazilgan m arketing tadqiqotlari natijalari keltirilgan. U sh ­
bu jadvalda ishlov beriladigan maydon hajmi, talab etiladigan, mavjud
va yaroqli texnika turlari va soni keltirilgan.
303
1-jadval
O’zbekiston R espublikasida qishloq xo'jaligi ishlab
ch iq arish ini texnikalar bilan ta ’m inlanganlik holati
(2 0 0 8 -y il 1-yanvar h olatiga)
№
Texnika turi
1
2
1
X aydov traktorlari
T-4A va VT-150
Chopiq traktorlari
T T Z -80.11, M TZ-80X
Transport traktorlari
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
T T Z -8 0 .10.
Traktorlar M X M -140
Kultivatorlar KXU-4B
Chigit ekish seyalkasi
SC hX -4B
Chigit ekish seyalkasi
K ey s-1200
Don ekish seyalkasi
Tishli borona BZTX000
Chuqur yum shatgichlar
U zun bazali yer tekislagichlar
O m ochlar
Purkagichlar O V X -600
Purkagichlar ORPD12M
Purkagichlar VP-1
Changlatgichlar O ShU
Ishlov Talab Mavjud Shundan
beriladi­ etiladi- texnika yaroqli
son i, texn ik a
gan
gan
son i,
maydon, texnika dona
dona
son i,
ga.
dona
4
5
6
3
637762,4
9593
8977
7291
476250,9
27332
27247
26156
845074,4
23485
23528
21826
111306,7
481953,2
371022,8
972
25266
10451
7 74
23709
10378
742
21387
9196
3 8 4 5 8 ,8
64 2
283
261
115933,0 2231
724300,8 1 1 2 6 2 5
1926
99671
1516
96689
4 2 3 5 7 ,0
327513,6
1168
3419
250
2176
232
2015
526450,7
646537,2
1 9 4 7 1 ,2
7632
3961
1204
7670
3089
9 72
7096
2767
88 9
2 3 ,0
2 4 2 0 0 ,0
81
32
66
146
66
140
304
17 C hizel-kultivatorlar
2 8 5 0 1 8 ,9 4281
ChKU-4
18 G ’o'zapoya yulgichlar
21 9 5 0 5 ,9 3 7 5 6
KV-4
66 3 2 3 0 ,7 4 3 3 8
19 M ineral o'g'it sepgichlar RM U
2 0 Traktor tirkamalari
687836,1 4 1 1 8 5
2P T S-4-793
21 0 ‘t o'rgichlar KIR-1,5
3 6 9 0 0 ,4
1296
22 G ’alla kombaynlari
4 2 3 2 4 0 ,8 2 0 8 6
Klaas
23 Ariq qazigich-tekisla4 5 3 1 5 3 ,0 2 8 1 2
gichlar
24 P ushta olgichlar
154677,3 2 8 1 6
25 M axalliy o ‘g ‘it sepgich- 156631,3 1678
lar
26 Gerbitsid sepish mosla- 115595,2 2 5 0 9
m asi
27 G ’o'za chilpish mosla115613,8
751
m asi
4166
3241
3065
2853
2164
2025
40437
33886
1010
1872
881
1795
2144
2117
2369
237
1508
187
2
1
172
172
Manba: «O ’zqishloqxo'jalikm ash» xolding kom paniyasi tom o­
nidan o ‘tkazilgan m arketing tadqiqotlari natijalari
2-jadval
20 08-yild a qishloq xo'jaligi texnikalariga
qo'yilayotgan talab va ularning m oliyaviy m anbalari
№
Shu jum ladan
Texnika turi
o‘z mablag'iga lizing asosida bank kreditiga
soni, summasi, soni, summasi, soni, summasi,
dona min.so'm dona mln.so'm. dona mln.so'm.
1
2
1 X aydov traktorlari
T-4A va VT-150
2 Chopik traktorlari
TTZ-80.11, MTZ-80X
3
4
5
6
7
8
74
2 7 ,8 6
102
4 0 ,8 0
421
4 7 ,0
8
2 2 ,8
1279
2 7 ,5
157
3 4 ,6
305
3
Transport traktorlari
9
T T Z -80.10.
4 Traktorlar M X M -140
2
5 Kultivatorlar KXU-4B 110
6 Chigit ekish seyalkasi 132
SC hX -4B
7 Chigit ekish seyalkasi 33
K e y s-1200
8 Don ekish seyalkasi
36
9 Tishli borona BZTX- 4892
000
10 Chuqur yum shat68
gichlar
11 U zun bazali yer
83
tekislagichlar
12 O m ochlar
108
13 Purkagichlar OVX6
600
14 Purkagichlar ORPD14
12M
15 Purkagichlar VP-1
16 Changlatgichlar OShU
17 C hizel-kultivatorlar
7
ChKU-4
18 G ’o ‘zapoya
108
yulgichlar KV-4
19 M ineral o ‘g ‘it
35
sepgichlar RM U
2 0 Traktor tirkamalari
177
2P T S-4-793
21 0 ‘t oVgichlar KIR23
1,5
22 G ’alla kombaynlari
Klaas
23 Ariq qazgich20
tekislapichlar
18,6
255
4 0 ,9
76
3 1,8
17,0
4,2
3 ,1 2
102
5 79
217
2 5 ,9
5,1
4,2
28
429
97
2 7 ,0
5,8
5,8
7 ,3 0
76
8,3
16
8,9
1,8
4 ,2
71
1188
1,5
4,8
53
3971
1,8
5,9
0,41
62
0 ,4 5
46
0,51
5,4
32
5,9
155
6,8
5,4
0 ,4
45
203
6,5
0 ,4 3
271
80
7,8
0,51
0 ,1 2
195
0 ,1 4 2
71
0 ,1 6 8
0 ,3 4 2
15
2
7
0 ,2 6 4
7,0
0 ,4 2
40
0 ,4 8
0 ,0 3 5
91
0 ,0 4 5
31
0 ,0 5 6
0 ,0 4 4
102
0 ,0 4 8
126
0 ,0 5 2
0 ,8 1 4
669
0 ,8 8
465
0 ,9 2 5
0 ,0 7
183
0 ,0 8 2
14
0 ,0 8 8
341
4 5 7 ,0
2
0,41
0 ,2 2 5
306
5
0 ,3 3
24 Pushta olgichlar
2 5 M ahalliy o ‘g ‘it
sepgich lar
2 6 Gerbitsid sepish
m oslam asi
27 G ’o'za chilpish
m oslam asi
28 Traktorlar M TZ-80
29 Ehtiyot qismlar
12
11
0 ,0 2 3
0 ,0 2 3 8
2
7
Jam i
30
70
0 ,0 8 7
0 ,0 3 9 2
0 ,1 5 2
166
0 ,1 5 6
0 ,1 0 5
78
0 ,1 2 5
13
3 1 ,0
7 0 9 3 ,0
11
10
0 ,0 3 2
5 9 7 3 ,0
2 4 ,0
6 1 7 0 ,0
6 2 5 0 ,1
6 4 3 2 ,2
7499,3
Manba: «O ’zqishloqxo'jalikm ash» xoldin g kom paniyasi tom o­
nidan o'tkazilgan m arketing tadqiqotlari natijalari
3-jadval
«O’zqishloqxo'jalikm ash» x o ld in g kom paniyasi
tom onidan qishloq xo‘jaligi texn ik alarin in g
2 0 0 8 -y il 1-yanvar h olatiga b elgilangan narxlari
№
M ah su lotn in g
n om lan ish i
M arkasi
N arxi
QQS bilan
( s o ‘m )
23 250
0 0 0 ,0 0
23 580
0 0 0 ,0 0
20 400
0 0 0 ,0 0
21 60 0
0 0 0 ,0 0
18 900
0 0 0 ,0 0
20 310
0 0 0 ,0 0
27 600
«ТТЗ» ОАЖ
1
4 g'ildirakli traktor
T T 3-100K .10
2
3 g'ildirakli traktor
T T 3 -1 0 0 K .il
3
4 g'ildirakli traktor
T T 3 -8 0 .10
4
3 g'ildirakli traktor
T T 3 -8 0 .1 1
5
4 g'ildirakli traktor
T T 3 -6 0 .1 0
6
3 g'ildirakli traktor
T T 3 -6 0 .11
7
4 g'ildirakli traktor
TT3-82 R
000.00
307
8 Traktor (gu sn itsa li)
T-4A.01
9
EO 2621
Ekskavator
T T Z -80.10
10 Traktor tirkamasi
2 ПТС4-793А-03А
11 Tirkama
K ichkintoy
12 M initraktor
V U -3 0 0
13 M initraktor
V U -304-2
40 792
8 0 0 ,0 0
39 293
6 4 0 ,0 0
4 578
0 0 0 ,0 0
1 216
8 0 0 ,0 0
8 038
4 4 0 ,0 0
9 098
0 4 0 ,0 0
«UzKeysTraktor» QK
14 Traktor
M X M -1 4 0
15 Traktor
T L-100
16 Traktor
«Kverneland»
56 200
Evro
35 600
Evro
16 800
Evro
«C hirchiqqishloqm ash» OAJ
17 K ultivator
K XU-4B
18 Kurak terish m ashinasi
SK O -3,6
19 Ariq qazgich
K ZU -0,3D ( l v )
2 0 Ariq qazgich
K ZU-0.3D (2v)
21 Chiqir yum shatgichlar
PRX-4
22 C hizel-kultivator
CHKU-4A ( l v )
23 C hizel-kultivator
CHKU-4A (2v)
2 4 O sm a om och
P N -2-30
308
4 340
6 4 0 ,0 0
6 122
6 1 0 ,0 0
3 256
1 7 6 ,0 0
3 082
4 2 8 ,0 0
422
0 0 0 ,0 0
5 769
6 0 0 ,0 0
5 438
2 2 0 ,0 0
429
8 4 0 ,0 0
25
O sm a om och
P N -3-30
26
Ocm a om och
P D N -3-30
27
O cm a om och
PD -4-45
29
Tirkamali om och
29
Tirkamali om och
PYA-3-35-2
30
Tirkamali om och
P O N -3-45
31
Tirkamali om och
M P-4-2
32
Ariq qazgich
33
Chuqur yum shatgichlar
O P U -2,2
34
B orona
B -000
35
Chuqur qazgich
36
T ekislagich
GX-4
37
Planirovhik
P-2,8
38
Elektrodlar
O P M -0,3-0,5
GRP - 3 / 5
679
9 2 0 ,0 0
371
6 9 3 ,0 0
3 615
8 2 8 ,0 0
3 599
4 0 0 ,0 0
404
6 4 8 ,0 0
3 902
6 2 8 ,0 0
71
7 4 4 ,0 0
500
0 0 0 ,0 0
103
9 2 0 ,0 0
3 078
9 4 8 ,0 0
3 258
5 8 2 ,0 0
6 874
9 2 0 ,0 0
1 500
0 0 0 ,0 0
1 tonna
«Agregat zavodi» OAJ
39
Orqa
40
M ulti-M aster om ochi
100KP2 4 0 0 0 2 0 /0 1
DKP
M M -150-4T
41
M exanik paxta seyalkasi
PPA ES 4-04
m ost
309
1 918
8 0 0 ,0 0
15 000
0 0 0 ,0 0
6 360
0 0 0 ,0 0
42
V entilyatorli purkagich
O V X - 6 OO
43
V entilyatorli purkagich
O V M -300
44
V entilyatorli purkagich
O V M - 6 OO
45
Gerbitsid sepish m oslam asi
O SH X -12-1
46
Kartoshka ekish m oslam asi
KS-2
4 297
4 1 0 ,0 0
2 106
0 0 0 ,0 0
2 922
0 0 0 ,0 0
1 905
6 0 0 ,0 0
2 364
1 0 0 ,0 0
M anba: «O ‘z q ish lo q x o ‘jalikm ash» x o ld in g k om p a n iy a sin in g
hisobot m a’lumotlari.
TALABALAR UCHUN TOPSHIRIQ:
M ark etin g dasturini ishlab chiqing. Y etish m aydigan texnika
sonini aniqlang.
II. TALABALAR UCHUN USLUBIY KO’RSATMALAR
Muammo:
M arketing dasturini ishlab chiqish.
Vazifalar:
- kom paniya maqsadlarini aniqlash;
- SW OT-tahlil o'tkazish;
- m arketing maqsadlarini aniqlash;
- iste ’m olchilar guruhlarini aniqlash;
- talab holati va miqdorini aniqlash (2-jadvalga qarang);
- baholarni o ‘rnatish tartibini o'rganish va tahlil qilish;
- m arketing siyosatini ishlab chiqish (baho siyosati, tovar siyo­
sati, sotu v siyosati, tovarni siljitish siyosati);
- ishchi grafikni tuzish;
- budjetni ishlab chiqish;
- nazorat vositalarini tashkil etish;
310
Y ech ish algor i t mi:
1. Qishloq xo'jaligi texnikalarini ishlab chiqaruvchi korxonalar
m ahsulotlari qanday ehtiyojlarni qondirishi anqlanadi.
2. Rahbarlar uchun rezyume:
- m arketing dasturining ushbu qism ida dasturning qisqacha
tavfsiloti beriladi;
- m arketing dasturining asosiy jihatlari keltiriladi.
3. Kirish:
- kom paniyaning maqsad va vazifalari yoritiladi;
- m arketing dasturini tuzish uchun asos keltiriladi (m asalan,
k o m p a n iy a m ahsulotlarining sotuv haimini 10% ga oshirish).
4 SWOT-tahlil:
- kom paniyaning kuchli va kuchsiz tom onlari aniqlanadi;
- kom paniyaning asosiy imkoniyatlari va tashqi xavf-xatar aniq­
lanadi;
- SW OT-tahlil asosida xulosalar chiqariladi.
5. M arketing maqsadlari:
- kompaniya va uning m ahsulotlarining o'ziga xos xu su siyat­
lari aniqlanadi;
- kom paniya uchun foydali bo'lgan bozor segm en ti tanlanadi
va asoslab beriladi;
- r eja la sh tir ila y o tg a n davr uchun erish ila d ig an m aqsadlar
qo'yiladi. (Eslatm a: maqsadlar aniq va natija olishga yo'naltirilgan
bo'lishi kerak, shuningdek, ularga erishish va ularni o'lchash mumkin
bo'lsin. M aqsadlar m a ’lum vaqt orlig'ida ifodalanishi m aqsadga
m uvofiq.)
6. M arketing siyosati:
- tovar siyosati ishlab chiqiladi (tovar assortim enti, tovar turi,
tovarlarning hayotiylik davri, tovar sifatini aniqlash kerak, 1,2jadvalga qarang);
- narx siy o sa ti ishlab chiqiladi (tanlangan narx stra teg iy a si
asoslab beriladi, narxni shakllantirish uslubiyoti keltiriladi, narxni
m oslashtirish usullari ishlab chiqiladi, jum ladan chegirm alar va
h.k. 3-jadvalga qarang).
7. Sotu v siyosati:
- mavjud taqsim ot kanallari baholanadi;
311
- tovarni sotish maqsadlari aniqlanadi;
- rejalashtirilayotgan taqsim ot kanalining intensivligi va uzunligi ko'rsatib beriladi.
8. Siljitish siyosati:
- siljitishning maqsad va vazifalari aniqlab olinadi;
- murojaat qilinishi m um kin bo'lgan m aqsadli auditoriyaning
a sosiy tavsifi keltiriladi;
- siljitish budjeti ishlab chiqiladi va asoslab beriladi;
- siljitishning asosiy usullari va yo'llari aniq ko'rsatiladi.
9. Ishchi grafik:
- ishchi grafik tuziladi (5-jadvalga qarang);
- ishchi grafikda tadbir nomi, bajarish muddati, javobgar shaxs
ko'rsatiladi.
10. Budjet:
- m arketing chora-tadbirlari uchun rejalashtirilgan xarajatlarning um um iy va tarkibiy tuzilishi keltiriladi.
11. N azorat vositalari va dasturga tuzatish kiritish holatlari:
- m ark etin g d astu rinin g bajarilishini nazorat qilishda ishchi
grafikning bajarilish holati qanday usulda nazorat qilinishi keltiri­
ladi (m asalan, ishchi grafikni bajarilish holati bo'yicha haftalik hisobot taqdim etish);
- m arketing dasturiga qanday vaziyatlarda va qanday shaklda
tuzatish kiritish m um kinligi ko'rsatiladi.
12. Ilova:
- m arketing dasturining asosiy qismi uchun yordam chi bo'lgan
axborotlar, xulosa va takliflar kiritiladi;
- raqobatchilar, is te ’molchilar, m arketing tadqiqotlari va SWOTtahlil natijalari to'g'risidagi batafsil m a’lum otlar keltiriladi.
5-jadval
Ishchi grafik
№
Tadbir
nom i
B ajarish
m uddati
M as’ul
sh axs
1
2
3
312
X arajatlar
su m m asi
Keysni m ustaqil yech ish uchun ko‘rsa tm a la r
B ajariladigan
vazifalar
Tavsiya va m a sla h a tla r
1. Keys bilan tanishish
A vvaliga keys bilan tanishish k erak . 0 ‘qib
c h iq ish p a y tid a k e y sn i ta h lil q ilis h g a
urinm ang
2. Berilgan vaziyat
B erilgan axborotn i yana bir b or o'q ib
bilan tanishish
c h iq in g . S iz u c h u n m u h im k o 'r in g a n
bo'limlarni ajrating.
V a ziyatd a tasvirlan gan dalillarn i san ab
berin g
3. M uammoni aniqlash A sosiy m uam m o nimadan iborat?
va asoslab berish.
4. Vaziyatni tahlil qilish M uam m oni qanday darajada y ech ilish in i
aniqlang. Quyidagi savolga javob bering:
va tashxis qo'yish
b e r ilg a n sh a r o itd a u sh b u m u a m m o n i
yechish m um kinm i?
M uam m oni yechish y o ‘llarini ko'rsatib va
5. M uam m oni
asoslab bering
yech ish usul va
vositalarini tanlash
V aziyatli tah lil varaqasi. B aholash m ezonlari
T ahlil bosq ich in in g
nom i
Tahlil bosqichining m azm uni
Baholash
m ezon­
lari
1. V aziyatni tushunish va a so siy ji­ 1-0.5 ball
2-0.5 ball
hatlarini aniqlash.
2. V aziyatni oydinlashtirish:
a) Nim a yuz bermoqda?
b) Voqealarning natijasi qanday?
2. V aziyatdagi M uam m oni aks ettiruvchi asosiy xu1-0.5 ball
m uam m oning susiyatlar:
shakllanish ini 1. Kompaniyada yuzaga kelgan muam­ 2-0.5 ball
moni aniqlash.
3-0.5 ball
baholash
1. Vaziyatni
tahlil etish
313
3. Vaziyatni na­
zariy yo'nalishlarini aniqlash
4. Vaziyatning
obyekti va
ishtirokchilarini
aniqlash
2. K o m p a n iy a n in g lo k a liz a t s iy a
maqsadlarini aniqlash va baholash.
3. Narxlarni o'rnatish tartibini o'rganish
va tahlil qilish.
4. Ishlab chiqarishda lokalizatsiya das­
turi uchun m arketing siyosatini (narx
siyosati, tovar сиёсати, so tu v siy o ­
sati, tovarni siljitish siy o sa ti) ishlab
chiqish holatini baholash. (1,2,3-jadval)
5. "Foton" OAJ korxonasining lokali­
zatsiya dasturi uchun talab etilayotgan texn ika miqdorini va m ahsulot
qism larini m ahalliy-lashtirish samarasini baholash. (2-jadval)
0 ‘rganilayotgan m avzu nuqtai nazaridan vaziyatni nazariy yo'nalishlarini
aniqlash
K o m p a n iy a n in g iq t is o d iy t a v s ifi,
o'ziga xos xususiyatlari, shuningdek
uning tasarrufidagi korxonalar va ular
ishlab ch iq arayotgan m ah su lotlarn i
o'rgan ish . K orxonalar m ahsulotlarin in g is t e ’m olchilarini o'rganish va
tahlil qilish
M uam m oni hal etish variantlarini an­
iqlash. xar bir variantni baholash va
asoslab berish. M uam m oni hal etishga muvofiq keladigan variantni tanlash
5. Vaziyatdagi
muammoni hal
etish variantlarini taklif
etish va en g
y a x sh isin i
tanlash
6. Echimni ish­ B erilg a n to p sh iriq larn i bajarish va
lab chiqish va m arketing dasturini ishlab chiqish
asoslab berish
314
4-0.5 ball
5-0.5 ball
6-0.5 ball
1 ball
1 ball
1 ball
3 ball
Keys bilan ish lash n i baholash m ezonlari
86-100% — 8,6 — 10 ballgacha — «a’lo»
71-85% — 7,1 — 8,5 ballgacha — «yaxshi»
55-70% - 5,6 - 7 ballgacha - «qoniqarli»
G uruhlarning ish lash in i baholash jadvali
Guruh
B aholash m ezonlari
Taqdimot (m azm uni,
m a ’nosi va xulosalarning
isboti uchun)
a’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - 1 ball
qoniqarsiz - 0,5 ball
Muammoli masalaning yechi­
mi uchun (to^riligi va yechimning ketm a-ketligi uchun)
a’lo - 2 ball
yaxshi - 1,5 ball
qoniqarli - I ball
qoniqarsiz - 0,5 ball
O’QUV-USLUBIY MATERIALLAR
1. Quyida keltirilgan m arketing d astu rin in g
nam unaviy tarkibiy tu zilish id an foydalanish
m aqsadga m uvofiqdir (6-jad valga qarang).
6-jadval
M arketing d astu rin in g tarkibiy tu zilish i
I. Rahbarlar uchun r e z y u m e ________________
II. Kirish_________________________________________
III. A sosiy qism
- SW OT-tahiil
_________________
- M arketing m aqsadlari
__________
- M arketing siyosati
- Ishchi grafik
- Budjet
- N azorat vositalari va dasturiga tuzatish kiritish
IV. Ilova
315
2. Y etishm aydigan texnika soni (ehtiyojni aniqlash) 1-jadvalda
keltirilgan m a’lumotlar asosida quyidagicha aniqlanadi:
Et = Tt - Yat
Bunda,
Et - yetishm aydigan texnika soni (ehtiyoj),
Tt - talab etiladigan texnika soni (ishlov beriladigan maydonga nisbatan),
Yat - yaroqli texnika soni.
3. Q ish lo q x o 'ja lig i tex n ik a la rig a bo 'lg a n eh tiy o j m iqdori
3-jadvalda keltirilgan m a’lumotlardan foydalanib aniqlanadi. Ya’ni,
har bir m ahsulot turi bo'yicha necha dona va necha so'm lik m ah­
sulot xarid qilinishi aniqlanishi kerak. Buning uchun esa har bir
m ahsulotni o'z m ablag'i, lizing va bank krediti hisobiga xarid qilinish
m um kin bo'lgan soni va pul ko'rinishidagi ifodalarining um um iy
yig'indisi hisoblab chiqiladi.
III. KEYSOLOGNING JAVOB VARIANTI
M arketing dasturi
I. Rahbarlar uchun rezyume.
«O ’zqishloqxo'jalikm ash» xolding kom paniyasining m arketing
dasturi o'z ichiga quyidagilarni oladi:
- kom paniya maqsadlari;
- SW OT-tahlil natijalari;
- kom paniyaning m arketing maqsadlari;
- kompaniya tasarrufidagi korxonalar iste ’molchi guruhlarining
tarkibi;
- aniqlangan talab holati va miqdori;
- m ahsulot narxlarining tahlili va strtegiyalari;
- taklif etila y o tg a n m arketing siy o sa ti (baho siy o sa ti, tovar
siyosati, sotu v siyosati, tovarni siljitish siyosati);
- 2008-yil uchun ishchi grafik.
316
II. Kirish
« O ’zq ish lo q x o 'ja lik m a sh » k o m p a n iy a sin in g a so siy m aqsadi
O ’zbekiston R espublikasining qishloq xo'jaligi texnika va texnologiyalariga bo'lgan ehtiyojini qondirish. Ana shu m aqsaddan kelib
chiqib bir qator vazifalar hal qilinishi zarur:
- za m o n a v iy , ilg 'o r va raq obatbard osh m a h su lo tla r ishlab
chiqarishni o'zlashtirish;
- kom paniya m ahsulotlari sotu v hajmini 20 % ga oshirish;
- haqiqiy eh tiyojlarga a so sla n g a n holda m ah su lotlar ishlab
chiqarish;
- kom paniyaning rivojlanish strategiyasini aniqlash;
- jahon bozoridagi qishloq xo'jalik texnikalarining bahosi, u sh ­
bu bozordagi talab va taklif hajmlari, ularga ta ’sir etuvchi omillarni
doim iy ravishda o'rganib borish.
III. A sosiy qism
1. SW OT-tahlil
K om p an iya­ K om p an iya­
n in g kuchli n in g kuchsiz
tom on lari
tom on lari
M o liy a v iy
faoliyatining
barqarorligi
M ah su lot
yetkazib
berish
kanallarining
ishonchli va
aniq ishlashi
Tashqi
xavfxatar
Jahon
K orxonalar
bozoridagi
ishlab
o'zgarish chiqarish
larning
vosita la rin in g
eskirib
ta ’siri
qolganligi
M alakali
Raqobatchilar
kadrlarni n g
kam ayib
borayotgan ligi
317
K o m p an iyan in g
a so siy
im k on iyatlari
Import qilinayotgan texnikalarni
ishlab chiqarishni
korxonalar to m o ­
nidan o'zlashtirish
X orijga
(Q o zo g 'isto n ,
Q irg'iziston,
T ojikiston,
Turkm aniston va
boshqa mamlakatlarga) m ahsulotlarni eksport qilish
2. M arketing m aqsadlari
« 0 ’zqishloqxo‘jalikrnash» kompaniyasi Markaziy Osiyoda yago­
na qishloq xo'jaligi texnikalari ishlab chiqaruvchi kompaniya hisoblanadi.
Ishlab chiqaryotgan mahsulotlarning narxi xorijiy ishlab chiqaruvchilarga nisbatan arzon. Ichki bozorda mahsulotlar assortimentining kengligi talab etilayotgan texnika turlariga m os keladi. Mahsulotlar tez va
ist’emolchi uchun qulay to‘lov shartlari asosida yetkazib beriladi.
Kompaniya uchun foydali bo'lgan bozor segm en ti sifatida paxta
va don yetishtiruvchilar seg m en tin g jum ladan, tashqi bozorlarda
ham xuddi shunday segm entlarni (Q o z o g ‘iston, Q irg'iziston, Tojikiston, Turkm aniston va boshqa m amlakatlar) tanlash maqsadga
muvofiqdir. Chunki ushbu mamlakatlarda don va paxta yetishtiriladi. A sosiysi bu mamlakatlarda qishloq xo'jaligi texnikalarini ish­
lab chiqaruvchi korxonalar mavjud em as. Tashqi bozorlarni xorijiy
raqobatchilarning to'la egallab olish xavfi bor. Kompaniya tasarrufidagi korxonalar ishlab chiqarayotgan m ahsulotlarga ushbu m am ­
lakatlarda talab mavjud. Shuningdek, ishlab chiqarilayotgan mah­
su lotning bir qismini xorijga eksport qilish barqaror valyuta tushum ini m am lakatga olib kirish imkonini beradi.
Kompaniya o'z oldiga mamlakatimizdagi qishloq xo'jaligini trak­
tor va qishloq xo'jaligi texnikalariga sezilayotgan ehtiyojlarni o'rgangan
holda ushbu ehtiyojlarni to'laroq qondirish va foyda olishni maqsad
qilib qo'yadi. 2008-yilda kom paniya tashqi bozorlarga kirib borish
s tr a te g iy a s i a so sid a m a h su lo tla r ek sp o rtin i 10 % ga oshiradi.
Q ozog'iston, Q irg'iziston, Tojikiston, Turkmaniston qishloq xo'jaligi
texnikalari bozorlari o'rganiladi. M arketing tadqiqotlari natijalariga
tayangan holda traktor va qishloq xo'jaligi texnikalarini, ehtiyot qismlarini yetkazib berish va xizm at ko'rsatish markazlari tashkil etiladi.
3. M arketing siyosati
3.1. Tovar siyosati
Tovar a sso rtim en ti tashqi bozorlarga olib borilishi nazarda
tu tilgan m ark eting tadqiqotlari natijalari asosida kengaytiriladi.
318
Mavjud tovar turlarining sifat ko'rsatkichlarini yaxshilash bo'yicha
«Sifat tizimi» ishlab chiqiladi.
M arketing tadqiqotlari natijalariga ko'ra, 29 turdagi m ahsulotga talab mavjud. U shbu m ahsulotlarning um um iy qiymati 20181,6
min. so'm ni tashkil etadi.
3.2. Narx siyosati
Kompaniya narx siyosatiga o'zgartirish kiritishi kerak va an’anaviy
«qat’iy» belgilangan narx o'rniga, «m oslashuvchan» narx strategiyasidan foydalanishi kerak. Chunki m ahsulot narxi is te ’m olchi manfaatlariga va to'lov qobiliyatiga m os kelishi kerak. Nafaqat tashqi
bozorlarda, balki m am lakat ichida ham narx ehtiyoj va talabdan
kelib chiqqan holda belgilanishi kerak. Tashqi bozorlar uchun «bozorga kirib olish» strategiyasidan foydalangan m a’qul. Chunki tashqi
b ozorlard a k o m p an iya k esk in raqobat sh a r o itig a m o sla sh ish i
sh art.
M ahsu lotlarnin g doim iy is t e ’m olchilariga chegirm lar belgilanadi (10% miqdorida).
3.3. Sotuv siyosati
K om paniyaning mavjud taqsim ot kanallari:
- texnikalar m ash inasozlik korxon asinin g o'zidan to'g'ridanto'g'ri sotib olinadi;
- respublikam izning barcha viloyatlarida kom paniyaning texnik
markazlar, tumanlarda esa ularning 72 ta shoxobchalari orqali sotiladi, lizingga yoki bank krediti hisobiga beriladi.
- m a sh in a so z lik k o rx o n a la rin in g m a h su lo tla rin i so tish d a n
maqsad qishloq xo'jaligi texnikalari va traktorlarga bo'lgan ehtiyojlarni to'laroq qondirish orqali foyda ko'rish;
- intensiv taqsim ot kanali joriy qilinadi (internet do'konlar orqali
m ahsulot taklif etiladi);
- yangi taklif qilinayotgan taqsim ot kanali m avsum iy tayyorgarlikni hisobga oladi va is te ’m olchining talabini o'z vaqtida (tez)
qondirilishini ta ’m inlaydi.
319
3.4. S iljitish siyosati
Korxona m ahsulotlarini siljitishning maqsad va vazifalari:
- m ahsulot ishlab chiqaruvchidan is te ’m olchiga yo'naltiriladi;
- korxona m ahsulotlari haqidagi turli axborot va m a’lumotlar
doim iy ravishda is t’m olchiga yetkazib beriladi;
- kom paniyaning o ‘z m ahsulotlari bilan qishloq xo'jaligi texnika­
lari bo'yicha o'tkazilishi m um kin bo'lgan har bir xalqaro va m illiy
ko'rgazmalarda ishtirok etishi ta’minlanadi.
Murojaat q ilin ish i m um kin bo‘lgan m aqsadli auditoriyan in g asosiy tavsifi quyidagicha: shirkatlar, fermer xo'jaliklari,
«O’zagrom ash servis» M TPlari, m uqobil M TPlar m urojaat qilishi
m umkin bo'lgan maqsadli auditoriya hisoblanadi. Bundan tashqari
tashqi bozorlardagi xu su siy yer egalari ham ana shular toifasiga
kiradi.
Kompaniya m ahsulotlarini siljitish budjeti korxona tovar aylanm asining 2 % miqdorida belgilanadi. Chunki mahsulotni siljitish
siyosatiga sarflangan xarajat bir necha o'n barobar ko'proq daromad keltirishi xorijiy ishlab chiqaruvchilar tajribasidan m a’lum.
Siljitishning asosiy usullari va yo'llari:
- reklama kam paniyasi tashkil etiladi;
- kompaniya va uning m ahsulotlari haqidagi buklet hamda risolalar chop etiladi;
- internet tarm og'ida kom paniyaning sayti ochiladi.
3.5. Ishchi grafik:
Ishchi grafik
№ Tadbir nomi
Bajarish
muddati
M as’ul
sh a x s
X arajatlar
sum m asi
(ming so‘m)
1
«Sifat tizim i» ishlab
chiqiladi
11.04.081 2 .0 8 .0 8
Tojiyev T.
2000
2
«M oslashuvchan» narx
strategiyasi joriy
qilinadi
13.08.08- S am iyev A.
0 5 .0 9 .0 8
1200
320
3
4
5
6
Intensiv taqsim ot kanali 1 5 .0 9 .0 8 - A som ov B.
joriy qilinadi (internet
1 0 .1 0 .0 8
do'konlar orqali
m ahsulot taklif etiladi
Reklam a kam paniyasi
1 1 .1 0 .0 8 - R o‘ziyev S.
tashkil etiladi
1 1 .1 1 .0 8
Kompaniya va uning
1 1 .1 1 .0 8 - Soipov G.
m ahsulotlari haqidagi
2 8 .1 1 .0 8
buklet hamda risoialar
chop etiladi
Internet tarm og'ida sayt 12.1 2 .0 8 - V aliyev D.
ochiladi
1 9 .1 2 .0 8
2100
JAMI
19740
7500
3740
3200
3.6. Budjet (19 740 0 0 0 so‘m )
Korxona m arketing chora-tadbiriari uchun rejalashtirilgan xarajatlarning um um iy va tarkibiy tuzilishi «Ishchi grafik»da keltirilgan.
3.7. Nazorat vositalari va dasturga
tu zatish kiritish
Kom paniyaning m arketing dasturi bajariiishini nazorat qilish­
da ishchi grafikning bajarilish holati oylik hisobot taqdim etish va
m onitoring olib borish orqali am alga oshiriladi.
K ompaniyaning m arketing dasturiga korxona m anfaatlariga m os
keluvchi taklif va tavsiyalar asoslangan holda kiritilishi mumkin.
M arketing dasturiga qo'shimchalar shaklida tuzatish kiritish mumkin.
Ilova
O’zbekiston R espublikasida qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishi uchun yetishm aydigan
(sezilayotgan ehtiyoj) texnikalar miqdori
№
Texnika turi
1. H aydov traktorlari T-4A va VT-150
2.
Chopiq traktorlari TTZ-80.11, MTZ-80X
321
Y etishm aydigan
texnika soni,
dona (E t)
2302
1176
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
Transport traktorlari T T Z -80.10.
Traktorlar M X M -140
Kultivatoriar KXU-4B
Chigit ekish seyalkasi SChX-4B
Chigit ekish seyalkasi K eys-1200
Don ekish seyalkasi
Tishli borona BZTX -000
Chukur yum shatgichlar
U zun bazali er tekislagichlar
O m ochlar
Purkagichlar OVX- 6OO
Purkagichlar O R PD -12M
Purkagichlar VP-1
Changlatgichlar O ShU
Chizel-kultivatorlar ChKU-4
G ’o'zapoya yulgichlar KV-4
M ineral o ‘g ‘it sepgichlar RM U
Traktor tirkamalari 2PTS-4-793
0 ‘t o ‘rgichlar KIR-1,5
G ’alla kombaynlari Klaas
Ariq qazgich-tekislagichlar
Pushta olgichlar
M ahalliy o ‘g ‘it sepgichlar
Gerbitsid sepish m oslam asi
G ’o ‘za chilpish m oslam asi
1659
230
3879
1255
281
715
15936
936
1404
536
1194
31 5
15
12
1040
90 3
2313
7299
585
291
695
1308
1491
1486
579
IV. AMALIY MASHG’ULOTLARDA MUAMMOLI
HOLATLARNI YECHISH BO’YICHA O’QITISH
TEXNOLOGIYASI
4.1. O’q itish texn ologiyasi m odeli
M avzu
Qo'shma korxonalar fa o liy a tin i
tashk il etish va u n in g sam aradorligi
Talabalar soni: 2 5 - 3 0 Vaqti 4 soat
0 ‘qitish shakli
A m a liy m a sh g 'u lo td a m u a m m oli h olatn i
yechish orqali bilimni chuqurlashtirish
322
Am aliy m a sh g ‘ulot
rejasi
1. Keysga kirish va nazariy jihatdan yoritib
berish.
2. Bilim ni chuqurlashtirishning va muamm oning dolzarbligi.
3. K orxonaning m a rk etin g str a te g iy a sin i
o'rganish.
4. Korxonaning boshqarish samaradorligini
o'rganish.
5. M uam m oning shakllanishi va uni yechish
yo'llari.
6. Keys-stadini guruhlarda yechish.
7. Interaktiv orqali muammoli holatni yechish
g'oyalarini ko'rib chiqish.
8. E ng muqobil variantini tanlash va nati­
jalarni prezentatsiya qilish.
9. Guruhlarning ishlash faoliyatini va maq­
sadga erishilganlik natijalarini baholash va
xulosa chiqarish
0 ‘quv m ashg'uloti- X olding faoliyatini tashkil etish va uning
samaradorligi, tovarlar assortim enti va mar­
ning maqsadi:
keting strategiyasini ishlab chiqish va uning
sam aradorligini yoritib berish
Pedagogik vazifalar: O'quv faoliyatning natijalari:
- korxonaning faoliyati va holatini o'rgangan
- m uam m oli holat­
ning xususiyatlarini holda m uam m oni aniqlaydi va korxonaga
tavsiflab va tasnif­
taalluqli muammolarni tavsiflab berish;
- muammoli holatning ko'nikmalari va uning
lab beradi:
shaklidagi kichik m uam m olarning iqtisodiy
- keysda korxona­
asoslangan yechimlarini ishlab topish;
ning faoliyati va
- korxonaning faoliyatini hisobga olgan hol­
m arketing holati
bilan tanishtiradi va da m uammoni yechish ketm a-ketligini aniq­
laydi;
tahlil qiladi;
- iqtisodiy ko'rsatkichlar bilan ishlash yollarini,
- m uamm oni ajra­
tish va uni aniqlab, bashorat qilish, statistik m a’lumotlar tahlili
bilan ishlab chiqarish yo'llarini optimal variantiyechish ketma-
323
ni tanlaydi va m azkur korxonaning mahketligini ishlab
chiqishni o ‘rgatadi; sulotlariga bo‘lgan munosabatlarini aniqlaydi
- keysda muam m oning m a’lumotlarini
boshqaruv va ishlab
chiqarish tizim ini
yaxshilash uchun
hisob-kitoblar
o'tkazadi, hamda
yakuniy xulosalar
chiqaradi;
0 ‘qitish uslubi
Keys-stadi uslubi savol-javob, m uamm olar­
ni yechish
0 ‘qitish shakli
A m aliy m ashg'ulotda individual ishlash, g u ­
ruhlarda ishlash
0 ‘qitish vositalari
M a’ruzalar matni, keys, nam oyon materiallar (m a ’ruzachi tom onidan p rezentatsiyaslayd), lazer proektori, (sxem alar, rasmlar,
jadvallar)
0 ‘itish shartlari
Texnik vositalar bilan ta’m inlangan guruh­
lar bilan ishlash uchun m oljallangan auditoriya
M onitoring va
M ustaqil o ‘rganish uchun savollar beriladi,
baholash
uy vazifasi uchun slaydlar tayyorlaydi.
4 .2 .A m aliy m ashg‘u lo tn in g texn ologik kartasi.
Ish n in g bosqichlari.
Ish n in g
b osq ich ­
lari
va vaqti
1-bosqich
T ayyorlov
qism i
(10 min)
FAOLIYAT MAZMUNI
0 ‘q itu vch i
Talaba
1.1. M azkur k ey sn in g m utaxassislik yo'nalishiga ta ’sirini tushuntiradi va tanishtiradi;
1.2. M ash g‘ulotning nomini, o ‘tkazish
Tinglaydilar va
yozib oladilar
324
jarayonini, rejalashtirayotgan maqsad
va natijalarni e ’lon qiladi.
1.3. O'rganib chiqish uchun keysga
taalluqli q o ‘llanm alar va tarqatm a
materiallar tarqatadi.
1.4. Taklif etilgan « 0 ‘zqishloqm ash»
xolding kom paniyasi faoliyati bilan
tanishtiradi.
1.5. M ustaqil ishlash uchun, vaziyat­
li tahlil varaqasini tarqatadi.
1.6. Guruhlarda ishlash bo'yicha ko'rsatmalar beradi.
2-bosqich 2.1. Nazariy va amaliy tom ondan taqEshitadilar,
qoslangan yangi materialni o'rganish- konspektlarda
A so siy
ni tashkil qiladi. Buning uchun qisqa
qism
qisqa tarzda
(50 min) tarzda korxonalarda m arketing das­ yozib boradilar.
turini ishlab chiqish, uning tarkibiy
tu z ilish i, m a rk etin g tadqiqotlarini
o'tkazish haqida nazariy jihatdan gapirib beradi. Bu esa amaliy m ashg'ulotn in g rejasiga asoslanib, ekranda
jadvallar, chizmalar, rasmlar tariqasida ko'rsatiladi va sharhlanadi.
2.2. Korxonaning holati bilan muzokarani ta sh k illa sh tira d i va q u y id a g i
m a sh g 'u lo tn in g a so siy sa v o lla rig a
am aliyot bilan bog'lagan holda javob
beradi:
1. Kompaniya m arketing faoliyatidaSavollarga
gi asosiy mummolar nimalardan ibo­ javob beradilar
va yozib bora­
rat?
2. K om p aniyanin g m a rk etin g tad ­
dilar. Savollarni aniqlay­
qiqotlari natijalarini sharhlab bering.
3. X olding kompaniyada yuzaga kel- dilar, m uhoka­
gan muammolarni hal etishning qan- ma qiladilar va
325
day yo'llarini taklif etasiz?
4. Q ishloq xo'jaligi texnika v o sita ­
larini ishlab chiqaruvchi korxonalarning m arketing dasturini ishlab chiqishning o'ziga x os xususiyatlarini
ko'rsatib bering.
2 .3 . Talabalarni guruhlarga bo'ladi
va guruhlarda ishlash jarayonini eslatadi (3-ilova). K eys bilan ishlash
u ch un in dividu al yoki guruhlarda
ishlash jarayoni uchun topshiriqlar
beradi. Jam oa ishlab chiqqan holatiy ta h lil v a ra q a sin i to'ld ira d ila r,
muqobil g'oyalarni tanlab oladilar va
baholaydilar
3-yakuniy 3 .1 . T alabalarning m ark etin g d a s­
b osq ich
turini ishlab chiqish h olatiga baho
(2 0 min) beriladi
3.2. M arketing dasturinining amaliy
ahamiyati misollar bilan tushuntiriladi
3.3. Mustaqil ta’lim uchun vazifa be­
radi: keys topshirig'iga binoan yetish­
maydigan texnikalar sonini aniqlaydi.
4.3.
Ish n in g
b osqishlari va
vaqti
1-bosqich
T ayyor­
lov qism i
(10 m in)
tushunm agan
joylarini
so'raydilar
O 'quv
topshiriqlarni
bajaradilar
Am aliy m ashg'ulotning texnologik kartasi
(2-am aliy m ashg'ulot, 2 soat )
FAOLIYAT MAZMUNI
O 'qituvchi
Talaba
1.2. M a v z u n in g tayanch iboralari Tinglaydilar va
asosida blits-so'rov o'tkazadi. M av­ yozib oladilar
z u n in g taya n ch iboralari b o'yicha
so'rov o'tkazadi.
326
j
M arketing dasturini tuzish tam oyil­
larini tavsiflab bering
1-2 ta taiabadan javobni eshitadi va
m avzu m uhokam asi guruhlarda ishlar yakunlanib, taqdimotlar o'tkazilganid an s o 'n g davom ettir ilish in i
e ’lon qiladi.
1.2, Har bir talaba guruh bahosiga
m os ravishda baho olishini tushuntiradi, guruhlarda ishlash qoidalari bi­
lan tanishtiradi.
1 .3 . G u ru h la rd a is h la s h n a tija s i
plakat qog‘ozlarda ko'rsatilishi kerak­
ligini e ’lon qiladi.
Eshitadilar,
2-bosqich 2.1. Individual va jamoa ish faoliya­
A so siy
tini «vaziyatli tahlil varaqasini» tek- konspektlarda
qisqa tarzda
qism
shiradi va baholaydi.
(50 min) 2 .2 . T aqd im otn i ta sh k illa sh tira d i, yozib boradilar.
O'quv topshi­
muhokama qiladi va o'zaro baholaydi.
riqlarni baja2.3. Korxonaning faoliyati to'g'risida
radilar. N ati­
savollar berishni tavsiya etadi.
jalarni m uho­
2.4. Javoblarni tekshirib, baho b e­
kama qiladilar
radi va m uhokam a qiladi. M uam m ova tushunm aning tahlili va xolatning yechim iga
gan joylarini
alohida e ’tibor beradi.
so'raydilar. G u­
2.5. K eysning o'z yechim variantini ruhlar natijalari
e ’lon qiladi va nam oyish etadi.
bo'yicha taqdi­
mot qiladilar.
M unozarada
qatnashadilar,
savollar bera­
dilar va o'zaro
baholaydilar
3-yakuniy 3 .1 . N atijalarga yakuniy xu losalar
b osq ich
qiladi, talabalarning e ’tibori a sosiy
(20 min)
327
nuqtalarga qaratadi, xuiosalar qiladiva baholaydi.
3.2. Q ishloq xo'jaligi texnikalarini
ishlab chiqaruvchi korxonalar faoli­
y a tin i ta h lil q ilish ta la b a la r n in g
yo'nalishlariga va bo'lajak kasblariga ta ’sirini tushuntiradi
Ilovalar
1-ilova
M uam m olarni xai q ilish variantlarini
baholash jadvali (b allarda)
Ish tirok ch ilar
i
M uam m oni hal q ilish n in g
alternativ variantlari
2
3
4
N
A
В
N
Jami:
2-ilova
Baholash ko'rsatkichlari va m ezonlari
Guruh
Savol
X ulosa Guruhning
m oh iyatin i
fa o llig i
y o ritilish i
(1,2)
(1,2)
(076)
1
2
3
4
328
Jam i
ТзГоТ
B aho
2 - 3 - «a’lo»
1-2-«yaxshi»
0,5-1«qon-li»
FOYPALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O’zbekiston R espublikasi Q onunlari va
m e’yoriy xujjatlar:
1. A sosiy vazifam iz - V atanim iz taraqqiyoti va xalqim iz farovonligini yanada y u k saitirish d ir / / P rezid en t Islom K arim ovning
2009-yilning asosiy yakuniari va 2010-yilda O ’zbekistonni ijtimoiyiq tiso d iy rivojlan tirish n in g e n g m uhim u stu v o r yo'n alish lariga
b ag‘ishlangan Vazirlar M ahkam asining m ajlisidagi m a’ruzasi / /
Xalq s o z i, 2010-yiI 30-yanvar.
2. Marrdakatimizni m odernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik
jamiyati barpo etish - ustuvor m aqsadim izdir / / Prezident Islom
K arim ovning O ’zb ek iston R espublikasi O liy M ajlisi Q onunchilik
palatasi va Senatining qo'shm a majlisidagi m a’ruzasi / / Xalq s o ‘zi,
2010-yil 28-yanvar.
3. O ’zbekiston K onstitutsiyasi - biz uchun demokratik taraqqiyot yo'lida va fuqarolik jam iyatini barpo etish da m ustahkam
poydevordir / / Prezident Islom Karimovning O ’zbekiston Respub­
likasi K onstitutsiyasi qabul qilinganining 17 yilligiga b ag‘ishlangan
tantanali rnarosimdagi m a’ruzasi / / Xalq s o ‘zi, 2009-yil 6-dekabr.
4. Kafimov I.A. Jahon m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O ’zbekiston
sh a ro itid a u n i bartaraf e tis h n in g y o 'lla ri va choraiari. - Т.:
O ’zbekiston, 2009. - 56 b.
5. M ^m lakatim izni m odernizatsiya qilish va yangilashni izchil
davom ettinsh - davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008-yilda
m a m la k a tim iz n i ijtim o iy -iq tis o d iy r iv o jla n tir ish y a k u n iari va
2 0 0 9 -y ilg a m o'ljallangan iqtisodiy dasturning en g muhim ustuvor
y o 'n a lis h la n g a b a g 'ish la n g a n V azirlar M a h k a m asi m a jlisid agi
m a’ruzasi / / Xalq s o ‘zi, 2009-yil 14-fevral.
II.
O’zbekiston R espublikasi V azirlar
M ahkam asining qaror va farm oyishlari:
6. O ’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyot
real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish
chora-tadbirlari to ‘g ‘risida. 2008-yi! 18-noyabr, P F -4 053-son .
329
7. O ’zbekiston Respublikasi P rezidentining Farmoni. Fuqarolarning O ’zbekiston Respublikasi tijorat banklaridagi omonatlarini
him oyalash kafolatlarini ta ’m inlashga oid qo‘shim cha chora-tadbirlar to ‘g ‘risida. 2008-yil 28-noyabr, P F -4 0 5 7 -so n .
8. O ’zbekiston R espublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodi­
yotning real sektori korxonalarini qo'llab-quvvatlash, ularni barqaror
ishlashini ta ’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to ‘g ‘risida. 2008-yil 28-noyabr, P F -4 0 5 8 -so n .
9. O ’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. Ishlab chiqarish
va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo'shimcha
chora-tadbirlar to ‘g ‘risida. 2009-yil 20-yanvar, P Q - 1041-son.
10. O ’zbekiston Respublikasi P rezidentining qarori. «Qishloq
taraqqiyoti va farovonligi yili» D avlat dasturini kuchga kiritish
to ‘g ‘risida. 2009-yil 26-yanvar, P Q -1 0 4 6 -so n .
11. O ’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. Oziq-ovqat
m a h su lotla ri ish lab ch iq a rish n i k e n g a y tir ish va ichki b ozorni
to'ldirish yuzasidan qo'shim cha chora-tadbirlar to'g'risida. 2009-yil
26-yanvar, P Q -1 0 4 7 -so n .
12. O ’zb ek isto n R espublikasi P rezid en tin in g qarori. U y-joy
fondini foydalanishga tayyor holda topshirish shartlarida rekonstruktsiya qilish va ta ’mirlash bo'yicha pudrat ishlarini kengaytirishni rag'batlantirishga doir qo'shim cha chora-tadbirlar to'g'risida.
2009-yil 29-yanvar, P Q - 1051-son.
13. O ’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. «Barkamol
avlod yili» Davlat dasturi to'g'risida. 2010-yil 27-yanvar, PQ -1271-son.
14. O ’zbekiston R espublikasi Prezidentining Farm oyishi. Iqti­
sod iy nochor korxonalarni tijorat banklariga so tish tartibini tasdiqlash to'g'risida. 2008-yil 19-noyabr, F -4 0 1 0 -so n .
15. O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asi m ajlisining
qarori. 2 0 0 8 -y ild a R espu b lik ani ijtim o iy -iq tiso d iy rivojlantirish
yakunlari va 2009-yild a iqtisodiyotn i barqaror rivojlantirishning
en g muhim ustuvor vazifalari to'g'risida. 2009-yil 13-fevral.
16. O ’z b e k is t o n R e s p u b lik a s i P r e z id e n t in in g F a rm o n i.
T o'g'rid an -to'g'ri x u s u s iy ch et el in v e stitsiy a la r n i jalb etish n i
rag'batlantirish borasidagi qo'shim cha chora-tadbirlar to'g'risida.
2005-yil 11-aprel, P F -3 5 9 4 -so n . O ’zbekiston R espublikasi qonun
hujjatlari to'plam i, 2005-yil, 1 5 -1 6 -so n ( 1 5 1 -1 5 2 ).
330
17. O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining qarori.
O 'z b e k isto n R e sp u b iik a sin in g 2 0 0 6 -y ilg i in v e s t it s iy a D a stu r i
to'g'risida. 2 0 0 7 -yil 30-noyabr, 560-son.
III. O’zbekiston R espublikasi P rezid en ti asarlari:
18. Karimov I.A. E ng asosiy m ezon - hayot haqiqatini aks
ettirish. - Т.: O ’zbekiston, 2009. - 24 b.
19. O ’zbek iston R espublikasi P rezid en ti Islom K arim ovning
«Jahon m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O ’zbekiston sharoitida uni bar­
taraf etishnin g yo'llari va choralari» nomli asarini o'rganish bo'yicha
o'quv qo'llanma. - Т.: Iqtisodiyot, 2009. - 120 b.
20. Karimov I.A. O ’zb ek iston iq tisod iy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida. -Т.: O ’zbekiston, 1995.
21. Karimov I.A. O ’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,
mafkura. T .l, - Т.: O ’zbekiston, 1996.
22. Karimov I.A. O ’z kelajagim izni o'z qo'limiz bilan qurmoqdamiz. 1.7. , - Т.: O ’zbekiston, 1999.
IV. M onografiya, darslik, o ‘quv qo'llanm alar:
23. A .S h . Bekm urodov, U .V . G ’afurov, B.K .Tuxliyev. Jahon
m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O ’zbekistonning samarali iqti­
sodiy siyosati. O ’quv qo'llanma. - Т.: TD1U. - 124 b.
24. A vdeyev V.V. U pravlenie personalom: texnologiya formirovaniya komando. - М.: Finans i statistika, 2010. - 544 s.
25. Druker P. F. Zadachi m enedjm enta v XXI veka Per. s.
Angl. U cheb.posob. - М.: V ilyam s, 2009. - 157 s.
26. Gerchikova I.N. M enedjm ent: Uchebnik. 4-e izd,, pererab.
i dop. - М .: Yuniti-Danya, 2004. - 511 s.
27. Dyatov A.N. Obshiy menedjment: kontsepsii i kommentarii:
Uchebnik, - М.: Alpina B iznes Buks, 2009. - 4 0 0 s.
28. B. Yu. X odiyev va boshqalar. Kichik tadbirkorlik faoliyati
asoslari (o'quv am aliy qo'llanm a). - Т.: E TE M PU S dasturi «Matodor-2000» loyihasi, 2004. - 20 b.
29. Jumayev N.X. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: mohiyati, sababoqibatlari va O ’zbekistonga ta’siri. Risola. - Т.: JIDU, 2009. - 56 b.
331
30. V ixanskiy О .S ., N aum ov A.I. M enedjm ent: Uchebnik. М.: Ekonom ist, 2005. - 288 s.
31. Juravlev P.V. i dr. T exnologiya upravleniya personalom:
Uchebnik. - М.; 2008. - 576 s.
/ 32. Zaynutdinov Sh. N. va boshqalar. M enejm ent asoslari. - Т.:
TDIU, 2006.
33. Kane М. М ., Ivanov В. V ., Koreshkov V. N ., Sxirtladze
kachestva. Uchebnoe, paso'bie. 2010. - 4 52 s.
34. M eskon M .X ., Albert М ., Xedouri F. O snovi m enedjm en­
ta: Per. s angl. - М.: D elo, 2005. - 702 s.
•
3 5 . M irsaicfov M . S. Tadbirkorlik asoslari. D arslik. - Т.:
O ’zbekiston, 2005. - 180 b.
36. Polukorov V. L. O snovi m enedjm enta: ucheb.pos.ch-e izd.,
perir. - М.: KNO RUS, 2009. - 2 4 0 b.
37. Razvitie organizatsii i NR-menedjment. - М.: Nezavisim aya
firma «Klass», 2008.
38. Sueten kov E .N ., Pasko N.I. O snovi m enedjm enta: Uchebnoe posobie. - М.: FORUM: INFRA-M, 2005. - 240 s.
39(, Tulyaganova D .S. i dr. O tsenka effektivnosti upravleniya v
ekonom ike: M onografiya. - Т.: Fan, 2003. - s. 6 8 - 7 9 .
^ 4 0 . Tulyaganova D .S . M enejm ent fanidan praktikum. O ’quv
qo‘llanma. - Т.: Fan, 2002. - 135 b.
41. T ulyaganova D .S ., Akaitdinova M .A . M enejm ent sotsiologiyasi va psixologiyasi. O ’quv q ollan m a. - Т.: TDIU, 2004. - 90 b.
42. Tulyaganova D .S . Praktikum po m enedjm entu. U chebnoe
posobie. - Т.: TGEU, 2004. - 155 s.
/ 4 3 . Qosimova D .S . M enejment nazariyasi. O ’quv qollanma. - Т.:
Fan va texnologiyalar, 2009. - 2 12 by
44. Qosim ova D .S. Neft-gaz kompaniyalarini samarali boshqarish
asoslari. M onografiya. - Т.: «Fan», 2006. - 146 b.
45. Utkin E. A. Kurs m enedjm enta. U chebnik. - М.: Zertsalo,
2002. - 565 s.
46. Qosimova D .S. «O ’zbekneftegaz» MXK - strategik yangilanish ehtiyoji. O ’zbekistondagi biznes ta’lim tizimiga «Keys Stadi» uslubini
tatbiq etish. Keyslar to‘plami. - Т.: Akademia, 2006. - 561-584-b.
4 7 . Q o sim o v a D .S . T e z r o o fin g . M a r k e tin g s tr a te g iy a s in i
qo'llash. O ’zbekistondagi biznes ta’lim tizimiga «Keys Stadi» uslubini
tadbiq etish. Keyslar to ‘plami. - Т.: Akademia, 2006. - 51 7 -5 3 2 -b .
332
Kirish
1-bob.
1.1.
1.2.
1.3.
M U N D A R I J A
..........................................................................................................................................3
F anning m azm uni, predm eti va v a z ifa la ri....................................................... 5
M enejm entning m ohiyati, maqsad va vazifalari.............................................5
M enejm ent predmeti va izlanish uslublari....................................................... 7
M enejm ent ilm ining kelib c h iq ish i.....................................................................10
1.4. M enejm ent ilm ining o'ziga xos x u su siy a tla ri............................................... 11
1.5. M enejm entning kelajakka yo'naltirilganligi......... .........................................15
1.6. K ursning m azm uni va v azifalari........................................................................ 16
Xulosa ........................................................................................................................................ 18
Tayanch iboralar.........................................................................................................................18
M avzu bo'yicha atam alar va te st sa v o lla ri..................................................................... 19
Nazorat sa v o lla ri........................................................................................................................ 20
2-bob.
M enejm ent nazariyasining rivojlanishi.
M enejm entga asosiy m u n o sa b a tla r..................................................................21
2.1. Q adim gi am aliyot - yangi f a n ........................................................................... 21
2.2. M enejm entning fan sohasi sifatidagi e v o ly u tsiy a si......................................26
2.3. Turli maktablarni ajratish asosidagi yondashuvlar....................................... 27
2.4. Axloq fanlarining rivojlanish maktabi ................................................................34
2.5. Operatsiyalar tadqiqoti va m o d ella r..................................................................36
2.6. M enejm ent nazariyasi aso sch ila ri...................................................................... 37
Xulosa ........................................................................................................................................ 44
Tayanch iboralar......................................................................................................................... 44
M avzu bo'yicha atamalar va test sa v o lla ri..................................................................... 44
Nazorat savollari........................................................................................................................ 46
3-bob.
M enejm entga sistemali-vaziyatii yondashuv .................................................48
3.1. Tizimlar to'g'risida tushuncha va ularning ta s n if i....................................... 48
3.2. O'zbekiston iqtisodiyoti yaxlit ijtimoiy iqtisodiy tizim sifa tid a ................ 51
3.3. M enejm entda tizimli yon d ash u v......................................................................... 52
3.4. M enejm entda vaziyat yondashuvi .....................................................................55
Xulosa
........................................................................................................................................ 57
Tayanch iboralar..........................................................................................................................57
M avzu bo'yicha atam alar va te st sa v o lla ri..................................................................... 57
Nazorat sa v o lla ri........................................................................................................................ 59
4-bob.
M enejm ent qonunlari va tam oyillari.................................................................60
4.1.
Iqtisodiy qonunlarni bilishning aham iyati.........................................................60
4.2.
U m um iy falsafiy va iqtisodiy q on u n lar.............................................................61
4.3. M enejm entning asosiy tam oyillari..................................................................... 64
Xulosa
........................................................................................................................................ 66
Tayanch iboralar..........................................................................................................................67
M avzu bo'yicha atam alar va te st sa v o lla ri..................................................................... 67
Nazorat sa v o lla ri........................................................................................................................ 69
333
5-bob.
M enejm ent funksiyalari......................................................................................... 70
5.1. M enejm ent jarayonining m a z m u n i................................................................... 70
5.2. M enejm entning funksiyalari va ularning ta s n ifi........................................ 72
Xulosa
........................................................................................................................................ 74
Tayanch iboralar....................................................................................................................... 75
M avzu bo'yicha atam alar va te st sa v o lla ri................................................................... 75
Nazorat sa v o lla ri........................................................................................................................ 77
6-bob.
M enejm entning tashkiliy tu z ilish i......................................................................78
6.1. M enejm entning tashkiliy tuzilishi haqida tu sh u n c h a ................................. 78
6.2. Tashkiliy tuzilmalar turlari....................................................................... ............81
Xulosa ........................................................................................................................................ 83
Tayanch iboralar......................................................................................................................... 83
M avzu bo'yicha atam alar va te st sa v o lla ri..................................................................... 83
Nazorat savollari........................................................................................................................ 86
7-bob.
M enejm ent u su lla ri................................................................................................. 87
7.1. M enejm entning iqtisodiy usullari....................................................................... 88
7.2. M enejm entning tashkiliy farmoyish u s u li....................................................... 89
7.3. M enejm entning ijtimoiy-psixologik u su lla ri................................................... 91
Xulosa ........................................................................................................................................ 95
Tayanch iboralar......................................................................................................................... 95
M avzu bo'yicha atam alar va te st sa v o lla ri..................................................................... 95
Nazorat sa v o lla ri........................................................................................................................ 98
8-bob.
M enejm ent tizimida menejerlar faoliyatini tashkil e tis h ............................ 99
8.1. M enejer m ehnatini tashkil etish m e x a n iz m i..................................................99
8.2. Boshqaruv apparati mehnatini m aqbullashtirish........................................... 99
8.3. M ehnat unum dorligi............................................................................................. 101
Xulosa
......................................................................................................................................103
Tayanch iboralar.......................................................................................................................104
M avzu bo'yicha atam alar va test sa v o lla ri.................................................................. 104
Nazorat sa v o lla ri..................................................................................................................... 106
9-bob.
M enejm entning axborot bilan ta’m in lan ish i.................................................107
9.1. M enejm ent jarayonini axborot bilan ta’m in lash ..........................................107
9.2. M enejm ent texnikasi tushunchasi va ta sn ifi............................................... I l l
Xulosa
......................................................................................................................................112
Tayanch iboralar..................................................................................................................... 112
M avzu bo'yicha atamalar va test sa v o lla ri.................................................................. 113
Nazorat sa v o lla ri..................................................................................................................... 115
10-bob. M enejm ent m adaniyati v s u slu b i.....................................................................116
10.1. M adaniyat va m e n e jm e n t.................................................................................. 116
10.2. M enejm ent madaniyatining asosiy elem en tla ri..........................................118
10.3. Rahbarning boshqaruv uslubi tu sh u n c h a si..................................................120
Xulosa ......................................................................................................................................123
Tayanch iboralar.......................................................................................................................123
334
M avzu bo'yicha atam alar va te st sa v o lla r i.................................................................. 124
Nazorat sa v o lla ri..................................................................................................................... 126
11-bob. N izo va stresslarni bosh q arish .......................................................................... 127
11.1. N izolar tabiati, turi va sab a b la ri.....................................................................127
11.2. Nizoli vaziyatni boshqarish................................................................................. 130
11.3. Stress xolatini (ruhiy zarbani) boshqarish ................................................... 132
Xulosa ......................................................................................................................................134
Tayanch iboralar.......................................................................................................................135
M avzu bo'yicha atamalar va test sa v o lla ri.................................................................. 135
Nazorat sa v o lla ri..................................................................................................................... 137
12-bob. Marketingni boshqarish........................................................................................138
12.1. M arketing tushunchasi, turlari va s tr a te g iy a si..........................................138
12.2. Bozor imkoniyatlarini o 'rg a n ish ........................................................................142
12.3. Korxona b o zo ri........................................................................................................145
Xulosa
......................................................................................................................................148
Tayanch iboralar.......................................................................................................................148
M avzu bo'yicha atamalar va te st sa v o lla ri.................................................................. 148
Nazorat savollari..................................................................................................................... 151
13-bob. Ijtimoiy m e n e jm e n t.............................................................................................. 152
13.1. Ijtimoiy m enejm ent obyekti .............................................................................. 152
13.2. Jam oaning ijtimoiy rivojlanishi......................................................................... 153
13.3. Inson xulqi omillari t iz im i.................................................................................. 154
13.4. Guruhlar va ularning aham iyatlari..................................................................156
13.5 Xotorn tajribalari ....................................................................................................160
13.6. M enejm ent nazariyasiga Xotorn tajribasining ta’siri ............................... 164
Xulosa ......................................................................................................................................164
Tayanch iboralar.......................................................................................................................165
M avzu bo'yicha atam alar va te st sa v o lla ri...................................................................165
Nazorat sa v o lla ri..................................................................................................................... 167
14-bob. M enejm ent samaradorligi .................................................................................. 168
14.1. Unumdorlikka majmuiy yondashuv ............................................................... 168
14.2. Biznes-reja va u n u m d orlik ................................................................................. 169
14.3. M enejm entni tashkil etish unum dorligi..... .................................................. 170
14.4. Inson omili va unumdorlik ................................................................................. 172
Xulosa
......................................................................................................................................173
Tayanch iboralar.......................................................................................................................173
Nazorat sa v o lla ri..................................................................................................................... 173
Xulosa
......................................................................................................................................174
Atamalar lu g 'a t i.......................................................................................................................175
Keyslar ......................................................................................................................................185
Foydalanilgan adabiyotlar r o 'y x a ti....................................................................................329
335
D IL O R O M QOSIM OVA
MENEJMENT NAZARIYASI
B o sh m uharrir:
M . S a ra p o v
M uharrir:
A. O m on ov
M usah hih:
G . O r tiq x o ‘ja y e v a
R a sso m :
D . 0 ‘rin ova
«TAFAKKUR-BO‘STONI» n ash riy o ti
Toshkent sh. Yunusobod 9-13
B osishga ruxsat etildi: 19.08.2011 y. Bichim i 60 x 84 ' / K .
«AntiquaUz» garniturasi. O fset usulida bosildi.
Shartli bosma tabog'i 21,0.
Adadi 500 dona. Buyurtma № 1 7 / 0 5
«Tafakkur» nashriyoti bosm axonasida chop etildi.
Toshkent shahri, Chiionzor ko'chasi, 1-uy.
336
ISBN 978-9943-362-38-3
9
7 8 9 9
2 3 8 3