Toshkent kimyo-texnologiya instituti Biotexnologiya yo'nalishi Oziq-ovqat xavfsizligi asoslari fanidan MUSTAQIL ISHI Mavzu: Oziq-ovqat mahsulotlarida ishlatiladigan qadoqlash materiallari sanoat va ulardan kelib chiqadigan xavflar Guruh:22-49 Bajardi: Turg'unova Xumora Tekshirdi: Niyozov Xasan Niyoz Reja: 1) Qadoqlash nima? 2) Qadoqlash va uning turlari 3) Qadoqlashdan chiqadigan xavflar va ularni bartaraf etish choralari Qadoqlash Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash oziq-ovqat uchun maxsus ishlab chiqilgan qadoqlash tizimi boʻlib, oziq-ovqat sanoati bilan bogʻliq jarayonlar orasida eng muhim jihatlardan birini ifodalaydi, chunki u kimyoviy, biologik va fizik oʻzgarishlardan himoya qiladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlashning asosiy maqsadi isteʼmolchilar, sanoatning ehtiyojlari uzoq roq sifat ko'rsatgichlarini saqlab qoladiga mahsulotlar bilan qondirish. Shuningdek oziq-ovqat mahsulotlarini oqilona narxda himoya qilish va yetkazib berishning amaliy vositalarini taʼminlashdir. Bundan tashqari, barqarorlik, atrof-muhitga taʼsirni kamaytirish va saqlash muddatini uzaytirish kabi joriy tendensiyalar asta-sekin qadoqlash tizimini loyihalashning eng muhim jihatlariga aylandi. Qadoqlashning tarixi: Miloddan avvalgi 7000-yillar: Miloddan avvalgi 1500yillardagi sanoatlashgan kulolchilik va shisha ishlab chiqarishda qadoqlash yoʻlga qoʻyildi 1700-yillar: Birinchi qalay plastinka ishlab chiqarish Angliyada (1699) va Fransiyada (1720) joriy etilgan. Keyin Gollandiya dengiz floti oziqovqat mahsulotlarini saqlash muddatini uzaytirish uchun bunday qadoqlashdan foydalanishni boshlaydi. 1870-yil: Qogʻoz kartondan foydalanish yoʻlga qoʻyildi va gofrirovka qilingan materiallar patentlandi 1990-yillar: Oziq-ovqat paketlarida raqam bosib chiqarishni qoʻllash keng qoʻllanila boshlandi. Plastik qadoqlash Ikkinchi jahon urushi davrida birinchi marta qoʻllanila boshlandi, ammo uni ishlab chiqarishda ishlatiladigan materiallar (sellyuloza nitrat, stirol va vinilxlorid kabi) 1800-yillarda kashf etilgan edi Qadoqlash va qadoqlash etiketkasi bir nechta maqsadlarga ega: ●Jismoniy himoya — paketga kiritilgan oziq-ovqat zarba, tebranish, siqilish, harorat, bakteriyalar va boshqalardan himoya qilinadi. ●Toʻsiqni himoya qilish — qadoqlashda kislorod, suv bugʻlari, chang va boshqalardan toʻsiq koʻpincha talab qilinadi. Oʻtkazuvchanlik dizayndagi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Tarkibni toza, yangi va belgilangan saqlash muddatigacha xavfsiz saqlash asosiy vazifadir. Oʻzgartirilgan atmosferalar yoki boshqariladigan atmosferalar ham baʼzi oziq-ovqat paketlarida saqlanib qoladi. Baʼzi paketlarda saqlash muddatini uzaytirish uchun quritgichlar, kislorod yutuvchi yoki etilen shimuvchilar mavjud. ●Saqlash yoki aglomeratsiya — kichik narsalar odatda samarali ishlov berish uchun bitta paketga solinadi. Suyuqliklar, kukunlar va granulalar birga saqlanishi kerak. ●Axborot uzatish — paketlar va yorliqlar qadoq yoki mahsulotni qanday ishlatish, tashish, qayta ishlash yoki yoʻq qilish haqida xabar beradi. Baʼzi turdagi maʼlumotlar hukumat tomonidan talab qilinadi. ●Marketing — qadoqlash va yorliqlar sotuvchilar tomonidan potensial xaridorlarni mahsulotni sotib olishga undash uchun ishlatilishi mumkin. Estetik jihatdan yoqimli va koʻzni qamashtiruvchi taom taqdimotlari odamlarni mahsulotni sinab koʻrishga undashi mumkin. Paket dizayni bir necha oʻn yillar davomida muhim va doimiy rivojlanayotgan hodisa boʻlib kelgan. Marketing kommunikatsiyalari va grafik dizayn paketning yuzasida va (koʻp hollarda) savdo nuqtasida ham qoʻllaniladi. Paket rangi isteʼmolchini xarid qilishga undaydigan his-tuygʻularni uygʻotishda muhim rol oʻynaydi[13]. ●Xavfsizlik — qadoqlash joʻnatilish xavfini kamaytirishda muhim rol oʻynashi mumkin. Paketlar buzgʻunchilikni oldini olish uchun yaxshilangan oʻzgartirishga chidamlilik bilan tayyorlanishi kerak va shuningdek, buzishni koʻrsatishga yordam beradigan oʻzgartirishni aniqlaydigan xususiyatlarga ega boʻlishi mumkin. Paketlarni oʻgʻirlash xavfini kamaytirishga yordam berish uchun unga boshqa xususiyatlar qoʻshilishi mumkin; baʼzi paketli konstruksiyalar oʻgʻirlashga nisbatan koʻproq chidamli, baʼzilarida esa oʻgʻirlashni koʻrsatadigan muhrlar mavjud. ●Qulaylik — paketlar tarqatish, ishlov berish, yigʻish, koʻrsatish, sotish, ochish, qayta yopish, foydalanish va qayta foydalanishda qulaylik qoʻshadigan xususiyatlarga ega boʻlishi mumkin Qadoqlashning turlari: Birlamchi qadoqlash tahrir Birlamchi qadoqlash oziq-ovqat mahsulotlari bilan toʻgʻridan-toʻgʻri aloqada boʻlib, ular uchun ideal muhitni yaratadi va tashqi oʻzgarishlardan himoya qiladi. Bundan tashqari, chakana qadoqlash yoki birlamchi qadoqlash oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlashning marketing jihatlari uchun javobgardir. Odatda, birlamchi darajada ishlatiladigan qadoqlash materiallari karton qutilar, plastik tovoqlar, shisha butilka va koʻp qatlamli tuzilmani (Tetra Pak) oʻz ichiga oladi. Ikkilamchi qadoqlash tahrir Ikkilamchi qadoqlash odatda gofrokartondan tayyorlangan bir qutiga bir nechta paketlarni solishni oʻz ichiga oladi. Shunday qilib, ikkilamchi qadoq asosiy paketlar uchun tarqatuvchi, tashuvchi sifatida xizmat qilib, tashish paytida ishlov berishni osonlashtiradi. Baʼzan u chakana savdo nuqtalarida yoki asosiy tovarlarni namoyish qilish uchun supermarketda yordamchi qadoq sifatida ishlatilishi mumkin. Uchinchi darajali qadoqlash tahrir Uchinchi darajali qadoqlash deb nomlanuvchi eng tashqi oʻram birlamchi va ikkilamchi oʻramlarni xavfsiz tarzda tashish, saqlash va tarqatishni osonlashtiradi, bu esa mahsulotni qoʻshimcha himoya qilishni taʼminlaydi va katta hajmdagi materiallarni tashishning oson usulini yaratadi. Uchinchi darajali qadoqlashning eng mashhur turi gofrirovka qilingan qutining oʻralishidan iborat. qadoqlangan va o‘ralgan oziq-ovqatlar, ovqatga qo‘shiladigan biologik faol qo‘shimchalar, oziq-ovqat qo‘shimchalari yoriqlarga (suqma varaqalarga) ega bo‘lishi, ularda quyidagi axborotlar ko‘rsatilishi kerak: ●oziq-ovqatning nomi; ●oziq-ovqatni nimaga mo‘ljallanganligi (bolalarga maxsus mo‘ljallangan mahsulotlar va parhez taomlar uchun); ●tayyorlovchining nomi; ●tovar belgisi (belgiga ega tashkilotlar uchun); ●oziq-ovqat tarkibiga kirgan narsalar, shu jumladan oziq-ovqat qo‘shimchalarining nomi; ●oziqlik qimmati, navi; ●saqlash shart-sharoitlari; ●tayyorlangan sanasi, yaroqlilik muddati; ●tayyorlash usuli (masalliqlar hamda maxsus bolalarbop va parhez oziq-ovqat mahsulotlari uchun); ●og‘irligi; ●foydalanish usuli (biologik faol qo‘shimchalar: oziq-ovqat qo‘shimchalari, maxsus bolalarbop va parhez oziq-ovqat mahsulotlari uchun); ●muvofiqlik belgisi (mahsulotini muvofiqlik belgisi bilan tamg‘alash huquqini beradigan litsenziyasi bor korxonalar uchun); ●normativ yoki texnikaviy hujjatlarning nomerlari. Masalan bugungi kunda mamlakatda kefir O’zDSt 1086:2011 standarti asosida ishlab chiqariladi. Bu standartning 4.4 bandida kefir mahsulotini tamg‘alashga talablar berilgan. Bunda, mahsulot solingan har bir idish bo‘yoq hidi kelmaydigan, buzilib ketmaydigan tamg‘a bilan tamg‘alanishi kerak hamda quyidagi ma’lumotlar bo‘lishi shart: ishlab chiqaruvchining nomi, mulkchilik shakli, manzili, telefon raqamlari; ishlab chiqaruvchining tovar belgisi (agar mavjud bo‘lsa); mahsulot nomi; Mahsulot nomi: mahsulotning hom ashyosi, nima uchun ishlatilishi, tarkibi, alohida hususiyatlari asosida shakllantiriladi hamda ko‘rsatilgan barcha ma’lumot qat’iy to‘g‘ri bo‘lishi shart. Masalan, Yog‘sizlantirilgan kefir. Masalan, yog‘sizlantirilgan kefirda yog‘ massa ulushi 0,1%. idishdagi mahsulot massasi (hajmi), g, cm3. 100 g mahsulotning energetik qiymati to‘g‘risida ma’lumot; mahsulotning tarkibi (asosiy tarkibi hamda qo‘shimchalar, aromatizator, krasitel, biodobavka va sh.k.); mahsulotni saqlash sharoitlari va muddati (yil, oy, kun); Masalan, kefir uchun, (4±2)°C va 70%dan kam namlikda 72 soat. ishlab chiqarish sanasi (yil, oy, kun); O’zDSt 1086:2011 standarti yozilgan bo‘lishi shart; muvofiqlik belgisi” — muayyan mahsulot yoxud xizmat aniq standartga yoki boshqa normativ hujjatga mos ekanligini ko‘rsatish uchun mahsulotga yoxud ko‘rsatilgan xizmatga doir hujjatga qo‘yiladigan, belgilangan tartibda ro‘yxatga olingan belgi. Shuningdek, mahsulot yorlig‘ida muvofiqlik belgisi mavjud bo‘lganda ushbu mahsulot sertifikatlanganligini anglatadi. Qadoqlash materiallari (pishevaya upakovka) ekologik toza va sifatli ulardan foydalanishdan oldin majburiy sanitariya ko‘rikdan o‘tkazilishi shart. Qog‘oz qadoqlar – ilgari oziq ovqat mahsulotlarini kulrang qog‘ozga o‘rab berishardi. Bu ekologik jihatdan xavfsiz bo‘lgan. Lekin keyinchalik qog‘oz mahsulotlarini tayyorlashda kimyoviy faol moddalardan foydalanila boshlandi.Qog‘ozlarni oqartirishda xlor aralashmalari ishlatilgan bo‘lib, xlor oziq-ovqat mahsulotidagi yog‘ ta’sirida so‘riladi. Natijada, organizmimizga juda xavfli dioksin zaharlari kiradi. Hozirgi kunda qadoqlash mahsulotlarida xlordan foydalanish taqiqlangan. Ammo uy sharoitida ham iste’mol mahsulotlarini oddiy qog‘ozga o‘ramaslikni maslahat beramiz. Polimerlar – polimer hisoblangan zamonaviy qadoqlash materiallarining aksariyati plastikdan ishlangan. Palstikning ko‘plab turlarini ishlab chiqarishda inson organizmi uchun zararli bo‘lgan kimyoviy moddalardan foydalaniladi. Polimerlarning o‘zi zararli emas. Ammo polimer tarkibida qoldiq reagentlar, oraliq moddalar, texnologik qo‘shimchalar, erituvchilar kabi zararli monomerlar mavjud. Ular oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash, mikroto‘lqinli pechda isitish natijasida uning tarkibiga kirib olishi mumkin. Qadoqlash oziq-ovqat sifatini saqlash, oziq-ovqat chiqindilarini minimallashtirish va oziq-ovqatda ishlatiladigan konservantlarni kamaytirishning muhim elementidir. Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash Oziq-ovqat sinovlari uy > laboratoriya > Oziq-ovqat sinovlari > Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash To'g'ri qadoqlash yoki qadoqlash oziqovqat mahsulotlarini jismoniy shikastlanishdan va kimyoviy va mikrobiologik ifloslanishdan himoya qiladi. Qadoqlash oziq-ovqat sifatini saqlash, oziq-ovqat chiqindilarini minimallashtirish va oziq-ovqatda ishlatiladigan konservantlarni kamaytirishning muhim elementidir. Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlashning asosiy maqsadi himoya qilishdir. Ichidagi mahsulotlarni patogenlar, zararli organizmlar, jismoniy shikastlanishlar (zarba yoki tebranishlar), kislorod, namlik, yorug'lik va boshqa tashqi omillar kabi biologik xavflardan va saqlash, tashish va tashish paytida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xavflardan himoya qilish. Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlashning ikkinchi maqsadi xavfsizlikni ta'minlashdir. U mahsulotlarni qalbakilashtirish va qalbaki ishlab chiqarishdan himoya qiladi va mahsulotni kuzatishni osonlashtiradi. Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlashning uchinchi maqsadi - bu ma'lumot. Tarkibi ro'yxati, alerjen tarkibi, ishlab chiqaruvchisi, ozuqaviy ma'lumot va yaroqlilik muddati kabi ma'lumotlar qadoqda keltirilgan. Xulosa qilib aytganda Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash hozirgi kunda muhim hisoblanadi. Qadoqlarni ishlab chiqarish jarayonlarida qo'llash Oziq-ovqat mahsulotlarini xavflardan asrab qoladi. Qadoqlashda asosiy maqsad himoya qilish undan tashqari tashish va yaroqlilik muddatini oshirish hisoblanadi. Hozirgi kunda qadoqlashning yangi va xavfsiz usullarini ishlab chiqish lozim. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: •Oziq-ovqat xavfsizligi kitob ( Zununova) •Yangi O'zbekiston jurnali • Prezident.uz sayti • Va boshqa intert saytlaridan olindi. E'TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!