TO‘LOV BALANSINING IQTISODIY TAHLILI Ma`ruzachilar: Muhammadjonov Akmaljon Musin Timur Haqnazarov Bekjon RE`JA • 1. To‘lov balansining tarkibiy tuzilishi • 2. Importni tahlil qilish • 3. Eksportning tahlil qilish • 4. Xalqaro savdo to‘g‘risidagi g‘oyalar. • 5. Savdo balansi. 1. To‘lov balansining tarkibiy tuzilishi • . To‘lov balansida norezidentlarga amalga oshirilgan to‘lovlar va ulardan tushgan tushumlar qayd etildi. • To‘lov balansi qo‘llanmasiga muvofiq (TBQ, 1993 y.), «to‘lov balansi unda tizimlashtirilgan ko‘rinishda ushbu iqtisodiyotning tashqi dunyo bilan muayyan davrda amalga oshirilgan iqtisodiy operatsiyalari haqidagi ma’lumotlar keltiriladigan statistika qaydnomasini o‘zida namoyon etadi». • To‘lov balansi hisobot davri mobaynida tashqi savdo qanday rivojlanganligini, chet eldan qancha miqdorda daromadlar olinganligini va chet elga qancha miqdorda mablag‘ to‘langanligini ko‘rsatadi. • U xorijiy investitsiyalarni jalb qilish qanday kechganligini va mamlakat xalqaro zaxiralarining darajasi qanday o‘zgarayotganligini kuzatish imkonini beradi. To‘lov balansining makroiqtisodiy ahamiyati quyidagilardan iborat. • 1. To‘lov balansi – bu mamlakatning xorijiy sheriklari bilan xalqaro iqtisodiy munosabatlarini aks ettirishning ixcham (lo‘nda) shakli. • 2. To‘lov balansi davlat tashqi iqtisodiy aloqalarining ko‘lamlari, tarkibi va xususiyatini miqdoriy va sifat jihatdan ifodalashni o‘zida namoyon etadi. • 3. To‘lov balansi kredit-pul, valyuta, byudjet-soliq, savdo siyosatining vositalari hamda yo‘nalishlarini tanlash va davlat qarzini boshqarishning muhim indikatori hisoblanadi. Quyida to‘lov balansida moddalarni aks ettirishning umumiy qabul qilingan qoidalarini ko‘rib chiqamiz. • To‘lov balansini tuzishda amal qilinadigan asosiy qoida – ikki marta yozish tizimini qo‘llash. Har bir operatsiya bir xil ma’noga, lekin debet bo‘yicha (-) va kredit bo‘yicha (+) qarama-qarshi belgilarga ega bo‘lgan ikkita yozuv shaklida aks ettiriladi, ya’ni ayrim moddalar debet moddalari, boshqalari esa kredit moddalari sifatida aks ettiriladi, masalan Tovarlar va xizmatlar eksporti Kredit (+) Tovarlar va xizmatlar importi Debet (-) Moliyaviy majburiyatlarning oshishi Kredit (+) Moliyaviy aktivlarning oshishi Debet (-) Majburiyatlarning kamayishi Debet (-) Aktivlarning kamayishi Kredit (+). Real va moliyaviy operatsiyalar. To‘lov balansi real va moliyaviy oqimlardan tarkib topgan. Real oqimlar – bu tovarlar va xizmatlar bilan amalga oshiriladigan (import, eksport, etkazib berish) operatsiyalar mahsuli. •Transfertlar. Milliy chegaralar orqali beg‘araz transfertlar bir tomonlama amalga oshirilgan operatsiyalarni o‘zida namoyon etadi. Faraz qilaylik, YAponiya hukumati O‘zbekistonga jamoat transporti uchun bir necha avtobusni topshirdi. Rezidentlik. To‘lov balansida rezidentlik konsepsiyasi operatsiya ishtirokchisining millatiga emas, balki uning iqtisodiy manfaatining markaziga asoslanadi. Mazkur amaliyot Milliy hisobvaraqlar tizimi (MHT)da qo‘llaniladi. 2. Importni tahlil qilish Kichik davlat gipotezasidan foydalanilganda, chet el valyutasidagi import narxi jahon bozorida aniqlanadi va o‘sha davlatning boshqaruvi organli tomonidan boshqarilmasligi nazarda tutiladi. Bu holda import hajmi ichki talab bilan importga bo‘lgan talab quyidagi formula ko‘rinishida aniqlanadi: M Pm Yd Pm , Py Py (4.4.1) (+) (-) •BU ERDA: M – importning qiymati; Pm – eksportning milliy valyutadagi narxi; Yd – ichki daromad (yoki ichki talab); Py – ichki narxlar darajasi. Import hajmi haqiqiy daromad yoki haqiqiy ichki xarajatlar oshganda o‘sishi mumkin. Narxlarning raqobatbardoshlik o‘zgaruvchanligi ularning nisbatan o‘zgarishiga import hajmining reaksiyasini, chunonchi mos valyutalarda ichki va tashqi narxlarning harakatini, shuningdek, almashish kursini aks ettiradi. Importga bo‘lgan talabga daromad va nisbiy narxlardan tashqari boshqa omillar ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Kreditning mavjudligi bevosita import kreditlar taklif qilinganda importga ta’sir qiladi. SHuningdek, ichki xarajatlar darajasiga ta’sir etuvchi boshqa kreditlar orqali bilvosita ta’sir etadi. • Miqdoriy chegarali va import takliflarining yuqori bo‘lishi importga bo‘lgan talabni cheklaydi. Prognozlashtirishda shu cheklovchi omillarning mumkin bo‘lgan o‘zgarishini hisobga olish kerak. Me’yoriy cheklashning o‘ziga va uning amalda ta’sir qilishiga ta’sir qiluvchi asosiy omil bo‘lib chet el valyutasining yo‘qligi xizmat qilishi mumkin. 3. Eksportning tahlil qilish 1. U yoki bu davlatning eksport hajmi o‘sha davlatda ishlab chiqariladigan tovarlarning chet elga etkazib berish qobiliyati, ya’ni eksportni taklif qilishga, shuningdek, chet elliklarning shu tovarni sotib olishga bo‘lgan ishtiyoqi, eksportga bo‘lgan talabiga bog‘liq. Umuman, olganda tahlilni 2 bosqichga bo‘lish mumkin: 1. Davlat ichida ishlab chiqarishni aniqlovchi omillar tahlili; 2. Ishlab chiqarishning umumiy hajmi eksportga ketishini aniqlash. Eksport taklifining empirik formulasi quyidagi soddalashtirilgan tenglamaga asoslangan bo‘lishi mumkin; Px X f , Yp, GAP Px Py (4.5.1) (+) (+) (-) Bu erda: X – eksportning milliy valyutadagi qiymati; Rx – eksportning milliy valyutadagi narxi; Py – milliy valyutadagi ichki narxlar; Yp – eksport sektorining ishlab chiqarish quvvati; GAP – qondirilgan ichki talab. Nisbiy narxning o‘zgarish almashish kurslari, eksport soliqlari yoki subsidiyalar va ichki zararlarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Almashish kursining pasayishi eksport narxining milliy valyutadagi qiymatlari o‘sishiga olib keladi va buning natijasida mahsulotni davlat ichkarisida sotilgan qiymatga nisbatan eksport foydaliligi o‘sadi. SHuningdek, eksport subsidiyalari ham ayni ta’sirini ko‘rsatadi. Eksportga bo‘lgan talab funksiyasini quyidagicha yozish mumkin: Bu erda: x WD Px , f , Px Pw Pn (4.5.2) X – eksportning milliy valyutadagi narxi; WD – milliy valyutada ifodalangan jahon talabi; Rx – eksportning milliy valyutadagi narxi; Pw – milliy valyutadagi jahon narxlari; Pn – milliy valyutada ifodalangan eksport raqobatlari va import o‘rnini bosuvchi talablar narxi. YUqorida keltirilgan tenglamada shu narsa ko‘rinib turibdiki, eksportga bo‘lgan talab qisman o‘sha davlat mahsulotiga bo‘lgan jahon talabi bilan aniqlanadi. SHuningdek, bu o‘sha davlat eksport mahsulotining qay darajada sotilishi va o‘sha bozordagi raqobatchilarning eksport narxining o‘rtacha tortilganligi o‘rtasidagi nisbatga ham bog‘liq. Xalqaro savdo bu turli davlat-milliy xo'jaliklari o'rtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. bu esa eksport va importda o'z ifodasini topadi. eksport import bu tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish bo'lib, bunda mazkur mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovar mamlakatdan tashqariga chiqariladi. bu eksportdan farq qilib chet ellik mijozlardan tovarlar (xizmatlar) sotib olib, ularni mamlakatga keltirishni bildiradi. xalqaro savdoning o'ziga xos xususiyatlari iqtisodiy resurslarning harakatchanligi mamlakatlar o'rtasida, mamlakat ichidagiga qaraganda ancha past bo'ladi. har bir mamlakat har xil valyutadan foydalanadi. xalqaro savdo siyosiy aralashuv va nazoratga mahkum bo'lib, bu ichki savdoga nisbatan qo'llaniladigan tadbirlardan tavsifi va darajasi bo'yicha sezilarli farqlanadi. tashqi savdo siyosatining asosiy shakllari protektsionizm fritrederlik tashqi ta'sirdan himoyalash savdoga to'liq erkinlik berish boj to'lovlari tashqi savdoni erkinlashtirish import kvotalari tarifsiz to'siqlar eksportni ixtiyoriy cheklash tarif va kvotalarni qisqartirish milliy iqtisodiyotning ochiqligini yanada kuchaytirish eksportni rag'batlantirish usullari tashkiliy usullar • eksport qiluvchilarga axborot va maslahat berish xizmatlarini ko'rsatish uchun maxsus bo'linmalarni tashkil etish; • savdo bitimlarini tuzishda davlat idoralarining ishtirok etishi; • - tashqi savdo uchun malakali kadrlarni tayyorlashga ko'maklashuv; • xorijiy mamlakatlarda ko'rgazmalar tashkil etishda yordam ko'rsatish; • milliy kompaniyalarni diplomatik jihatdan qo'llab-quvvatlash va h.k. kreditmoliyaviy usullari • eksportga tovarlar etkazib berishni subsidiyalash; • eksport qiluvchilar uchun davlat kreditlarini berish va xususiy kreditlar berilishini rag'batlantirish; • xorijda amalga oshiriluvchi savdo bitimlarini davlat tomonidan sug'urtalash; • eksportdan olinuvchi foydadan soliq to'lashdan ozod etish va h.k. to'lov balansi bu mamlakat rezidentlari (uy xo'jaliklari, korxonalar va davlat) va chet elliklar o'rtasida ma'lum vaqt (odatda bir yil) oralig'ida amalga oshirilgan barcha iqtisodiy bitimlar natijasining tartiblashtirilgan yozuvidir. iqtisodiy bitimlar qiymatning har qanday ayirboshlanishi, ya'ni tovarlar, ko'rsatilgan xizmatlar yoki aktivlarga mulkchilik huquqining bir davlat rezidentlaridan boshqa davlat rezidentlariga o'tishi bo'yicha kelishuvlardan iborat. har bir bitim to'lov balansining debet va kredit qismlarida o'z ifodasini topadi. E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT