O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
SOLIQLARNING MOHIYATI, VAZIFALARI, TO’LIQ SOLIQ
FUNKSIYASI VA “CHEGARAVIY” SOLIQ STAVKASI
mavzusidagi
KURS ISHI
«Himoyadan o’tdi»
Baholandi
«
»
Qabul qildi:
Bajardi:
II-kurs, 43-22 gurux talabasi
2024 y.
Keldiboyev Sulton
Ilmiy raxbar:
i.f.n., dot. G.R.Mahmudova
Guliston-2024
1
MUNDARIJA
KIRISH..................................................................................................................... 3
I BOB SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA OBYEKTIV
ZARURLIGI ............................................................................................................ 5
1.1 Soliqlar tushunchasi, uning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati .................... 5
1.2 Soliqlarning asosiy elementlari, tamoyillari va vazifalari ........................ 14
1.3 Soliq stavkalari turlari va O’zbekistonda soliq stavkalarining
qo’llanilishi.......................................................................................................... 24
II
BOB
O’ZBEKISTONDA
SOLIQ
TIZIMINI
RIVOJLANTIRISH
OMILLARI ............................................................................................................ 33
2.1 Rivojlangan davlatlar soliq tizimi tahlili .................................................... 33
2.2 O’zbekistonda soliq va uni rivojlantirish istiqbollari ............................... 36
XULOSA ................................................................................................................ 47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXAT .......................................... 49
2
KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat
o’zining ichki va tashqi vazifalarini, har xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy choratadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’larning asosiy qismini
soliqlar orqali to’playdi. Jumladan, soliqlar respublika va mahalliy byudjetlar
daromadlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy dasturlari uchun moliyaviy negiz
yaratadi, soliq to’lovchi shaxslarning tadbirkorlik faoliyatini boshqaradi, ularning
tabiiy resurslardan unumli foydalanishga bo’lgan intilishini rag’batlantiradi, narx
belgilashga ta’sir ko’rsatadi, aholining turmush darajasini tartibga solib turadi,
imtiyozlar yordamida esa aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy
himoya qilishni tashkil etishga yordam beradi. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati
davlat bilan yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida vujudga keluvchi ob’ektiv
majburiy to’lovlarga asoslangan moliyaviy munosabatlar orqali xarakterlanadi. Bu
moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy xarakterga ega bo’lib, millliy
daromadning bir qismi bo’lgan pul mablag’larini davlat ixtiyoriga safarbar qilishga
xizmat
qiladi.
O’zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Sh.M.
Mirziyoyev
ta’kidlaganidek “Yangi soliq siyosati doirasida ish haqiga soliq yuki 1.5 barobar
kamaytirildi. Natijada rasmiy sektorda ishlayotganlar soni yil davomida 500
mingtaga ko’paydi. Qo’shilgan qiymat solig’i stavkasi 20 foizdan 15 foizga
tushurildi. Buning hisobidan o’tgan yili soliq to’lovchilar ixtiyorida 2 trillion so’m
qoldi. Joriy yilda bu raqam 11 trillion so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Bir yilda
tadbirkorlar ixtiyorida shuncha mablag’ qolishi, albatta, ularga o’z bizneslarini
rivojlantirish uchun juda katta qo’shimcha imkoniyatlar yaratadi”.1
Soliqlarning jamiyat hayotidagi rolini oshib borishi bilan davlat byudjeti
daromad bazasini qay tarzda va darajada shakllanishiga bog’liqdir. Soliq bozor
konyukturasini boshqarishga o’ziga xos vosita hisoblanadi. Soliq vositalari orqali
iqtisodiy tarmoqlarini rivojlantirish va kerak bo’lsa ularni inqiroz holatiga tushib
qolishiga sababchi bo’lishi mumkin. Shu bois moliyaviy resurslardan oqilona
1
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil 24 yanvar.
https://president.uz/oz/lists/view/3324
3
foydalanish va ularni to’g’ri yo’naltirish, samaradorligini oshirish, ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashda soliq munosabatlari muhim rol o’ynaydi. Soliq
siyosatini oqilona yuritish nafaqat makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga, balki
mukammal byudjet siyosatini yuritishga, aholi turmush darajasini yaxshilashga
erishish mumkin bo’ladi. Shu nuqtai nazardan mazkur kurs ishi mavzusi
dolzarbdir.
Kurs
ishining
maqsadi.
Kurs
ishining
maqsadi
soliq
tizimini
takomillashtirish, undagi mavjud muommolarni bartaraf etish bo’yicha ilmiyamaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish
uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- soliq tushunchasi, uning mazmun mohiyatini ochib berish;
- soliqlarning funksiyalari va tamoyillarini tadqiq etish;
- soliqlarning turlari va tasniflarini o’rganish;
- O’zbekiston soliq tizimining hozirgi holatini tahlil qilish.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Soliq tizimi hamda uning turlari va ular
bo’yicha mavjud qarashlar va mamlakatimiz soliq tizimida amalga oshirilayotgan
ishlarni o’z ichiga oladi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish qismi, 2ta bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I bob “Soliqlarning iqtisodiy
mohiyati va obyektiv zarurligi” deb nomlanib, u soliqlar tushunchasi, uning
mohiyati va ahamiyati, soliqlarning asosiy elementlari, tamoyillari va vazifalari,
soliq stavkalari turlari va O’zbekistonda soliq stavkalarining qo’llanilishi yoritib
berilgan. II bob “O’zbekistonda soliq tizimini rivojlantirish omillari” deb
nomlangan bo’lib, unda rivojlangan davlatlar soliq tizimi tahlili va O’zbekistonda
soliq va uni rivojlantirish istiqbollari bayon etilgan. Kurs ishining umumiy hajmi
46 betdan iborat.
4
I BOB SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA OBYEKTIV
ZARURLIGI
1.1 Soliqlar tushunchasi, uning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
Soliqlarning yuzaga kelishini qadimiy manbalardan ham kuzatish mumkin.
Ammo soliqlardan ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda davlat ulardan
qurol sifatida foydalanganligi faqat yuzaga kelgan soliq turlari orqali bilish
mumkin.
Agarda ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarga bir nazar tashlasak, unda davlat
soliqlaridan
ijmoiy-iqtisodiy
foydalanganligidan
xulosa
jarayonlarni
chiqarib
tartibga
olishimiz
solishdan
mumkin
muntazam
bo’ladi.
Hatto
davlatchilikning shakllanishida ham soliqlar yetakchilik qilishgan. Chunki
davlatning paydo bo’lishi mukammal barqarorlashmagan ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarga tayangan. Shuning uchun ham davlatning paydo bo’lishining
dastlabki bosqichida moliyaviy va iqtisodiy ishlarni jonlantirihsda va o’z oldilarida
turgan muammolarni yechishga harakat qilishgan. Lekin shuni ham ta’kidlab o’tish
kerakki, o’rta asrning barcha moliya fani namoyondalari davlatning o’z vazifalarini
bajarishda soliqlardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish muhim, deb fikr bildirishgan.
Bunday fikr hatto hozirgi taraqqiyot bosqichimizda iqtisodiy munosabatlarni
tartibga solishda ham muhum ahamiyat kasb etmoqda.
Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, soliqlarni mohiyatini ochishda, ulardan
davlat oldida turgan vazifalarni bajarishda o’ziga xos tushunchalarda namoyon
bo’ladigan “qurol” yoki “vosita” so’zlariga tayanilishi soliq munosabatlarini
cheklanishiga sabab bo’lishi mumkin. Ammo “qurol” va “vosita” so’zlari soliq
munosabatlari doirasida davlatning rolini ifodalantirish bilan cheklanadi va
soliqlarni aniq iqtisodiy jarayonlarni harakatga keltirishdagi mohiyati va
ahamiyatini ifodalab bera olmaydi. Buning sababi soliqlarni soliq oluvchi va soliq
to’lovchichilar o’rtasidagi obyektiv pul munosabatlarini emas, balki yangi
qiymatni yuzaga keltirishda namoyon bo’ladigan pul munosabatlarida o’z aksini
topadi. Shuning uchun ularni majburiy to’lovlar sifatida yuzaga kelishida daromad,
foyda, mol-mulk, qiymat taqsimoti muhim manba va soliq obyektlari rol
5
o’ynaydilar. Bu borada shuni ham izohlab o’tish kerakki, soliqlarni majburiyligi
ham ularning mohiyatini emas, balki ularga xos bo’lgan demokratik xususiyatni
aks ettiradi, xolos. Buni soliqlarga xos majburiylik xususiyatlari huquqiy
me’yorlarga asoslanadi. Bunday huquqiy me’yorlar davlatning parlamentlari
tomonidan o’rganiladi va jamiyat manfaatlariga molik darajada yetkazilishi orqali
qabul qilinishi mumkin.2
Shunday qilib soliqlar o'z mohiyatidan kelib chiqib yangi qiymatni yuzaga
keltirishi bilan bog'liq pul munosabatlarini ifodalaydi.
Demak, soliqlar mohiyatida yangi qiymatni yuzaga keltirishi bilan bog'liq
pul munosabatlari yotadi. Shuningdek, ular moliyaning tarkibiy qismi boʻlib, uzoq
muddatlarni mo'ljallangan huquqiy me'yorlar bilan mustahkamlangan. Lekin
qonunlar bilan mustahkamlangan soliqlar turli omillar ta'sirida ko'zda tutilgan
natijalarni qo'lga kiritishiga xizmat qilmasligi ham mumkin.
Soliqlar yangi qiymatni yuzaga keltirishi bilan bog'liq pul munosabatlarini
ifoda etganligini e'tiborga olgan holda ularning mohiyatini to'liq yoritilishi soliq
munosabatlarini ifodalovchi bir tomondan davlat va ikkinchi tomondan ularni
to'lovchilari, ya'ni huquqiy va jismoniy shaxslar o'rtasidagi yuzaga keladigan
majburiy to'lovlar, shuningdek, soliqlar funksiyalari bilan bog'liqdir. Shuning
uchun ham soliqlar mohiyatini soliq to'lovlari bilan bog'liq munosabatlar va soliq
funksiyalari orqali ifodalab borish zarur.
Soliqlar obyektiv taqsimlash munosabatlari orqali kengaytirilgan ishlab
chiqarishning
hamma
bosqichlarida
ishtirok
etadi
va
ishlab
chiqarish
munosabatlarida o'z aksini topadi. Soliqlarning jamiyat iqtisodiy bazasini
ifodalashi tufayli ishlab chiqarishni qiziqtirishda, tovar ishlab chiqarish orqali
iste'molni tartibga solishda va markazlashtirilgan pul jamg'armalarini yuzaga
keltirishda, ijtimoiy himoya va boshqa ijtimoiy zaruriy maqsadlar yo'lida ulardan
keng foydalanib kelinmoqda.
2
Gataulin Sh.K. Soliqlar va soliqqa tortish. T.:O’zb.R.DSQ, 1996.
6
Yuqoridagidan kelib chiqqan holda shuni ham ta'kidlab o'tish joizki, amaliy
jihatdan soliqlarning qonuniy harakatlari orqali ularning mohiyatini ifodalash
mumkin:
Birinchidan, soliq to'lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to'lar
ekan, buning evaziga tovar yoki xizmat olmaydi. Soliq miqdori bilan u iste'mol
qilgan ijtimoiy ne'mat o'rtasida bog'liqlik yuzaga kelmaydi. Shu xususiyatga ko'ra
soliq to'lovchi ko'rsatgan foydasini yoki manfaatini to'lagan soliqlar bilan
solishtirsa, unda bunday holat daromadlarni yemirilishiga, soliq to'lashdan bosh
tortishga sabab bo'lishi mumkin. Davlat o'z fuqarolaridan yig'ib olgan soliqlarni
samarali va oshkora tarzda ishlatsa, hamda fuqarolarning aksariyat
qismi
davlatning iqtisodiy-ijtimoiy va boshqa dasturlarini o'z mablag'lari hisobidan
oqilona va ixtiyoriy ravishda ta'minlashga rozi boʻlgan taqdirdagina davlat
miqyosida yuksak soliq axloq tamoyillari yuzaga keltirilishi uchun zaminyaratiladi.
Ikkinchidan, soliqlar to'la o'z vaqtida to'lash uchun javobgarligi soliq
to'lovchilar zimmasiga yuklangan ekan, u ixtiyoriy emas, balki majburiy
xususiyatga ega bo'lishi muqarrarligi.
Uchinchidan, davlat foydasiga amalda yuzaga keltirilgan daromadning avvaldan
qonun doirasida belgilab qo'yilgan qismini undirib olinishi bilan.
Soliqlar iqtisodiy faollikni tartibga solish orqali takror ishlab chiqarish
jaryoniga ta'sir ko'rsatadi. Davlat foydaga solinadigan soliqlardan foydalanib,
sarmoyani jamg'arish jarayonlariga ta'sir ko'rsatadi, masalan: jadallashtirilgan
amortizatsiya ajratmalari orqali.
Jadallashtirilgan amortizatsiya usuli iqtisodiyotining korporativ sektorida
kapital qo'yilmalarni ko'paytirishning muhim omili hisoblanadi, chunki uni qo'llash
orqali fan-texnika taraqqiyotini yuksaltirish, İqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarni
rag'batlantirish, rivojlantirish Imkoniyatlari yaratilishi mumkin
Soliqlar
orqali
to'lovchilar
va
byudjet
o'rtasida
daromadlar
taqsimlanayotganda tomonlarning iqtisodiy manfaatini, albatta e'tiborga olish
zarur. Soliq to'lovchilar daromadini davlat o'z xohishicha ololmaydi, soliqlarni
7
byudjetga olishning ma'lum chegarasi mavjud. Shu bilan birga, soliq
to'lovchilarning mahsulot ishlab chiqarish va foyda olishdagi faoliyati hisobiga
olinib, soliq belgilanadi.
Shuning uchun ham, Davlat soliqlardan makroiqtisodiyotni rivojlantirish,
bozor infratuzilmasini yaratish va boshqa umumdavlat maqsadlari uchun yetarli
moliyaviy resurslar to'plashda keng foydalanishi lozim.
Shu o'rinda soliqlarga turli iqtisodchilar tomonidan berilgan ta'riflarni
keltirib o'tish o'rinlidir. "Soliqlar, deb yozadi D.Rikardo, hokimiyat ixtiyoriga kelib
tushadigan yer resursi va mamlakat mehnatining bir qismini tashkil etadi va oxiroqibatda ular kapital hisobidan yoki mamlakat daromadi hisobidan to'lanadi”.3
Shuni alohida ta'kidlab o'tish lozimki, D.Rikardo soliqlar mohiyatini yoritib, o'z
navbatida A.Smit tomonidan yaratilgan soliqlar nazariyasini ma'lum darajada
rivojlanishiga o'zining hissasini qo'shgan.
Soliqlar bo'yicha yana bir ta'rif S.G. Pepelyaev tomonidan berilgan: "Soliq ommaviy hokimiyat subyektlarining to'lov qobiliyatini ta'minlash maqsadida
jismoniy va yuridik shaxslar mulklarini begonalashtirishning majburiylik, yakka
tarzda xolisona, qaytarmaslik, davlatning majburlashi bilan ta'minlanganlik
asoslarida va jazo yoki kontributsiya xarakteriga ega bo'lmagan qonunda
belgilangan yagona shaklidir".4
Hozirgi paytda iqtisodiy adabiyotlarda soliqlarning iqtisodiy mohiyatini
o'rganishga bag'ishlangan qator ilmiy ishlar chop etilgan. Masalan, "Siyosiy
iqtisod" izohli lug'atida soliqlar "... korxona, tashkilot va aholini, mamlakat
moliyaviy resurslarini tashkil etishdagi ishtirokini xarakterlovchi majburiy to'lovlar
tizimi", deb izohlanadi.
Professor D.G. Chernikning fikricha "Soliqlar davlat tomonidan xo'jalik
subyektlari va fuqarolardan qonuniy tartibda o'rnatilgan stavkalarda undirib
olinadigan majburiy yig'imlarni o'zida aks ettiradi".5
Рикардо Д. Сочинения т. И. «Начало политической экономики и налогового обложения». Финансы. М.:
“Госполитиздат”,2016
4
Пепеляев С.Г. “Основы налогового права”, Статья. М.: “Финансы”,1995.
5
Черник Д. Г. «Налоги в рўночной скономике» Учебник и практикум.M.: Финансы, 1992.
3
8
Professor B.G. Boldirev boshchiligida yozilgan "Kapitalizm moliyasi" o'quv
qo'llanmasida soliqlarga quyidagicha ta'rif berilgan:6 "Soliqlar davlat tomonidan
undirib olinadigan, jismoniy va huquqiy shaxslarning majburiy to'lovlari"
haqiqatan ham yuqorida keltirilgan ta'riflar eng sodda va keng omma uchun qulay
va tushunarli boʻlishi mumkin. Lekin bu ta'riflar o'zida soliqlarning tashkiliyhuquqiy tomonlarini to'laligicha aks ettira olmaydi. Bundan tashqari, ushbu
to'lovlar nima maqsadda undirib olinishi hamda qachon undirib olinishi to'g'risida
yetarli ma'lumotlar bera olmaydi.
Soliqlar davlat byudjeti daromadlarini tashkil etuvchi asosiy manba va
iqtisodiyotni boshqaruvchi muhim qurol hisoblanadi. Biroq bu ta'rif soliqlarning
mohiyatini to'laligicha yorita olmaydi hamda soliqlarning tashkiliy-huquqiy
tomonlarini o'zida aks ettira olmaydi. Bundan tashqari Iqtisodiy munosabat
sifatida, bu munosabatlar obyekti boʻlib nima hisoblanadi, degan savollarga javob
bera olmaydi.
Soliqlarni ta'riflashda iqtisodiy adabiyotda umumiylik va xususiylik mavjud.
Umuman, soliqlar davlatning mavjud bo'lishi uchun zaruriyat bo'lib, davlat va
mahalliy hokimiyat tuzilmalarini moliyaviy jihatdan ta'minlash, davlat o'z
zimmasiga olgan vazifalarni bajarishi uchun o'rnatilgan stavkalarda majburiy
tarzda undiriladigan hamda uni to'lovchilarga yakka tartibdagi ekvivalent huquqini
bermaydigan to'lovlar hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga javob beradigan soliqlarni amal qilishi,
iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotni ta'minlanishiga va uni rivojlantirilishiga sabab
bo'ldi. O'tish davrining nobarqarorlik jarayonlari yuzaga kelganda, ularni bir
tomondan davlat oqilona soliqlardan foydalangan holda tartibga solishga muvaffaq
bo'lgan bo'lsa, ikkinchi tomondan davlat soliqlar orqali o'z oldida turgan
vazifalarini va funksiyalarini bajarishda yetarli darajada markazlashtirilgan pul
mablag'larini tashkil etishga zamin yaratib beradi. Demak soliqlarning obyektiv
zarurligi nafaqat zamonaviy munosabatlarni, iqtisodiy-ijtimoiy tuzilmalarni yuzaga
kelishi, balkim ana shunday tuzilma va munosabatlarni tartibga keltirish, davlatni
6
Болдырев “Финансы капитализма”, Руководство. М.: “Финансы”, 1987.
9
boshqarish bilan bog'liq davlatning funksiya va vazifalarini mablag' bilan
ta'minlanishning zarurligidan kelib chiqadi.
Shunday qilib soliqlarning obyektiv zarurligi quyidagilar bilan bog'liq
boʻladi:
-
bozor iqtisodiy munosabatlarini aks ettiruvchi qonunlarni qabul qilish
-
turli mulk shaklidagi xo'jalik subyektlarini va erkin narxlarni amal
bilan;
qilishi aholi bilan xo'jalik subyektlari o'rtasida faqat qonuniy, huquqiy, demokratik
munosabatlarini shakllanishi bilan;
iqtisodiy
markazlashgan ma'muriy taqsimotdan o'z-o'zini moliyalashtirishga,
ko'rsatkichlarni
xoʻjalik
subyektlarida
mustaqil
taqsimotini
va
rejalashtirilishini amalga oshirilishi bilan;
-
bozor
iqtisodiy
munosabatlariga
o'tish
bosqichlarida
xo'jalik
subyektlari faoliyatida yuz berishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklar, ishlab chiqarish
hajmini pasayishi yoki faoliyatni to'xtatilib qo'yilishi byudjet daromadlarini
pasayishi va ularni qoplash uchun salmoqli daromadlar bo'lishini ta'minlash faqat
egri soliqlar orqali hal etilishi bilan. Ammo yuqorida keltirilgan dalillar nafaqat
zamonaviy soliq munosabatlariga amal qilishni, shuningdek, soliq tizimini qayta
ko'rishning zarurligi bilan ham bog'liq bo'ldi.
Yangi soliq xillarini ularni yuzaga keltiruvchi manbalar va obyektlarini
qonunlar doirasida tashkil etilishiga asos yaratilishi, shular orqali ko'pmulkchilikni amal qilishiga va rivojlanishiga sharoit yaratilishi, erkin faoliyat
yurgizish va ularning qonunlarga zid bo'lmagan chegaralargacha kengaytirilishi
turli soliq elementlarini barqarorlashtirib borilish zaruriyatini ham taqozo ettirdi.
Shu tariqa bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo'jalik mulk shaklidan qat'iy
nazar, o'zi erkin faoliyat ko'rsatishi va butun faoliyatiga o'zi javob berishi,
davlatning aralashuvi qonun bilan, ya'ni soliq orqali amalga oshirilishi uchun ham
zamin yaratildi.
10
Shuni ham ta'kidlab o'tish kerakki, bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida
davlatning yangi funksiyalarini barqarorlashuvi uchun ham imkoniyatlarni
yaratilishi ko'pincha soliq munosabatlari bilan bog'liq bo'lib qolmoqda. Bularga
kam ta'minlanganlarga ijtimoiy yordam ko'rsatish va bozor infratuzilmasini tashkil
qilish va shuni amalga oshirish uchun moliyaviy resurslarni davlat doirasida tashkil
etish, nafaqaxo'rlar, talabalar, ko'p bolali oilalar va boshqalarni mablag' bilan
ta'minlash, tovar baholarining ko'proq oshgan qismini davlat hisobidan qoplash va
boshqalar mustaqil mudofaa qudratiga ega boʻlish, harbiy-texnikaga ega bo'lish,
davlat fuqarolar xavfsizligini saqlash, tartib-intizom o'rnatish, mamlakatni
boshqarish funksiyalarini bajarish uchun ham mablag' sarflash, bularning hammasi
soliqlarning obyektiv zarurligini va tartiblashtirilib berilishini taqozo etadi. Lekin
soliqlarning zarurligi boshqa o'ziga xos munosabatlarni mavjudligi bilan ham
bog'liqdir. Misol uchun, bozor iqtisodiyotida hamma narsa sotiladi. Hech nima
bepul berilmaydi. Shunday ekan, davlat tomonidan juda katta xarajatlar evaziga
qiladigan xizmatlarini sotilishiga zaruriyat tutilishi mumkin. Lekin gap shundaki,
bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning ko'rsatgan xizmatlari haqi juda katta
bo'lganligi uni sotib oluvchilarini yuzaga keltirmaydi. To'g'rirog'i, uni sotib olish
istagi tug'ilganda ham mablag'ni alohida holda etmaydi, hamma xo'jalik
subyektlari va fuqarolar davlatning xizmatlarini "Ijtimoiy tovarlar" tushunchasi
doirasida o'zlashtiradilar, ammo ular shu iste'mol doirasida davlat xizmatlarini
bajara olmaydilar. Masalan, biror-bir xoʻjalik hech qachon menga mudofaa
xizmatlari yoki moliyaviy yordam kerak emas, demaydi. Demak, davlat
xizmatlarini o'zlashtirar ekan, uning haqqini to'lashni unutmaslik kerak. Ammo,
alohida iste'molchilar bu haqni ixtiyoriy ravishda to'lagisi kelmaydi. Natijada
davlat Oliy Majlis orqali ana shunday to'lovni majburiy qilib qonunlar doirasida
olishga kirishadi. Shuning uchun Oliy Majlis bu haqni to'lashni majburiy soliq deb
qonun orqali belgilab beradi. Davlatning xizmati uchun olinadigan soliq
ko'rinishidagi haq shu nuqtayi nazardan majburiy to'lov bo'lmay, ekvivalent
xarakteriga egadir. U bozor munosabatlariga mos koʻproq tushgan holda
xizmatlarning oldi-sotdisida o'z aksini topadi.
11
Soliqlar rivojlangan tovar ishlab chiqarishning muhim toifasi boʻlib, albatta
yanada kengroq toifa davlat byudjeti bilan chambarchas bog'langan. Chunki
soliqlar byudjetning shakllanishida ishtirok etadi. Soliqlar moliyaviy resurslarni
davlat ixtiyorida to'planib borishini ta'minlaydi, bu resurslardan iqtisodiy
rivojlanishning
umumdavlat,
mintaqaviy
vazifalarni
hal
qilish,
ishning
samaradorligi va sifatini rag'batlantirish, ijtimoiy adolat tamoyillaridan kelib chiqib
daromadlarni tartibga solish uchun foydalaniladi.
Davlat soliqlarni davlat byudjetini shakllantirish uchun amalga kiritadi,
soliqlar birorta aniq xarajatlarni qoplash maqsadiga ega emas, bu ayrim turdagi
daromadlardan tushadigan tushumlardan amalga oshiriladigan xarajatlar ularga
bog'liq bo'lib qolishining oldini olish zarurati bilan asoslangan. Biroq bir qancha
hollarda umumiy soliqlar bilan birga maqsadli soliqlar ham belgilanadi, ularning
amalga kiritilishi iqtisodiy faoliyatda ijobiy rol o'ynashi mumkin.
U yoki bu iqtisodiy toifaning mohiyatini chuqurroq anglash uchun unga xos
umumiy belgilarni aniqlash lozim bo'ladi. Masalan, kredit iqtisodiy toifa sifatida
muddatlilik, qaytarishlik, muayyan miqdorda ustama haq (foiz) to'lash kabi
umumiy belgilarga egaki, ushbu belgilar kredit toifasi mohiyatini kengroq yoritish
uchun xizmat qiladi. Xuddi shu kabi soliq toifasi ham bir qator o'ziga xos
belgilarga egaki, ushbu belgilar soliqlarni boshqa to'lovlardan farqlash uchun
xizmat qiladi. Rus iqtisodchisi S.G. Pepelyaev o'zining "Soliqlarni qanday
rejalashtirmoq kerak?" degan savolga o’zining kitobida soliqlarga xos bo'lgan ikki
belgini, ya'ni majburiylik va ekvivalentsizlik kabi belgilarni qayd etadi.7
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bizningcha soliqlarning umumiy belgilarini
quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Soliq to'lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to'lar ekan, buning
evaziga bevosita biron-bir tovar yoxud xizmat olmaydi. Alohida olingan soliq
to'lovchi tomonidan to'langan soliq miqdori bilan u iste'mol qiladigan ijtimoiy
ne'matlar o'rtasida to'g'ridan to'g'ri bog'liqlik mavjud bo'lmaydi. Xuddi ana shu
xususiyatga ko'ra soliq narxdan, (tovar yoki xizmatlarni ixtiyoriy iste'mol
7
Пепеляев С.Г. “Основы налогового права”, Статья. М.: “Финансы”,1995.
12
qilganligi uchun to'lanadigan haq sifatida) ruxsatnoma (litsenziya)lar
va
vositachilik yig'imlaridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to'lovlar
hisoblansada, biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko'rsatilgan xizmatdan
muayyan foyda (naf) koʻrilishi bilan bog'liqdir. Davlatga to'lanadigan soliqlar bilan
uning evaziga olinadigan iqtisodiy va ijtimoiy ne'matlar o'rtasida bevosita, har bir
kishining ko'zi ilg'aydigan bog'liqlikning yo'qligi soliq to'lovchilar soliqqa tortishni
yuk sifatida baholashlari uchun sabab bo'ladi, ular soliqlar hisobidan qilinadigan
davlat xarajatlarining yo'nalishini ma'qullashlari ham mumkin. Alohida olingan
soliq to'lovchi odatda jamiyat va o'zining koʻrgan foydasi yoki manfaatini to'lagan
soliqlari bilan solishtirib o'tirmaydi. Bu shunga olib keladiki, oqibatda
fuqarolarning bir qismi soliqlar to'lashdan boʻyin tovlashga, o'z daromadlarini
yashirishga urinadi. Davlat o'z fuqarolaridan yig'ib olgan soliqlarni samarali va
oshkora tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlatning ijtimoiyiqtisodiy va boshqa dasturlarini o'z mablag'lari hisobidan pul bilan ta'minlashga
rozi boʻlgandagina yuksak soliq axloqi tamoyillari yuzaga keladi.
2. Soliqlar majburiy to'lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to'liq miqdorda va o'z
vaqtida to'lanishi uchun javobgarlik soliq to'lovchilar zimmasiga yuklangan bo'lsada, ular ixtiyoriy emas, majburiy ravishda to'laydilar.
3. Davlat foydasiga soliq to'lash orqali daromadning avvaldan belgilab
qo'yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko'zda tutilgan qismi undirib olinadi.
Ko'pgina davlatlarning, shu jumladan, O'zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni
belgilash va ularning
hajmlarini aniqlashga faqat Oliy qonun chiqaruvchi
hokimiyat yoki uning tomonidan vakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb
mustahkamlab qo'yilgan. O'zining xohish-istagiga qarab yangi soliqlar belgilash
yoki ularning hajmlarini aniqlashga hech kimning haqqi yo'q. To'lovlarning
qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo'lishi soliqlarning bosh tavsifi hisoblanadi.
4.Soliqlarning yana bir belgisi ularning davlat yoki mahalliy byudjetga kelib
tushishidir, ya'ni soliqlar byudjetdan tashqari fondlar yoki turli xil boshqa
fondlarga kelib tushmaydi.
13
5.Soliqlarga xos bo'lgan umumiy belgilardan biri sifatida davlat hamda
yuridik va jismoniy shaxslar o'rtasida mulkchilikni qayta taqsimlash jarayonining
yuzaga kelishidir. Soddaroq qilib aytganda korxonalar va aholidan olinadigan
soliqlar, aslida ularning mulkini ma'lum bir qismini davlat hisobiga o'tkazilishini
bildiradi. Bu bilan xoʻjalik yurituvchi subyektlarga tegishli bo'lgan mulk daromad
shaklida majburiy to'lov boʻlib, davlat mulkiga aylanadi.
Hozirda soliqlarning umumiy belgilarini chuqurroq o'rganish
talab
etilmoqda. Shu o'rinda soliqlarning umumiy belgilarini to'liqroq va aniqroq,
batafsil
yoritishi
mumkin
bo'lgan
har
qanday
iqtisodiy
vaziyatlarda
o'zgarmaydigan va doimiy mavjud, ahamiyatli optimal umumiy belgilarini yaratish
muammosi hal etilishi lozimdir.
Soliq toifasi boshqa iqtisodiy toifalar: moliya, kredit, sug'urta, investitsiya
kabilar bilan umumiy o'xshashlikka ega, ya'ni ularning barchasi pulli
munosabatlarni ifodalaydi. Lekin soliqlarning o'ziga xos yuqorida qayd etilgan
belgilari mavjudki, ushbu belgilar soliqlarni boshqa iqtisodiy toifalardan farqlash
uchun xizmat qiladi.
1.2 Soliqlarning asosiy elementlari, tamoyillari va vazifalari
U yoki bu iqtisodiy kategoriyaning mohiyatini chuqurroq anglash uchun
unga xos umumiy belgilarni aniqlash lozim bo‘ladi. Masalan, kredit iqtisodiy
kategoriya sifatida muddatlilik, qaytarishlik, muayyan miqdorda ustama haq (foiz)
to‘lash kabi umumiy belgilarga egaki, ushbu belgilar kredit kategoriyasi
mohiyatini kengroq yoritish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu kabi soliq kategoriyasi
ham bir qator o‘ziga xos belgilarga egaki, ushbu belgilar soliqlarning boshqa
to‘lovlardan farqlash uchun xizmat qiladi.
Soliq elementlari bir nechta tushunchalardan iborat bo’lib, ular tarkiban:
soliq subyekti, soliq obyekti, soliq predmeti, soliq manbai, soliqqa tortish birligi,
soliq stavkasi, soliq imtiyozlari, soliq normasi, soliqni to’lash muddatlari, soliq
yuki, soliq bazasini hisoblash usullari, soliqqa tortish usullari kabi tushunchalarni
qamrab oladi. Quyida soliq elementlarining har biriga qisqacha to’xtalib o’tamiz
14
Soliq subyekti – soliq to’lash majburiyati yuklangan yuridik va jismoniy
shaxslar yoki boshqacha qolib aytganda soliq subyekti- bu soliqqa oid
munosabatlarni tashkil etuvchi tomonlarning o’zaro majmuasi bo’lib, unda bir
tomondan soliq to’lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar), boshqa tomondan
soliqni undirish vakolati yuklangan soliq xizmat organlari – Davlat soliq qo’mitasi,
soliq boshqarmalari, tuman va shahar davlat soliq inspeksiyalari qatnashadi. O’z
faoliyatida barcha yuridik va jismoniy shaxslar soliq subyekti sifatida namoyon
bo’lmaydi. Chunki, bu yerda soliqlardan batamom ozod etiluvchi yuridik va
jismoniy shaxslar mavjudki, ular soliq subyekti sifatida soliq munosabatlarida
ishtirok etmaydilar.
Soliq agenti – yuridik va jismoniy shaxslardan soliqni ushlab qolish va
davlat byudjetiga o’tkazib beruvchi yuridik shaxslar. Bunday yuridik shaxslar o’z
faoliyatida bevosita yoki bilvosita ishtirok etgan xo’jalik yurituvchi subyektlar,
ya’ni yuridik va jismoniy shaxslarning mazkur korxonada o’z mehnati,
investitsiyasi bilan ishtirok etish natijasida olgan daromadi (foydasi)dan soliqlarni
ushlab qoladi va davlat byudjetiga o’tkazib beradi. Soliq agentlari davlat
byudjetiga soliqlarni bevostida yoki bilvosita ishga yollanganligi natijasida
to’lanadigan ish haqidan, dividendlardan, doimiy muassasa orqali faoliyat
ko’rsatmaydigan norezident yuridik va jismoniy shaxslardan ushlanishi lozim
bo’lgan soliq summalarini ushlab qoladi va byudjetga o’tkazib beradi, ushlab
qolinmagan, kam ushlab qolingan va o’z vaqtida o’tkazib berilmagan soliq
summasi uchun qonunchilikda belgilangan moliyaviy, ma’muriy va jinoiy
javobgarlikka tortiladilar. Har bir yuridik shaxs soliq munosabatlarida soliq
subyekti bo’lishi bilan birgalikda soliq agenti sifatida ham ishtirok etadi. Soliq
agenti iqtisodiy adabiyotlarda asosan fiscal agenti sifatida qayd etilgan.
Soliq obyekti – soliq to’lovchining soliq hisoblanadigan va soliqqa tortish
uchun asos bo’lib xizmat qiladigan daromadi, oboroti, va mol-mulki tushuniladi.
Soliq obyekti sifatida foyda yoki daromad, muayyan tovarlarning qiymati, yer
maydoni, jismoniy va yuridik shaxslarning mulklari, tabiiy
resurslardan
foydalanish miqdori va boshqalar kiradi. Soliq obyekti aslida jamiyatdagi mavjud
15
moddiy va ma’naviy boyliklarning ayrimlariga qonun yo’li bilan ulardan
foydalanuvchi, egalik qiluvchi va tasarruf qiluvchi soliq subyektlarining
huquqlarini soliqqa tortishni ifodalaydi. Binobarin, moddiy yoki ma’naviy
boyliklar soliq obyekti qilib albatta unga mulkiy huquqqa ega bo’lgandagina
yuzaga chiqadi. Masalan, egasiz imoratga soliq solinmaydi, chunki egasiz imoratga
nisbatan soliq subyekti mavjud emas, vaholanki, bo’lgan taqdirda ham soliq
obyekti sifatida emas, balki ushbu imoratga bo’lgan mulkiy huquqqa soliq solinadi.
Shu jihatdan aytish mumkinki, soliq obyekti aslida yuridik va jismoniy
shaxslarning mulkiy huquqi va daromadiga qaratiladi.
Soliqqa tortish predmeti- soliq solinadigan daromad, oborot, mol-mulk va
boshqalarga bo’lgan huquq emas, balki ularning o’zidir, ya’ni soliq solish obyekti
bo’lib biror bir soliq predmetiga bo’lgan huquq tushunilsa, predmet bo’lib ana shu
egalik qilinadigan daromad, yer uchastkasi, imorat va boshqalarning o’zi
tushuniladi. Soliq obyekti yoki soliqqa tortish predmeti, unga kim egalik qilish
huquqiga ega bo’lsa, unda soliqni to’lash majburiyati, ya’ni soliq subyektini
namoyon qiladi. Demak, aytishimiz mumkinki, soliqqa tortish predmetiga egalik
qilish huquqi soliq obyektini vujudga keltirsa, o’z navbatida ushbu predmetga
kimning egalik qilishi soliq subyektini yoki soliq to’lovchisini namoyon etadi.
Soliq manbai- bu soliq to’lovchining to’laydigan soliqlari manbayi, ya’ni
daromadi. Soliq obyekti va soliq manbayi bir-biridan farqlash lozim. Ayrim soliq
turlari bo’yicha, masalan, foydaga, yalpi daromadga, jismoniy shaxslarning
daromadiga soliqlar bo’yicha soliq obyekti ham, soliq manbayi ham bir xil bo’ladi
ya’ni nima obyekt bo’lsa, uning o’zi manba hisoblanadi.
Soliq bazasi- soliq obyektining soliq stavkasi qo’llaniladigan miqdori.
Hisoblanadigan soliq miqdori nafaqat soliq stavkalarining miqdoriga, shu bilan
birgalikda soliq stavkasi qo’llaniladigan obyektning miqdoriga ham bog’liq. Soliq
bazasining miqdori qonunchilikda soliqqa tortilishi lozim bo’lgan soliq obyektidan
ruxsat etiladigan chegirmalarga bog’liq ravishda o’zgarib turishi mumkin. Soliq
bazasini soliq to’lovchilarning mazkur toifasiga taqdim etiladigan soliq
imtiyozlariga muvofiq ravishda kamaytirishga ruxsat etiladi. Shu o’rinda ta’kidlash
16
joizki, soliq bazasi soliq obyektidan katta yoki kichik bo’lishi mumkin. Masalan,
soliq to’lovchiga soliqdan imtiyozlar ko’zda tutilgan bo’lsa, bunday sharoitda soliq
bazasi soliq obyektidankichik, soliq obyekti qonunchilik bilan kengaytiriladigan
bo’lsa undan katta bo’lishi mumkin.
Soliqqa tortish birligi- bu obyektning o’lchov birligi. Masalan, daromad
yoki mol-mulk solig’ida obyektning o’lchov birligi bo’lib uning so’mdagi bahosi
ifodalansa, yer solig’ida o’lchov birligi bo’lib kv.m yoki gektar hisoblanadi.
Soliq stavkasi- obyektning har bir birligi uchun davlat tomonidan belgilab
qo’yilgan me’yordir. Soliq stavkasi soliq elementlari ichida eng ko’p amaliy
ahamiyatga ega bo’lgan unsurdir. Chunki, soliq stavkalarini o’zgartirish orqali
davlat xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga sezilarli ta’sir etadi, ayrim
faoliyat, sohaga ustivorlik berilishi, kapital zarur sohalarga yo’naltirilishi,
rag’batlantirilishi mumkin.
U yoki bu iqtisodiy kategoriyaning mohiyatini chuqurroq anglash uchun
unga xos umumiy belgilarni aniqlash lozim bo’ladi. Masalan, kredit iqtisodiy
kategoriya sifatida muddatlilik, qaytarishlilik, muayyan miqdorda ustama haq
(foiz) to’lash kabi umumiy belgilarga egaki, ushbu belgilar kredit kategoriyasi
mohiyatini kengroq yoritish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu kabi soliq kategoriyasi
ham bir qator o’ziga xos belgilarga egaki, ushbu belgilar soliqlarning boshqa
to’lovlardan farqlash uchun xizmat qiladi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, soliqlarning belgilari borasida ham
iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil fikrlar mavjud. Masalan, Q.Yahyoyev
soliqlarni umumiy belgilari sifatida quyidagilani asoslaydi:
1. Soliqlar va yig’imlar majburiy bo’lib, bunda davlat to’lovchining bir
qismi daromadlarini majburiy badal sifatida byudjetga olib qo’yadi. Bu
majburiylik Oliy Majlis tasdiqlab bergan Soliq Kodeksining qoidalari asosida
amalga oshiriladi. Demak, majburiylik balgisi huquqiy jihatdan davlat tomonidan
kafolatlanadi.
17
2. Soliqlar davlat byudjetiga tushadi. Ammo boshqa turdagi to’lovlar
“Umid”, “Ekosan” kabi jamg’armalarga tushishi soliq munosabatlarini aks
ettirmaydi.
3. Soliqlar qat’iy balgilangan va doimiy harakatda bo’ladi. Tarixan asrlab
o’zgarmay harakatda bo’lgan soliqlar mavjud. Uning ilmiy asosi qancha chuqur
bo’lsa, shuncha qat’iy va uzoq yillar o’zgarmasdan harakat qiladi.
4. Davlatga to’lanadigan soliq summasi to’lovchining o’ziga to’liq
qaytmaydi, ya’ni u ekvivalentsiz pul to’lovidir.8
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bizningcha soliqlarning umumiy belgilarini
quyidagicha ifodalash mumkin:
1.
Soliq to’lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to’lar ekan,
buning evaziga bevosita biron bir tovar yoxud xizmat olmaydi. Alohida olingan
soliq to’lovchi tomonidan to’langan soliq miqdori bilan u iste’mol qiladigan
ijtimoiy ne’matlar o’rtasida to’g’ridan- to’g’ri bog’liqlik mavjud bo’lmaydi. Xuddi
ana shu xususiyatiga ko’ra soliq narxdan, (tovar yoki xizmatlarni ixtiyoriy iste'mol
qilganligi uchun to'lanadigan haq sifatida) ruxsatnoma (litsenziya) lar va
vositachilik yig'imlaridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to'lovlar
hisoblansada, biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko'rsatilgan xizmatdan
muayyan foyda (naf) ko'rilishi bilan bog'liqdir.
Davlatga to'lanadigan soliqlar bilan uning evaziga olinadigan iqtisodiy va
ijtimoiy ne'matlar o'rtasida bevosita, har bir kishining ko'zi ilg'aydigan
bog'liqlikning yo'qligi soliq to'lovchilar soliqqa tortishni yuk sifatida baholashlari
uchun sabab bo'ladi, vaholangki, ular soliqlar hisobidan qilinadigan davlat
xarajatlarining yo'nalishini ma'qullashlari ham mumkin.
Alohida olingan soliq to'lovchi odatda jamiyat va o'zining ko'rgan foydasi
yoki manfaatini to'lagan soliqlari bilan solishtirib o'tirmaydi. Bu shunga olib
keladiki, oqibatda fuqarolarning bir qismi soliqlar to'lashdan buyin tovlashga, o'z
daromadlarini yashirishga urinadi. Davlat o'z fuqarolaridan yig'ib olgan soliqlarni
samarali va oshkora tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlatning
8
Yahyoev Q. “Soliqqa tortiыh nazariyasi va amaliyoti” O’quv qo’llanma. – T.:TDIU,2003.
18
iqtisodiy ijtimoiy va boshqa dasturlarini o'z mablag'lari hisobidan pul bilan
ta'minlashga rozi bo'lgandagina yuksak soliq axloqi tamoyillari yuzaga keladi;
2. Soliqlar majburiy to'lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to'liq miqdorda va o'z
vaqtida to'lanishi uchun javobgarlik soliq to'lovchilar zimmasiga yuklangan
bo'lsada, ular ixtiyoriy emas, majburiy ravishda to'laydilar, davlat soliq to'lashdan
bo'yin tovlaganlarni qattiq jazolaydi;
3. Davlat foydasiga soliq to'lash orqali daromadning avvaldan belgilab
qo'yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko'zda tutilgan qismi undirib olinadi.
Ko'pgina davlatlarning, shu jumladan, O'zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni
belgilash va ularning hajmlarini aniqlashga faqat Oliy qonun chiqaruvchi
hokimiyat yoki uning tomonidan vakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb
mustaxkamlab qo'yilgan. O'zining xohish-istagiga qarab yangi soliqlar belgilash
yoki ularning hajmlarini aniqlashga hech kimning haqqi yo'q. To'lovlarning
qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo'lishi soliqlarning bosh
tavsifi
hisoblanadi;
4. Soliqlarning yana bir belgisi ularning davlat yoki mahalliy byudjetga kelib
tushishidir, ya'ni soliqlar byudjetdan tashqari fondlar yoki turli xil boshqa
fondlarga kelib tushmaydi;
5. Soliqlarga xos bo'lgan umumiy belgilardan biri sifatida davlat hamda
yuridik va jismoniy shaxslar o'rtasida mulkchilikni qayta taqsimlash jarayonini
yuzaga kelishidir. Soddaroq qilib aytganda korxonalar va aholidan olinadigan
soliqlar, aslida ular mulkining ma'lum bir qismini davlat hisobiga o'tkazilishini
bildiradi. Bu bilan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga tegishli bo'lgan mulk daromad
shaklida majburiy to'lov bo'lib, davlat mulkiga aylanadi. Demak, yuqorida qayd
etilgan soliqlarga xos bo'lgan umumiy belgilar ularni iqtisodiy mohiyatini ochishga
xizmat qiladi. Soliq kategoriyasi boshqa iqtisodiy kategoriyalar: moliya, kredit,
sug'urta, investitsiya kabilar bilan umumiy o'xshashlikka ega, ya'ni ularning
barchasi pulli munosabatlarni ifodalaydi. Lekin soliqlarning o'ziga xos yuqorida
qayd etilgan belgilari mavjudki, ushbu belgilar soliqlarni boshqa iqtisodiy
kategoriyalardan farqlash uchun xizmat qiladi. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati
19
davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar o'rtasida vujudga keluvchi ob'ektiv
majburiy to'lovlarga asoslangan moliyaviy munosabatlar orqali xarakterlanadi. Bu
moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy xarakterga ega bo'lib, milliy daromadning
bir qismi bo'lgan pul mablag'larini davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat qiladi.
Soliqlarning mohiyati ularning bajaradigan funktsiyalaridan kelib chiqadi.
Har bir iqtisodiy kategoriyaning o'z funktsiyasi mavjud. Soliq ham mustaqil
kategoriya sifatida o'zi bajaradigan funktsiyalarga ega bo'lib, bu funktsiyalar soliq
kategoriyasining amaldagi xarakatini ifodalaydi. Funktsiya deganda, odatda,
kategoriyaning hayotda ko'p qaytariladigan, takrorlanadigan doimiy xarakatlarini
tushunish lozim.
Soliqlarning funktsiyalari to'g'risida turli xil qarashlar mavjud. Sobiq
sotsialistik mamlakatlar iqtisodchilari o'rtasida soliqlar ikki funktsiyani bajaradi,
degan qarash keng tarqalgan edi. Bu ikki funktsiya sifatida fiskal va nazorat
funktsiyalari tan olinardi. Ularning fikriga ko'ra eng asosiy funktsiya bu
soliqlarning fiskal funktsiyasidir, chunki usiz nazorat funktsiyasining mavjud
bo'lishi mumkin emas.
Malmiginning fikriga ko'ra soliqlar uch funktsiyani bajaradi, ya'ni fiskal,
taqsimlash va rag'batlantirish. Uning fikriga ko'ra birinchi funktsiya davlat
daromadlari manbalarining tashkil topishi bilan bog'liq, ikkinchisi huquqiy va
jismoniy shaxslarning daromadlarini taqsimlashni nazarda tutadi. Rag'batlantirish
funktsiyasi turli imtiyozlar va engilliklar berish yuli bilan amalga oshiriladi.9
O'z-o'zidan ko'rinib turibdiki, G'arb iqtisodiy adabiyotlaridagi daromadlarni
boshqarish funktsiyasi I.Malmiginda taqsimlash funktsiyasi sifatida namoyon
bo'lmoqda.
Soliqlarning
funktsiyalari
ularning
mohiyatini
amaliyotda
harakat
qilayotganligini ko'rsatadi. Shunday ekan, funktsiya doimo yashab, soliq
mohiyatini ko'rsatib turishi zarur. Bugun paydo bo'lib ertaga yo'q bo'lib ketadigan
holatlar soliq funktsiyasi bo'la olmaydi. Demak, funktsiya kategoriyasi doimiy,
qat'iy takrorlanib turadigan voqe’likni ifodalaydivoqe'likni ifodalaydi. Shunday
9
Малмигин И. Налоги как элементы финанса. Учебник и практикум. М.: “Финансы” перевод с англ.1997.
20
uslubiy
yondashishdan
kelib
chiqib
soliqlar
funktsiyasini
aniqlash
kerak.Soliqlarning funktsiyalari masalasida katta bahslashuvlar mavjud, lekin
yagona bir fikrga kelingan emas. Ko'pchilik iqtisodchilar soliqlarga fiskal.
boshqaruvchi, rag'batlantiruvchi, nazorat funktsiyalari xos deb ta'rif berishadi.
Bizning fikrimizcha, soliqlarning quyidagi asosiy funktsiyalarini ajratib
ko'rsatish maqsadga muvofiqdir (1.2.1-rasm):
1. Soliqning fiskal funksiyasi.
2. Tartibga solish funksiyasi.
3. Rag'batlantirish funksiyasi.
4. Soliqning nazorat funksiyasi.
1. Soliqlarning asosiy funktsiyasi fiskal funktsiya hisoblanib (lotincha fiscus
so'zidan olingan bo'lib, xazina degan ma'noni anglatadi), bu funktsiyaning
mohiyati shundan iboratki, soliqlar yordamida davlatning moliya resurslari hosil
qilinadi hamda davlat faoliyat ko'rsatishi uchun moddiy sharoit yaratiladi. Soliqlar
orqali korxonalar va fuqarolar daromadining bir bo'lagini davlat apparatini.
mamlakat mudofaasini, noishlab chiqarish sohasining umuman o'z daromadlari
manbaiga ega bo'lmagan qismini (ko'pgina madaniyat muassasalari, jumladan,
kutubxonalar, arxivlar va boshqalar) yoki lozim darajada rivojlanishini ta'minlash
uchun o'zining mablag'i etishmaydigan tarmoqlarni (fundamental opgan, teatrlar,
muzeylar, ko'plab o'quv yurtlari va hokazo) saqlab turish maqsadida undirib olish
yo'li bilan davlat byudjetining daromad qismini shakllantirish soliqlar fiskal
funktsiyasining eng muhim elementi hisoblanadi.
1.2.1- rasm. Soliqning asosiy funksiyalari (muallif tomonidan tuzilgan)
21
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan fiskal funktsiyaning ahamiyati oshib
boradi. Ishlab chiqarish ijtimoiy tusdaligining chuqurlashishi fan-texnika
taraqqiyotining
rivojlanish
munosabati
bilan
asosan
soliqlar
hisobiga
shakllantiriladigan moliyaviy resurslar oqimini ko'paytirishning real zarurati
yuzaga keladi. Davlat iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlarga ko'proq e'tibor bergan sari
ko'p moliyaviy resurslarni sarflamoqda, lekin soliq tizimi o'zining fiskal
funktsiyasi vazifalarini bajarishi jarayonida ishlab chiqarish o'sishiga, jamg'arish
jarayoniga halal bermasligi, ijtimoiy adolatni buzmasligi hamda xalq xo'jaligining
umumiy tuzilmasida buzilishlar va chetga chiqishlar sodir bo'lishiga yo'l
qo'ymasligi, bozor jarayoniga putur etkazmasligi kerak.
Soliqlarning ushbu funktsiyasi orqali hosil bo'ladigan pul resurslari davlat
fondi (davlat byudjeti) orqali qayta taksimlanadi, ular ishlab chiqarish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirishga, ustuvor tarmoqlarni investitsiyalashga yo'naltiriladi.
Jahon amaliyotida ijtimoiy himoyaga muhtoj bo'lgan shaxslar uchun soliq
imtiyozlari va yuqori daromad oluvchi shaxslar uchun progressiv stavkalar
belgilash ham qo'llanadi, ya'ni aholining kam daromad oladigan qismini ijtimoiy
himoya qilish maqsadida daromadlarni bir qismi qayta taqsimlanadi. Bunday
yondashuvlar
soliqqa
tortiladigan
daromad
aniqlanayotganida
soliqqa
tortilmaydigan minimum miqdoridagi daromad qo'shilmaydi, ayni paytda ortiqcha
daromadlar soliqqa yuqori progressiv stavkalar bo'yicha tortiladi.
Soliqlarning ko'pchiligi ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarni yuzaga
kelgan vaziyatni hisobga olgan holda joylarda korxonalar faoliyatining iqtisodiy
shart-sharoitlarini o'zgartirishga majbur etib, moliyaviy resurslarni makrodarajada
qayta taqsimlashga olib keladi.
2. Bozor
munosabatlarining
shakllanishi va
rivojlanishi
sharoitida
soliqlarning ikkinchi muhim funktsiyasi ularning iqtisodiyotdagi tartibga
soluvchilik roli hisoblanadi, ya'ni davlat soliqlar orqali tovarlar, xizmatlarni ishlab
chiqarish va sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tartibga soladi va bu bilan xalq
xo'jaligi tarmoqlarining iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish uchun muayin «soliq
muhitini yaratadi. Ushbu funktsiya orqali soliq tizimiga ta'sir ko'rsatadi, ya'ni
22
muayyan tarmoqda ishlab chiqarish sur'atlarini rag'batlantiradi yoki jilovlab turadi,
sarmoyaning bir tarmoqdan soliq muhiti eng ma'qul bo'lgan boshqa tarmoqqa
qo'yilishini kuchaytiradi yoki pasaytiradi, shuningdek aholining to'lovga qobil
talabini kengaytiradi yoki kamaytiradi.
Soliqlarning tartibga soluvchi sifatidagi funktsiyasining ahamiyati bozor
sharoitida o'sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni ma'muriy qaram qilish usullari
yo'q bo'lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoyishlar,
ko'rsatmalar va buyruqlar yordamida idora qilish huquqiga ega bo'lgan «yuqori
tashkilot» tushunchasining o'zi asta-sekin yo'qola boradi. Biroq iqtisodiy faollikni
izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun maqbul bo'lgan yo'nalishda
rag'batlantirish zarurati saqlanib qoladi.
3. Rag'batlantirish funktsiyasi soliq tizimining eng muhim funktsiyalaridan
biri bo'lib, ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xom ashyo resurslari.
shuningdek moliyaviy va mehnat resurslari, jamg'arilgan mol-mulkdan samarali
foydalanishga rag'batlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi, ya'ni soliq yukini kamaytirish
orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moliyaviy ahvolni mustahkamlashga va
investitsiya faoliyatini jonlantirishga rag'batlantiradi. Soliqlarning rag'batlantirish
funktsiyasi orqali davlat xalq xo'jaligi taraqqiyotini rag'batlantiradi, bu bilan fiskal
funktsiyani bajarish uchun bazani kengaytiradi, ishlab chiqarishni soliqlarning
rag'batlantirish funktsiyasi orqali rag'batlantirib, davlat oqilona soliq siyosatini olib
borish bilan soliq yukini kuchaytirmasdan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning erkin
faoliyat ko'rsatishi ta'minlanadi.
4. Soliqlarning nazorat funktsiyasi soliq to'lovchi tomonidan taqdim etilgan,
soliqqa tortish ob'ekti, soliqqa tortiladigan baza, imtiyozlar singari va hokazo
tegishli soliq ko'rsatkichlarining hisob-kitoblarini tekshirishdek ancha murakkab
jarayondan iborat. Soliq hisobi soliq idoralariga belgilangan soliq hisobi shakllari
orqali
soliq
to'lovchilar
o'zlarining
soliq
majburiyatlarini
bajarayotganliklarini yanada samarali nazorat qilish imkonini beradi.
23
qanday
1.3 Soliq stavkalari turlari va O’zbekistonda soliq stavkalarining qo’llanilishi
Soliqlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta'siri, asosan, ularning stavkalari
darajasining miqdori bilan belgilanadi. Respublika soliq tizimining shakllanishini
hozirgi bosqichida soliq stavkalarining darajasi eng munozarali masalalardan
hisoblanadi.
Soliq stavkalari respublika va mahalliy byudjetlar xarajatlarini mablag' bilan
ta'minlashda muvozanat darajasini hamda xo'jalik sub'ektlarining moliyaviy
imkoniyatlarini
belgilaydi.
Demak,
ular
moliya
byudjet
munosabatlarini
sog'lomlashtirish bilan chambarchas bog'liqdir. Soliq stavkalari korxonalarning
iqtisodiy mustaqilligini ta'minlaganlari holda, moliya-byudjet munosabatlarining
pul muomalasiga ko'rsatadigan salbiy ta'siriga barham bera olishi ham kerak. Bu
esa, respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq islohotining muhim jihatini
tashkil etadi. Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o'rin tutadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq ob'ektining har bir soliq birligi
uchun davlat tomonidan belgilab qo'yilgan me'yor tushuniladi.
Soliq stavkasining ahamiyati soliq ob'ektini qancha qismi qanday miqdorda
majburiy to'lov sifatida byudjetga undirishini xarakterlaydigan masalaga javob
beradi.
Soliq stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq ob'ekti, soliq birligi va soliq
normalariga asoslangan holda soliq mexanizmini samarali ishlashini ta'minlaydi.
24
1.3.1-rasm. Soliq stavkasi turlari (muallif tomonidan tuzilgan)
Soliq stavkalaridan davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish vositasi
sifatida foydalanilsa, boshqa tomondan soliq imtiyozlarini bir turi sifatida ular
orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga rag'batlantirish rolidan foydalaniladi.
Soliq stavkalari ikki xil ko'rinishda: qat'iy stavkalarda va nisbiy (foiz)
stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat'iy stavkada belgilangan holda soliq
ob'ektiga nisbatan qat'iy so'mda belgilanadi. Masalan, yer solig'ining har bir gektari
uchun qat'iy so'mda soliq miqdori o'rnatilgan. Yuridik va jismoniy shaxslarning
daromadlariga, mol-mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori
belgilangan.
Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish ob'ekti o'rtasidagi bog'liqlik darajasiga.
qarab soliq stavkalarini proporsional, progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish
mumkin.
Soliq stavkalari, undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi nuqtai nazariga
ko'ra bir necha turlarga ajratiladi (1.3.1-rasm).
Soliq stavkasi va daromadlar o'rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda
progressiv (o'sib boruvchi), proporsional (mutanosib) va regressiv (kamayib
boruvchi) soliqlarga bo'linadi.
1. Daromad hajmi o'sib borishi bilan o'rtacha stavkasi o'sib boruvchi soliqlar
progressiv soliqlar deyiladi.
2. Daromad hajmi o'sib borishi bilan o'rtacha stavkasi pasayib boruvchi
soliqlar regressiv soliqlar deyiladi.
3. Daromad hajmi o'sib borishi bilan o'rtacha stavkasi o'zgarishsiz qoluvchi
soliqlar proporsional soliqlar deyiladi.
Soliq stavkalari turlaridan biri bu proporsional soliq stavkalari bo'lib, bu
soliq stavkalarini asosiy mohiyati shundan iboratki, soliq to'lovchi ega bo'lgan.
foyda (daromad), divedend, oborot yoki mol-mulk qiymatini hajmi (summasi)
qancha bo'lishidan qat'iy nazar bir xil tartibda, ya'ni bir xil foizda soliq stavkasi
qo'llaniladi. Masalan, divedend uchun barcha soliq to'lovchilari uchun soliq
25
stavkasi 10 foiz qilib belgilangan. Bundan tashqari, qo'shilgan qiymat solig'i
stavkasi ham bugungi kunda proporsional soliq stavkasi hisoblanadi.
1.3.1-chizma. Progressiv, proporsional va regressiv soliqlarning grafik
ko’rinishi10
Har qaysi soliq to'lovchi qancha oborot (realizatsiya)ga ega bo'lishidan qat'iy
nazar 20 foiz stavka bo'yicha soliq to'laydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan
olinadigan mol- mulk solig'i bo'yicha ham proporsional soliq stavkasi qo'llaniladi.
Respublikamiz soliq tizimida amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslarning molmulkiga soliq uning ob'ekti 500 ming so'm bo'lganida ham 800 ming so'm
bo'lganida ham soliq stavkasi o'zgarmay qolaveradi, ya'ni soliq ob'ektining
o'zgarishi soliq stavkasining o'zgarishiga ta'sir qilmaydi.
Proporsional soliq stavkasi o'zgarmas soliq stavkasi bo'lib, uning miqdori
(foizi) soliq ob'ektining hajmiga bog'liq bo'lmaydi. Bu bir tomondan yuqori
daromadga (oborotga) ega bo'lgan soliq to'lovchilar uchun qulay soliq stavkalari
hisoblansada, ayrim soliq to'lovchilar uchun noqulaylik tug'dirishi mumkin, ya'ni
ushbu soliq stavkasi soliqlarning rag'batlantiruvchilik rolini bajarmaydi.
Soliq stavkalarining keyingi turi progressiv soliq stavkasi hisoblanadi.
Progressiv soliq stavkasi mohiyati jihatidan proporsional soliq stavkasiga nisbatan
teskari holatda amal qilib, unga muvofiq soliq to'lovchilarning daromadlari,
foydasi yoki oboroti ortib, o'sib borishiga muvofiq tarzda soliq stavkasining ham
10
Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. “Iqtisodiyot nazariyasi”. Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya” nashriyoti,2010.
26
ortib borishi tushuniladi. O'zbekiston Respublikasi soliq tizimida buni jismoniy
shaxslardan olinadigan daromad solig'i misolida ko'rish mumkin. Bunga muvofiq,
jismoniy shaxslarning olgan daromadi oshib borishi bilan birga belgilangan shkala
asosida soliq stavkasi oshib boradi. Masalan, jismoniy shaxsning umumiy olgan
daromadi eng kam ish haqining olti baravarigacha miqdoridan 13 foiz stavkada,
eng kam ish haqining olti baravaridan o'n baravarigacha bo'lgan qismidan 18 foiz
stavkada, eng kam ish haqining o'n baravaridan ortgan qismidan esa 25 foiz
stavkada soliq undirilishi belgilangan.
Demak, bundan ko'rinadiki, progressiv soliq stavkasida soliq ob'ektining
oshib borishiga mutanosib ravishda soliq stavkasi ham oshib boradi. Qayd etish
lozimki, ko'pgina iqtisodiy adabiyotlarda progressiv soliq stavkasi deganda faqat
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i bo'yicha stavkalar keltiriladi.
Bundan tashqari, progressiv soliq stavkalaridan davlat tartibga soluvchi vosita
sifatida ham keng foydalanadi, masalan, respublika soliq qonunchiligiga muvofiq
me'yoriy muddatlarda o'rnatilmagan yuridik shaxslarning mol-mulkiga belgilangan
stavkaning ikki baravari miqdorida soliq undirish belgilangan bo'lib, 2008 yildan
yuridik shaxslar mol-mulk solig'i stavkasi 3,5 foiz bo'lgani holda, ularning
me'yoriy muddatlarda o'rnatilmagan mol-mulkidan 7 foiz miqdorida soliq
undiriladi.
Progressiv soliq stavkasining ikki turi mavjud: oddiy progressiya va
murakkab progressiya. Oddiy progressiyada soliqning orttirilgan stavkasi soliqqa
tortiladigan barcha ob'ektga nisbatan qo'llaniladi, murakkab progressiyada esa
soliqqa tortish ob'ekti qismlarga bo'linadi, ularning har biri o'z stavkasi bo'yicha
soliqqa tortiladi, ya'ni orttirilgan stavkalar butun ob'ektga nisbatan emas, balki
bundan oldingi bosqichdan ortgan qismiga nisbatan qo'llaniladi. Jismoniy
shaxslarning daromadiga soliq stavkalari murakkab progressiya hisoblanadi.
Progressiv soliq stavkasining kamchiligi shundaki, bu soliq stavkalari soliq
to'lovchilarning daromad olish manfaatdorligini rag'batlantirmaydi, shuning uchun
progressiv soliq stavkalarini qo'llaganda muayyan chegaraga qadar soliq stavkasini
oshib borishini ta'minlagan holda so'ngra regressiv soliq stavkalarini joriy etish
27
soliq to'lovchilar manfaatlariga mos keladi. Shuning bilan birgalikda ta'kidlash
lozimki, progressiv soliq stavkalari davlat tomonidan iqtisodiyotni soliqlar
vositasida tartibga solishda alohida ahamiyatga ega.
Soliq stavkalari haqida gapirganda, proporsional soliq stavkasi uchun neytral
holat xarakterli bo'lsa, progressiv soliq stavkasi soliqlarning fiskallik xususiyatini
xarakterlaydi, ya'ni progressiv soliq stavkalarida byudjet manfaati ko'proq yuzaga
chiqadi. Shu jihatdan soliqlardan adolatlilik tamoyilining amal qilishini ta'minlash
maqsadida regressiv soliq stavkalaridan foydalaniladi.
Regressiv soliq stavkasida soliq to'lovchining soliqqa tortiladigan daromadi,
oboroti, mol-mulk qiymati kabi soliq ob'ektining ortib borishi bilan soliq
stavkasining kamayib borishi ifodalanadi. Bundan ko'rinadiki, regressiv soliq
stavkasi progressiv soliq stavkasiga nisbatan teskari, hodisani ifodalaydi.
O'zbekiston Respublikasi soliq tizimida regressiv soliq stavkasi asosan
soliqlarning rag'batlantiruvchilik rolini oshirish maqsadida qo'llanilib, bu asosan
korxonalarning mahsulot (xizmat, ish)ni chetga eksport qilishini rag'batlantirish
maqsadida joriy etilgan. Jumladan, foyda solig'i bo'yicha:
Eksportchi korxonalar uchun realizatsiyaning umumiy hajmida o'zi ishlab
chiqargan tovarlar eksportining erkin konvertatsiyalanadigan valyutaga eksport
qilish ulushiga bog'liq holda daromadga soliq solishning regressiv shkalasi amal
qiladi. Eksport ulushi:
- realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizga qadar bo'lganida belgilangan stavka 30 foizga kamayadi;
- realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan ko'p bo'lganida
belgilangan stavka 2 baravarga kamayadi.
Mol-mulk solig'i bo'yicha, ham shu tartib amal qiladi.
Respublikamiz soliq tizimida eksport faoliyatini rag'batlantirishga qaratilgan
qator imtiyozlarning mavjudligi milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni o'z
mahsulotlarini eksport qilishga yo'naltiruvchi asosiy omil bo'lib xisoblanadi.
28
Iqtisodiy adabiyotlarda uzoq yillardan buyon yagona soliq stavkalarini joriy
etish to'g'risida bahsli munozaralar davom etib kelayapti.
Bu qarashlarni rus olimlari A.Abalkin, P.Bunich va boshqalarning ilmiy
ishlarida uchratish mumkin.11 Ularning qayd etishlariga ko'ra korxonalar
foydasidan
olinadigan
soliq
uchun
yagona
stavka
joriy
qilish
bozor
munosabatlariga o'tayotgan davlatlar uchun maqbul va yagona yo'l ekanligini
ta'kidlaydi. Fikrining isboti tariqasida yagona stavkani joriy qilishning to'rt
sababini ajratib ko'rsatadi:
1. Xo'jalik mexanizmining yagonaligi.
2. Kapitalni sarflash sohalarining soliq munosabatlariga nisbatan tengligi, bu
kapitalni erkin xarakat qilishi uchun asos yaratadi;
3. Barcha korxonalarning soliq to'lovchilar sifatida davlat oldida teng
huquqliligi;
4. Bozordagi raqobat kurashida sharoitlarning tengligi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunga qarama-qarshi fikrlar ham mavjud. Ana
shunday fikrlarga ko'ra, barcha korxonalar uchun yagona stavkada foydadan soliq
olish maqsadga muvofiq emasdir. Korxonalarning turlicha moliyaviy sharoitda
bo'lgan hozirgi davr holatida yagona stavkani qo'llash korxonaning moliyaviy
ehtiyojlari bilan davlat manfaatlari yuzasidan keskin qarama-qarshiliklarni yuzaga
keltiradi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga e'tibor qaratadigan
bo'lsak,
ular
amaliyotida
soliq
stavkalarini
tabaqalashtirilgan
holda
qo'llanilishining guvohi bo'lish mumkin.
Chunki, soliqlarning rag'batlantiruvchilik rolini yuzaga chiqishi asosan uch
xil ko'rinishda yuzaga chiqadi. Bular soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq
ob'ektini kamaytirish), soliq to'lovchilarni soliqdan ozod etish hamda soliq
stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi.
11
http://holocaust.skeptik.net/misc/party.htm
29
Qayd etish joizki, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimi hamda
iqtisodiyotning real sektori uchun ham foydali bo'lsada, ammo, bu jarayonda eng
asosiy muammo soliq stavkalarini tabaqalashtirish masalasi hisoblanadi.
Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to'g'ri va egri soliqlar holatiga
e'tibor beradigan bo'lsa, egri soliqlarga nisbatan to'g'ri soliqlarda soliq stavkalari
ko'proq tabaqalashgan. Buning asosiy sababi, soliqlarning rag'batlantiruvchilik roli
asosan to'g'ri va egri soliqlar orqali yuzaga chiqishi, shunga asoslangan holda soliq
stavkalarini tabaqalashtirishda to'g'ri va egri soliqlar orqali korxonalarni turli xil
faoliyat bo'yicha rag'batlantirish hisoblanadi.
Suv
resurslaridan
foydalanganlik
uchun
soliq
xo'jalik
yurituvchi
sub'ektlardan asosan suv manbalaridan tejab tergab foydalanish hamda davlat
byudjetini daromad bilan ta'minlash sifatida kiritilgan bo'lib, uni tabaqalashtirishda
ikki xil yondashuv amalga oshirilgan, ya'ni suv resurslaridan foydalanilganlik
uchun soliq stavkalari sohalar va suvlarni paydo bo'lish manbalariga ko'ra
tabaqalashtirilgandir.
O'zbekiston Respublikasi soliq tizimida to'g'ri soliqlardan tashqari egri
soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari bo'yicha ham tabaqalashtirilgan soliq
stavkalari qo'llaniladi.
Qo'shilgan qiymat solig'i eng asosiy soliq turlaridan biri bo'lib, bu asosan
oborotdan olinadigan va sotuvdan olinadigan soliqlarning o'rniga kiritilgan.
Qo'shilgan qiymat solig'i bo'yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qo'llanilganbo'lsa,
bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik stavka bo'yicha soliq
undirilmoqda.
O'zbekiston
Respublikasi
soliq
tizimida
soliq
stavkalarini
tabaqalashtirishning quyidagi mezonlari mavjud (1.3.2-rasm):
-
Soliq to'lovchilarning joylashgan joyi (shahar, qishloq) ga ko'ra;
-
Soliq to'lovchilarning paydo bo'lishiga ko'ra (suv resurslardan
foydalanganlik uchun soliq);
-
Qazib olinadigan foydali qazilmalar turlariga ko'ra (yer osti
boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq);
30
- Daromad olinish manbaiga ko'ra (jismoniy shaxslar daromadiga soliq);
- Soliq ob'ektining qayta baholanishiga ko'ra (jismoniy shaxslar mol-mulk
solig'i);
1.3.2-rasm. Soliq stavkalarini belgilash mezonlari (muallif tomonidan
tuzilgan)
- Faoliyat turiga ko'ra (yagona soliq to'lovi va qat'iy soliq);
- Yer uchastkalarining bonitetiga ko'ra (yer solig'i);
- Soliq to'lovchining eksport salohiyatiga ko'ra (foyda solig'i va mol-mulk
solig'i).
1.3.1-jadval
Soliq turlari bo’yicha stavkalar (muallif tomonidan tuzilgan)
Soliq turlari
Stavkasi
Qo’shimcha qiymat solig’I (QQS)
12%
Daromad solig’i
12%
Foyda solig’i
0% va 15%
Ijtimoiy soliq
12%
Aylanmadan olinadigan soliq
4%
31
II BOB O’ZBEKISTONDA SOLIQ TIZIMINI RIVOJLANTIRISH
OMILLARI
2.1 Rivojlangan davlatlar soliq tizimi tahlili
Soliqlarning qo'llanib kelinishi qadimiy tarixga egadir. Soliq milliy
daromadning bir qismi boʻlib, majburiy va qaytarib bermaslik tamoyili asosida
aholidan va yuridik shaxslardan davlat tomonidan o'z xarajatlarini qoplash uchun
olinadi. Iqtisodchi olimlaming fikricha, «Soliqda davlatning borlig'ining iqtisodiy
ifodasi gavdalanadi».
Quldorlik va feodalizm davrida natural xoʻjalik asosiy rolni o'ynagani uchun
soliq natural yig'im sifatida qo'llangan (oziqovqat, armiya uchun oziq-ovqat,
yemxashak va h.k.). Tovar-pul munosabatlari rivojlanishi bilan davlatlar
daromadida pul soliqlarining roli oshib boradi. Bu har bir kishi (jon boshi) dan
olinadigan soliq, yer solig'i va hunarmandchilik soliqlaridir. Bundan tashqari, egri
soliq hisoblangan aksizlar ham qo'llanilgan.
Soliqning og'irligi, asosan, dehqonlar zimmasiga tushib, ijaraga olish
(ulgurji, ko'tarasiga sotib olmoq) qo'llangandan keyin yana ham og'irlashgan.
Bundan tashqari, ma'lum tovarlami sotish huquqiga ham ega bo'ladi. Davlat bilan
tuzilgan shartnoma bahosi bilan savdogar yig'ib olgan summasi o'rtasidagi farq
uning foydasini tashkil qilgan.
Davlat va xususiy ijaraga olish tizimi quldorlik davridan kelib chiqib,
feodalizmning yemirilishi va kapitalistik ishlab chiqarish usuli vujudga kelish
davrida juda keng tarqalgan va kapitalning boshlang'ich jamg'armasiga asos
bo'lgan. Ijaraga olish tizimi natural xoʻjalikning ustunligi, davlat xazinasiga
mablag' to'playdigan moliya apparatining «bo'shlik qilishi natijasida yuzaga
kelgan.
Birinchi ijaraga olish eramizdan avvalgi VI asrda Eronda kelib chiqqan.
Yunoniston va Rimda esa eramizdan oldingi IV asrda tarqalgan. O'rta asrda esa bu
tizim Yevropada qo'llanilgan12. Ayniqsa, Fransiyada XIII asrda keng rivojlangan.
12
Toshqulov.A, Xudoyqulov S. Soliq nazariyasi. O’quv qo’llanma. - T .: “History and page”, 2022.
32
XVI-XVII asrda Italiya, Gollandiya va Ispaniyada bu tizim evolutsiyasining yuqori
darajasiga ko'tarildi.
Angliyada ijaraga oluvchilar davlat kreditori rolini bajarishgan. Rossiyada
XV asrning oxiri qo'llanilgan. XVI asrning boshida ijaraga olish tizimi keng
miqyosda eng taraqqiy etgan turlari-boj, tuz, vino to'lovlarini ijaraga olish boʻlgan.
Ikkinchi Jahon urushidan keyin har 10 yilda soliq 1.5 marta va undan ham
ortiq ko'payib turgan. Keyingi davrlarda rivojlangan davlatlar markaziy
budjetlarining 90% daromadi va mahalliy budjetlarining 80% daromadi soliqlardan
kelib tushgan.
Davlat mulkiga asoslangan korxonalar kam foyda keltiruvchi va zarar
ko'radigan bo'lganligi sababli, ulaming to'lovlari budjet daromadining 5-8% ini
tashkil qilgan. O'sish sur'ati bo'yicha soliq yalpi milliy mahsulot hajmining
o'sishidan tez hamda uning salmog'i ham oshib borgan. 1984-yili soliqning yalpi
milliy mahsulot hajmidagi salmog'i Fransiyada 45.4%, Buyuk Britaniyada 38.6%,
GFRda qilgan. 37.3%, AQSHda 29%, Yaponiyada 27.7% ni tashkil etadi.
Hozirda rivojlangan davlatlarda soliqni majburiy ravishda hamma sinf
vakillari to'laydilar. Lekin yirik konsernlar dotatsiya va subsidiya ko'rinishida
budjetdan yordam olishlari mumkin. Sanoati rivojlangan davlatlarda keyingi
davrda to'g'ri soliqlarni undirish kuchaytirilgan. Ularning ichida asosiy davlat
solig'i boʻlib daromad solig'i xizmat qiladi. 1970-yildan boshlab, egri soliqlarni
olish ham kuchayib ketdi. Bunday vaziyat, ayniqsa, qo'shilgan qiymatdan
olinadigan soliq kiritilgandan keyin muhim ahamiyat kasb etdi.
Davlat solig'i bilan bir qatorda mahalliy soliqlar ham tez sur'atda o'sa
boshladi. Umumiy soliq hajmida ulaming salmog'i o'tgan asrning 80-yillarida
AQSHda 30 %, Germaniyada 48%, Yaponiyada 30 % ni tashkil qilgan. Soliqning
og'irligi yana sotsial sug'urta fondiga badal olish bilan kuchaytiriladi 13. Germaniya,
Fransiya, Italiyada soliqning 30% dan ko'prog'i bu badallarga to'g'ri keladi. Sotsial
sug'urtaga ajratma mehnatkashlar daromadidan ayirib olinib, AQSHda 48 %,
Fransiyada 20%, Germaniyada 26% ni tashkil qiladi.
13
Toshqulov.A, Xudoyqulov S. Soliq nazariyasi. O’quv qo’llanma. - T .: “History and page”, 2022
33
Tadbirkorlar ijtimoiy sug'urtaga ajratmani mahsulot tannarxiga qo'shadilar
va uning og'irligi tovar sotib oluvchilar zimmasiga bahoni oshirish orqali
yuklatiladi. Shunday qilib, to'g'ri va egri soliqlar, sotsial sug'urta fondiga badal
to'lash davlat xazinasiga pul to'plashning asosiy yo'llari bo'lib, ularning og'irligi,
asosan, kam ta'minlangan aholi zimmasiga tushadi va moliya oligarxiyasining
boyishi uchun xizmat qiladi.
Qo'llanayotgan iqtisodiy siyosatga binoan hozirgi davrda rivojlangan
davlatlar soliqni iqtisodni boshqarish quroli sifatida ishlatadilar. Shu maqsadda
soliq stavkasi, uni undirish usuli, soliq yengilligi, skidkasi ishlatiladi. Bu tadbirlar
ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibiga, muvozanatiga, kapitalni jamg'arishga, sotish
bozoriga, ishlab chiqarish davrlariga ta'sir ko'rsatadi. Soliq ijtimoiy ishlab
chiqarishning 1 va II bo'limlarining o'sish darajasiga ta'sir qilib, ulaming
tenglashishiga va I bo'limning II ga nisbatan tezroq rivojlanishi uchun imkoniyat
yaratib beradi.
Hozirda rivojlangan davlatlarda soliqni majburiy ravishdahamma sinf
vakillari to'laydilar. Lekin yirik konsernlar dotatsiyava subsidiya ko'rinishida
budjetdan yordam olishlari mumkin. Sanoati rivojlangan davlatlarda keyingi
davrda to'g'ri soliqlarni undirish kuchaytirilgan. Ularning ichida asosiy davlat
solig'i bo'lib daromad solig'i xizmat qiladi. 1970- yildan boshlab, egri soliqlarni
olish ham kuchayib ketdi. Bunday vaziyat, ayniqsa, qo'shilgan qiymatdan
olinadigan soliq kiritilgandan keyin muhim ahamiyat kasb etdi. Davlat solig'i bilan
bir qatorda mahalliy soliqlar ham tez sur'atda o'sa boshladi. Umumiy soliq hajmida
ularning salmog'i o'tgan asrning 80-yillarida AQSHda 30%, Germaniyada 48%,
Yaponiyada 30% ni tashkil qilgan. Soliqning og'irligi yana sotsial sug'urta fondiga
badal olish bilan kuchaytiriladi. Germaniya, Fransiya, Italiyada soliqning 30% dan
ko'prog'i bu badallarga to'g'ri keladi. Sotsial sug'urtaga ajratma mehnatkashlar
daromadidan ayirib olinib, AQSHda 48%, Fransiyada 20%, Germaniyada 26% ni
tashkil qiladi.14 Davlat soliq va davlat xarajatlari orqali aholining to'lov
qobiliyatiga va uning hajmiga ta'sir ko'rsatadi. Soliq orqali aholi daromadiga ta'sir
14
Toshqulov.A, Xudoyqulov S. Soliq nazariyasi. O’quv qo’llanma. - T .: “History and page”, 2022.
34
qilib, kengaytirilgan ishlab chiqarish davrini boshqaradi va maromiga keltiradi.
Soliq solishni ko'paytirib, aholi daromadini kamaytirib yoki soliq solish asosida
aholi daromadini ko'paytirib davlat kengaytirilgan ishlab chiqarishning bir
me'yorda o'sishiga sharoit yaratadi. Agar umumlashtirilgan holatda tahlil qilinsa,
soliq orqali iqtisodni boshqarish chegaralangan xarakterga ega degan xulosaga
kelish mumkin. Bu bilan talabning barchasini qamrab olmaydi. Soliq qaramaqarshi kuchlarga ega. Ba'zi vaqtda iqtisodning o'sishiga sharoit yaratish o'rniga
unga xalaqit ham berishi mumkin.
Rivojlangan mamlakatlarda soliqlar (ayrim holatlardan tashqari) har
xil nomlar bilan quyidagi asosiy shakllarga ega:
-
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i;
-
Yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig'i;
-
Qo’shilgan qiymatga solinadigan soliq;
-
Aylanmaga solinadigan soliq.
2.2 O’zbekistonda soliq va uni rivojlantirish istiqbollari
Soliq tizimining muammolari va ularni hal qilishning mumkin boʻlgan
istiqbollarini taqdim etishdan oldin, uni rivojlantirishning amaldagi sharoitlarini
koʻrib chiqamiz. 2021 yil yakunlari boʻyicha Konsolidatsiyalashgan byudjet
(Davlat byudjeti va Davlat maqsadli jamgʻarmalari) daromadlari 196,4 trln soʻmni
(YaIMga nisbatan 26,7%) tashkil etdi. 2.2.1-jadvaldan koʻrinadiki, YaIMga
nisbatan Konsolidatsiyalashgan byudjet daromadlari ulushi dinamikada deyarli
oʻzgarmagan va aksincha oʻsish tendensiyasiga ega. Buni ayniqsa 2022 yil uchun
daromadlar prognozi tasdiqlaydi - daromadlarning YaIMga nisbati 30,3%
darajasida prognoz qilinmoqda.(2.2.1-jadval)
Byudjetga daromadlar tushumining oshishi/kamayishiga umuman quyidagi
omillar ta’sir etadi:
-
respublika iqtisodiyotining oʻsishi;
-
soʻmning erkin ayirboshlash kursini joriy qilish;
35
qimmatbaho va rangli metallarga jahon narхlarining nisbatan
yuqoriligi;
-
pandemiya
vaqtida
karantin
choralarining
joriy
etilishi
va
yengillashtirilishi;
-
soliq islohoti;
-
soliq ma’muriyatchiligining yangi instrumentlarini joriy etish.
2.2.1-jadval
2018-2022 yillar uchun YaIMga nisbatan byudjetlar daromadi15
Oхirgi uch yil uchun soliq tizimining tarkibiy tahlili (2.2.2-jadval)
quyidagini koʻrsatadi, bilvosita soliqlarning ulushi (2021 yilda - 34,2%) Davlat
byudjeti daromadlari tarkibida 2019 yildan boshlab jiddiy qisqardi. Sabablari: QQS
stavkasining 20%dan 15%gacha pasaytirilishi, QQSni hisobga olish
va
qoplashning toʻlaqonli tizimining joriy qilinishi, importga aksiz soligʻi boʻyicha
nol darajali stavkalarning joriy etilishi.
Byudjet daromadlari tarkibini oʻzgartirishda umumiqtisodiy omillar bilan bir
qatorda umumbelgilangan va soddalashtirilgan soliq tizimlari
nisbatining
oʻzgarishi muhim rol oʻynadi. Bu soliq toʻlovchilar soni tarkibida oʻz aksini topdi
(2.2.2-jadval).
2.2.2-jadval
15
www.norma.uz/oz/raznoe/soliq_tizimi_muammolar_va_istiqbollar1#
36
Davlat byudjetining 2019-2021 yillardagi ijrosi haqidagi ma’lumot16
2.2.3-jadval
16
www.norma.uz/oz/raznoe/soliq_tizimi_muammolar_va_istiqbollar1#
37
2018-2021 yillarda soliq to’lovchilar soni haqida ma’lumot17
O’tkan 5 yillik tahlildan so’ng 2023 - yil qanday soliq islohotlari
o’tkazilganini ko’rib chiqamiz:
2023 yil 1 yanvardan boshlab QQS bo‘yicha soliq to‘lovchilarning toifasi,
soliqni hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi, soliq hisobotini taqdim etish
muddatlari o‘zgarmaydi.Soliq stavkasi esa 15% dan 12 % gacha pasaytirildi.
Qoplanadigan (qaytariladigan) QQS summasining asosliligi yuzasidan
kameral soliq tekshiruvini o‘tkazish muddatlari 60 kundan 30 kungacha
qisqartirildi.
2023-yilning 1-aprelidan quyidagilar bo‘yicha berilgan imtiyozlar bekor
qilinadi:
- budjet mablag‘lari hisobidan har yillik mineral xomashyo bazasini
rivojlantirish va qayta tiklash davlat dasturlari doirasida ko‘rsatiladigan geologiya
xizmatlari bo‘yicha aylanma;
- pochta markalari, markali otkritkalar, konvertlarni realizatsiya qilish
bo‘yicha aylanma;
- budjet mablag‘lari hisobidan bajariladigan ilmiy-tadqiqot va innovatsion
ishlarni realizatsiya qilish bo‘yicha aylanma;
17
www.norma.uz/oz/raznoe/soliq_tizimi_muammolar_va_istiqbollar1#
38
2023 yil 1 iyuldan O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasining
qo‘riqlash bo‘linmalari xizmatlari bo‘yicha taqdim etilgan imtiyozlar ham bekor
qilinadi.
QQS bo’yicha boshqa o’zgarishlar quyidagilar:18
1. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti yoki Vazirlar Mahkamasining qaroriga asosan QQS to‘lovchilar deb
e’tirof etilishi mumkin.
2. QQS guvohnomasining amal qilish muddati to‘xtatilganligi munosabati
bilan hisobga qabul qilinmagan, haqiqatda olingan tovar (xizmat)lar bo‘yicha
to‘langan (to‘lanishi lozim bo‘lgan) soliq summasiga, guvohnomaning amal qilish
muddati
tiklangan
taqdirda,
soliq
to‘lovchida
va
uning
xaridorlarida
guvohnomaning amal qilishi to‘xtatib turilgan davr uchun tuzatishlar kiritilishi
(hisobga qabul qilinishi)ni nazarda tutuvchi tartib joriy qilindi.
3. Yirik soliq to‘lovchilar bo‘yicha hududlararo davlat soliq inspeksiyasida
hisobda turadigan soliq to‘lovchilarga tovarlarni import qilish chog‘ida QQS
to‘lovi hisobiga budjyetdan qoplanishi lozim bo‘lgan QQS summalarini o‘zaro
hisobga olish huquqi berildi.
4. QQSni o‘zaro hisobga olish soliq va bojxona organlari tomonidan
avtomatik rejimda amalga oshiriladi. Buning uchun tashqi iqtisodiy faoliyat
ishtirokchisi bo‘lgan soliq to‘lovchi bojxona-yuk deklaratsiyasi (BYD)ni
rasmiylashtirayotganda import qilish chog‘ida QQS qoplanishi lozim bo‘lgan
summa hisobidan to‘langani to‘g‘risida belgi qo‘yilishi lozim.
2023 yil 1 yanvardan soliq to‘lovchilarning toifasi, soliq stavkalari, soliqni
hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi saqlab qolindi.
2022 yil 1 noyabrdan tovar (xizmat)larni eksportga realizatsiya qilishdan
olingan foydaga, eksportdan olingan daromadning jami daromaddagi ulushidan
qat’iy nazar, 0% miqdoridagi soliq stavkasi bo‘yicha soliq solinishi lozim. Bunda
2023 yil 1 yanvardan doimiy muassasalar orqali O‘zbekistonda faoliyatni amalga
18
https://www.soliq.uz/search?s=MjAyMyA=&dateFrom=&dateTo=&sideBarGroupItems=
39
oshiruvchi O‘zbekiston Respublikasi norezidentlariga xizmatlar ko‘rsatishdan
olingan foyda bo‘yicha 0% miqdoridagi soliq stavkasi qo‘llanilmaydi.
Quyidagi hollarda foyda solig‘i stavkasini 50% ga pasaytirish huquqi
beriladi:
- 2022 yil 1 sentabrdan keyin birinchi marta foyda solig‘ini to‘lashga o‘tgan
AOS to‘lovchilarga – soliq to‘lovchi soliq to‘lashga o‘tgan yildan keyingi bitta
soliq davri davomida, basharti pasaytirilgan soliq stavkasi qo‘llanadigan soliq
davrida soliq to‘lovchining jami daromadi 10 mlrd so‘mdan oshmagan bo‘lsa.
Bunda mazkur soliq to‘lovchilar soliq bazasini soddalashtirilgan tartibda
jami daromadning 25 foizi miqdorida belgilashga haqli.
2022 yil 1 sentabrdan keyin joriy soliq davri davomida jami daromadi 1marta 10 mlrd so‘mdan oshgan soliq to‘lovchilarga – basharti pasaytirilgan soliq
stavkasi qo‘llanadigan soliq davrlarida jami daromad 100 mlrd so‘mdan oshmagan
bo‘lsa, joriy soliq davri va keyingi soliq davri davomida.
Pasaytirilgan soliq stavkasi yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni va
aksiz solig‘ini to‘lovchilarga nisbatan, shuningdek soliq to‘lovchi tugatilgan va
(yoki) pasaytirilgan soliq stavkasini qo‘llash uchun soliq to‘lovchining tovarlarni
(xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olgan daromadlarini ikki va undan ortiq
tadbirkorlik sub’yektlari o‘rtasida taqsimlash (bo‘lish) dalillari aniqlangan taqdirda
qo‘llanmaydi.
Tog‘ jinslarini olib tashlash ishlari istiqbolni ko‘zlab amalga oshirilishini
inobatga olgan holda, ular alohida amortizatsiya aktivlari guruhiga o‘tkazildi.
Ushbu xarajatlar mazkur amortizatsiyalanadigan aktiv bo‘yicha amortizatsiya
normasini, biroq 1 yilda jamg‘arilgan xarajatlar summasining 33 foizidan ortiq
bo‘lmagan miqdorda qo‘llash orqali soliq to‘lovchining jami daromadidan
amortizatsiya ajratmalari ko‘rinishida chegirilishi nazarda tutilgan. Faoliyatni
doimiy muassasa orqali amalga oshiruvchi norezident tasarrufida soliq
to‘langanidan keyin qoladigan sof foyda dividendlarga tenglashtirilgan va unga
10% miqdoridagi soliq stavkasi bo‘yicha soliq solinishi lozim bo‘lgan.19
19
https://lex.uz/docs/-6333246
40
Faoliyatni doimiy muassasa orqali amalga oshiruvchi norezident dividendlar
ko‘rinishidagi daromadlar bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomasida nazarda tutilgan pasaytirilgan soliq stavkasini qo‘llashga haqli
ekanini nazarda tutuvchi aniqlashtirish kiritildi.
Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar bo‘yicha soliq solish masalalariga
doir O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida bir nechta pasaytirilgan
soliq stavkasi nazarda tutilgan bo‘lsa, ularning eng past bo‘lgani qo‘llaniladi.
Ma’lumotnomani soliq organiga taqdim etish muddati o‘zgartirildi. Xususan,
2023 yil 1 yanvardan soliq to‘lovchi ushbu ma’lumotnomani joriy chorakda
olinishi kutilayotgan foyda summasidan kelib chiqib keyingi chorakdagi birinchi
oyning 15-sanasigacha (ilgari 10-sanasigacha) taqdim etishga haqli.
Jismoniy shaxslardan olinadigan foyda solig‘i va ijtimoiy soliq bo‘yicha
qonunchilikka kiritilgan o‘zgarishlar
Har ikki soliq turlari bo‘yicha soliq to‘lovchilarning toifasi, soliqlarning
stavkalari, soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash (shu jumladan, ShJBPHGA
0,1% o‘tkazish) tartibi saqlab qolindi.
Jismoniy shaxslar o‘z daromadlarini ipoteka kreditlarini so‘ndirishga
yo‘naltirganda, bir vaqtning o‘zida turar joy qiymati (bugungi kunda 300 mln
so‘m) bo‘yicha talabni bekor qilgan holda, JShODS bo‘yicha soliq solinmaydigan
daromad summasi 15 mln so‘mdan mehnatga haq to‘lashning eng kam
miqdorining 80 baravarigacha (yoki 920 000x80=73,6 mln so‘m) oshirildi.
2023 yil 1 apreldan jismoniy shaxslarning hayotini uzoq muddatga
sug‘urtalash haqini to‘lashga yo‘naltiriladigan jismoniy shaxslarning daromadlari
qismida JShODS bo‘yicha imtiyozlar bekor qilindi.
Qat’iy belgilangan miqdorlarda soliqni to‘lovchi jismoniy shaxslar (YaTT)
uchun JShODS stavkasi 10% ga indeksatsiya qilindi.
JShODS va ijtimoiy soliq bo‘yicha yillik soliq hisobotini taqdim etish
muddatlariga o‘zgartirish kiritildi. 2022 yil yakunlariga ko‘ra yillik soliq hisobotini
2023 yilning 15 fevralidan kechiktirmay taqdim etish zarur.
41
JShODSni
hisoblab
chiqarish
maqsadida
jismoniy shaxslar
uchun
belgilangan ijara to‘lovining eng kam stavkalari 10 foizga indeksatsiya qilindi.
Aksiz solig‘i bo‘yicha qonunchilikka kiritilayotgan o‘zgarishlar:
2023 yil 1 fevraldan neft mahsulotlari hamda ishlab chiqariladigan alkogol
va tamaki mahsulotlari bo‘yicha aksiz solig‘i stavkalari 10 %ga indeksatsiya
qilindi.
2023 yil 1 yanvardan boshlab alkogol mahsulotlarini (kuchsiz alkogolli
ichimliklar bundan mustasno) ishlab chiqarishda aksiz solig‘i aksiz to‘lanadigan
mahsulot tarkibidagi etil spirtining ulushidan kelib chiqqan holda hisoblab
chiqariladi. Bunda ishlab chiqariladigan alkogol mahsulotining o‘lchov birligi
“litr” deb belgilandi (ilgari “dal” edi).
2022 yilda aroq, konyak va boshqa alkogol mahsulotlariga aksiz solig‘i
stavkasi 1 dal uchun 138 000 so‘m (yoki 1 litr uchun 13 800 so‘m) miqdorida
belgilangan edi. 2023 yilda ushbu mahsulotlarga aksiz solig‘i stavkasi aksiz
to‘lanadigan tovar tarkibidagi suv qo‘shilmagan etil spirtining 1 litri uchun 34 500
so‘m miqdorida belgilanmoqda.
Masalan, aroq tarkibidagi etil spirti ulushi 40% ni tashkil etadi, 1 litr uchun
aksiz solig‘i summasi 13 800 so‘mni (34 500 so‘m x 40%), 2023 yil 1 fevraldan
esa indeksatsiyani hisobga olgan holda – 15 200 so‘mni (38 000 so‘m x 40%)
tashkil etadi.
2023 yil 1 yanvardan quyidagilarga aksiz solig‘i stavkasi 5 baravarga
oshiriladi va 1 litr uchun 7 450 so‘mni tashkil etadi:
-
oziq-ovqat xomashyosidan rektifikatsiyalangan etil spirti;
- efiraldegidli fraksiyadan texnik rektifikatsiyalangan etil spirti;
- asosiy fraksiyadan etil spirti.
2023 yil 1 yanvardan alkogol va tamaki mahsulotlarini import qilishda
aksiz solig‘i stavkalari 5% ga pasaytirildi.20
20
https://daryo.uz/2023/01/06/2023-yil-uchun-soliq-siyosati-va-stavkalari-nimalar-ozgardi
42
43
XULOSA
Ushbu kurs ishimizda mamlakatimizda soliqlarning iqtisodiy mohiyati,
ularning vazifalari, turlari, soliqlarni undirish mexanizmining bugungi kundagi
holatini tahlil qilishga, shuningdek bugungi kunda soliqlardan foydalanishni
samarali tashkil qilish masalalarini ochib berishga harakat qildik va quyidagi
xulosalarni chiqardik:
Soliqlar, yig'imlar, bojlar va boshqa to'lovlar hisobiga davlat moliyaviy
resurslari tashkil topadi. Davlat faoliyatining barcha yo'nalishlarini mablag' bilan
ta'minlashning asosiy manbalaridan biri va davlat ustuvorligini
amalga
oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardir. Soliq tizimini tartibga solish va
mukammallashtirish samarali davlat iqtisodiy siyosatini olib borishga, xususan,
moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi.
Soliqlar moliyaviy resurslarni davlat ixtiyorida to'planib borishinita'minlaydi,
bu resurslardan iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat, mintaqaviy vazifalarni hal
qilish,
ishning
samaradorligi
va
sifatini
rag'batlantirish,
ijtimoiy
adolat
tamoyillaridan kelib daromadlarni tartibga solish uchun foydalaniladi. Soliqlarning
umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo'linishi hukumat idoralarining respublika
hukumati va mahalliy hukumatlarga bo'linishi asosida kelib chiqadi.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, respublikamizda soliq siyosati davlatning
maxsus vakolatli organlari tomonidan ishlab shiqiladi va amalga oshiriladi.
Soliqlar bo'yisha har bir hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega boʻlib, ularning
har biri o'z faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan foydalanadi.
Bunda vakolatli organlar sifatida barsha hokimiyat organlari, jumladan, qonun
shiqaruvshi, ijro etuvshi va sud hokimiyatlari birgalikda faoliyat koʻrsatadi va unda
Davlat soliq qo'mitasi soliq siyosatini amaliyotga joriy etishda muhim ahamiyatga
ega bo'lgan vazifalarni bajaradi.
Soliqlar tizimini yanada takomillashtirishda quyidagi takliflarni beramiz:
1. Soliq qonunlari va qoidalarini soddalashtirish: Murakkab soliq qonunlari
va qoidalari ko'pincha soliq to'lovchilarga soliq majburiyatlarini bajarishni
44
qiyinlashtiradi. Soliq qonunlari va qoidalarini soddalashtirish soliq to‘lovchilarga
o‘z majburiyatlarini tushunish va bajarishni osonlashtiradi.
2. Soliq to'lovchiga ta'lim berish va yordam berish: Ko'pgina soliq
to'lovchilar o'zlarining soliq majburiyatlari yoki ularga qanday rioya qilishlari
haqida bilishmaydi. Soliq to'lovchilarga ta'lim va yordam ko'rsatish rioya qilishni
yaxshilashga yordam beradi va xato yoki kamchiliklar ehtimolini kamaytiradi.
3. Shaffoflik va hisobdorlikni oshirish: soliq ma'muriyatining shaffofligi va
hisobdorligi
soliq
to'lovchilar
va
soliq
organlari
o'rtasida
ishonchni
mustahkamlashga yordam beradi. Bunga kommunikatsiyalarni kuchaytirish,
soliqlarni undirish va undirish bo‘yicha faoliyat to‘g‘risida jamoatchilikka hisobot
berish, soliq organlarining o‘z xatti-harakatlari uchun javobgarligini ta’minlash
choralarini ko‘rish orqali erishish mumkin.
4. Xususiy soliq maslahatchilarining rivojlangan tuzilmasining mavjud
emasligi. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda soliq hisobi autsorsingga - хususiy
konsalting firmalariga topshiriladi. Xususiy soliq maslahatchilari tizimini
rivojlantirish dasturini joriy etish.
5. Xorij tajribasida soliq qarzini majburiy undirish bilan shug‘ullanadigan
alohida xususiy firmalar mavjud. Soliq qarzi uzilmaganda soliq organi mazkur
firmalar bilan hamkorlikda undirish tizimi yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekistonda ham
ushbu tizimni joriy etish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
6. Jismoniy shaxslar tomonidan yer va mol-mulk soliqlari o‘z vaqtida
to‘lanishi va ularda to‘lov mas’uliyatini oshirsh maqsadida, soliqlarni kechiktirib
to‘lagan har bir kun uchun penya hisoblash bilan birgalikda to‘lov intizomini
buzganligi uchun ma‘muriy jarima qo‘llanilishi maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, respublikamizda soliq siyosati davlatning
maxsus vakolatli organlari tomonidan ishlab shiqiladi va amalga oshiriladi.
Soliqlar bo'yisha har bir hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega boʻlib, ularning
har biri o'z faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan foydalanadi.
45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXAT
I.
1.
O’zbekiston
Normativ- huquqiy hujjatlar
Respublikasining
Konstitutsiyasi.
–
Toshkent:
O’zbekiston, 2023.
2.
O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy nashr – O’zbekiston
Respublikasi Adliya Vazirligi, 2019.
O’zbekiston
3.
Respublikasining
Budjet
Kodeksi.
O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlar to’plami, 2013-yil., 52-I-son.
II.
4.
Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar
Alimardonov.M, Qoziyeva.N, “Soliqlar va soliqqa tortish” O‘quv-
uslubiy majmua – T.: “Iqtisod- Moliya” 2007.
5.
Gataulin Sh.K.”Soliqlar va soliqqa tortish” O’quv qo’llanma.– T.:
“O’zb.R.DSQ”, 1996.
6.
Jane Fracknall-Hughes. The Theory, Principles, and Management of
Taxation: An Introduction, – NY.: Routledge Taylor and Francis Group. 2015.
7.
Olimjonov. O. «Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida soliq siyosati».
O’quv qo’llanma. – T.: “Xayot va iqtisod”. 1992.
8.
Shodmonov SH.SH, G’afurov U.V. “Iqtisodiyot nazariyasi”: Darslik –
T.: “Iqtisod-Moliya” nashriyoti, 2021.
9.
Tagayev va boshqalar. Soliq nazariyasi. O’quv qo’llanma. T.:
‘TDIU”, 2019.
10.
Toshqulov.A, Xudoyqulov S. Soliq nazariyasi. Darslik – T.: “History
and page”. 2022.
11.
Vohobov A., Srojiddinova Z. «O'zbekiston Respublikasining Davlat
byudjeti». O’quv qo’llanma. – T.: “TMI”, 2002.
12.
Xudoyqulov S.K, Abdurasulov A.A, Xonturayev B.A. “Soliq
nazariyasi”: Darslik – T.: “TDIU”, 2020.
13.
Xvan L.B.: Soliq huquqi. Darslik – T.: “Konsauditinforn’, 2001.
46
14.
Yahyoev Q. «Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti».Darslik – T.:
“TDIU”, 2003.
15.
Болдырев “Финансы капитализма”, Руководство. М.: “Финансы”,
16.
Малмигин И. Налоги как элементы финанса. Учебник и
1987.
практикум. М.: “Финансы” перевод с англ.1997.
17.
Рикардо Д. Сочинения т. И. «Начало политической экономики и
налогового обложения». Финансы. М.: “Госполитиздат”,2016
18.
Пепеляев
С.Г.
“Основы
налогового
права”,
Статья.
М.:
“Финансы”,1995.
19.
Черник Д. Г. «Налоги в рўночной скономике» Учебник и
практикум.M.: Финансы, 1992.
III.
20.
www.kun.uz
21.
www.daryo.uz
22.
www.norma.uz
23.
www.soliq.uz
Maqolalar va internet saytlari
47