Mavzu 1. Marketing ijtimoiy-iqtisodiy asoslari
Topshiriq № 1.1
Uchta firma o’z maxsulotini bozorga chiqardi. Birinchi firma o’z tovarining noyobliligi
evazigi monopolist bo’ldi. Ikkinchi firma raqobat sharoitida faoliyat yuritsada tovari kata talabga
qodir bo’lib so’zsiz sotilardi. Uchinchi firma xaridorlar bozorida qattiq raqobat sharoitiga duch
keldi. Ushbu firmalarda marketing faoliyati qay darajada zarur va marketing qaysi funktsiyalari
xar bir firmada amalga oshirilishi mumkin.?
Topshiriq № 1.2
Xususiy tadbirkor ikki qavatli magazinni profilini saqlab qolish sharti bilan sotib oldi.
Birinchi qavatida oziq-ovqat bulimi joylashgan: non, go’sht, baliq, sut, meva va sabzavotlar.
Ikkinchi qavati univermag uchun ajratilgan: gazlama, atir- upa, ayollar va erkaklar kiyimi,
poyafzal va x.k. Magazin inqirozga uchragan: kapital aylanishi past, qisqa assortiment,
malakasiz xodimlar bo’lganligi uchun. Inqirozdan chiqish uchun qanday chora ko’rish lozim.
Topshiriq № 1.3
Quyidagi firmalarning faoliti qaysi konseptsiyalarga asoslangan?
1 chi firma ovchilik, baliqchilik va turizm uchun uskunalar ishlab chiqarish bilan
shug’ullanadi. Firma yangi maxsulot turlarini ishlab chiqarishni bozor talablarga asoslangan
xolda amalga oshiradi.
2 chi firma ma’muriyat tovarlarini bozorda talabni o’rganmagan xolda, sotishning agressiv
shakliga asoslanib ishlab chiqaradi.
3 chi quruvchilik firmasi bo’lib shaxardagi binolarning oli qisimlarini qayta tiklash bilan
shug’ullanadi. Ishga faqatgina shaxarda propiskasi bor shaxslar qabul qilinadi.
4 chi firma mebel ishlab chiqarish bilan shug’ullanadi. Firmaning maxsuloti arzon sifati pastroq
lekin mustaxkam bo’lib savdo tizimida keng tarqalgan.
5chi firma tele va videoapparatura ishlab chiqarish bilan shug’ullanadi. Maxsulot ishlab
chiqarilishi tovarni doimiy ravshda mukammallashtirish asosida amalga oshiriladi. Bozordagi
talabga menedjerlar etibori qaratilmagan.
Topshiriq № 1.4
Korxonada marketing kompleksini joriy etilish zarurligini isbotlaydigan 5 omillarini
ifoda eting va jadvalni tuldiring .
№
Omillar
Izox
pG’p
1.
2.
3.
4.
5
Topshiriq № 1.5
Yirik va kichik korxonalar marketinginig farqlarini yoriting va jadvalni to’ldiring
Farqli jixatlar
Yirik kompaniya
Kichik kompaniya
Keys No1
Ma’lumki, qo’shma korxona, boshqa har qanday korxona kabi, moliyaviy bo’limni tashkil
qilmasdan faoliyat ko’rsata olmaydi. Moliyaviy faoliyat masalasi kutib tura olmasligi sababli
qo’shma korxona prezidenti iqtisodiy masalalar bo’yicha vitse-prezidentga korxona moliyaviy
faoliyatini boshqarish tuzilmasini ishlab chiqish, moliya bo’limi bajarishi lozim bo’lgan
funktsiyalarni hisobga olgan holda bo’lim uchun kadrlarni tanlab olish vazifasini topshirdi.
O’z navbatida vitse-prezident moliya bo’limi rahbariga boshqaruv tuzilmasini ishlab
chiqish, bo’lim faoliyati turlarini aniqlash va bundan kelib chiquvchi vazifalarni belgilash
vazifasini topshirdi:
1. Bo’limni boshqarish tuzilmasini ishlab chiqish.
2.Kadrlarni tanlash va o’qitish.
3. Moliya bo’limida ichki faoliyat turlarini aniqlash.
4. Ishlab chiqarish xarajatlarini aniqlash, material sarfi va yuklama xarajatlarni hisobga
olish tartibini belgilash.
5. Tovar zahiralari va ularning aylanmasi tezligi, tovar zahiralarini nazorat qilish usullarini
tahlil qilish.
6. Rejalashtirish va nazorat maqsadida byudjetni ishlab chiqish:

byudjetni ishlab chiqish maqsadlari;

byudjetni tayyorlash bo’yicha ishlarni tashkil etish;

qo’shma korxonaning boshqa bo’limlari bilan moliya bo’limining aloqasi;

kassa byudjeti va undan naqdi pulni boshqarishda foydalanish.
7. Kapital xarajatlar rejasini baholash:

ishlab chiqarishning asosiy vositalariga qo’yilmalar hajmi;

kapital xarajatlarni rejalashtirish;

kapital qo’yilmalar hajmiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar;

kapital xarajatlarni tejashni baholash usullari.
8. Korxonaning moliyaviy faoliyati haqida hisobot tuzish jarayonini ishlab chiqish.
Vaziyatli masalani qo’shma korxonaning moliya bo’limi va ekspertlar yig’ilishida ko’rib
chiqish hamda uning faoliyati bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish zarur.
Vaziyatni tahlil qilish va uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish uchun 24 soat vaqt ajratiladi.
Mavzu 2. Marketing tamoyillari, vazifalari, funktsiyalari va turlari
Topshiriq № 2.1. Marketing tizimining rivojlanish jarayoniga ta’sir etuvchi omillar ichki va
tashqi omillarga ajratiladi. Quyida keltirilgan ko’rsatkichlarni ichki va tashqi omillarga ajratib
jadvalni to’ldiring.
1. Firmaning moliyaviy imkoniyatlari ;
2. Ilmiy-texnik rivojlanish ;
3. Korxonaning obro’yi;
4. Ishlab chiqarish manbalari;
5. Iqtisodiy omillar;
6. Ilmiy tadqiqotlarning natijalarini kiritish imkoniyatlari;
7. Demografiya;
8. firmani bozorga nisbatdan joylashishi;
9. Iqtisodiy sharoitlar ;
10. Ijtimoiy – madaniy omillar ;
11. Ishchi kuchi;
12. Raqobat.
Tashqi omillar
Ichki omillar
Topshiriq № 2 . 2. Marketing tizimida sifat va miqdor maqsadlarini aniqlovchi
ko’rsatkichlar mavjud. Keltirilgan kursatkichlarni sifat va miqdor bo’yicha ajratib jadvalni
to’ldiring:
1. Atrof muxitni muxofaza qilish;
2. Sotish xajmi;
3. Mexnat unimdorligi;
4. Firma faoliyat yuritayotgan xududlarda ish bilan ta’minlanganlik.
5. Foyda xajmi ;
6. Segmentlar, tovarlar va xududlar bo’yicha bozor ulushi.
Sifat maqsadlari
Miqdor maqsadlari
Topshiriq № 2. 3. ―Marketing xaqiqatlari‖ testida keltirilgan qarashlarga qushilasizmi yo’qmi,
nimaga?
1. Firma xodimlarining nazarlaricha, ular istemolchi to’g’chizma ida xammasini bilishlari,
noto’g’ri.
2. Xaqiqiy bilimlar egasi bu - faqatgina xaridor
3. Xaridor ko’pincha unga sotilayotgan tovarni xarid qiladi.
4. Xech kim tovar uchun to’lamaydi , to’lov foyda va xoxsh qondirilganligi uchun amalag
oshiriladi.
5. Ishlabchiqaruvchilvr tomonidan raqobat tovar sifatida chiqariladigan tovarlar, ko’pincha
xaqiqiy raqobat tovar bilan mos keladi.
6. Ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar tomonidan maxsulotning asosiy ajralib turuvchi belgisi
deb qaralgan tovar jixatlari, ist’emolchi uchun axamiyatsiz bo’lishi mumkin
7. Ist’emolchini, ishlabchiqaruvchilarning muammo va qiyinchiliklari qiziqtiradi.
8. Ishlab chiqaruvchilar reklama e’lonlarida maxsulotni ishlab chiqarish qiyinchiliklariga
e’tibor qaratadi.
9. Xech qanday tovar yoki firma bozor uchun yuqori darajali zarurlik nuqtasiga ega emas
10. tadbirkor o’z korxonasini va maxsulotini xamma narsaning markazi deb biladi,
ist’emolchi esa ikkalasiga xam e’tibor bermasligi mumkin.
11. Xaridor bulib to’lovchi emas, balki tovarni tanlovchi va sotib olish to’g’chizma idagi
qaror qabul qiluvchi xisoblanadi.
12. Xar bir biznes, bozorga , xaridorga va ist’emolchiga yo’naltirilganlik bilan belgilanadi.
Topshiriq № 2. 4 . Marketingni qo’llash mumkin bulgan sharoitlar quydagilardan iborat:
1. Ist’emolchilar bozori (taklif talabdan ko’p)
2. Raqobat
3. Uzoqmuddatli motivatsiya.
4. Ichki va tashqi muxitda faoliyat yuritish erkinligi.
5. Kapital joylashtirishda erkinlik.
6. Ishchi kuchini joylashtirishda erkinlik.
Bularni bozorni mavjud bo’lishini ta’minlaydigan sharotlar, bozorni kengayishini
ta’minlaydigan sharoitlar va moslashuvchanlik sharotlarga ajrating va jadvalni to’ldiring.
Bozorni mavjud bo’lishini
Bozorni kengayishini
Moslashuvchanlik sharotlari
ta’minlaydigan sharotlar
ta’minlaydigan sharoitlar
Topshiriq №2. 5. Keltirilgan ko’ rsatkichlardan marketing xizmatini nazorat
qiladigan va nazorat qilmaydigan omillarga ajrating va jadvalni to’ldiring.
1. Maqsadli bozorni tanlash.
2. Ist’emolchilar.
3. Raqobat.
4. Marketing maqsadlarini tanlash.
5. Raxbariyat.
6. Marketingni tashkil etish shaklini tanlash.
7. Iqtisodiyot.
8. Marketing tizimini tanlash.
9. Texnologiyalar.
10. Erkin ommaviy axborot vositalari.
Marketing xizmati tomonidan nazorat
qilinadigan omillar
Raxbariyat va marketing xizmati tomonidan
nazorat qilinmaydigan omillar
?
?
Topshiriq № 2.6 . To’g’ri keladigan omillarni moslashtirib blok -sxemani to’ldiring
a) Madaniyat, ijtimoiy xolat, xulq-atvor;
b) Yangi tovarlarga munosabat, tovardan foydalanish usullari, ma’lum turdagi magazinlarga
qiziqish;
v) Oilaning mavjudligi, oilaning yoshi, shas turi;
g) Iqlim, fasl, joylashish xududi.
1. Shaxs
xususiyatlari

2. Geogafik omillar


3. Inson
psixologiyasi



4. Madaniy
qarashlar


IST’EMOLChI
1 chizma . Xaridor xarakatiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar
Keys No2
Qo’shma korxona tuzish jarayonida mahsulotni ichki va tashqi bozorda sotish bo’yicha
asosiy yo’nalishlar belgilangan, xolos. Shundan so’ng korxona prezidenti marketing bo’yicha
muoviniga marketing bo’limini boshqarish tuzilmasini ishlab chiqish va uning kadrlar
salohiyatini shakllantirish, so’ngra mazkur korxona mahsulotlarini sotish sxemasini batafsil
ishlab chiqish vazifasini topshirdi. Topshiriqni olgach, marketing bo’limi rahbari qo’shni
korxonalar mutaxassislarini jalb qilishga qaror qiladi va ular oldiga yanada detallashgan
vazifalarni ko’ndalang qo’ydi, xususan, ularning mohiyati quyidagiga borib taqaladi:
1. Marketing bo’limini boshqarish tuzilmasini ishlab chiqish, bunda chiqariladigan
mahsulot sifati va assortimentini hisobga olish.
2. Bo’limning tijorat xodimlarini tanlash va quyidagilarni aniqlash:
 bozorning mahsulotni sotish uchun ehtiyojlari;
 qo’shma korxonaning ushbu ehtiyojlarni qondiroish imokniyatlari;
 mahsulotni faol sotish.
3.Mahsulot sotishni tashkil qilish:
 marketing bo’limi har bir xodimining real imkoniyatlarini aniqlash;
 bozorni mintaqalarga taqsimlash (ichki va tashqi);
 bo’limning har bir xodimi uchun muayyan vazifalar belgilash;
 umumiy rahbarlikni yo’lga qo’yish va sotuvni tashkil qilishning zaif tomonlarini
aniqlashga harakat qilish.
4. Xodimlarni tijorat faoliyatiga o’rgatish tizimini ishlab chiqish. Mazkur muammoni hal
qilish bo’yicha muayyan xatti-harakatlarni ifodalash.
5. Sotuv bo’yicha marketing xodimining sifat va miqdor tavsifnomalarini aniqlash. U
qanday bo’lishi lozim:
 amaldagi ma’lumotlar;
 shaxsiy xislatlar;
 qobiliyatlar;
 tajriba va b.
6. Mijozlarni izlab topish va savdo bitimlari tuzish tamoyillarini ishlab chiqish:
 potentsial iste’molchilarni izlab topish usullari;
 iste’molchi bilan savdo bitimi imzolash istiqbollarini baholash;
 potentsial iste’molchini yakuniy tanlash usullari.
7.Mahsulot sotuvini bashorat qilish:
 bashorat davri muddatini aniqlash (qisqa, o’rta va uzoq muddatli bashoratlar);
 muayyan dalillar bilan bashoratning aniqligini isbotlash;
 bashorat usullarini asoslab berish.
8. Reklamaga ajratiluvchi xarajatlar miqdorini aniqlash usullarini tuzish:
 ishlab chiqariladigan mahsulot birligiga;
 tovar aylanmasi foizi va hokazo.
9. Ishlab chiqariluvchi mahsulotni ilgari surishning samarali texnikasini joriy etish:
 Qanday qilib reklamani mazkur hududda tovarni ilgari surishga moslashtirish?
 Qanday qilib tovarni ilgari surishda savdo agentlari rolini oshirish?
 Qanday qilib qo’shma korxona mahsulotlarini ilgari surishga vositachilarni jalb qilish?
 Bunda chakana savdogarlarning roli qanday?
 Qanday qilib marketing bo’limi xodimlarini moddiy rag’batlantirishning samarali
tizimini qo’llash?
Olingan vazifaga asosan marketing bo’limi rahbari maslahatchilar guruhi bilan birgalikda
olingan ma’lumotlarni umulashtiradi va ularni ishbilarmonlik o’yini shaklida muhokamaga
kiritadi.
Mavzu 3. Marketing faoliyatini axborot bilan ta’minlash
Topshiriq №3 .1. Marketing tadqiqodini amalga oshirish ketma- ketligini
tuzing
1. M’alumot yig’ish .
2. Ma’lumot manbalarini saralash.
3. Muammolarni aniqlash va tadqiqot maqsadini shakillantirish.
4. Yig’ilgan ma’lumotlarni tahlili.
5. Olingan natijalarni daqdim etish.
?

?
. Marketing tadqiqotining bo’limlari
1.
2.
3.
4.
5.

?

?

?
Topshiriq № 3.2 . Keltirilgan savollarni ochiq va yopiq turlariga ajrating.
Sport mashinasini sotib olishda odamlar o’z mavk’eini uylashadimi?
Sizning fikringizcha odamlar nima uchun sport mashinalarini sotib oladi?
Mashina sotib olishda Siz qanday millarga e’tibor qaratasiz?
Sport mashinalarini sotib olishda odamlar qanday omillarga e’tibor qaratadi?
Nima uchun Siz sport mashinasini sotib olasiz?
6.
Sport mashinasini sotib olishizda Sizga uning obro’yi axamiyatlimi?
Topshiriq №3. 3. Marketing tadqiqoti jarayonini tashkil etish operatsiyalirini to’g’ri
ketma-ketligda joylashtiring?
1. Maslaxatlar.
2. Birlamchi axborotlarni olish.
3. Muammolarni aniqlash.
Natijalarni o’rganish.
4. Ma’lumotlar taxlili.
5. Ikkilamchi axborotlar tahlili.
Topshiriq № 3.4. Dastlabki va yakunlovchi tadqiqotlar masalalarini
ajratib jadvalni to’ldiring.
1. Savdo ishchilarning qo’nimsizligi nima uchun yukori?
2. Samarani aniqlash maqsadida magazinda eksperementlar(tajriba) o’tkazish
3. Reklama samaralimi?
4. Narxlar pasaytirish miqdorini aniqlash maqsadida ilg’or xodimlar o’rtasida muxokamalar.
5. Savdo xodimlardan so’roqlar, sotsh xizmatlari raxbarlari bilan suhbatlar o’tkazish
6. Nima uchun sotish pasaymoqda?
7. Samarani shakllantirish maqsadida ilg’or xodimlar o’rtasida muxokamalar.
8. Narxlarni 10 % pasayishi sotish xajmiga axamiyatli ta’sir ko’rsatadimi?
9. Reklamaning eslanib qolishini aniqlash maqsadida ist’emolchilardan va ist’emolchi
bo’lmaganlardan so’roq o’tkazish.
10. Narxning pasayishi sotish xajmining ko’payishiga ta’sir ko’rsatadimi?
11. Asosiy maqsadni aniqlash uchun ilg’or xodimlar o’rtasida muxokamalar o’tkazish.
12. Ist’emolchilar reklama e’lonini chiqishidan 1 kun o’tganidan keyin eslay olishadimi?
Dastlabki va yakunlovchi tadqiqotlar masalalari
1.Masalani noaniq
3. Muammoni
4. Tadqiqotni
2. Dastlabki tadqiqot
qo’yilishi
aniqlashtirish
yakunlash
?
?
?
?
?
?
?
?
?
?
?
?
Topshiriq №3.5 . Yangi maxsulotni ishlab chiqish masalalariga asoslanib ―Bozor
strategiyasini tanlash‖ jadvalini to’ldiring.:
1. Bozor operatsiyalarini tez o’stirish.;
2. Foyda olish ;
3. Bozordan tez chiqib ketish ;
4. Bozorda faoliyatni kuchaytirish;
5. Bozor operatsiyalarining sekin kamaytirish;
6. Bozor operatsiyalarini ko’paytirish yoki tez ko’paytirish;
7. Bozor operatsiyalarining sekin kamaytirish yoki ularni sustlik bilan davom ettirish;
8. Pozitsiyalarni kuchaytirish yoki bozordan ketish;
9. Bozor operatsiyalarini sekin davom etish yoki ularni ko’paytirish.
Maxsulot
raqobatbardoshligi
Sust
O’rtacha
Yuqori
Bozor strategiyasini tanlash
Maxsulotning rivojlanish istiqboli
Salbiy
O’rtacha
Ijobiy
Topshiriq №3. 6. Marketing tadqiqoti olib borilganda : a) bozor va sotishlar tadqiiq
etiladi; b) maxsulot tadqiqoti. Quydagilarni ajrating
1. Yangi maxsulotlar to’g’chizma idagi g’oyalarni ishlab chiqish ;
2. Sotish xajmini bashorat qilish ;
3. Raqobatchilar to’g’chizma ida axborot olish;
4. Maxsulotni sinash;
5. Bozor sig’imini baxolash ;
6. Bozor o’zgarishi tendentsiyasini tahlil qilish;
7. Sinaladigan maxsulotlar marketingini tashkil etish ;
8. Bozor segmentlari va xususiyatlarini aniqlash;
9. Maxsulotni sinash kontseptsiyasini ishlab chiqish;
10. Mavjud va potentsial ist’emolchilar to’g’chizma ida axborot olish;
11. Turli qadoqlarni o’rganish va sinash;
12. Ist’emolchilar xoxshlari tizimini aniqlash
Topshiriq №3. 7. .Marketing tadqiqotlarini amalaga oshirishda quydagilar
amalaga oshiradi: a) narxlarni o’rganish; b) maxsulot siljishini o’rganish; v) maxsulotni
ist’emolchilarga etkazish bo’yicha tadqiqot o’tkazish. Keltirilgan gaplar qaysiga kirishini
ajrating:
1. Omborlarni joylashishlarini o’rganish;
2. Narx va talab o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganish;
3. Reklama faoliyati samaradorligini o’rganish;
4. Maxsulotni siljitish usulari va vositalarining taxlili;
5. Chakana savdo do’konlarining joylashishlari bo’yicha o’rganish;
6. Tovarning yashash davrining turli bosqichlarida narx siyosatini bashorat qilaish;
7. Servis xizmatlarining joylashishlari bo’yicha o’rganish;
8. Ommaviy axbarot vositalarining samaradorligini o’rganish.
Topshiriq № 3.8 . Quyidagi keltirilgan ikkilamchi axborotlarni ichki va
tashqi ma’lumotlarga ajrating:
1. Korxonaning sotish personalining ma’lumotlari.
2. Xalqaro tashkilotlar, davlat va statistika ma’lumotlari;
3. Byudjet xisobotlari;
4. Marketing tadqiqotlari ma’lumotlari;
5. Maxsus marketing tashkilotlarining ilmiy tadqiqotlari;
6. Yarmarka, anjumanlar, ko’rgazmalar va kengashlardan olingan ma’lumotlar ;
7. Ist’emolchilar reklamalari taxlili;
8. Turli tashkilotlar tomonidan yig’ilgan ilmiy tadqiqotlar (savdo palatalari savdo
assotsiatsiyalari va boshqalar.)
Keys No3
Ma’lumki, kapitalistik korxonalarda ishlab chiqarish ustidan nazoratni Kontroling bo’limi
amalga oshirib, uning funktsiyalari Uzbekiston korxonalarida amalga oshiriluvchi nazorat
funktsiyalaridan farq qiladi. Ushbu holatni hisobga olgan holda ishlab chiqarishni nazorat qilish
tizimi va uning tuzilmasini ishlab chiqish zarur. Buning uchun qo’shma korxonaning
mutaxassislar guruhi oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi:
1. Ishlab chiqarish ustidan nazorat nima? Uni kim amalga oshiradi? Uning funktsiyalari
nimalardan iborat? kabi savollarga javob berish.
2. Ishlab chiqarishni nazorat qilish tizimini, Kontroling bo’limi boshqaruv tuzilmasini
ishlab chiqish. Ushbu tizimning xatti-harakatlarini, ishlab chiqishning asosiy tamoyillari va uni
qo’llashning o’ziga xosliklarini tasvirlash. Uni model shaklida ifodalash.
3. Ekspert guruhi quyidagi savolga ham javob berishi lozim: ishlab chiqarishni
rejalashtirish funktsiyalarini reja bo’limidan Kontroling bo’limiga o’tkazish ilmiy jihatdan
qanday asoslangan?
Quyidagilarni o’z ichiga kirituvchi rejalashtirish tizimini ishlab chiqing:
 ishlab chiqarishni rejalashtirish, oldindan rejalashtirish, bashorat va asosiy kalendar
rejasi; texnik hujjatlarni tayyorlash shakli va ularni ishlab chiqarish uchastka va tsexlariga
taqdim etish muddatlari; operativ-ishlab chiqarish rejalashtirish sxema-modelini ishlab chiqish
(texnologik jarayon model-grafigi, ishlab chiqarishni instrumentlar bilan ta’minlash sxemasi);
 rejaning bajarilishini nazorat qilish tizimi (EHMdan foydalanishga asoslangan yozma
va og’zaki hisobot tizimlari, muddat bo’yicha – yillik, choraklik, oylik hisobot tizimi).
Masalaning bajarilishi ekspertlar guruhi tarkibining sifatiga qarab 50 soatgacha
mo’ljallanadi.
4-mavzu. Marketingni tarkibiy tuzilishi va uni
boshqarishni tashkil etish
Toshshiriq № 4.1. "Krokodil" va "Krokus" firmalari keng assortimentdagi charmgalantereya mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Quyida har bir firmaning assortimenti
keltirilgan.
"Krokodil" firmasi assortimentiga quyidagilar kiradi:
1) hujjatlar uchun papka (charm, 4 ta bo’linma, molniya-zanjir, qora rang, narxi 300
sum.);
2) "Prestij" keysi (yuqori sifatli charm, 5 ta bo’linma, kodli qulf, qora rang, narxi 780
sum.);
3) sport sumkasi (sintetik material, 3 ta bo’linma, hajmini oshirish imkoniyati, molniyazanjir, yorqin rang (har xil turlar), narxi 200 sum.);
4) "Elita" ayollar sumkasi (yuqori sifatli charm, 2 ta bo’linma Q cho’ntakcha, rangi qora,
suvenir sifatida yo’ldosh tovarlar to’plami — hamyon, firma savdo markasi tushirilgan
ko’zga, narxi 600 sum.);
5) chemodan (sun’iy charm, 2 ta bo’linma, qulfli kalit, rang — jigar rangning har xil
tuslari, narxi 450 sum.).
"Krokus" firmasi assortimentiga quyidagilar kiradi:
1) "Premera" ayollar sumkasi (biser tikilgan, har xil ranglar, 1 ta bo’linma Q
cho’ntakcha, narxi 600 sum.);
2) xo’jalik sumkasi (sintetik material, 4 ta bo’linma, hajmini oshirish imkoniyati, molniyazanjir, rangi — ko’k, yashil, bordo, narxi 128 sum.);
3) yo’l sumkasi (sintetik material, 4 ta bo’linma, hajmini oshirish imkoniyati, molniyazanjir, rangi — ko’k, yashil, bordo, narxi 240 sum.);
4) "Biznesmen" diplomat (sun’iy charm, surilma zanjir, 3 ta bo’linma, rangi — qora,
jigarrang, narxi 650 sum.);
5) "Tetrad" papkasi (sun’iy charm, 1 ta bo’linma, rangi - qora, jigarrang, bordo, narxi 50
sum.).
Kuyidagilarni bajaring:
a) Ushbu assortimentni tahlil qiling. Bu tovarlar iste’molchilari segmentlariga qisqacha
tavsif bering. Raqobatchi tovar juftliklarini ko’rsating. Raqobatchi tovar juftliklari ("Tetrad"
papkasi va hujjatlar uchun papka) uchun iste’molchi uchun ahamiyatli bo’lgan tovarning qator
tavsiflarini aniqlang. Har bir tavsifning muhimligini baholang. Sizningcha eng muhim bo’lgan
tavsiflarni ko’rsatilgan segmentga tegishli bo’lgan iste’molchilarning xohish-istaklariga muvofiq
ranglarga ajrating.
b) Tovar tavsiflarini quyidagi guruhlarga birlashtiring:
-mahsulotning ekspluatatsion xususiyatlari,
-mahsulotning sifat darajasi,
-mahsulotning iqtisodiy tavsiflari;
-narx va narx omillaridan foydalanish texnologiyasi.
Toshshiriq № 4.2. "Fayz" firmasining ish yo’nalishlaridan biri — oshxona mebellari ishlab
chiqarish. Iste’molchi mebel tanlashiga ta’sir etuvchi qator asosiy omillarni (tovar tavsifini)
aniqlang va ularning iste’molchi uchun muhimligini baholang. Bir nechta eng muhim tavsiflarni
tanlang va ularni iste’molchilar xohish-istaklariga muvofiq ranglarga ajrating. Tovar tavsiflarini
quyidagi guruhlarga birlashtiring:
a) mahsulotning ekspluatatsion xususiyatlari, mahsulotning sifat darajasi, mahsulotning
iqtisodiy tavsiflari;
b) narx va narx omillaridan foydalanish texnologiyasi;
v) talabni rag’batlantirish usullari;
g) tovarni harakatlantirish va sotuv usullari.
Iste’molchilar xohish-istaklari muhimligini baholash va joylashda quyidagi segmentga
e’tibor qarating: 4 kishidan iborat bo’lgan, daromad darajasi o’rtacha, alohida kvartirada
yashaydigan oila.
Toshshiriq № 4.3. "Jasmin" va "Lola" firmalari parfyumeriya va kosmetika tovarlari ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan. Ularning har biri bolalar uchun tish pastasi ishlab chiqaradi,
birinchisi —"Shirintoy" pastasi, ikkinchisi — "Bolajon" pastasi.
Ushbu tovarning iste’molchi uchun muhim bo’lgan tavsiflarini ifodalang, ularning
ahamiyatini baholang; eng muhim tavsiflarni iste’molchilar xohish-istaklariga muvofiq ranglarga
ajrating. Siz har bir tovar uchun tanlab olgan tavsifni mujassam etish uchun taxminiy
ma’lumotlar bering. Berilgan segment iste’molchilarining ikkala firma tovarlariga munosabati
bo’yicha o’yin tarzida marketing tadqiqoti o’tkazing. Har bir firma tovarining raqobatbardoshlik
darajasini aniqlang.
Toshshiriq № 4.4. Biznesni muvaffaqiyatli yuritish uchun hisobga olish maqsadga
muvofiq bo’lgan iste’molchilarni segmentlash belgilari imkon qadar to’liq ro’yxatini ishlab
chiqing:
a) kosmetika vositalari ishlab chiqaruvch uchun;
b) o’yinchoqlar fabrikasi uchun.
Ushbu tovarlar iste’molchilarini segmentlash uchun qanday qo’shimcha axborot talab
qilinishi mumkin?
Toshshiriq № 4.5. Bolalar kiyimi ishlab chiqaruvchi firma tomonidan bozorga chiqarish
rejalashtirilgan yangi tovarlarni joylashtirish variantlarini ishlab chiqing.
Mavjud tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan qaysi joylashtirish atributlari
foydalanilmoqda? Nima uchun siz taklif etgan variantlar ushbu bozorlarda mavjud firmalar
nuqtai nazaridan qanday raqobat qilishi mumkin? Tovar ishlab chiqaruvchi uning tovarlarni
joylashtirishi potentsial iste’molchilar uchun ishonarli bo’lishi uchun nimalar qilishi kerak?
Toshshiriq № 4.6. Marketing xizmatni mintaqaviy va tovar jihatidan tashkil qilishning
afzallik va kamchiliklarini ajratib ko’sating va jadvallarni to’lditring .
Mintaqaviy struktura
Afzalliklar
Kamchiliklar
Afzalliklar
Tovar jihatidan tashkil qilish
Kamchiliklar
Keys No4
Dasturiy boshqaruvga asoslangan stanoklar ishlab chiqarish uchun firma prezidenti
tadqiqotlar bo’limiga ilgari ishlab chiqarilgan mahsulotni takomillashtirish va bunda uning jahon
bozorida raqobatbardoshligini oshirishni nazarda tutishga buyurtma berdi. Topshiriq olgach,
tadqiqotlar bo’limi rahbari xodimlar oldiga quyidagi vazifalarni qo’ydi:
1. Bo’limni boshqarish tuzilmasini ishlab chiqish va turli yo’nalishlar bo’yicha
tadqiqotchilar guruhlari tuzish.
2. Ushbu sohadagi eng malakali mutaxassislardan tashabbuskor guruh tuzish hamda bo’lim
faoliyatining maqsad va vazifalarini belgilab olish.
3. Tadqiqotlarning eng ilg’or usullari va ishni bajarish bosqichlarini aniqlash:
 yuzaga kelgan vaziyatni o’rganish, mamlakat ichida va xorijda kerakli klassdagi
stanoklar tayyorlash bo’yicha ma’lumotlar to’plash. Patent loyihalarini ishlab chiqish;
 tadqiqotlarning ketma-ketlikdagi rejasini tasdiqlash;
 yangi stanok modelini ishlab chiqish, uni tanqidiy muhokama qilish hamda bu
modelning ilg’orligi va raqobatbardoshligi haqida yakuniy qaror chiqarish.
Topshiriqustida ishlash uchun 14 soat ajratiladi.
5-mavzu. Marketing dasturi
Topshiriq № 5.1 . Keltirilgan tarkibiy elementlardan foydalanib bozorda iste’molchilar
xarakatining umumiy modelini yoritadigan sxemani to’ldiring.
1. Shaxsiy jixatlar
2. Xo’jalik muxiti
3. Stimullar .
4. Korxonalar
5. Maqsadlar
6. Extiyoj va ma’qul ko’rish.
7. Qabul qilish
8. Motivlar.
9. Daromadlar darajasi.
10. Xulq atvor .
11. Ichki omillar
12. Ijtimoiy omillar
13. Xissiyotlar
?
?






?

?

?


?

 
?

?

?


 
?

?
 
?

?


Chizma 5. 1. Iste’molchilarning bozordagi xarakatini umumiy modeli
Topshiriq №5.2 . Keltirilgan elementlardan foydalanib iste’ molchilar
tomonidan bozorda yangi tovarni qabul qilish sxemasini to’ldiring:
1. Ommaviy axborot vositalarida mustaqqil manbalar.
2. Yangi maxsulotni qo’llab quvvatlash yoki qabul qilmaslik.
3. Ishlab chiqaruvchi korxonasining sotish personali va dillerlardan olingan ma’lumotlar.
4. Iste’molchining bozor xolati to’g’risidan va bu bozorda yangi maxsulotning egallagan
o’rni to’g’risidan xabardorligi .
5. Iste’molchi uchun eng obro’yli axborot manbasi.
6. Shaxsiy tajriba.
7. Iste’molchining yangi maxsulotga qiziqishi, maxsulot to’g’chizma ida kuproq ma’lumotga
ega bo’lish etiyoji va maxsulot xarakati to’g’risida to’liq tassavurga ega bulishga intilishi.
8. Axborot vositalarida reklama.
9. Yangi maxsulotni iste’molchi tomonidan baxolanishi.
10. Ommaviy axborot vositalarida maxsulotlar to’g’risida to’laqonli ma’lumotlar.
11. Korxona tomonidan maxsulotlar to’g’risida ma’lumotlar tarqatilishi.
12. Tanishlar va yaqinlarning fikrlari.
13. Yangi maxsulot yutuqlari va kamchiliklari to’g’risida chiqarilgan xulosalar.
Axborot manbalari
?

?
 ?
 ?

 ?
Yangilik diffuziyasi
?

 ?
?

 ?
?

 ?

?

 ?
Vaqt

Yangi maxsulotni qo’llab quvvatlash va qabul
qilish
Chizma 5 .2. Bozorda yangi maxsulotni iste’molchi tomonidan qabul qilish sxemasi
Topshiriq №5.3 . . Elementlardan foydalanib,
iste’ molchilarning xarid
xarakatining modelini to’ldiring (chizma 3):
1. Iste’molchilar xarakteristikasi .
2. Iqtisodiy, ilmiy –texnik, siyosiy, madaniy elementlar.
3. Xaridorning qaror qabul qilish jarayoni.
4. Tovarni, markani, vositachini, xarid vaqtini, sotib olish ob’ektini tanlash .
5. Tovar, narx, taqsimlash metodlari, sotishni rag’batlantirish.
Turli salbiy
D’avat etuvchi
Xaridor xayolining
Xaridorning javoban
t’asir
omillar
―Qora
qutisi"
xarakati
ko’rsatuvchi


omillar
?
?
?
?
Chizma 5. 3. Iste’ molchilarning xarid xarakatining modeli
Topshiriq №5. 4. Keltirilgan fikirlarni, ishlab chiqaruvchi ist’ emolchilarga
tegishli va yakuniy ist’ emolchilarga tegishli bo’lganlarga ajrating.
1. Keyingi ishlab chiqarishda qo’llash uchun yoki qayta sotish uchun olinadi.
2. Shaxsiy foydalanish uchun olinadi.
3. Asbob uskuna va yarim tayyor maxsulot sotib olishadi.
4. Texnik ma’lumotlarga va maxsus jixatlarga asoslanib sotib olishadi.
5. Ro’zgorda foydalanish uchun olinadi.
6. Modaga asoslangan xolda olinadi.
7. Narxni va mol etkazib beruvchilarni tadqiq etishadi.
8. Raqobatbardosh savdoni o’rganadi.
9. Oilaviy foydalanish uchun olinadi.
10. Xarid qarori jamoa bilan qabul qilinadi.
Topshiriq №5 .5 . Xarid qilish qarorini qabul qilish jarayonining bosqichlar
ketma-ketligini keltiring (chizma .5 .4):
1. Sotib olish to’g’risidagi qaror.
2. Ma’lumot izlash.
3. Muammoni xis qilish.
4. Xaridga bo’lgan reaktsiya.
5. Variantlarni baxolash.
?
?
?
?
?




Chizma 5. 4. Xarid qilish qarorini qabul qilish jarayoni
Topshiriq № 5. 6 . Dx: tovarning talabiga ta’sir e’tuvchi omillarni ajrating.
1. Xaridor daromadi.
2. O’rinbosar tovar narxi .
3. Xaridorning imkoniyati darajasi va sotib olish qobiliyati.
4. Narxning o’zgarmas qismining ulushi.
5. Qo’shimcha o’rinbosar tovarning narxi.
6. Bazis narxi .
7. Xaridorning tovarga extiyoji.
8. Xaridorning o’z iqtisodiy xolati istiqbollari to’g’risidagi fikri.
9. Mazkur tovar narxi.
10. Bazis narxda ifodalangan xomashyo va materiallar xarajatlar ulushi.
11. Etkazib berish xajmi.
12. Narxlarning xalqaro tartibga solinishi.
13. Etkazib berish shart sharoitlari.
Topshiriq № 5.7 . Bosqichlar ketma-ketligiga asoslangan xolda blok-sxemni
to’ldiring (chizma .5. 5)
1. Tovarni ishlab chiqarish taxlili;
2. Xalqaro savdo taxlili;
3. Jajon iqtisodiyoti va mamalakatimiz iqtisodiyoti rivojlanish jarayonining fazasinianiqlash;
4. Tovar talabi va uni ist’emol qilinishi taxlili;
5. Tovar sifati , narxi va sotilishi taxlili.
?

?

?

?

?
Chizma 5.5. Bozor konyukturasini o’rganish jarayoni sxemasi
Keys No5
Samarali va normal ish faoliyatini tashkil qilish uchun xodimlar bo’limi rahbari firma
prezidentidan korxonani malakali xodimlar bilan ta’minlash vazifasini oldi.
Yangi xodimlar bo’limi funktsiyalari boshqa an’anaviy faoliyat ko’rsatuvchi xodimlar
bo’limi funktsiyalaridan farq qilishini hisobga olib, prezident belgilangan vazifalarni aniq qilib
qo’ydi:
1. Xodimlar bo’limi boshqaruv tuzilmasini tasdiqlash va yangi funktsiyalarni ishlab chiqish.
2.Xodimlarni tanlash va joylashtirish tamoyillarini, xodimlar malakasini oshirish tizimini,
korxonani zarur kadrlar bilan ta’minlash tizimini ishlab chiqish.
3. Buning uchun quyidagilarni aniqlash:

kadrlarga bo’lgan talab;

kasb tayyorgarligi darajasi;

mehnatga haq to’lash darajasi.
4. Korxona jamoasida ma’naviy-psixologik muhitni shakllantirish uslubiyatini ishlab
chiqish.
5. Korxona xodimlari mehnatiga haq to’lash va ularga ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimini
yaratish.
6. Amal qilayotgan ish bilan ta’minlash tizimiga baho berish hamda korxonani ishchi kuchi
bilan ta’minlashning ichki va tashqi manbalarini aniqlash.
Prezidentdan topshirini olgach, xodimlar bo’limi rahbari bir qator vazifalarni bevosita
funktsional bo’linmalarga topshirdi. Bunda u kiritiluvchi takliflar muhokama uchun xodimlar
bo’limi Kengashiga kiritilish lozimligini aytib o’tdi.
Har bir vazifani tahlil qilish uchug 2 soatdan, masalani echish uchun esa 16 soat ajratiladi.
6-mavzu. Strategik va taktik rejalashtirish, marketing nazorati
Topshiriq №6. 1. Keltirilgan agentlarning
bajaradigan funktsiyalarini
taqsimlang:
a) Ishlab chiqaruvchilar agentlari;
b) Sotish agentlari;
v) Komission savdogarlar.
1. Shartnoma asosida, ishlab chiqaruvchining barcha maxsulotlar marketingiga javobgar
bulib, mol etkazib beruvchilar marketigini umumiy marketing bo’limi sifatida qabul
qiladi, sotish shartlari va narxlar bo’yicha suxbatlar utkazish kafolatiga ega.
2. Bir nechta ishlab chiqaruvchilar bilan ishlaydi, ma’lum xududda raqobatlashmaydigan
to’ldiruvchi tovarlarni sotish xuquqiga ega.
3. Ishlab chiqaruvchilardan tovarlarni konsignatsiya tamoyili asosida oladi, maxalliy
bozorlardan yig’ib olib ularni siljishini ta’minlaydi..
Topshiriq № 6.2 . Keltirilgan izoxlarni bashorat qilish uslublariga moslashtiring:
Uslublar:
1. Trendni odiy taxlili.
2. Ketma-ket moslashtirish uslubi.
3. Bozorni ustirish uslubi.
Izoxlar :
a) firma bozor to’g’risidagi ma’lumot olishdan boshlab, bozor to’g’risidagi aniq ma’lumotlar
to’plamini tashkillashtiradi;
b) firma aloxida kichik segmentlardan ma’lumotlar yig’adi va taxlil qiladi.;
v) firma joriy va yaqin muddatda olingan ko’rsatkichlar asosida sotishni bashorat qiladi.
Topshiriq № 6.3 . Sotishni rag’batlantirish bosqichlar ketma ketligini keltiring:
1. Rejani tartibga solish
2. Maqsadlarni belgilash .
3. Yutuqlarni (omadsizliklarni) baxolash.
4. Umumiy rejani tuzish .
5. Javobgarlikni belgilash .
6. Sotishni rag’batlantirish turini tanlash.
Topshiriq № 6.4 . Elementlar asosida blok-sxemeni tuzing (chizma 6.1):
1. Xizmat qiladigan va ishlatiladigan texnikani qo’llaydigan personal kvalifikatsiya
darajasini belgilash,;
2. Mamlakatda mazkur turdagi mashinalarning xizmat qilish o’rtacha muddatini belgilash.
3. Eng ko’p tez ishdan chiqadigan qismlar va agregatlar ro’yxatini tuzish;
4. Mashinalarni ekspluatatsiyaga kiritish yili bo’yicha ishlatiladigan mashinalar xizmat qilish
muddatini belgilash ;
5. Ta’mirlovchi korxonalarning texnik imkoniyatlari va ta’mirlash sifatini baxolash;
6. Qo’llaniladigan yoqilg’i va moylarning sifati baxosi ;
7. Ishlash sharoitlari(shaxar, yo’llar, qazilmalar ...)






Chizma 6.1. Ekspluatatsiya qilinadigan texnikani extiyot qismlar bilan ta’minlash
korxonasining ishlarini rejalashtirish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni xisobga olish jarayoni
sxemasi.
Topshiriq №6. 5. Narxni belgilash metodikasining bo’limlarini mantiqiy ketma
ketlikda joylashtiring. (chizma 6.2.):
1. Xarajatlar baxosi ;
2. Narxni shakllantirish usulini tanlash;
3. Narxni shakllantirish vazifalarini belgilash;
4. Narxlar va raqobatchilar tovarlari taxlili;
5. Oxirgi narxni belgilash;
6. Talabni aniqlash .





Chizma 6. 2. Narxni belgilash metodikasi bo’limlari
Topshiriq №6.6 . Keltirilgan
ro’ yxatidan
bajaradigan ishlar xususiyatlarini ajrating.
agnet
va
distribyutorlar
Jadval
Agnet va distribyutorlar bajaradigan ishlar xususiyatlari
Agent
Distribyutor
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Agnet va distribyutorlar bajaradigan ishlari:
1. Xech narsa sotib olmaydi, mulkchilik xuquqiga emas.
2. O’z xisobidan sotib olishadi va mulkchilik xuquqiga ega
3. Erkin importyor. Kimdan nimani olish va kimga sotishni o’zi xal qiladi. Narxlarni o’zi
belgilaydi.
4. Firma ro’xsat bergan tovarlarnigina import qiladi.
5. Xaq olishi komission narxlardan %larda bo’ladi.
6. Foydasi narxlarga bohliq .
7. Kerakli servis darajasini o’rnatadi.
8. Servis turi xo’jayini tomonidan belgilanadi.
9. Omborlari va buyurtma tovarlari mavjud.
10. Ko’rgazmali zallari mavjud, omborlari bo’lmaydi.
11. Reklama bilan shug’ullanmaydi .
12. Axborot vositalarida reklama bilan shug’ullanadi.
13. Subagentlarni tanlashda erkinlikga ega .
14. Subagentlarni jalb qilish uchun ro’xsat so’rashi lozim.
15. Narx darajasini o’zi belgilaydi.
16. Narxlarni boshqarmaydi.
17. Tovarni bozorgacha etkazib beradi.
18. Tovarni ist’emolchiga etkazib beradi.
Topshiriq № 6.7 . Quydagilardan foydalanib jadvalni to’ldiring:
1. Yana sotib olishga intilish.
2. Takror qoniqish .
3. Ommaviy reklama siyosati, maxsulotlarni pasaytirilgan narxlarda taklif qilish .
4. Talablarning qondirilishi.
5. Ta’mirlash xizmatlari, maxsulotni almashtirish, qondirilmaganlik sabablarini tushuntirish.
6. Maxsulotni qayta sotib olmaslikga xarakat.
7. Takroran qondirilmaslik.
8. Maxsulot obrazi shakllanishi .
9. Maxsulotning tekin na’munalarini taqdim etish. Pochta orqali kuponlarni etkazib berish.
10. Pullarni qaytarib berish, bozorga sifatliroq uxshash tovarlarni chiqarish.
11. Talablarning qondirilmasligi.
12. Maxsulot ishlab chiqaruvchisini almashtirish xoxshi.
Jadval
Maxsulotlarni sotib olishdagi ist’emolchilarning tajribasi va ishlab chiqvruvchilarning
marketing soxasidagi xarakatlari variantlari
Iste’molchi
Ishlab chiqaruvchi korxona
Iste’molchining bo’lib
o’tgan tajribasi
Mijoz reaktsiyasi
Natija
To’g’ri keladigan xarakatlar
Birmartalik ijobiy
?
?
?
tajriba
Qaytarilgan ijobiy
?
?
?
tajriba
Bir martalik salbiy
?
?
?
tajriba
Qaytarilgan salbiy
?
?
?
tajriba
Keys No6
Ma’lumki, qo’shma korxona dasturiy boshqaruvga asoslangan stanoklar ishlab chiqaradi.
Stanoklarni ommaviy ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgach, bu mahsulotlarni ichki va tashqi
bozorga chiqarish vazifasi ko’ndalang bo’ldi. Biroq qo’shma korxona Rossiya hududida faoliyat
ko’rsatadi, uning xodimlari esa raqobat uchun juda muhim bo’lgan bu masalada unchalik
tajribaga ega emas, chunki mahsulot Rossiya hududida va xorijga reja-buyruq asosida jo’natilar
edi. Yagona qiyinchilik mahsulotni o’z vaqtida iste’molchiga jo’natib yuborish edi,xolos.
Hozirgi paytda mahsulotning raqobat kuchli bo’lgan Evropa bozorlariga chiqarilishi
sababli korxona prezidenti sotuv bo’limiga vaziyatni tahlil qilish hamda tovarni siljitishni
jadallashtirish bo’yicha mas keluvchi tadbirlarni qo’llash vazifasini topshirdi. Aniq va muayyan
vazifalar ham belgilandi, xususan:
1. Yangi stanok modelini ommaviylashtirish bo’yicha mahalliy reklama organlari qanday
ishlashini baholash.
2. Savdo agentlarini attestatsiyadan o’tkazish, ularning ishbilarmonlik xislatlarini baholash
va ularning stanoklarni bozorga chiqarishdan qanchalik manfaatdor ekanliklarini aniqlash.
3. Qo’shma korxona mahsulotlarini sotish bilan shug’ullanuvchi vositachilar doirasini
aniqlash.
4. Bozordagi savdogarlar funktsiyalarini, ularning mehnati qanchalik intesivligini aniqlash.
5.Korxona mahsulotini siljitishning eng samarali usullarini tanlash.
6.Qilingan tahlil natijalari bo’yicha oldindan marketing va sotuv bo’limlari xodimlari bilan
muhokama qilgandan so’ng korxona prezidentiga doklad qilish va stanoklarni bozorga siljitish
bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Dokladni tayyorlash va tavsiyalar ishlab chiqish uchun 16 soat ajratiladi.
7- mavzu. Bozor kon’yunkturasini tadqiq etish va bashorat etish
Topshiriq № 7.1. X bo’yicha kompaniyaning aloxida maxsulotlarining bozor ulushi
belgilangan, Y- bo’yicha maxsulotlarning sotish xajmi tezligi belgilangan. Maxsulotlar turlari
quydagicha ifodalangan:
Yulduzlar
Sog’in sigirlar
Qiyin tarbiyali bolalar
Omadsizlar
Maxsulotlarni baxolash matritsasini to’ldiring (chizma 1 )
Y
1.0
0.5
?
?
0
?
0.5 ?
1.0 X
Chizma 7.1. Maxsulotlarni baxolash matritsasi.
Topshiriq № 7. 2. Koordinatda tovarning yashash davri ifodalangan (V) – sotish xajmi,
(T)- vaqt Tovarning yashash davri 5 bosqichda ifodalanadi
1. Bozorga kirib borish
2. Sotish xajmining o’sishi
3. Etuklik
4. To’yinish
5. Inqiroz
2chi chizmada ko’rsatilgan 3ta egri chiziqlardan (I, II, III), qaysinisi tovarning yashash davrini
ifodalshini toping, sababini izoxlang.
Chizma 7. 2. Tovar xazmining vaqtga bog’liqligi
Topshiriq №7 .3. 1chi jadvalda tovar narxi va marketng xarajatlariga oid strategiyalar
variantlari keltirilgan. Vertikal grafalarda marketing xarajatlari, gorizantalda esa tovar narxi
ifodalangan. Xar bir Vertikal va gorizontal kesimlar ma’lum strategiyani ifodalaydi bular
quydagilardan iborat:
Bozorga kirib borish strategiyasi
Intensiv marketng
Passiv marketing
Deferentsiatsiyalashgan marketing. Bulardan foydalanib jadvalni to’ldiring
Jadval 1.
Marketing strategiyalari variantlari
Tovar narxi
Marketing
xarajatlari
Yuqori
Past
Yuqori
Past
………………
………………
………………
………………
Topshiriq № 7.4 . marketing strategiyalari bosqichlariga to’ g’ ri keladigan
misollarni moslashtiring :
Strategiya bosqichlari :
1. Tovardan foydalanish muxitlarining yangilarini kashf etish
2. Tovarlarning yangi parametrlari va modifikatsiyalarini ishlab chiqish
3. Bozor segmentatsiyasini ko’paytirish.
4. Mavjud bo’lgan tovarlar uchun ist’emolchilarning yangi guruxlarini aniqlash.
5. Modifikatsiya qilingan tovarlar uchun ist’emolchilarning yangi guruxlarini aniqlash
6. Mavjud foydalanuvchilar tomonidan tovarlardan foydalanishni ko’paytirish
7. Marketing strategiyasini o’zgartirish.
Misollar:
a) tashkilotlar uchun neylon qoplamalar;
b) noski va kolgotkalarning supermarketda sotilishi;
g) osh sodasinidan muzlatgichlar dezodaraniti sifatida foydalanish;
d) individual oila uchun munjallangan tarzda, oziq ovqat maxsulotlarini qadoqlash;
e) bolalar shampunining kattalar tomonidan foydalanilishi;
j) uy kabinetlari uchun. arzon narxdagi nusxa ko’chirish mashinkalari;
z) maxsus tantanali tadbirlarda djinsi kiyish ;
i) televidinie orqali jurnalga obuna bo’lishni reklama qilish;
k) 35 millimeterli apparatlar uchun teleskopik linzalar;
l) uyda foydalanish uchun moslashtirilgan sanoat instrumenti;
m) ichimliklar uchun turli qadoqlar
Topshiriq №7 .5. Statistik ma’ lumotlarga qaraganda bozorga kiritilgan 10
tovardan 8tasi chiqarib tashlanadi. Ma’lumki tovarlarning chiqarilishida
100%dan 45 %1 chi sabab asosida chiqariladi, 25% - 2chi sabab asosida, 20%3chi sabab, 17%-4 chi sabab, 14% - 5 chi sabab, 12%-6 chi sabab asoisda.
Keltirilgan sabablar nechi foyizga mos kelishini aniqlang.
a) talabni xato belgilash;
b) past darajada reklama va talab;
v) yuqori narx;
g) raqiblarning javoban xarakatlari;
d) noto’g’ri tanlangan vaqt;
e) o’zgaruvchan ishlab chiqarish muammolarning mavjudligi.
Topshiriq № 7.6 . Ma’lumotlardan foydalanib jadvalni to’ldiring
1. O’rta darajadagi raxbar aloxida tovar yoki tovar guruxiga etiborini qaratadi.
2. Komitet doimiy ravishda yig’ilmaydi.
3. Erkin mutaxassislar guruxi, yangi maxsulotni ishlab chiqish barcha fazalarini,
yo’naltiradi.
4. Maxsulotni rejalashtirish komiteti.
5. Kompaniya o’xshash tovarlarni ishlab chiqaradi yoki bitta etuk assortiment guruxiga
ega bo’ladi.
6. Tizm doimiy faoliyat yurutuvchi bo’ladi.
7. Marketing boshqaruvchisining tizimi.
8. Aloxida raxbarlar yangi va undan oldingi tovarlarni boshqaradi.
9. Kompaniya yangi, xozirgi ishlab chiqarilayotgan tovarlardan farqli, tovarlarni ishlab
chiqarilishida manfaatdor va buning uchun avtonom tizimning tashkilllashtirilishini talab
qilinishini taqozo etadi..
10. Tovar boshqaruvchisi tizimi.
11. Komitet tovar boshqaruvchisi tizimini to’ldirishi lozim.
12. Yangi tovar kiritilgandan so’ng gurux tarqatilib javobgarlik tovar boshqaruvchisiga
yuklanadi..
13. Kompaniya boshqaruv tajribasini talab qiluvchi tovarlarni ko’p miqdorda ishlab
chiqaradi.
14. Yangi maxsulot boshqaruvchisi tizimi.
15. Yangi maxsulot boshqaruvchisi tizimi doimiy faoliyat yurutuvchi bo’ladi.
16. Turli funktsional bo’limlar raxbarlarining ishtrok etishi.
17. Xaf- xatar guruxi.
18. Marktingning barcha funktsional jarayonlari bitta raxbarga bo’ysinadi..
19. Kompaniya turli tovarlar ishlab chiqaradi, yangi maxsulot bo’yicha qarorlar uchun vaqt
xarajatlari va raxbariyat tajribasi talab qilinadi.
Jadval 2.
Tashkil etish shakli
?
Maxsulotni boshqarishni tashkil etish shakllari
Personal miqdori
Xarakteristikalari
?
?
Stabillik darajasi
?
Topshiriq №.7. 7. Berilgan variantlardan foydalanib talabni prognozlashtirishda;
xarajatlarni prognozlashtirishda va raqobatda nimalar qo’llanilishini yoriting va jadvalni
to’ldiring.
Tanlash uchun variantlar:
1. Sotish va narxlarni nisbati
2. Umumiy va nisbiy xarajatlar.
3. Raqiblarning kuchli va kuchsiz tomonlari.
4. Raqiblarning taxminiy strategiyalari.
5. Kayta xarid qilish ko’rsatkichlari,
6. Sotishni ko’paytirish templari.
7. Ommaviy ishlab chiqarishni tejash .
8. Xarajatlarni qoplanish darajasi.
9. To’g’ri keladigan quvvatliklar va resurslardan foydalanish.
10. Mavsumiylik.
11. Dastlabgi va joriy xarajatlar nisbati.
Topshiriq № 7.8 . Keltirilgan bosqichlardan foydalanib samarali sotish jarayonini
ifodalovchi sxemani to’ldiring (chizma. 7.3):
1. mijozga yondashish;
2. bitim bo’yicha va natijalarni solishtirish ishlarini oxiriga etkazish;
3. Tashrif uchun oldindan tayrgarlik;
4. E’tirozlarni engish;
5. Potentsial xaridorlarni topish va baxolash;
6. Tovarni namoyish etish va taqdimot qilish;
7. Bitimni yakunlash.






Chizma 7.3. Samarali sotish jarayonini ifodalovchi sxema
Keys No7
Qo’shma korxona uchun «Logistika» bo’limining tuzilishi yangilik bo’ldi, chunki
bungacha bizning korxonalarda bunday bo’limlar mavjud bo’lmagan. Chet el firmasining talabi
bilan bu bo’limni tuzishga qaror qilindi.
Prezident topshirig’i bilan maslahat guruhi tuzilib, uning zimmasiga quyidagi vazifalar
yuklatildi:
1. Bo’limni boshqarish tuzilmasini hamda bo’lim va bo’linmalar uchun funktsional
qoidalarni ishlab chiqish.
2. Xarid nomenklaturasini aniqlash: xarid marketingi, ta’minotchilarni tanlash, ta’minot
shartlari va narxlarni qat’iy belgilash, buyurtmalarni taqsimlash va ta’minot muddatlari,
mahsulot o’rami, kapital qo’yilmalar.
3. Belgilangan maqsadga mos ravishda ishlab chiqarishning borishini boshqarish modeini
ishlab chiqish.
4. EHMdan keng foydalanishga asoslangan holda ombor xo’jaligi tizimini ishlab chiqish.
5. Tahlil natijalari asosida doklad va tavsiyalar tayyorlash, «Logistika» bo’limi xodimlari
bilan birgalikda maslahat guruhi yig’ilishida muhokama qilish.
Doklad va tavsiyalarni tayyorlash va muhokama qilish uchun 12 soat ajratiladi.
8- mavzu. Bozor segmentatsiyasi va xaridorlar turlari
Topshiriq №8 .1. Yangi tovarni ishlab chiqish bosqichlarini ketma-ketligini keltiring
(chizma. 8.1).
1. G’oyani ishlab chiqish va uni tekshirish.
2. Bozor sharoitlarida sinash.
3. Ishlab chiqarish va sotish imkoniyatlarini taxlil qilish.
4. Tovarni ishlab chiqish.
5. G’oyani shakllantirish.
6. Marketing strategiyasini ishlab chiqish.
7. Tijorat ishlab chiqarishni kengaytirish.
8. G’oyani tanlash.
?
 ?
 ?
 ?
 ?
 ?
 ?
Chizma 8.1. Yangi tovarni ishlab chiqish bosqichlari
Topshiriq № 8.2 . (8. 2.Chizmada)
joylashtiring .
1. Tovarni bozorga kiritishga tayyorlash.
2. Inqiroz.
3. Etuklik .
4. O’sish .
5. To’yinish .
sotish
xajmi
tovarning
yashash
 ?
bosqichlarini
vaqt
Chizma 8. 2. Grafik zavisimosti ob’ema prodaj ot vremeni
Topshiriq №8. 3. (8.3. chizmada) tovarning uchta darajasi keltirilgan. Keltirilgan
xarakteristikalar asosida xar bir darajaning nomini keltiring.: G’oya bo’yicha tovar, qo’shimcha
qurollantirilgan tovar, real ijrodagi tovar .
Montaj
Qadoqlash
Marka nomi
Etkazib berish va
kreditlash
Xususiyatlar
Sotilgandan
keyingi xizmat
ko’rsatish
Asosiy naf va
xizmat
Tashqi ko’rinishi
Sifat
Kafolat
Chizma 8.3. Tovar darajalari xarakteristikalari
1.
2.
3.
4.
5.
Topshiriq 8.4 . Elimentlardan foydalanib blok-sxemani to’ldiring:
Yangi narx strategiyasini joriy etish;
Talabni aniqlash;
Narxni belgilashda maqsadlarni shakllantirish;
Belgilangan narxlarni moslashtirish;
Raqobatchilarning narxlari va tovarlari taxlili, xarajatlar baxosi.
?

?

?

?

Chizma .8. 4. Dastlabki maqsadni ishlab chiqish jarayoni
Topshiriq
№ 8.5 . Tovar
xarakati
kanallarining
tushuntiring, taxlil qiling va to’ldiring (chizma. 8.5).
?
funktsiyalarini
Taqsimlash va sotish

Marketing
tadqiqotlari

 Narxni belgilash
Tovar xarakati kanallarining
funktsiyalari
Xaridlar



Maxsulotni
rejalashtirish

Ist’emolchilarga
xizmat ko’rsatish
Siljitish
Chizma 8.5. Tovar xarakati kanallarining funktsiyalari
Topshiriq № 8. 6. Predmet- tovardan xizmat -tovar nima bilan farq qiladi.?
Keys No8
Dasturiy boshqaruvga asoslangan yangi stanoklarni ishlab chiqarish haqida qaror qabul
qilingach, qo’shma korxona oldida uni ishlab chiqarish bilan bog’liq bir qator muammolar,
xususan, ishlab chiqarish hajmini rejalashtirish, tayyorlash, o’rnatish, servis xizmati ko’rsatish,
ta’mirlash va profilaktika ishlari kabi muammolar paydo bo’ldi.
Bu muammolarni hal qilish uchun «Ishlab chiqarish» bo’limi oldiga quyidagi vazifalar
qo’yildi:
1. Bo’limni boshqarish tuzilmasini ishlab chiqish, uning funktsiyalarini belgilash va boshqa
bo’limlar bilan o’zaro aloqa sxemalarini aniqlash.
2. Yangi mahsulot tayyorlash va ishlab chiqarish, asbob-uskunalarni xarid qilish va ishga
tayyorlash, hisoblash texnikalaridan foydalanish, bo’lim byudjeti sohalarida strategik va amaliy
vazifalarni aniqlash.
3. Stanoklar ishlab chiqarish rejasi va ishlab chiqarish jarayonini ishlab chiqish.
4.Materiallar sarfi, mehnatga haq to’lash, umumiy xarajatlar kalkulyatsiyasini tuzish va
stanokning umumiy qiymatini hisoblab chiqish.
5. Stanok qiymati va jami ishlab chiqarish hajmining berilgan va amaldagi qiymatlarini
solishtirish.
Bunda quyidagi aniqlansin:
 stanok chiqarish hajmi belgilangan holda ishlab chiqarishning tejamkorligi;
 stanoklar parkining optimal ishlash vaqti;
 ishlab chiqarish vositalariga kapital qo’yilmalar;
 mahsulotning umumiy qiymatida ish haqi ulushini minimallashtirish.
6. Tahlil natijalari va ishlab chiqilgan takliflarni ishlab chiqarish bo’limi xodimlari o’rtasida
ishbilarmonlik o’yini sifatida ko’rib chiqish hamda korxona prezidenti uchun doklad tayyorlash.
Tahlil, ishbilarmonlik o’yini va doklad tayyorlash uchun 40 soat vaqt ajratiladi.
9 mavzu tovar va tovar siyosati
Keys No9
Qo’shma korxona tuzish jarayonida mahsulotni ichki va tashqi bozorda sotish bo’yicha
asosiy yo’nalishlar belgilangan, xolos. Shundan so’ng korxona prezidenti marketing bo’yicha
muoviniga marketing bo’limini boshqarish tuzilmasini ishlab chiqish va uning kadrlar
salohiyatini shakllantirish, so’ngra mazkur korxona mahsulotlarini sotish sxemasini batafsil
ishlab chiqish vazifasini topshirdi. Topshiriqni olgach, marketing bo’limi rahbari qo’shni
korxonalar mutaxassislarini jalb qilishga qaror qiladi va ular oldiga yanada detallashgan
vazifalarni ko’ndalang qo’ydi, xususan, ularning mohiyati quyidagiga borib taqaladi:
1. Marketing bo’limini boshqarish tuzilmasini ishlab chiqish, bunda chiqariladigan
mahsulot sifati va assortimentini hisobga olish.
2. Bo’limning tijorat xodimlarini tanlash va quyidagilarni aniqlash:
 bozorning mahsulotni sotish uchun ehtiyojlari;
 qo’shma korxonaning ushbu ehtiyojlarni qondiroish imokniyatlari;
 mahsulotni faol sotish.
3.Mahsulot sotishni tashkil qilish:
 marketing bo’limi har bir xodimining real imkoniyatlarini aniqlash;
 bozorni mintaqalarga taqsimlash (ichki va tashqi);
 bo’limning har bir xodimi uchun muayyan vazifalar belgilash;
 umumiy rahbarlikni yo’lga qo’yish va sotuvni tashkil qilishning zaif tomonlarini
aniqlashga harakat qilish.
4. Xodimlarni tijorat faoliyatiga o’rgatish tizimini ishlab chiqish. Mazkur muammoni hal
qilish bo’yicha muayyan xatti-harakatlarni ifodalash.
5. Sotuv bo’yicha marketing xodimining sifat va miqdor tavsifnomalarini aniqlash. U
qanday bo’lishi lozim:
 amaldagi ma’lumotlar;
 shaxsiy xislatlar;
 qobiliyatlar;
 tajriba va b.
6. Mijozlarni izlab topish va savdo bitimlari tuzish tamoyillarini ishlab chiqish:
 potentsial iste’molchilarni izlab topish usullari;
 iste’molchi bilan savdo bitimi imzolash istiqbollarini baholash;
 potentsial iste’molchini yakuniy tanlash usullari.
7.Mahsulot sotuvini bashorat qilish:
 bashorat davri muddatini aniqlash (qisqa, o’rta va uzoq muddatli bashoratlar);
 muayyan dalillar bilan bashoratning aniqligini isbotlash;
 bashorat usullarini asoslab berish.
8. Reklamaga ajratiluvchi xarajatlar miqdorini aniqlash usullarini tuzish:
 ishlab chiqariladigan mahsulot birligiga;
 tovar aylanmasi foizi va hokazo.
9. Ishlab chiqariluvchi mahsulotni ilgari surishning samarali texnikasini joriy etish:
 Qanday qilib reklamani mazkur hududda tovarni ilgari surishga moslashtirish?
 Qanday qilib tovarni ilgari surishda savdo agentlari rolini oshirish?
 Qanday qilib qo’shma korxona mahsulotlarini ilgari surishga vositachilarni jalb qilish?
 Bunda chakana savdogarlarning roli qanday?
 Qanday qilib marketing bo’limi xodimlarini moddiy rag’batlantirishning samarali
tizimini qo’llash?
Olingan vazifaga asosan marketing bo’limi rahbari maslahatchilar guruhi bilan birgalikda
olingan ma’lumotlarni umulashtiradi va ularni ishbilarmonlik o’yini shaklida muhokamaga
kiritadi.
Mavzu -10. Narx va narx siyosati
Topshiriq №10. 1. Narxlarni tartibga solishning davlat tomonidan to’g’ri tartibga
solinadigan va davlat tomonidan egri tartibga solinadiganlarga ajrating:
1. Subsidiyalash .
2. Narxlarni muzlatish .
3. Kreditlashtirish
4. Soliq siyosati.
5. Yirik korxonalar va monopoliyalar narxlarini nazorat qilish.
6. Amortizatsion siyosati .
7. Monopoliyalar bilan, ularning narx faoliyatini chegaralash to’g’risida, boshqa ishlab
chiqaruvchilar foydasiga kelishish .
8. Ba’zi tovarlarning ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir ko’rsatish(imtiyozli tariflarni,
xomashyo, yoqilg’i, materiallar narxlarini belgilash).
9. Chegaralar o’rnatish.
10. Brcha davlvt mulki turlarining ishlashi uchun zarur bo’lgan tovarlarni, xususiy
firmalardan davlvt tomonidan sotib olinishi .
11. Konkret tovrlarning talab va taklifiga ta’sir ko’rsatish.
Topshiriq №10.2 . Raqobatbardosh muxitda narxlarni tashkil etish bloksxemasini to’ ldiring va o’zaro bog’liqlikni o’ rnating (chizma.10.1):
1.
Raqobatbardosh muxit turlari.
2.
Firma tomondan nazorat qilinadigan muxit.
3.
Narxlar jangi.
4.
Bozor tomonidan nazorat qilinadigan muxit .
5.
Davlat tomonidan nazorat qilinadigan muxit.
?
1
?
?
4
Chizma . 10.1. Raqobatbardosh muxitda narxlarni tashkil etish blok-sxemasi
Topshiriq №10 .3 .Yangi tovarni ishlab chiqish ketma- ketligini keltiring
va sxemani to’ ldiring (chizma. 10.2):
1. Tovarning bozor sinovi.
2. Maxsulotni to’ldirish.
3. Eng istiqbol g’oyalarni ajratib olish.
4. Eksperemental ishlab chiqarish va belgilangan partiyani ishlab chiqarilishini
tashkillashtirish
5. Yangi tovarlarni ishlab chiqish uchun maxsadli guruxlarni shakllantirish.
6. Ko’rsatkichlar ro’yxati asosida g’oyalarni baxolash va taqqoslash.
7. G’oyani oldinga surish.
8. Seriyali ishlab chiqarish .
?
 ?  ?  ?  ?  ?  ?  ?
Chizma 10.2. Yangi tovarni ishlab chiqish sxemasi
Topshiriq № 10 .4. Keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib jadvalni to’ldiring
Jadval 10. 1
Narxlar turi klassifikatsiyasi
Yangi tovarlarga narxlar turi
Bozorda mavjud bo’lgan tovar va
?
xizmatlarga narxlar turi
?
1. Suzib yuruvchi pasayotgan narx.
2. "Qaymog’ini olish".
3. Uzoq muddatli narx.
4. Bozorning iste’molchi sigmenti narxi .
5. Maxsulotning bozorga kiritish narxi.
6. Egiluvchan narx .
7. "Psixologik" narx.
8. Yutuqlarga ega bo’lgan narx .
9. Ishlab chiqarilishdan olib tashlangan maxsulot narhi
10. Bozorda yoki soxada ―Lider‖ narx .
11. Boshqa firmalardan past belgilangan narx.
12. Kelishilgan baxolar.
13. Ishlab chiqarish xarajatlarini qoplaydigan narx.
14. Obro’yga ega bo’lgan narx.
Topshiriq № 10. 5. Keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib jadvalni to’ldiring:
Bozordan tez chiqib ketish .
Bozor operatsiyalarini ketma ket qisqartirish.
Foyda olish .
Bozor operatsiyalarini ketma ket qisqartirish yoki ularni sekin davom etish.
Bozor operatsiyalarini sekin davom etish yoki ularni kuchaytirish.
Bozor operatsiyalarini kuchaytirish yoki ularni tezkor ko’paytirish.
Pozitsiyalarni kuchaytirish yoki bozordan chiqib ketish .
Bozor faoliyatini kuchaytirish .
Bozor operatsiyalarini tezkor ko’paytirish.
Jadval 10. 2.
Bozor strategiyasini tanlash
Maxsulotni rivojlanish istiqbollari
Maxsulot raqobatbardoshligi
Yomon
O’rtacha
Yaxshi
Sust
O’rtacha
Yuqori
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Topshiriq №10 .6. Yangi maxsulotni rejalashtirish jarayonining ketma ketligini
keltiring.
1. Maxsulotni ishlab chiqish .
2. Tijorat sotish .
3. G’oyalarni generallashtirish .
4. Iqtisodiy taxlil .
5. Maxsulotni baxolash .
6. Sinov marketingi .
7. Kontseptsiyani tekshirish .
Topshiriq №10 .7. Keltirilgan narxlar turlarini jixatlariga moslashtirib jadvalni
to’ldiring.
Narxlar turlari :
a) Ulgurji;
b) Jaxon;
v) Monopol ;
g) Taklif etilgan ;
d) OldiG’sotdi ;
e) Bazis ;
j) Chakana;
z) Ishlab chiqarish narxi ;
i) Nominal ;
k) Bozor;
l) Qatdiy;
m) Suzuvchi;
n) Talab narxi .
Jadval 10.3.
Narxning jixatlariga bog’liqligi
Narx jixatlari
1.Tovar sifatini va navini aniqlash uchun qo’llaniladigan
2. Shartnomada belgilangan, etkazib berish shartlari bilan aniqlanadigan
3. Eksportyor (importyor) davlatlarning narx darajasi bilan aniqlanadigan
4. Monopoliyalar tomonidan ishlab chiqaruvchilar narxlaridan yuqori(past)
o’rnatiladigan
5. Birja katirovkalarida va preyskurantlarda chop etiladigan
6. Tovarlarni katta partiyalarda etkazib berish narxi
7. Sotuvchining taklifida aniq belgilangan
8. Avnslashtirilgan kapitalning urtacha foydasi va ishlab chiqarish xarajatlariga
teng
9. Kichik partiyalarda aloxida xaridorlar tomonidan sotiladigan
10. Mavjud bozorda oldiG’sotdi munosabatlar o’rnatilganda
11. M’alum muddatga bog’liq xolda shartnoma asosida o’rnatiladigan
12. Xaridorlar bozorida shakllanadigan
13. Oldi -sotdi bitimida belgilanib o’zgartirilmaydigan
Narx turi
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
Topshiriq №10.8 . Bitta olma ikkinchisidan ¼ barobar yirikroq va 1,5 marta
qimmatroq bo’lsa qaysi birini sotib olish foydaliroq deb o’ylaysiz (Olmalar sifati bir xil )
Keys No10
Chet ellik firmaning Rossiya Federatsiyasidagi vakillari bilan ishbilarmonlik
uchrashuvlaridan birida Rossiya hududida dasturiy boshqaruvga asoslangan stanoklar ishlab
chiqarishga mo’ljallangan qo’shma korxona tuzish haqida shartnoma imzolandi. Qo’shma
korxona vakillarining fikriga ko’ra mazkur modeldagi stanoklar chiqarish jahon bozorida
raqobatni kuchaytiradi hamda katta miqdorda foyda olishga imkon beradi. Korxonada kelgusi
ishlarni bajarish uchun tashkiliy qo’mita tuzildi hamda ikkita nazorat ko’rsatkichi belgilandi:
xodimlarning loyihadagi soni - 1500 kishi; ishlab chiqarish hajmi – yiliga 2750 mln. rub.
Tashkiliy qo’mitaning vazifalalari:
1. Qo’shma korxona prezidentini tayinlash yoki saylash. Nomzodni muqobillik asosida
tanlash.
2. Qo’shma korxona tashkiliy tuzilmasi va boshqaruv modelini ishlab chiqish.
3. Bo’ysunish piramidasi modelini ishlab chiqish.
4. Stanoklar modeli nomenklaturasi va kooperatsiya bo’yicha ta’minotchilarni aniqlash.
Ushbu vazifalar hal qilingandan so’ng bajarilgan ishlar natijalari tashkiliy qo’mitada
muhokama qilinishi va yakuniy qaror qabul qilinishi zarur. Taklif qilinuvchi variantlarni
muhokama qilishga 12 soat ajratiladi.
11 Mavzu. Soitsh siyosati
Topshiriq №11 . 1. Tovar siljitishga byudjetni o’rnatish usullarinig kamchiliklarini
ajratib jadvalni to’ldiring. Xar bir usulga keltirilgan kamchiliklarni moslashtiring.
Tablitsa 11.1.
Siljitish usullarining asosiy kamchiliklari
Xarakatlantirishga byudjetni o’rnatish usullari
Kamchiliklar
1. O’zizga ravo ko’radigan barcha narsalar
2. O’sish .
3. Raqobatchilar bilan tenglik
4. Sotishdan ulush.
5. Maqsad va vazifalarni moslashtirish
Kamchiliklar :
1. Etib oluvchi usuli – boshqa firmalarning tovarni siljitish xarajatlarini aniqlashda
qiynchiliklarga uchrash
2. Kichik korxonalar uchun maqsad va aniq vazifalarni belgilashda qiyinchiliklar.
3. Tovarni siljitishga kam e’tibor ajratish, maqsadlar bilan xarajatlarning mos kelmasligi ,
tovarni siljitishga byudjet mablag’larining mavjud bo’lmasligi xatari.
4. Byudjet miqdori maqsadlar bilan birdan bog’liq bo’lib qolishi, intuitsiyaning roli
axamiyatli bo’lishi, yutuqlarni va omadsizlikni belgilashda qiyinchiliklari.
5. Maqsad bilan bog’liqlik bo’lmasligi, tovar siljishi sotishdan keyin kelishi . Yaxshi siljitish
davrida katta miqdorda ro’xsatnomalar (qo’shimcha mablag’lar kiritishga), yomon siljitish
davrida- kam miqdorda olinishi.
Topshiriq № 11. 2. Korxonaning tovar assortimenti matritsasini to’ldiring raqamlar
o’rniga elementlarni jolashtiring (chizma 11.1): a) omadsizlar; b) "qiyin tarbiyali bolalar; v)
―sog’in sigirlar‖; g) ―yulduzlar‖.
Bozorni
templari
kengaytirish
Yuqori
1
2
Past
3
4
Sust
Kuchli
Bozor pozitsiyasi
Chizma . 11.1. Korxonaning tovar assortimenti matritsasi
Topshiriq № 11 . 3.. Firmaning markting byudjeti 110 mln so’m.; 50 mln so’mi sotish
xarajatlariga ajratilgan.; 40 mln so’m. — maxsulotni sinashga; 9 mln so’m – ist’emolchilardan
so’roq o’tkazishga. Qolgan 11 mln so’mni reklamaga, sotish xodimlarga va sotishni
rag’batlantirishga ajratilgan. Keltirilgan, tovarni siljitish uchun umumiy byudjetni urnatish
usullaridan, firma xarakatida qaysi usul qo’llanilganini aniqlang.
1. O’zizga ravo ko’radigan barcha narsalar
2. O’sish .
3. Raqobatchilar bilan tenglik
4. Sotishdan ulush.
5. Maqsad va vazifalarni moslashtirish
Topshiriq №11 . 4. Siljitishga joriy yilda byudjet xarajatlari 30 mln so’m bo’lsa, kelasi
yilda byudjetga 10% qo’shilishi kutilib, yangi bdjet 33 mln so’mni tashkil etishi kutilmoqda .
Byudjetni rejalashtirishda qaysi usuldan foydalanildi.
1. O’zizga ravo ko’radigan barcha narsalar
2. O’sish .
3. Raqobatchilar bilan tenglik
4. Sotishdan ulush.
5. Maqsad va vazifalarni moslashtirish
Topshiriq № 11. 5. Joriy yilda firmaning tovarlarni siljitishda byudjet xarajatlari 50
mln.so’mni tashkil etadi. Asosiy raqobatchi ushbu maqsadlarga o’z xarajatlarini 2 % ko’tarishi
kutilmoqda. Shu taktikaga asoslangan xolda firma kelasi yilga byudjeti 51 mln.so’m bo’lishini
belgilamoqda. Byudjetni rejalashtirishda qo’llanilgan usulni ajrating.
1. O’zizga ravo ko’radigan barcha narsalar
2. O’sish .
3. Raqobatchilar bilan tenglik
4. Sotishdan ulush.
5. Maqsad va vazifalarni moslashtirish
Topshiriq № 11. 6. Tovarni siljitish xarajatlari sotishdan 20%ni tashkil etadi. Sotish
xajmi kelasi yilga 1 mln.so’mni tashkil etishi bashorat qilinmoqda. Siljitish xarajatlari byudjeti
200 ming so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Byudjetni rejalashtirishda qo’llanilgan usulni
ajrating
1. O’zizga ravo ko’radigan barcha narsalar
2. O’sish .
3. Raqobatchilar bilan tenglik
4. Sotishdan ulush.
5. Maqsad va vazifalarni moslashtirish.
Topshiriq №11.7. Kelasi yilga firma A markali tovarning sotilishini 5%ga
ko’tarilishini; V markani bozorga kiritib maqsadli bozorning 15%ni qiziqtirishni, axolining
kompaniyaga ijobiy munosabat bildirish darajasini 60%dan 75%ga ko’tarishni
rejalashtirmoqda. Ushbu maqsadlarga erishish uchun 73 mln.so’mlik bdjet zarurligi belgilangan.
Byudjetni rejalashtirishda qo’llanilgan usulni ajrating.
1. O’zizga ravo ko’radigan barcha narsalar
2. O’sish .
3. Raqobatchilar bilan tenglik
4. Sotishdan ulush.
5. Maqsad va vazifalarni moslashtirish
Topshiriq №11 . 8. Bir vaqtda buyurtma qilinadigan tovarlarining optimal
xisob- kitob qilish formulasini keltiring. Quydagi ko’ rsatkichlar berilgan. Q q ?
Q - Bir vaqtda buyurtma qilinadigan tovarlarning optimal miqdori
D – Yillik tovar talabi .
S – 1ta buyurtmani bajarish bilan bog’liq xarajatlar.
IS – 1ta tovarga yillik joriy xarajatlari .
Keys No11
Har bir qo’shma korxona menejeri sifat nazorati masalalarini yaxshi tushunishi, sifat
nazoratini amalga oshirish amaliyoti va strategik maqsadlarini bilishi lozim. Shundan kelib
chiqqan holda qo’shma korxona ekspertlari va menejerlari oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi:
1. Jahon hamjamiyatida korxonalarning to’plagan tajribalarini hisobga olgan holda
mahsulot sifatini boshqarish bo’limi tuzilmasini ishlab chiqish.
2. Sifat bo’limining quyidagi sohalarda joriy va istiqboldagi vazifalarini aniqlash:
 ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish;
 mahsulotni takomillashtirish.
3.Korxonaning umumiy tuzilmasida sifat bo’limining o’rni hamda uning boshqa boshqaruv
bo’limlari (ishlab chiqarish nazorati, sotuv, xarid, konstruktorlik-texnologiya bo’limlari) bilan
hamkorligini aniqlash.
4.Mahsulot sifati nazorati tizimini (modelini) ishlab chiqish: mahsulot sifatini nazorat
qilishning zarurligi va maqsadga muvofiqligini asoslab berish; mahsulot sifati nazorati bo’yicha
mutaxassislarni tayyorlash; mahsulot sifati nazorati bo’yicha xarajatlar smetasini ishlab chiqish.
5.Mahsulot va ish sifati nazoratining shakl va vazifalarini aniqlash:
 kadrlar salohiyatidan foydalanish;
 sifat inspektsiyasi turlari;
 sifat inspektsiyasi bo’yicha har bir xodimning funktsiyasi;
 tekshiriluvchi mahsulotlar nomenklaturasi va nazorat qilinishi lozim bo’lgan
mahsulotlar hajmi;
 mahsulotlar, xarid qilinuvchi yarim tayyor mahsulotlar va detallar sifatini tekshirish
natijalarini hisobga olish shakllari.
6.Statistika hisoboti usullarini aniqlash: texnologiyadan og’ish xarakteri;
 nazorat kartalari;
 sifatni tanlab olib nazorat qilish usullari va jadvallari;
 sifat nazorati ko’rsatkichlari.
Vaziyatli topshiriqbo’linma menejerlari va mutaxassislar yig’ilishida muhokama qilish
bilan yakunlanishi mumkin.
Tizimni tayyorlash va muhokama qilish uchun ajartiluvchi vaqt – 32 soat.
Izoh:
G’arb mamlakatlari firmalarida mahsulot sifatini firma tarkibiga kirmaydigan tashkilotlar
belgilaydi. Biroq sifat bo’limi chiqariluvchi mahsulot sifati uchun to’liq javobgar hisoblanadi.