O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
DAVLAT BUDJETI. SOLIQLAR
mavzusidagi
KURS ISHI
«Himoyadan o’tdi»
Baholandi
«
»
_ 2024 y.
Qabul qildi:
Bajardi:
II-kurs, 42-22 guruh talabasi
Berdialiyev Sarvar
Ilmiy raxbar:
i.f.n., dot. G.R. Mahmudova
GULISTON-2024
MUNDARIJA
KIRISH..................................................................................................................... 3
I BOB DAVLAT BUDJETI MOHIYATI FUNKSIYALARI VA
AHAMIYATI ........................................................................................................... 5
1.1 Davlat budjeti mohiyati va ahamiyati ..................................................... 5
1.2 Davlat budjeti daromadlari va xarajatlari tarkibi, Budjet taqchilligi
va ortiqchaligi .................................................................................................. 9
II BOB DAVLATNING BUDJET VA SOLIQ SIYOSATI ISTIQBOLLARI
.............................................................................................................................
21
2.1 Davlat budjeti xarajatlarini boshqarishning xorij tajribalari ............ 21
2.2 O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti tarkibi tahlili ...................... 27
XULOSA ................................................................................................................ 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 37
2
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi sharoitda davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab
chiqarish) munosabatlarining bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga
mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan
kattagina qismini to’plash va uni jamiyat taraqqiyotining turli sohalarini
(iqtisodiyot, maorif, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta’minot,
boshqaruv, mudofaa va boshqalar) rivojlanishiga yo’naltirish imkonini beradigan
muhim taqsimlash vositasidir.
Iqtisodiyot turg‘unlik yoki pasayish davrida bo‘lgan vaziyatlarda davlat
tomonidan rag‘batlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi. Ya’ni,
davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini
oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o‘zida olib
borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo‘lishi va
soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o‘sishiga va natijada, iqtisodiy
salohiyatning ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank
tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan samarali foydalanish va davlat
xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish orqaligina erishish mumkin.
Iqtisodiyotda to‘liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflatsiya kelib
chiqishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat fiskal-restriksiya
olib boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarini (G) kamaytirish yoki
soliqlarni (T) oshirish yoki bo‘lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali
iqtisodiyotning davriy o‘sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli davrlarda
ushbu tadbirlar talab inflatsiyasini kamaytiradi. Uzoq muddatli davrlarda esa
yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu esa
mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi. Bunga davlat xarajatlaridan
samarasiz foydalanish qo‘shimcha turtki bo‘lishi mumkin.
Davlat budjeti daromadlari soliq va soliq bo‘lmagan tushumlar hisobiga
shakllansada, makroiqtisodiy tahlilda u soliqlar hisobigagina shakllanadi deb
qaraladi. Davlat budjeti xarajatlari tarkibida iqtisodiyotga xarajatlar,
3
markazlashgang investitsiyalarni moliyalashtirish, ijtimoiy himoya, ijtimoiy soha,
davlat boshqaruv va sud idoralarini moliyalashtirish moddalari mavjud.
Kurs ishining ob`ekti. Davlat budjeti va uning daromadlari, xarajatlari,
bujet ijrosi, budjet jarayonlari hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. Budjetning muhim parametrlari shu jumladan
davlat xizmatlarining ko'rsatilishi (ta'lim, sog'liqni saqlash, transport va yo’llar,
ijtimoiy himoya va texnologik innovatsiyalar) va davlat institutlarining faoliyatini
ta'minlashga sarf etilishi va boshqalar hisoblanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Davlat byujeti, soliqlar, davlatning
xizmatlari va dasturlari uchun moliyaviy resurslar to'plash chora tadbirlari haqida
ma’lumot berish. Bu resurslar orqali mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy
taraqqiyotini ta'minlash, xalqaro hamkorlikda o'zaro aloqalarini kengaytirish,
infratuzilmani rivojlantirishda budjetning ro’lini o’rganish.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko‘p qirrali soliqlar tizimidan foydalaniladi. Aholi
davlat budjetiga har oyda olgan daromadlariga qarab daromad solig‘i to‘laydi,
korxonalar esa olgan foydasiga qarab foydadan soliq to‘laydilar.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. Birinchi bobda davlat budjeti
mohiyati funksiyalari va ahamiyati, ikkinchi bobda davlatning budjet va soliq
siyosati istiqbollari haqida so’z yuritilgan. Kurs ishining umumiy hajmi 38 bet.
4
I BOB DAVLAT BUDJETI MOHIYATI FUNKSIYALARI VA
AHAMIYATI
1.1. Davlat budjeti mohiyati va ahamiyati
Davlat budjeti moliyaning tarkibiy qismi sifatida, uning boshqa bо‘linmalari
singari, ikki xil funksiyani bajaradi:
1. Taqsimlash.
2. Nazorat.
Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning mohiyati namoyon
bо‘ladi. Bu narsa davlat budjeti tomonidan amalga oshirilayotgan taqsimlash
munosabatlarining mazmunidan yaqqol kо‘rinadi. Davlat budjeti orqali amalga
oshiriladigan taqsimlash bu jarayonning ikkinchi (oraliq) bosqichidir. Shuning
uchun ham Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi о‘ziga xos bо‘lgan
xususiyatga ega bо‘lib, u taqsimlangan yalpi ichki (milliy) mahsulotni qayta
taqsimlash uchun foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida budjet
mablag’lari (budjetga tо‘lovlar) milliy daromadda davlatning ulushi sifatida
maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga bо‘linadi
va kо‘p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va fondlarni
shakllantirishga yо‘naltiriladi.
Davlat budjeti taqsimlash funksiyasining uchinchi xarakterli xususiyati
shundan iboratki, bunda taqsimlashning asosiy ob’yekti bо‘lib jamiyatning sof
daromadi (qо‘shilgan qiymat solig’i, foyda va boshqalar) maydonga chiqadi. Lekin
bu narsa milliy daromad, yalpi ichki (milliy) mahsulot va milliy boylik boshqa
elementlarining ham qisman taqsimlanishi mumkinligini inkor etmaydi. Budjet
orqali soliqlar shaklida jismoniy shaxslarning daromadlari ham qayta taqsimlanadi.
Shuningdek, budjet mexanizmi orqali xо‘jalik yurituvchi sub’yektlar о‘rtasida ham
mablag’lar qayta taqsimlanishi mumkin.
Budjet orqali taqsimlash jarayoni kо‘p bosqichli amalga oshiriladi. Agar uning
birinchi bosqichi iqtisodiyot sohalarida (birlamchi taqsimlash) amalga oshirilsa,
budjet orqali yalpi ichki (milliy) mahsulotning ikkilamchi taqsimlanishi (qayta
5
taqsimlanishi) sodir bо‘ladi. Uning uchinchi bosqichi (budjetdan moliyalashtirish)
iqtisodiyot sohalarini va ijtimoiy sohaning bо‘linmalarini qamrab oladi. Biroq
taqsimlanayotgan yalpi ichki (milliy) mahsulotning ayrim elementlari budjet orqali
kо‘p martalab ham о‘tishi (taqsimlanishi) mumkin
Davlat budjetining nazorat funksiyasi ham о‘ziga xos bо‘lgan xususiyatlarga
ega. Budjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog’liqligi takror
ishlab
chiqarishning barcha bо‘linmalarida ahvolning qandayligi tо‘g’risida ma’lumotlar
bilan doimiy ta’minlab turadi. Mablag’larning budjetga kelib tushishi, budjet
assignovaniyalarining yо‘nalishi va ulardan foydalanish ishlab chiqarish,
taqsimlash, almashuv va iste’moldagi muvaffaqiyat va kamchiliklarni ifoda etadi.
Ular milliy iqtisodiyotda nomutanosibliklar (disproporsiyalar)ning vujudga
kelayotganligi, rivojlanish sur’at-laridagi buzilishlar, milliy iqtisodiyotda sodir
bо‘layotgan taqsimlash jarayonlarining tо‘g’riligi va о‘z vaqtidaligi, ishlab
chiqarishning samaradorligi va hokazolar tо‘g’risida gо‘yo signal berib turadi.
Milliy iqtisodiyot istalgan bir sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta,
davlat budjeti bilan bо‘ladigan о‘zaro munosabatlarda – soliqlarda, tо‘lovlarda,
budjetdan moliyalashtirish hajmlarida, budjet assignovaniyalarini о‘zlashtirishda
va hokazolarda о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. Demak, budjet orqali rejadan farqlanish
(og’ish), tarmoqlararo moliyaviy aloqalar va davriy qisman disproporsiyalar,
fondlarning
hajmi,
mablag’larni
о‘zlashtirish
sur’atlari
va
boshqalardagi
о‘zgarishlar yaqqol kо‘rinib turadi 1
Davlat budjetining nazorat funksiyasiga umumiylik, universallik xarakterini
beradi (birinchi xususiyat). Bu esa, о‘z navbatida, milliy iqtisodiyotni operativ
boshqarishda davlat budjetining nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun
sharoit yaratadi. Davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishli bо‘lgan ikkinchi
xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat
budjetining
yuqori
darajada
markazlashtirilganligidan
kelib
chiqadi.
Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot
berib turishini, ma’lum ketma-ketlikda bо‘ysunishning tizimliligini anglatadi
1
Ergashev E. Makroiqtisodiyot. Darslik. T.: “Iqtisod-moliya”. 2018
6
Budjet davlatniki bо‘lganligi uchun uning nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni
boshqarishning instrumentlaridan biri bо‘lib hisoblanadi. Nazorat funksiyasining
budjetga ob’yektiv ravishda xosligi, uning iqtisodiy kategoriya sifatidagi
xususiyati davlat huquqiy asosiga ega ekanlikni taqozo etadi. Shuning uchun ham
budjet nazorati eng ta’sirchan va samarali sanaladi. Davlat bunday nazoratni
amalga oshirish natijasida sub’yektlarning moliyaviy faoliyatiga operativ ravishda
aralashuvi, kerakli hollarda esa, u yoki bu jazolarni qо‘llashi mumkin.
Budjetga ob’yektiv ravishda xos bо‘lgan nazorat funksiyasi davlat tomonidan
faoliyatning
barcha
sohalarida
keng
qо‘llaniladi.
Budjetni
rejalashtirish
jarayonlarida va budjetni ijro etishda sub’yektlar faoliyatining barcha tomonlari
tekshirilishi yoki nazorat qilinishi mumkin. Bunday nazorat, odatda, quyidagi
maqsadlarni kо‘zda tutadi:
1. Davlat budjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag’larini
mobilizatsiya (jalb) qilish;
2. mablag’larni sarf etishda ularning qonuniyligini ta’minlash;
3.
Moliyaviy
(budjet)
mexanizm
(i)
orqali
ishlab
chiqarishning
samaradorligini oshirish.
Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning о‘lchamiga
(hajmiga) tegishli hisoblanadi. Bunda turli fondlarning nisbatlari, ular о‘rtasidagi
proporsiyalar, ularning miqdoriy parametrlarini tо‘g’ri aniqlash nazarda tutilayapti.
Bu yerda har ikki funksiyaning harakati bir xilda muhimdir. Agar budjetning
taqsimlash funksiyasi u yoki bu fondni oshirish yoki kamaytirish yо‘li bilan uni
kо‘zlangan darajaga yetkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat funksiyasi esa
ana shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy va salbiy tomonlarini kо‘rishga
(aniqlashga) imkon beradi.
Davlat budjetining ikki funksiyasidan foydalanish natijasida budjet mexanizmi
vujudga keladi. Budjet mexanizmi deyilganda, odatda, faqat moliyaviy resurslarni
davlatning qо’lida akkumulyatsiya qilish va ularni budjet kanallari bо‘yicha taqsimlashning amaldagi tizimi nazarda tutilmasdan, balki takror ishlab chiqarishning
barcha bosqichlariga bu jarayonning faol ta’siri ham tushuniladi. Bu
7
mexanizmning detallari juda kо’p: soliqlar va budjetga tо‘lovlar, budjetdan
moliyalashtirishning turli shakllari, mablag’larni budjetlar ichida taqsimlash va
boshqalar ana shular jumlasidandir. Budjet mexanizmi ishlashining samaradorligi
unga tegishli bо’lgan detallarning о‘zaro ta’sirchanligi va ularning bir-biriga
bog’liqligi bilan belgilanadi.
Davlat budjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy о’rinni egallaydi.
Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta
hajmdagi Moliyaviy resurslar davlatning qо’lida tо’planadi va ular umumdavlat
ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat budjeti umumdavlat manfaatlarini
inobatga
olgan
holda
ustuvor
yо’nalishlar
uchun
moliyaviy resurslarni
konsentratsiya qilishda asosiy instrument bо‘lib xizmat qiladi.
Davlat budjeti iqtisodiyot alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy
manba rolini ham о’ynashi mumkin.
Sub’yektlarning faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat
budjetining tartibga soluvchi roli quyidagi shakllarda bо‘lishi mumkin:

moliyaviy resurslarga bо‘lgan yangi talabni kelgusi budjet yilida
budjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;

moliyaviy resurslarga bо’lgan qо’shimcha ehtiyojni mavjud bо’lgan
budjet resurslarini manyovr qilish, ya’ni budjet kreditlarini bir ob’yektdan
ikkinchisiga о’tkazish. Bunday imkoniyatning mavjud ekanligi amaliyotda ayrim
sub’yektlarning
о’zlariga
taqdim
etilgan
moliyaviy
resurslarni
tо’liq
о’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan belgilanadi;

qо’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash
va boshqalar.
Davlat budjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnikaviy jihatdan qayta
qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Budjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan
xarajatlar va markazlashti-rilgan investisiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana
shu maqsadlarga xizmat qiladi.2
2
Jumayev Z. Makroiqtisodiyot. Darslik. T.: “Iqtisod-moliya” 2018.
8
1.2. Davlat budjeti daromadlari va xarajatlari tarkibi, Budjet taqchilligi va
ortiqchaligi
Davlat budjeti daromadlarining bosh moddiy manbai milliy daromad
hisoblanadi. Milliy daromadni davlat tomonidan о‘zlashtirish turli usullar
yordamida amalga oshiriladi. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida
milliy daromad davlat tomonidan о‘zlashtirilishi quyidagi 3 asosiy usul vositasida
amalga oshirilmoqda:
Soliqlar. Davlat krediti. Bank tizimining kreditlari.
Hozirgi vaqtda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida soliqlar davlat
budjeti daromadlarining birlamchi manbai hisoblanadi. Rivojlangan xorijiy
davlatlarda, xususan, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya va
Kanadada soliqlar davlat budjeti daromadlarining 90 foizgacha bо‘lgan qismini,
AQSHda esa 70 foizdan ortiq qismini tashkil etadi.
Davlat budjetining daromadlari tashkil topish manbalariga kо‘ra quyidagi
turlarga bо‘linadi:
a) Yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar;
b) aholidan olinadigan soliqlar;
c) hukumatning qimmatli qog’ozlarini sotishdan olingan daromadlar;
d) bank tizimining kreditlari;
e) davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar;
f) xorijiy mamlakatlardan va xalqaro tashkilotlardan olingan kreditlar va
moliyaviy yordamlar;
g) boshqa daromadlar.
Davlat budjetining daromadlari mamlakatning davlat qurilishiga kо‘ra
quyidagi turlarga bо‘linadi:
1) Unitar davlatlarda:
a) markaziy budjetning daromadlari;
b) mahalliy budjetlarning daromadlari.
2) Federal davlatlarda:
9
a) markaziy budjetning daromadlari;
b) federatsiya sub’yektlarining budjet daromadlari;
c) mahalliy budjetlarning daromadlari.
Davlat budjeti daromadlarini yana ikkita mezonga kо‘ra tasniflanishini
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz:
1) davlat budjeti daromadlarining barqarorlik darajasiga kо‘ra tasniflash;
2) davlat budjeti daromadlarini qiymat jihatidan tasniflash.
Hukumatning qimmatli qog’ozlarini sotish yо‘li bilan olinadigan daromadlar
yuqori xarajatli daromad hisoblanadi. Buning sababi shundaki, birinchidan,
hukumatning qimmatli qog’ozlariga nisbatan yuqori stavkalarda foiz tо‘lanadi,
chunki aholi va korxonalar, odatda, hukumatning obligatsiyalariga va xazina
veksellariga tо‘lanadigan foizlar tijorat banklarining depozit va omonatlariga
tо‘laydigan foiz stavkalaridan yuqori bо‘lgandagina ularni sotib oladilar. Buning
ustiga, hukumat obligatsiyalariga tо‘lanadigan foiz stavkasi inflatsiya darajasini
hisobga olgan holda о‘zgartiriladi, ya’ni inflatsiyaning о‘sgan darajasini hisobga
olgan holda tо‘lanadi. Ikkinchidan, dunyoning kо‘plab mamlakatlarida, jumladan,
Rossiya
Federatsiyasida
va
О‘zbekistonda
korxonalarning
hukumat
obligatsiyalaridan oladigan daromadlari soliqqa tortilmaydi. Demak, davlat
budjetiga soliq tushumlarining bilvosita kamayishi yuz beradi.3
Dunyo mamlakatlarining asosiy qismida davlat budjeti xarajatlarini va
defisitini qoplashda bank kreditlaridan foydalaniladi. Shu jihatdan olganda, bank
tizimining kreditlari ham davlat budjetining daromad manbalaridan biriga
aylangan. Ayni vaqtda, xalqaro budjet amaliyotining tajribalarini о‘rganish
natijalari Shuni kо‘rsatyaptiki, rivojlangan mamlakatlarda Markaziy bank
tomonidan hukumatga berilayotgan kreditlarning asosiy qismi lombard stavkalarda
berilayapdi. Holbuki, lombard stavkalar nisbatan yuqori stavkalar bо‘lib, ular
Markaziy bankning sof stavkasiga nisbatan 2-3 punktga yuqori bо‘ladi.
Hukumatga tijorat banklar tomonidan berilayotgan kreditlar bozor stavkalarida
beriladi.
3
Jumayev Z. Makroiqtisodiyot. Darslik. T.: “Iqtisod-moliya” 2018.
10
Rivojlangan xorijiy davlatlarda davlat budjeti daromadlarining 90 foizdan
ortiq bо‘lgan qismi soliq tushumlari hisobidan shakllanadi. Buning asosiy sabablari
bо‘lib, soliqlarning fiskallik va iqtisodiy funksiyalarining mavjudligi hisoblanadi
Budjet daromadlari soliq va soliqdan tashkari manbalardan shakllanadi. Soliqdan
olinadigan daromadlarning asosiy manbalari – bu yangidan yaratilgan qiymat va
uning dastlabki qayta taqsimlanishi natijasida olingan daromadlar (foyda, ish xaqi,
qo’shilgan qiymat, ssuda foizi, renta, dividentlar va boshqalar), shuningdek
jamgarmalardir.
Soliqlar – bu davlat (markaziy yoki mahalliy hokimiyat) yuridik va jismoniy
shaxslardan undiriladigan majburiy to’lovlar hisoblanadi. Agar ularning moddiy
mazmuniga e’tibor qiladigan bo’lsak, soliqlar – milliy daromadning xo’jalik
yurituvchi sub’yektlar va aholidan umumdavlat ehtiyojlari uchun undiriladigan
qismini tashkil qiladi. To’g’ri soliqlar jismoniy va yuridik shaxslarning
daromadlarini bevosita kamaytiradi, chunki bu soliqlar daromadlar (foyda, kapital,
ish xaqi) dan, Shuningdek, mulkning ayrim turlari (ko’chmas mulk, yer tabiiy
resurslar va boshqalar) dan undiriladi. To’g’ri soliqlar ishlab chiqarish (muomala)
xarajatlariga kiritilishi mumkin yoki bevosita daromadlardan undiriladi.
О‘zbekiston Respublikasining unitar tuzilishi О‘zbekiston Respublikasining
soliq tizimida ikki xil soliqlar bо‘lishini: umumdavlat va mahalliy soliqlar va
yig’imlarning mavjudligini belgilaydi. О‘zbekiston Respublikasining
soliq
tizimida 20 dan ortiq soliq va yig’imlar mavjud bо‘lib, asosiy ulush umumdavlat
soliqlariga tо‘g’ri keladi.
Davlat budjetining soliqsiz daromadlari tarkibiga davlatga tegishli mulklarni
sotishdan va xususiylashtirishdan kelgan daromadlar, tashqi iqtisodiy faoliyatdan
kelgan daromadlar, xorijiy davlatlardan olingan moliyaviy yordamlar va davlatning
maxsus maqsadli budjet fondlari kiradi. Soliqqa kirmaydigan, ya’ni soliqsiz
daromadlarning kо‘pchiligi doimiy, qat’iy belgilangan stavkada undiriladigan
xazina (budjet) daromadlari kо‘rinishiga ega bо‘lmaydi. Budjetning soliqsiz
daromadlari qat’iy rejalashtirilmasligi kerak, lekin amaliyotda kо‘p hollarda ular,
odatda ilgarigi yildagi tushumlar darajasida rejalashtiriladi. Soliqsiz daromadlar
11
soliq daromadlari kabi О‘zbekiston Respublikasining vakillik organlari tomonidan
jismoniy va yuridik shaxslar uchun joriy qilinadi. Soliqsiz daromadlar ham
majburiy, ham ixtiyoriy shakllarda bо‘lishi mumkin.
Soliqsiz daromadlar rо‘yxati hamma darajadagi budjetlar uchun yagona
bо‘lib, budjet tasnifi bilan belgilanadi va о‘z ichiga quyidagilarni oladi:
1. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bо‘lgan mulkdan yoki xо‘jalik
faoliyatidan olingan daromadlar, shu jumladan:
- davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligidagi mulkni foydalanishga berishdan
olingan daromadlar;
- davlatga tegishli aksiyalar bо‘yicha dividendlar;
- davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bо‘lgan mulkni ijaraga berishdan,
shu jumladan qishloq xо‘jaligi va noqishloq xо‘jaligi maqsadlaridagi yerlar
uchun ijara tо‘lovidan olingan daromadlar;
- vaqtinchalik bо‘sh turgan budjet mablag’larini bank va kredit tashkilotlarida
joylashtirishdan olingan daromadlar;
- xizmat kо‘rsatish va davlat xarajatlarini qoplashdan olingan daromadlar;
davlat va mahalliy tashkilotlardan tо‘lovlar;
- davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bо‘lgan mulkdan yoki xо‘jalik
faoliyatidan olinadigan boshqa tushumlar.
2. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bо‘lgan mulkni sotishdan
olingan daromadlar, shu jumladan: davlat mulki bо‘lgan korxonalar va
tashkilotlarni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan olingan
tushumlar; kvartiralarni sotishdan tushumlar; davlatning ishlab-chiqarish va
noishlab-chiqarish fondlarini, transport vositalari va boshqa uskuna-jihozlarni
sotishdan olingan daromadlar; musodara qilinib, davlat va mahalliy hokimiyat
egaligiga о‘tgan egasiz mol-mulkni sotishdan olingan daromadlar.
3. Davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar.
4. Yer va nomoddiy aktivlarni sotishdan olingan daromadlar.
5. Davlatga qarashli bо‘lmagan manbalardan kapital transfertlar tizimlari.
12
6. Jarima-jazolarni qо‘llash, yetkazilgan zararni qoplash, shu jumladan:
standartlar va texnik shartlardan chetlashgan holda tayyorlangan mahsulotni ishlab
chiqarganlik va sotganlik uchun tushumlar summasi; narxlarni qо‘llash tartibini
buzganlik uchun jazolar; jinoyatlar qilish va moddiy boyliklar kamomadida aybdor
bо‘lgan shaxslardan undiriladigan summalar.
7. Tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlar, shu jumladan:
davlat kreditlari bо‘yicha foizlar; davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar;
markazlashtirilgan eksportdan tushumlar summasi; tashqi iqtisodiy faoliyatdan
olingan boshqa tushumlar.
8. Boshqa turli soliqsiz tushumlar.
Fikrimizcha, soliqsiz daromadlarning zarurligi quyidagi omillar bilan
belgilanadi:
1. Davlatga tegishli mulklardan foydalanish samaradorligining pasayishi
natijasida davlat sektoriga tegishli korxonalarning moliyaviy holatini yaxshilash
maqsadida ularni xususiylashtirishning zarurligi.
2. Davlat budjeti daromadlarining miqdorini oshirish zaruriyatining yuzaga
kelishi.
Davlat budjetining soliqsiz daromadlari daromad manbalari sifatida
nobarqaror va doimiy xususiyatga ega bо‘lgan daromadlar hisoblanadi. Buning
sababi Shundaki, birinchidan, davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni mohiyatiga
kо‘ra nobarqaror jarayon bо‘lib, xususiylashtirishdan olinadigan daromadlarni
nobarqaror bо‘lishiga olib keladi; ikkinchidan, davlatga tegishli oltin-valyuta
zahiralarini bozor stavkalarida joylashtirish natijasida olinadigan daromadlar
joylashtiriladigan moliyaviy aktivlarning miqdoriga va bozor stavkalarining
о‘zgarishiga bog’liq bо‘lganligi sababli ulardan olinadigan daromadlarning
summasi doimiy ravishda tebranib turadi; uchinchidan, xorijiy tashkilotlardan va
davlatlardan olinadigan moliyaviy yordamlarning miqdori ularni beruvchilar
tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Bu esa ularning miqdorini oldindan
belgilash imkonini bermaydi.
13
Budjet xarajatlari umumiy moliyaviy kategoriya bо‘lgan budjetning
kо‘rinishlaridan biri bо‘lib, unga tegishli bо‘lgan umumiy xususiyatlarga egadir,
ya’ni ular taqsimlash xarakteriga ega, ifodalanishning pul shakli xos, pul
fondlarining amal qilishi bilan bog’langan va davlat tomonidan tashkil qilinadi.
Shu bilan birgalikda budjet xarajatlari bir butunning о‘ziga xos qismi bо‘lganligi
uchun ular davlatning markazlashtirilgan pul fondlari mablag’laridan foydalanish
va
tegishli
fondlarni
shakllantirish
bilan
bog’liqdir.
Bu
taqsimlash
munosabatlarining moddiy-buyumlashgan shakli turli sohalarga yо‘naltirilayotgan
budjet mablag’larining harakatidan iborat.
Budjetning kapital xarajatlari innovasion va investision faoliyatga
yо‘naltirilgan xarajatlardir. Bu xarajatlarning tarkibiga:
a)
tasdiqlangan investision dasturga muvofiq harakatdagi yoki yangidan
tashkil etilayotgan yuridik shaxslarga investisiyalar uchun mо‘ljallangan xarajatlar;
b)
Yuridik shaxslarga investision maqsadlar uchun budjet kreditlari
sifatida beriladigan mablag’lar;
c)
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan bog’liq bо‘lgan kapital
ta’mirlashni amalga oshirish xarajatlari va shu bilan bog’liq bо‘lgan boshqa
xarajatlar;
d)
amalga oshirilishi davlat mulkiga tegishli bо‘lgan mulkni oshirish
yoki uni yangidan yaratishga olib keladigan xarajatlar;
e)
budjet xarajatlarining iqtisodiy turkumlanishiga muvofiq budjetning
kapital xarajatlari tarkibiga kiritiladigan boshqa xarajatlar kiradi.
Budjetning joriy xarajatlari tarkibi quyidagilardan iborat bо‘lishi mumkin:
- davlat iste’moli xarajatlari (iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmani, milliy
xо‘jalikning davlat darmoqlarini saqlash, fuqarolik va harbiy xarakterdagi tovarlar
va xizmatlarni sotib olish, davlat muassasalarining joriy xarajatlari);
- hokimiyatning quyi organlari, davlat korxonalari va xususiy korxonalarga
joriy subsidiyalar;
- transfert tо‘lovlari;
- davlat qarzlari bо‘yicha foizlarni tо‘lash;
14
- boshqa xarajatlar.4
Bu xarajatlar oddiy budjetda yoki joriy xarajatlar va daromadlar budjetida
aks etgan chiqimlarga, asosan, mos keladi.
Bunda budjet xarajatlari quyidagi yirik guruhlarga bо‘linishi mumkin:
davlat boshqaruvi va mahalliy о‘z-о‘zini boshqarish; sud hokimiyati; xalqaro
faoliyat; milliy mudofaa; huquqni muhofaza qilish va davlat xavfsizligini
ta’minlash; fundayental tadqiqotlar va ilmiy-texnika taraqqiyotini ta’minlash;
sanoat, energyetika va qurilish; qishloq xо‘jaligi va baliqchilik; atrof-muhitni va
tabiiy resurslarni muhofaza qilish, gidrometeorologiya, xaritashunoslik va
geodeziya; transport, yо‘l xо‘jaligi, aloqa va informatika; uy-joy-kommunal
xо‘jaligi; maorif; sog’liqni saqlash va jismoniy tarbiya; madaniyat, san’at va
kinematografiya; ommaviy axborot vositalari; davlat qarziga xizmat qilish; boshqa
darajadagi budjetlarga moliyaviy yordam; maqsadli budjet fondlari; davlat
zahiralari va rezervlarini tо‘ldirish; ijtimoiy siyosat; boshqa xarajatlar.
Budjet xarajatlarining yuqoridagi tartibda klassifikatsiya qilinishi ijtimoiy
hayotning turli jabhalarida davlatning rolini kо‘rsatadi.
1.2.1-jadval
Davlat budjeti xarajatlari (YaIM ga nisbatan foiz da)5
4
Bakiyeva I. Mikroiqtisodiyot-Makroiqtisodiyot. Darslik. T.: “Iqtisod-moliya” 2018.
5
Bakiyeva I. Mikroiqtisodiyot-Makroiqtisodiyot. Darslik.T .: “Iqtisod-moliya” 2018.
15
Davlat budjeti xarajatlarining tarkibidagi ijtimoiy-madaniy tadbir xarajatlari
yil sayin oshib borgan. Keyingi 5 yil mobaynida jami budjet xarajatlarining
tarkibida ijtimoiy sohaga qilinayotgan xarajatlar 2012- yilda 58,3foizdan 2018yilda 58,6 foiz gacha o‘sib borgan. Ushbu holat o‘z navbatida, jahondagi barcha
davlatlar orasida eng yuqori ko‘rsatkichni tashkil etadiki, o‘z navbatida
Respublikamizda izchil amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning uzoq,
strategik ahamiyatga ega ekanligidan dalolatdir. shuningdek, ushbu xarajatlarning
o‘sib borishi bilan birga ular davlat budjeti xarajtlari tarkibida eng yuqori salmoqni
tashkil etmoqda. (1.2.1-jadval)
Ijtimoiy mо‘ljallanganligi bо‘yicha budjet xarajatlarining iqtisodiy guruhlarga
ajratilishi davlatning toifasi va u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarni о‘zida aks
ettiradi. Ana shunga muvofiq ravishda budjetning barcha xarajatlarini quyidagi
guruhlarga bо‘lish mumkin:
 ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy-qо‘llab-quvvatlash xarajatlari; milliy
xо‘jalikka (iqtisodiyotga) xarajatlar; harbiy (mudofaa) xarajatlar(i);
 boshqaruv xarajatlari;
 rivojlanayotgan mamlakatlarga subsidiyalar va kreditlar taqdim etish
xarajatlari.
Budjetdan katta miqdordagi mablag’lar iqtisodiyotning qishloq xо‘jaligi
tarmog’iga taqdim etilayapti. Bu tarmoq ustuvor ravishda qо‘llab-quvvatlanishi
lozim bо‘lgan tarmoq hisoblanadi. Qishloq xо‘jaligiga beriladigan subsidiyalar ikki
kо‘rinishda taqdim etilmoqda:
1.
qishloq xо‘jaligi mahsulotlariga kafolatlangan baholarni qо‘llab-
quvvatlash;
2.
ishlab chiqarish maqsadlari – qishloq xо‘jaligi mashinalari, mineral
о‘g’itlar sotib olish va omborxonalar qurish uchun.
Milliy mahsulotlarni eksport qiluvchi firmalar faoliyatiga budjetdan
yordamning kо‘rsatilishi ham jahon bozorlaridagi shiddatli raqobat sharoitida
ularning ahvolini ancha yengillashtiradi.
16
Budjet xarajatlarining hududiy belgiga muvofiq ravishda bо‘linishi ular
markazlahuvining turli darajalarini о‘zida aks ettiradi. Shu munosabat bilan, davlat
boshqaruvi darajasi va yuridik nuqtai-nazardan budjet xarajatlari uch guruhga
kiruvchi xarajatlardan tarkib topadi:

Davlat budjeti xarajatlari;

Respublika budjeti xarajatlari;

Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarning
xarajatlari.
“Budjet tizimi tо‘g’risida”gi О‘zbekiston Respublikasi qonunining 12moddasiga muvofiq Davlat budjeti xarajatlari quyidagi shakllarda amalga
oshiriladi:

budjet mablag’lari oluvchilarning joriy xarajatlari;

joriy budjet transfertlari;

kapital xarajatlar (asosiy fondlar va vositalarni (ular bilan bog’liq
ishlar va xizmatlar ham shular jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun olish va
takror ishlab chiqarish, chet elda davlat ehtiyojlari uchun yer va boshqa mol-mulk
olish, davlat ehtiyojlari uchun yerga bо‘lgan huquqni va boshqa nomoddiy
aktivlarni olish, davlat zahiralarini vujudga kyeltirish xarajatlari);

kapital xarajatlarni qoplash uchun yuridik shaxslarga beriladigan
transfertlar; rezident-yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga beriladigan budjet
ssudalari; davlat maqsadli jamg’armalariga beriladigan budjet dotatsiyalari va
budjet ssudalari; qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa xarajatlar.
О‘z navbatida, Respublika budjeti xarajatlarining tarkibi quyidagilardan
iborat.

Respublika
budjetidan
moliyalashtiriladigan
budjet
mablag’i
oluvchilarning joriy xarajatlari;

joriy budjet transferlari;

kapital xarajatlar (asosiy fondlar va vositalarni (ular bilan bog’liq
ishlar va xizmatlar ham shular jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun olish va
17
takror ishlab chiqarish, chet elda davlat ehtiyojlari uchun yer va boshqa mol-mulk
olish, davlat ehtiyojlari uchun yerga bо‘lgan huquqni va boshqa nomoddiy
aktivlarni olish, davlat zahiralarini vujudga keltirish xarajatlari);

kapital xarajatlarni qoplash uchun yuridik shaxslarga beriladigan
budjet transferlari;

Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarga budjet
dotatsiyalari, budjet subvensiyalari va budjet ssudalari;

rezident-yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga beriladigan budjet
ssudalari; davlat maqsadli jamg’armalariga beriladigan budjet dotatsiyalari va
budjet ssudalari; qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa xarajatlar.
Iqtisodiyotning o‘rnatilgan barqarorligi darajasi davriy budjet taqchilligi va
ortiqchaligi miqdorlariga bog‘liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik
pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi)
va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan
davlat budjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.(1.2.2-chizma)
1.2.1-chizma Budjet taqchilligi va ortiqchaligi.6
6
Ishmuhamedov A.E., Djumaev Z.A., Jumaev Q.X., Makroiqtisodiyot: o`quv qo`llama.-T., O`zbekiston
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamga`rnas nashriyoti, 2005.
18
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik
pasayishi, davlat
transfertlarining oshishi natijasida budjet taqchilligi kelib chiqadi.
Soliq funksiyasi T ning egilish burchagi chegaraviy soliq stavkasi t ning
miqdoriga bog‘liq. t qancha yuqori bo‘lsa T chizig‘i shuncha tik bo‘ladi. Davlat
budjetidan beriladigan transfertlar hajmi o‘zgarishining daromadlar o‘zgarishiga
bog‘liqligini xarakterlovchi γ koeffitsent qancha kichik bo‘lsa, G chizig‘i ham
shuncha tik bo‘ladi. Demak daromad oshgani sari budjetga soliq to‘lovlari
oshaveradi, budjetdan transfert to‘lovlari esa kamayadi.
Davlat xarajatlari daromadga bog‘liq bo‘lmagan o‘zgarmas miqdor bo‘lganda
t qanchalik katta bo‘lsa T chizig‘i shuncha tik va iqttisodiyotning o‘rnatilgan
barqarorligi darajasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Ammo iqtisodiy o‘sishning
ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini yotiqroq bo‘lishini taqozo etadi.
O‘rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini , uning potensial
hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to‘liq tugatmaydi va
ishlab
chiqarishning har qanday darajasida mavjud bo‘lishi mumkin. To‘liq bandlik
sharoitida budjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) o‘rtasidagi
farq yuzaga keladi. Davriy taqchillik ko‘pincha davlat budjetining haqiqiy
taqchilligi va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi. (1.2.3-rasm)
1.2.1-rasm. O‘zbekiston Respublikasida Davlat budjeti ko‘rsatkichlarining
bajarilish darajasi, YAIMga nisbatan foizda7
7
Bakiyeva I. Mikroiqtisodiyot-Makroiqtisodiyot. Darslik. T.: “Iqtisod-moliya” 2018.
19
Keyingi yillarda respublikamizda davlat budjetining ijro etilishida ijobiy
holat ko‘zga tashlanmoqda. 3-rasmdan ko‘rishimiz mumkinki, 2000-2004 yillar
davomida mamlakatimiz davlat budjeti taqchilligini -1,0 foizdan -0,4 foiz
darajasiga qadar pasaytirishga, 2005-2008 yillar davomida esa davlat budjeti
taqchilligiga barham berib, davlat budjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5 foizga qadar
oshirishga erishildi. Keyingi yillarda mazkur jarayonlarga ham jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatishiga qaramasdan, budjet
profitsitini saqlab qolishga erishilmoqda. 2017 yilda ham maqsadga muvofiq
yo‘naltirilgan chora-tadbirlar natijasida budjet daromadlari uning xarajatlaridan
ortish hajmi YAIMning 0,1 foizi darajasida bo‘lishiga erishildi. 8
8
Maxmudov N.M., Asqarova M.T., Umarov I.Yu. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash. Darslik.-T.: Fan
va texnologiyalar. 2014.
20
II BOB DAVLATNING BUDJET VA SOLIQ SIYOSATI ISTIQBOLLARI
2.1. Davlat budjeti xarajatlarini boshqarishning xorij tajribalari
Moliyani operativ boshqarishni tashkil etish davlat apparati orqali amalga
oshiriladi, uning tarkibi va tuzilishi mamlakatdagi tegishli dalat tuzilishiga bog‘liq
holda tashkil etiladi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda moliyani boshqarish odatda
bir qancha davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Masalan, AQSH da bu Moliya vazirligi (uning ichki bo‘limasining turi
shaklida G‘aznachilik hisoblanadi). U davlatning vakili sifatida moliya va soliq
siyosatini ishlab chiqadi, pul belgilari emissiyasini amalga oshiradi hamda ichki
qarz masalalari bilan shug‘ullanadi. Davlat qarzlarini boshqaradi, moliyaviy
qonunlarning bajarilishi nazoratini amalga oshiradi, ichki daromadlarni yig‘ish ,
pul muomalasini nazorat qilish bilan shug‘ullanadi. AQSH da ikkinchi moliyaviy
muassasa Prezident huzuridagi idoraviy-budjet boshqarmasi hisoblanadi. U federal
budjetning xarajat qismini tuzadi va moliyaviy dasturni ishlab chiqadi, budjetni
boshqarish bo‘yicha operativ nazoratni tashkil qiladi hamda ijro hokimiyatining
etakchi organi hisoblanadi. AQSH da budjet ijrosi bo‘yicha boshqarma Moliya
vazirligi, bojxona xizmati va spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlari hamda o‘q
otish qurollari byurosiga bo‘lingan. Buyuk Britaniyada davlat moliyasini
boshqarish organi sifatida G‘aznachilik hisoblanadi. U Davlat budjetini ishlab
chiqish, tuzish va bajarish ustidan rahbarlikni amalga oshiradi, soliq siyosati,
moliyaviy-iqtisodiy
prognozlashtirish,
xalqaro
moliyaviy
munosabatlarni
aniqlaydi, davlat korxonalarida mablag‘larning sarflanishi ustidan nazoratni
amalga oshiradi. Budjetning bojxona boji va aksiz qismi ijrosini Bojxona boji va
aksiz boshqarmasi tashkil qiladi. Germaniyada ham davlat moliyasini boshqarish
organi bo‘lib Moliya vazirligi hisoblanadi. U moliya, soliq, valyuta va kredit
siyosati asoslarini ishlab chiqadi. Uning tomonidan budjet loyihasi va o‘rta
muddatli moliyaviy reja tuziladi, budjetning kassa ijrosini amalga oshiradi, budjet
ijrosi ustidan nazoratni tashkil qiladi hamda budjet tizimi bo‘linmalarida moliyaviy
21
resurslarni taqsimlash asoslarini ishlab chiqadi. Idoraviy Moliya vazirligiga
bo‘ysunuvchi Federal idora va
Federal boshqarma Moliyani boshqarishda muhim funksiyalarni bajaradi.
Birinchi idora korxonalar tomonidan to‘lanadigan soliqlarni tekshirish, chet el
kapital qo‘yilmalarini soliqqa tortish, ikki yoqlama soliqqa tortishga oid
muammolarni bartaraf etish bilan shug‘ullanadi, ikkinchisi esa budjet defitsitini
moliyalashtirish va qarzlarni qoplash hamda chiqarish bo‘yicha operatsiyalarni
amalga oshiradi. Fransiyada moliyani boshqarish Iqtisodiyot, moliya va budjet
vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Uning funksiyasiga quyidagilar kiradi:
davlat budjetini ishlab chiqish va uning ijrosini nazorati, budjet kassa ijrosi, soliq,
boj va boshqa tushumlarni kelib tushishi nazorati, davlat bilan korxona o‘rtasidagi
bog‘liqlik, ya’ni aksioner, kreditor yoki kafolat beruvchi sifatida faoliyatini amalga
oshirish, jamoatchilik hisobi va nazorati. Italiyada moliyani boshqarish bilan to‘rtta
organ shug‘ullanadi: G‘aznachilik – davlat xarajatlari va moliyaviy nazorat,
Moliya vazirligi – daromadlar, Budjet va rejalashtirish vazirligi – davlat budjetini
tuzish va moliyaviy resurslarni koordinatsiya qilish bilan, Ichki ishlar vazirligi –
mahalliy moliya.
Hozirgi davrda jahon amaliyotida moliyani boshqarish sferasida, hususan
xarajatlar effektivligini oshirish bo‘yicha bir qator metodlar ishlab chiqilgan.
Budjet mablag‘larining effektivligini oshirish metodlarini ikkita katta guruhga
ajratish mumkin:
a) Dasturiy maqsadli model (AQSH, Fransiya) bunda budjet xarajatlarining
effektivligini
oshirish
instrumentlari
bo‘lib
ijtimoiy-iqtisodiy
sohalarni
moliyalashtirishning dasturiy maqsadli metodi va dasturlarni baholash mexanizmi
hisoblanadi;
b) Shartnomalar modeli (Kanada, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Yangi
Zelandiya) bunda tegishli vazirliklar va ularning idoraviy muassasalari o‘rtasida
tuzilgan shartnomalar va ularning bahosi (natijasi) xarajatlarning effektivligini
oshirish bosh instrumentlari sifatida qabul qilingan. Xarajatlarni rejalashtirishning
dasturiy - maqsadli metodi asosan rivojlangan davlatlarda amal qiladi.
22
Dasturiy maqsadli metodning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar bilan
belgilanadi:

Malum bir dastur indikatorlari tizimi va axborotni etkazib berish
zaruriyati qonunda ko‘rsatilmaydi;

Indikatorlar tizimi shakllanishi bilan bog‘liq barcha xujjatlar ommaviy
axborot vositalarida e’lon qilinadi;

Belgilangan indikatorlar ijro etuvchi organlarning xalq oldidagi
mas’ulligini ifoda etib, ochiq amaliyotda qo‘llaniladi;
Kelasi moliya yiliga rejalashtirishn amalga oshirish uchun budjet
xarajatlaridan foydalanishning effektivligi va natijaviyligini ko‘rsatuvchi hisobot
natijalari asos sanaladi. Dasturiy - maqsadli metodni joriy qilish va qo‘llash
bo‘yicha AQSH katta tajribaga ega. AQSHda konsepsiya hamda dasturiy-maqsadli
budjetlashtirishni federal darajada qo‘llash amaliyoti rivojlanishining quyidagi
bosqichlarini ajratish mumkin: 1. Guver komissiyasi tashabbusi bilan amalga joriy
etilgan dasturiy-maqsadli budjet – Performance Budget(1949-1962), bunda davlat
BUDJETI xarajatlarini ijro etishdan ko‘ra davlat funksiyalarini bajarish, va
natijalarga erishish muhim sanalgan; 2. Prezident Jonson boshqaruvi davrida 1965
yilda taklif qilingan “rejalashtirish-dasturlashtirish-budjetlashtirish” tizimi –
Planning-Programming - Budgeting System (PPBS) (1962-1971); Ushbu tizim
AQSH mudofaa vaziri Robert Maknamara tashabbusi bilan ishlab chiqilgan.
PPBSning bosh vazifasi resurslar – jonli kuch, texnika va front orti ta’minoti
qurolli kuchlarning turlari bo‘yicha optimal (belgilangan budjet cheklashlari
doirasida eng maqbul) taqsimlanishini ta’minlashdan iborat bo‘lgan. Dasturlar
ierarxiyasini tuzishda har bir vazirlik quyidagi vazifalarni bajarishi lozim edi: −
vazirlik faoliyati qaysi ijtimoiy muhim maqsadlar (mission)ga erishishga qaratilgan
bo‘lsa, shu ijtimoiy muhim maqsadlarni ta’riflash; − vazirlik (idora) ijtimoiy
muhim maqsadlarga erishish uchun amalga oshirishi lozim bo‘lgan vazifalarni,
buning uchun muayyan rahbarlar javobgarligini belgilash; − qo‘yilgan vazifalarni
amalga oshirishga qaratilgan tadbirlar ro‘yxatini belgilash. Bu bosqichda
vazirliklar oldida turgan maqsadlarga erishish uchun ularning barcha
23
xodimlarining javobgarligi kuchaytirildi. Avvalgidek, vazirliklar faoliyatining
natijasi ular ko‘rsatayotgan xizmatlarning hajm ko‘rsatkichlari bilan belgilanardi,
lekin MBO doirasida ilk bor erishilgan natijalarning (outcomes) ijtimoiy
ahamiyatiga baho berish taomili joriy etildi. Maqsadlarga ko‘ra boshqarish (MBO)
usuli davlat sektoriga biznesdan kirib keldi. Barcha (21 ta) vazirliklar ikki haftadan
sakkiz haftagacha bo‘lgan muddat ichida 10–15 tacha eng muhim maqsadlarni
ta’riflashlari lozim edi. SHundan so‘ng mazkur maqsadlar negizida yaqin yilga
mo‘ljallangan davlat siyosatining 100 asosiy yo‘nalishini shakllantirish talab
etilardi. Vazirliklarning maqsadlari quyidagi mezonlarga muvofiq kelishi lozim
edi: ijtimoiy muhimlik; miqdor jihatidan o‘lchanuvchanlik; qo‘shimcha resurslarsiz
amalga oshiriluvchanlik; bir yil mobaynida bajarishga mo‘ljallanganlik. 4.
Prezident Karter boshqaruvi davrida budjet noldan boshlab ishlab chiqilishi – ZeroBased Budgeting (ZBB)( 1977-1981);
Budjetni noldan boshlab ishlab chiqish shuni nazarda tutadiki, budjet
loyihasini tuzishda mablag‘larni moddalar o‘rtasida taqsimlash o‘tgan davrlarning
rejalari va faktik ma’lumotlarini hisobga olmasdan, “yangi sahifa”dan boshlanadi,
shu sababli ZBBdan foydalanish davrdan-davrga o‘tuvchi ortiqcha xarajatlarni
aniqlash va ulardan voz kechish imkoniyatini beradi. Bu bosqichda qo‘yilgan
maqsadlarga erishishning bir necha usullari taklif qilindi, har bir usul uchun
moliyalashtirishning
talab
etiladigan
hajmi
hisoblandi
hamda
maqsadga
erishishning hech bo‘lmasa bitta usuli moliyalashtirishning joriy (amalda
qo‘llanilayotgan) usuldan kamroq hajm(xarajat)ni talab qilishi lozimligi belgilandi.
5. Prezident Klinton boshqaruvi davrida 1993 yilda qabul qilingan “Davlat
muassasalari faoliyatining natijalariga baho berish to‘g‘risida”gi federal qonun –
Government Performance Results Act (GPRA). GPRA budjet xarajatlari sohasida
davlat siyosatidan kelib chiqishi lozim bo‘lgan bir necha maqsadlarni va ularga
erishishning asosiy yo‘llarini belgiladi: Birinchi maqsad – AQSH xalqining
federal hukumatga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash uchun federal vazirliklar
o‘zlari bajarayotgan dasturlarni amalga oshirish jarayoni va erishilgan natijalar
to‘g‘risida muntazam hisobot topshirishlari lozim “etakchi” loyihalarni amalga
24
oshirish doirasida dasturiy maqsadlarni ishlab chiqish, dasturlarni amalga
oshirishning ijtimoiy va iqtisodiy samaradorligini o‘lchash taomillarini, dasturlarni
bajarish to‘g‘risidagi hisobotni takomillashtirishga oid dasturiy-maqsadli islohotga
(“program performance reform”) erishilishi lozim; Dasturlarning ijtimoiy
samaradorligini oshirish va ularni amalga oshirish natijalari uchun davlat
organlarining javobgarligini kuchaytirish. Federal vazirliklarning rahbarlariga
pirovard natijaga qarab mo‘ljal olgan holda ishni yo‘lga qo‘yishga ko‘maklashish.
Amalga oshirilgan xarajatlar, qo‘yilgan maqsadlarga erishish darajasi,
federal dasturlarning qiyosiy samaradorligi haqida kongressmenlarga aniq axborot
berish orqali qonunchilik qarorlarining sifatini oshirish . Federal darajada davlat
boshqaruvini takomillashtirish. SHu narsa diqqatga sazovorki, AQSHda dasturiymaqsadli budjetlashtirish prinsiplari eng avvalo, ma’muriy idoralarning ish
amaliyotiga joriy etilgan. Holbuki, mazkur idoralar faoliyatining ijtimoiy
(pirovard) natijalarini miqdor jihatidan o‘lchash juda qiyin.
natijalarning
miqdor
jihatidan
o‘lchanuvchanlik
talabi
Vaholanki,
dasturiy-maqsadli
rejalashtirishga o‘tishda hanuzgacha asosiy talablardan biri hisoblanadi. AQSHdan
farqli o‘laroq, Fransiyada dasturiy-maqsadli usulni qo‘llash ancha keyin yuz berdi.
2001 yilda Davlat moliyasi to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy qonun (Loi Organique
relative aux Lois des Finances - LOLF) qabul qilinishi bilan Fransiya
xarajatlarning mufassal ro‘yxatini nazarda tutuvchi odatdagi budjet tizimidan
pirovard natijalarga qarab mo‘ljal oluvchi tizimga o‘ta boshladi. Birinchi dasturiy
budjet 2004 yilda taqdim etildi, 2006 yil budjet jarayoni doirasida tizim to‘laqonli
ishlay boshladi. “Dasturiy budjetlashtirish” yangi usuli doirasida budjet xarajatlari
uch darajali tuzilishga ega bo‘ladi. Birinchi, eng yuqori darajadan hozirgi vaqtda
davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini aks ettiruvchi missiyalar o‘rin olgan,
quyiroqda – dasturlar (ular idoralararo xususiyat kasb etishi mumkin), asosda –
kichik dasturlar yoki faoliyat turlari joylashgan. Budjetdan ajratiladigan mablag‘lar
ustidan yuridik nazorat faqat maqsadlarning eng yuqori darajasida amalga
oshiriladi, dasturlarning menejerlariga esa mablag‘larni dasturlar va kichik
dasturlar o‘rtasida qayta taqsimlash huquqi berilgan. Ammo markazlashtirilgan
25
xarajatlar, chunonchi: xodimlarga va binolar uchun haq to‘lashga xarajatlar davlat
boshqaruvi markaziy organlarini saqlash dasturi doirasida tasniflanadi va turli
dasturlar bo‘yicha belgilanmaydi (informatsion maqsadlar bundan mustasno).
Fransiya Iqtisodiyot, moliya va sanoat vazirligi (MINEFI) davlat sektorida
mehnatga haq to‘lash xarajatlari ustidan qattiq nazoratni amalga oshiradi.
Xodimlarga xarajatlar moddalari va boshqa xarajatlar moddalari o‘rtasida
mablag‘larni qayta taqsimlash taqiqlangan. Natijalar haqidagi ma’lumotlarni
shakllantiruvchilar, ulardan foydalanuvchilar va ularni tekshiruvchilar uchun
Moliya vazirligi, parlament va milliy auditorlik organi (Hisob palatasi)
rahbarligida natijalarga baho berishning 1500 taga yaqin ko‘rsatkichlari ishlab
chiqilgan. Bunda ko‘rsatkichlar shunday aks ettirilishi lozimki, ularni tekshirish
mumkin bo‘lsin. Buyuk Britaniyada “Olg‘a harakat tashabbusi” (Next Steps
Initiative) deb nomlangan davlat boshqaruvi islohoti 1988 yilda davlat moliyasini
boshqarish samaradorligi va uni takomillashtirish tashabbuslarining tahlilidan
boshlangan. Dastavval islohot tor doirada amalga oshirildi, lekin asta-sekin davlat
muassasalarida tarkibiy o‘zgarishlar yuzaga keldi. Bu ish budjet xizmatlari
ko‘rsatish sohasiga bozor raqobatini joriy etish bilan birga amalga oshirildi. 1998
yilda Buyuk Britaniyada davlat xarajatlarining kompleks tahlili amalga oshirildi.
Tahlil jarayonida budjet resurslarini xarajatlar moddalari o‘rtasida taqsimlash
masalasi atroflicha o‘rganildi. Tahlil natijalariga ko‘ra birinchi marta xizmatlar
sifatini oshirish va tegishli islohotlarni amalga oshirish zarurligi to‘g‘risidagi
masala kun tartibiga qo‘yildi.
Yangi yondashuv ikki asosiy element: Budjet xizmatlari to‘g‘risidagi bitim
(Public Service Agreements, PSA) va Xizmatlar sifati to‘g‘risidagi bitim (Service
Delivery Agreements, SDA)ni o‘z ichiga oladi. Bu bitimlar har vazirlikning
maqsad va vazifalarini, budjet xizmatlari sifat va hajm ko‘rsatkichlarining hamda
ularni ko‘rsatishdan kutilayotgan samaraning maqsadli qiymatlarini, shuningdek
vazirliklar va idoralar faoliyatining boshqa maqsadli ko‘rsatkichlarini belgilaydi. 9
9
Manba: www.internationalbudget.org
26
2.2. O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti tarkibi tahlili
Bizga ma’lumki Budjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, har bir
mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa
jihatlarining butun majmui asosida shakllanadi. Iqtisodiyotni tartibga solishga,
davlat o’z funksiya va vazifalarini bajarishga, shunungdek, ijtimoiy siyosatni
amalga oshirishga imkon beradiga dastaklardan biri – davlat budjetidir.
O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 3-moddasida10 davlat budjeti
tushunchasiga ta’rif berilgan bo’lib, unga ko’ra davlat budjeti – davlatning davlat
vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun mo’ljallangan
markazlashtirilgan pul jamg’armasi. Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida
o’zida davlatning bir yilga mo’ljallangan daromadlari va xarajatlarini ifodalaydi.
Moliya yiliga mo’ljallangan daromadlar va xarajatlar rejalashtirilib, tasdiqlanadi.
Ularni amalga oshirish esa budjet munosabatlari hisoblanadi. Budjet orqali
iqtisodiyotga quyidagi jihatlarda ta’sir ko’rsatish mumkin: soliqlar, yig’imlar va
turli majburiy to’lovlar vositasida; to’gridanto’gri budjetdan moliyalashtirish
vositasida; subsidyalash vositasida; foizisiz va imtiyozli kreditlar berish vositasida;
budjet mablag’lari hisobiga maxsus jamg’armalar va zahiralar yaratish vositasida
ta’sir ko’rsatiladi.
Yurtimizda chuqur iqtisodiy isloxotlar amalga oshirilayotgan xozirgi
zamonda davlat budjeti daromatlari yaxshilanishi va samarali boshqarilish
ahamiyati gʼoyat yuksakdir. Bugungi kunda Davlat tomonidan islohotlar qilish va
tarmoqlarni davlat tomonidan qoʼllab quvvatlash, xamda ularning samaradorligini
yanada oshirish kabi vazifalarini kun tartibiga qo’yar ekan u oʼz navbatida budjet
daromadlarini samarali shakllantirish tizimini joriy qilmoqligi zarur xisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy)
mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan
biri bo’lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga
10
https://lex.uz/docs/-2304138 -O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi
27
tegishli bo’lgan daromadlar va jamg’armalarning bir qismini budjetga o’tkazilishi
natijasida vujudga keladi.
Budjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning
ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil etadi. Bu moliyaviy (budjet)
kategoriyaning namoyon bo’lish shakli budjetga borib tushuvchi turli soliqlar,
to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat. Davlat budjetining daromadlari
o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va
to’lovlarning turi, mablag’larning tushish shakli va ularni budjetga undirish
metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin. Eng avvalo, davlat
budjetining daromadlari o’zlarining manbalariga ko’ra quyidagi uch guruhga
bo’linadi: soliqli daromadlar; nosoliqli daromadlar; tiklanmaydigan tarzda
o’tkaziladigan pul mablag’lari. Nosoliqli daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi:
davlat mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar (soliqlar va yig’imlar
to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng);
budjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan haqli (to’lovli) xizmatlardan kelgan
daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan
soliq va yig’imlardan so’ng); fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni
qo’llash natijasida olingan mablag’lar, jumladan, jarimalar, konfiskatsiyalar,
kompensatsiyalar va davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni tiklash bo’yicha
olingan mablag’lar; moliyaviy yordam ko’rinishidagi daromadlar (budjet ssudalari
va budjet kreditlaridan tashqari); - boshqa nosoliqli daromadlar. Hozirgi
amaliyotda Davlat budjetining daromadlari quyidagi tartibda klassifikatsiya
qilinayapti.(2.2.1-rasm)
28
2.2.1-rasm Davlat budjeti daromadlari va xarajatlari tarkibi11
Iqtisodiyotda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiyalash
va diversifikatsiyalash sharoitida budjeti daromadlari tarkibida soliqlarning
mohiyati, soliq munosabatlarining ahamiyati, soliq tizimida va davlat budjetining
daromadlaridagi salmog’ini nazariy va amaliy ma’lumotlarga tayangan holda tahlil
etish va o’rganish bugungi kun talabi hisoblanadi. Soliq tizimida mavjud soliqlar
iqtisodiy mazmunmohiyatiga ko’ra to’g’ri(bevosita) va egri(bilvosita) soliqlarga
bo’linadi. To’g’ri soliqlarni soliq to’lovchilarning o’zi to’g’ridan-to’g’ri to’laydi,
soliqning huquqiy jihatdan ham, haqiqiy to’lovchisi ham bitta shaxs bo’ladi. Bu
soliqlarga daromaddan va mulkdan to’lanadigan barcha soliqlar kiradi. Egri
soliqlar yuridik jihatdan to’lovchilari mahsulot, ish va xizmatlarni yuklab
yuboruvchilar bo’lib, soliqning haqiqiy og’irligi oxirgi iste’molchining zimmasiga
tushadi, soliq summasi tovar, ish va xizmatlar narxi ustiga ustama tarzda
o’rnatiladi.
11
Bakiyeva I. Mikroiqtisodiyot-Makroiqtisodiyot. Darslik. 2018.
29
2.2.2-rasm Davlat budjeti daromadlari 2020-2021 yillardagi tarkibi va
dinamikasi12
O'zbekiston Respublikasi Davlat budjetining 2020-2021-yillardagi ijrosini
tahlili. qiladigan bo’lsak. Unga ko'ra, 2021 yilda O'zbekiston budjetining
daromadlarini 46 foizini Bevosita soliqlar tashkil qilmoqda, 30 foiz qismini
Bilvosita soliqlar tashkil qilgan. 17 foizi Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i
bo’lsa qolgan, 3 foizi Davlat boji va jarimalar va 4 foizini Boshqa tushumlar va
yig’imlar tashkil qilmoqda. Daromadlar tarkibida eng salmoqli ulushga ega
bo’lgan soliq turi bevosita soliqlardir. Resurs to`lovlari va mol-mulk solig`i xam
yillar davomida o'sish tendensiyasiga ega bo'lmoqda. Buni albatta mamlakatimizda
mulkdorlar safini kengayishi bilan izoxlash mumkin.
Ma’lumotlarni tahlil qiladigan bo’lsak, 2021 yilda Yuridik Shaxslardan
olinadigan foyda solig’i 38.363 mlrd so’m bo’lib soliqlar tarkibida 30% ulushiga
ega ekanligini ko’rishimiz mumkin. Biroq Moliya vazirligi 2021 yil uchun
tasdiqlangan budjet daromadlariga nazar tashlasak unda ko’rish mumkin. (2.2.2rasm)
12
www.stat.uz
30
Davlat budjeti daromadlarining tarkibida budjetga tushayotgan umumiy
tushumlarning bilvosita soliqlar turning ulushi oshib borishi ya’ni, bilvosita
soliqlar tushumining asosiy qismi QQS va aksiz solig‘i tushumlarining ortishi
hisobiga ta’minlanadi va o‘sish sur’ati joriy yil kutilayotgan tushumga nisbatan
50,6% ni tashkil etadi deya prognoz qilingan edi. Yuqoridagi ma’lumotlardan
ko’rishimiz mumkinki bilvosita soliqlar budjet tarkibida 30 foizni tashkil etmoqda
va bu prognoz o’z tasdig’ini topmadi.13
Soliq tizimining muammolari va ularni hal qilishning mumkin boʻlgan
istiqbollarini taqdim etishdan oldin, uni rivojlantirishning amaldagi sharoitlarini
koʻrib chiqamiz. 2021 yil yakunlari boʻyicha Konsolidatsiyalashgan byudjet
(Davlat byudjeti va Davlat maqsadli jamgʻarmalari) daromadlari 196,4 trln soʻmni
(YaIMga nisbatan 26,7%) tashkil etdi. 1-jadvaldan koʻrinadiki, YaIMga nisbatan
Konsolidatsiyalashgan
byudjet
daromadlari
ulushi
dinamikada
deyarli
oʻzgarmagan va aksincha oʻsish tendensiyasiga ega. Buni ayniqsa 2022 yil uchun
daromadlar prognozi tasdiqlaydi - daromadlarning YaIMga nisbati 30,3%
darajasida prognoz qilinmoqda.
Byudjetga daromadlar tushumining oshishi/kamayishiga umuman quyidagi
omillar ta’sir etadi:
- respublika iqtisodiyotining oʻsishi;
- soʻmning erkin ayirboshlash kursini joriy qilish;
- qimmatbaho va rangli metallarga jahon narхlarining nisbatan yuqoriligi;
- pandemiya vaqtida karantin choralarining joriy etilishi va yengillashtirilishi;
- soliq islohoti;
-soliq ma’muriyatchiligining yangi instrumentlarini joriy etish.
13
Manbaa; . www.gov.uz . www.mf.uz . www.soliq.uz
31
2.2.1-jadval
2018-2022 yillar uchun YaIMga nisbatan byudjetlar daromadlari (mlrd
so’m)14
Oхirgi uch yil uchun soliq tizimining tarkibiy tahlili quyidagilarni koʻrsatadi:
- bilvosita soliqlarning ulushi (2021 yilda - 34,2%) Davlat byudjeti daromadlari
tarkibida 2019 yildan boshlab jiddiy qisqardi. Sabablari: QQS stavkasining
20%dan 15%gacha pasaytirilishi, QQSni hisobga olish va qoplashning toʻlaqonli
tizimining joriy qilinishi, importga aksiz soligʻi boʻyicha nol darajali stavkalarning
joriy etilishi;
- bevosita soliqlarning ulushi jiddiy oʻsdi (2021 yilda - 35,8%). Sabablari:
“NKMK” AJ va “OKMK” AJ boʻyicha byudjetga tushumning
oshishi
(qimmatbaho va rangli metallarga jahon narхining va realizatsiyaning oʻsishi
hisobiga), foyda soligʻi stavkasining 14%dan 15%gacha oshishi;
- resurs soliqlarining ulushi kamaymoqda (2021 yilda - 14%). Sabablari: yer
qa’ridan foydalanganlik uchun soliq va yuridik shaхslar mol-mulkiga solinadigan
soliq stavkalarining pasayishi. (2.2.1-jadval)
14
www.mineconomy.uz
32
- boshqa daromadlar jiddiy oʻsmoqda (2021 yilda - 16%). Sabablari: “NKMK” AJ
va “OKMK” AJdan dividendlar boʻyicha byudjetga tushumning oshishi.
2.2.2-jadval
Davlat byudjetining 2019-2021 yillardagi ijrosi haqida ma’lumot (mlrd
so’m)15
Byudjet daromadlari tarkibini oʻzgartirishda umumiqtisodiy omillar bilan bir
qatorda umumbelgilangan va soddalashtirilgan soliq tizimlari
nisbatining
oʻzgarishi muhim rol oʻynadi. Bu soliq toʻlovchilar soni tarkibida oʻz aksini topdi.
(2.2.2-jadval)
15
www.mineconomy.uz
33
XULOSA
Davlat budjeti- mamlakat hukumatiga davlatning iqtisodiy funksiyalarini
bajarish imkonini beruvchi assoiy moliyaviy manba bo‘lib uning xarajatlari
tarkibini optimallashtirish muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi
davlat budjeti xarajatlarida ijtimoiy soha va ijtimoiy himoyaga sarflanadigan
mablag‘larning mutlaq miqdori va jami xarajatlardagi uloushi oshib bormoqda.
Soliqlar majburiy to‘lov bo‘lib fiskal, qayta taqsimlash, rag‘batlantirish va nazorat
funksiyalarini bajaradi.
Barcha soliqlar uch guruhga-to‘g‘ridan-to‘g‘ri, egri soliqlar hamda resurs
to‘lovlari va mulk solig‘iga bo‘linadi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan
soliq siyosati iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va texnik qayta qurollntirish,
makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishda soliqlarning rolini oshirishga
qaratilgan. Soliq islohotlari iqtisodiyotga soliq yukini pasaytirish, soliqlarni
unifikatsiya qilish, soliq stavkalarini pasaytirish, ayniqsa to‘g‘ridan to‘g‘ri
soliqlarning stavkalarini pasaytirish, soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasini
kuchaytirish yo‘nalishlarida amalga oshirilmoqda.
Davlat xarajatlari multiplikatori iste’molga chegaralangan moyillik darajasi
bilan
to‘g‘ri
bog‘liqlikka,
chegaraviy
soliq
stavkasi
hamda
iste’molga
chegaralangan moyillik darajasi bilan teskari bog‘liqlikka ega. Davlat xarajatlari va
soliqlar miqdorini bir xil miqdorga oshirilishi daraomadlar hajmini ham shuncha
miqdorga oshirilishiga olib keladi. Bu holat balanslashgan budjet multiplikatori
bilan izohlanadi. Iqtisodiy pasayish paytida budjetning davriy taqchilligi, diskret
fiskal siyosat natijasida esa tarkibiy taqchilligi yuzaga keladi. Budjet taqchilligini
moliyalashtirishning maqbul yo‘li davlat qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ularni
sotish hisobiga qarz olishdir.
Respublikamizda o‘tkazilayotgan budjet-soliq siyosati iqtisodiyotga soliq
yukini kamaytirish, soliqlarning rag‘batlantiruvchi rolini kuchaytirish, barqaror
iqtisodiy o‘sishga shart-sharoit yaratish, yalpi talabni oshirish kabi maqsadlarga
qaratilgan.
34
Bugungi kunda jamiyat va davlat hayotining barcha sohalari shiddat bilan
rivojlanayotgani islohotlarni mamlakatimizning jahon tsivilizatsiyasi еtakchilari
qatoriga kirish yo‘lida tez va sifatli ilgarilashini ta’minlaydigan davlat moliyasini
boshqarishni takomillashtirishga asoslangan holda amalga oshirishni taqozo etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti (keyingi o‘rinlarda Davlat byudjeti deb
yuritiladi) to‘g‘risidagi ma’lumotlarning
ochiqligi va shaffofligini hamda
fuqarolarni byudjet jarayonidagi ishtirokini ta’minlash maqsadida: 2018 yildan
boshlab “Fuqarolar uchun byudjet” axborot nashri ishlab chiqilmoqda; Davlat
byudjeti
to‘g‘risida
batafsil
ma’lumotlar
joylashtirilib
kelinayotgan
“Openbudget.uz” axborot portali 2019 yilning yanvar oyidan boshlab ishga
tushirildi; Davlat byudjeti ijrosi to‘g‘risidagi ma’lumotlar Davlat moliyaviy
statistikasi (GFS) standartlariga muvofiq shaklda Xalqaro valyuta jamg‘armasining
saytida joylashtirib borilmoqda; 2019 yildan boshlab tuman va shahar
byudjetlarida hosil bo‘ladigan qo‘shimcha manbalarining kamida 10 foizi fuqarolar
tomonidan bildirilgan tadbirlarga asosan yo‘naltirish mexanizmi joriy etildi;
Byudjet mablag‘larini tasarruf etuvchilar hamda mahalliy davlat hokimiyati
organlari tomonidan byudjet mablag‘laridan foydalanish jarayonini to‘liq o‘z
rasmiy saytlarida e’lon qilib borishlarini tartibga soluvchi qonun va qonunosti
hujjatlariga tegishli normalar kiritildi. Shuningdek, 2020 yildan boshlab ilg‘or
xorijiy tajribadan kelib chiqqan holda Davlat byudjeti loyihasi ilk bora Qonun
shaklida qabul qilindi hamda vazirlik va idoralarning vakolat va mas’uliyatini
oshirish maqsadida byudjet xarajatlari avvalgidek sohalar bo‘yicha emas, balki
vazirlik va
idoralar kesimida tasdiqlandi. Shu bilan birga, O‘zbekiston
Respublikasi respublika byudjeti xarajatlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis
palatalari tomonidan, mahalliy byudjetlar esa tegishli xalq deputatlari kengashlari
tomonidan tasdiqlash amaliyoti joriy etildi.
Xulosa o’rnida aytishimiz kerakki mamlakatimizda mavjud ijtimoiy
ehtiyojlarini mablag’ bilan ta’minlash uchun mustahkam moddiy asosni yaratish
zarur, lekin davlat budjeti daromadlarisiz bunga erishib bo’lmaydi. Shuning uchun
ham davlat budjetining daromadlari tushumini barqarorligi mamlakat iqtisodiyotini
35
xarakterlaydigan eng muhim ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Biz davlat budjeti
daromadlarini tarkibida birgina soliqlarning mohiyati va soliq munosabatlarining
ahamiyatini o’rganar ekanmiz soliqlar budjet daromadlarini shakllantirishda va
iqtisodiyotni rivojlantirishda qanchalik muhim vazifalarni amalga oshirishini
tushunib yetdik. Davlat budjeti va soliqqa doir quyidagi taklif va tavsiyalar
berishimiz mumkin:
1.
Budjet taqchilligini qisqartirish: Budjet taqchilligini qisqartirish
iqtisodiyotdagi yalpi talabning o‘sishini tartibga solishga, shuningdek, tashqi savdo
balansining salbiy taqchilligi va inflyatsiya bosimini kamaytirishga yordam beradi.
2. Soliq stavkalarini o‘zgartirmaslik: Asosiy soliq stavkalari o‘rta muddatli
istiqbolda o‘zgarishsiz qoladi.
3. Daromadlarni oshirish: Daromadlarni oshirish uchun budjet daromadlari
bazasini
kengaytirish,
berilgan
soliq
va
bojxona
imtiyozlarini
ularning
samaradorligi va natijadorligidan kelib chiqqan holda qayta ko‘rib chiqish va
bosqichma-bosqich bekor qilish ko‘zda tutilgan.
4. Jahon savdo tashkiloti talablariga muvofiqlashtirish: Soliq va budjet
siyosatini Jahon savdo tashkiloti talablariga bosqichma-bosqich muvofiqlashtirish
ko‘zda tutilgan.
5. Davlat qarzini kamaytirish: Davlat qarzi yalpi ichki mahsulotga nisbatan
60 foizlik makroiqtisodiy xavfsiz darajadan, o‘rta muddatli istiqbolda esa yalpi
ichki mahsulotga nisbatan 50 foizdan oshmasligini ta’minlash bo‘yicha barcha
choralar ko‘riladi.
6. “Natijaga asoslangan budjet” tizimini joriy etish: Yillik budjetni
shakllantirishda “natijaga asoslangan budjet” tizimini bosqichma-bosqich to‘liq
joriy etish.
36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947- sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
Kitob,o‘quv-qo‘llanma va darsliklar
3. Agapova T.A. Makroiqtisodiyot / ta Agapova, S.V. Sergey, A.V.
Sidorovich- M.: "Biznes va xizmat", 2009 yil.
4. Bakiyeva I. Mikroiqtisodiyot-Makroiqtisodiyot. Darslik. 2018.
5. Ergashev E. Makroiqtisodiyot “Iqtisod-moliya”. 2018.
6. Edward Shapiro. Macroeconomic analysis. Fifth edition. Oxford.
Copyright . 2015.
7. Ishmuhamedov A.E., Djumaev Z.A., Jumaev Q.X., Makroiqtisodiyot:
o`quv qo`llama.-T., O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamga`rnas
nashriyoti, 2005.
8. Jumayev Z. Makroiqtisodiyot. Darslik. 2018.
9. Menkyu N.G. Prinsipi makroekonoiki. SPb.: Piter. 2009.
10. Maxmudov N.M., Asqarova M.T., Umarov I.Yu. Makroiqtisodiy tahlil
va prognozlash. Darslik.-T.: Fan va texnologiyalar. 2014.
11. Monetar siyosatning 2020 yil va 2020-2021 yillar davriga mo‘ljallangan
asosiy yo‘nalishlari. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 2020.
Internet saytlari
12.www.mygov.uz
13.www.stat.uz
14.www.mineconomy.uz
15.www.strategy.uz
16. www.uza.uz
37
17. www.cer.uz
18.www.lex.uz
38