O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI. MUSTAQIL ISH Mavzu: Sharq mutafakkirlarining insonparvarlik pedagogik g'oyalari Bajardi: PED001- guruh talabasi Abdurashidova Marjona Tekshirdi: Yusupova Zamira Zaripovna TOSHKENT – 2024 Sharq mutafakkirlarining insonparvarlik pedagogik g'oyalari Reja Kirish 1.Insonparvarlik g`oyalari 2.Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari 3.Sharq mutafakkirlarining insonparvarlik pedagogik g`oyalari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Insonparvarlik g`oyalari Insonparvarlik — insonning qadri, erkinligi, baxt-saodati, teng huquqliligi toʻgʻrisida, insoniylikning barcha tamoyillarini yuzaga chiqarish uchun shart sharoitlar yaratib berish haqida gʻamxoʻrlik qilishni ifodalovchi tushuncha. Unga koʻra, dunyoda eng qimmatli narsa insondir, butun mavjudot, borliq insonga, uning baxt-u saodatiga xizmat qilishi lozim. Inson taqdiri, xalq manfaatlari, mamlakat kishilari haqida gʻamxoʻrlik qilish. Insonparvarlik. Tarbiyaning insonparvarlik gʻoyasi muhim tushuncha boʻlib unda inson yoki shaxsning taqdiri yotadi. Insonparvarlik gʻoyasi har bir xalqning azaliy qadriyati hisoblanadi, umimiy qadriyat hisoblanadi. Masalan ikkinchi jahon urishi yillar[da oʻzbek xalqining turli millat xalqiga insonparvarligi, bolajonligi, xalqparvarligi hamda mehr oqibatliligi misoldir. Tarbiyaning markazida shaxs turar ekan har bir ison komil inson boʻlishga intilishi kerak, shundagina biz kutgan natijaga erishimiz mumkin. Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulugʻbek, Alisher Navoiy va b. asarlarida Insonparvarlik, inson erkinligi, uning qadr-qimmati gʻoyalari olgʻa surildi. Forobiy insonlarning inoq va doʻst yashashi mamlakatda xalqlar uchun katta foyda keltirishini isbotlashga intilgan va tin-chlikni qatʼiy quvvatlab, butun faoliyatini inson xizmatiga qaratgan. Navoiy inson taqdiri, xalq manfaa-ti, mamlakat haqida gʻamxoʻrlikni asosiy masala qilib qoʻygan. Dunyoda eng qimmatli narsa insondir, degan fikrni olgʻa surgan. Uning fikricha, butun mavjudot, borliq insonga, uning baxt-saodatiga xizmat qilishi lozim. Jahon dinlari, jumladan islom dinida ham Insonparvarlik gʻoyalari oʻz ifodasini topgan. Unda faqir, kambagʻal, musofir, muhtoj kishilarga yordam berishga, sahovatli va insofli boʻlishga daʼvat qilinadi. Insonparvarlik yordami – insonning inson oldidagi muqaddas burchidan kelib chiqqan holda beg‘araz ko‘mak va yordam ko‘rsatishini anglatuvchi tushuncha. Insonparvarlik yordami hozirgi kunda gumanitar yordam asosan halokat yuz bergan yoki yuz berish xavfi yoqasida turgan, taraqqiyotdan orqada qolib, qashshoqlikka yuz tutgan hududlarning aholisi, harbiy to‘qnashuvlardan aziyat chekkan qochoqlar, nogiron va bemor insonlar o‘rtasida tekinga tarqatiladigan eng zarur kundalik tirikchilik vositalari hisoblanadi. Qurolli mojarolar sharoitida Insonparvarlik yordami tinch aholiga oziqovqat mahsulotlari, kiyim-kechak, dori-darmonlar yetkazib berishni nazarda tutadi, o‘q-dori yoki jiddiy tan jarohati yetkazishi yoxud odam o‘ldirish uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan qurilmalar, avtotransport vositalari va materiallar olib borishni ko‘zda tutmaydi. Insonparvarlik yordami tezkorlik bilan amalga oshirilishi va turli ofatlardan jabrlanganlarning mushkulini osonlashtirish uchun qo‘llanishi bilan boshqa xorijiy yordamlardan ajralib turadi. Ba’zan insonparvarlik yordami niqobi ostida mahalliy aholini zimdan o‘z tomoniga og‘dirishga urinishlar bo‘lishi ham mumkin. Uzoq saqlash uchun mo‘ljallangan oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmonlar, ichimlik suvi, issiq kiyim-kechak va shaxsiy foydalanish uchun kerak bo‘ladigan kundalik buyumlar, chodirlar, yonilg‘i insonparvarlik yordamining turlari hisoblanadi. Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari Sharq mutafakkirlari inson tabiatining mohiyatiga kirib borishga, tarbiyaning ijtimoiy va biologik determinantlarini hisobga olishga harakat qilganlar. Insonning ijtimoiy mohiyatiga alohida ahamiyat berildi. Ta'limning asosiy maqsadi, eng avvalo, insonning yuksak ma'naviy-axloqiy fazilatlarga intilishida namoyon bo'ldi. Sharq buyuk mutafakkirlarining pedagogik g‘oyalari dunyoga qo‘shilgan salmoqli hissadir. Bular o'rta asrlar pedagogik tafakkurida demokratik yo'nalishni ifodalovchi pedagogik qarashlar bo'lib, ular bugungi kungacha ta'minlab kelmoqda. O'rta asrlarda O'rta Osiyo ta'lim markaziga aylandi: fan va madaniyat o'sha davrda hozirgi Turkmaniston, Tojikiston, O'zbekiston, Qirg'iziston, Qozog'iston, shuningdek, qisman Afg'oniston, Pokiston va Xitoyda ayniqsa faol rivojlandi. Moʻgʻullardan keyingi davrda keng tarqalgan turkman qabilalarining islomlashuvi Oʻrta Osiyoda pedagogika fanining shakllanish xususiyatlariga katta taʼsir koʻrsatdi. Bu hududlarda taʼlim bevosita din bilan bogʻliq boʻlgan Qurʼon maktablari, yaʼni maktab va madrasalar tashkil etila boshlandi. Bolalarni 6 yoshdan maktabga yuborish kerak, shunda ular 14 yoshgacha boshlang'ich ta'lim oladilar, deb hisoblar edi. O'rta ta'lim maktab o'quvchilari bolaning ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, kelajakdagi faoliyatida foydali bo'lgan amaliy ko'nikmalarni egallashlari kerak bo'lgan mutaxassislik bosqichi edi. Maktabda ta'lim arab tilida olib borilgan. Oʻquv adabiyotlarining asosiy qismini Oʻrta Osiyo olimlari va buyuk mutafakkirlari yozgan. Bu davrdagi ta’lim-tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish uchun O‘rta Osiyoning atoqli olimlari faoliyatiga to‘xtalib o‘tamiz. Shaxs tarbiyasi fanining rivojiga O`rta Osiyoning atoqli olimi, o`rta asr Sharq falsafasining asoschisi hisoblangan Abu-Nasr Al-Farobiy (870-950) katta hissa qo`shgan. Hozirgi vaqtda pedagogika hali mustaqil fan sifatida ajratilmagan, u axloq bilan birga siyosiy (fuqarolik) fanining bir qismidir. Farobiy ta’limni “xalqlar va shaharlarga nazariy fazilatlar berish”, ta’limni esa “shaharlarga axloqiy fazilatlar va san’at berish” jarayoni deb hisoblagan. “Baxt” tushunchasi uning pedagogikasining asosiy kategoriyalaridan biridir. Forobiy nomaqbul ishlar insonga baxtsizlik keltirishiga ishongan. Farobiy nomaqbul ishlar insonga baxtsizlik keltirishiga ishongan. Shu munosabat bilan ta'limning vazifasi ijobiy fazilatlarni rivojlantirishga yordam berish va salbiy xarakter xususiyatlarini yo'q qilishdir. Bundan tashqari, Farobiy o’qituvchining kasbiy fazilatlarini ham ko’rib chiqadi. Uning fikricha, o‘qituvchida qator fazilatlar bo‘lishi kerak, ya’ni: yaxshi xotira, jasorat, adolat, rivojlangan mantiq, mushohada, ochko‘zlikdan tiyilish, haqiqat va bilimga muhabbat, pulga befarqlik va dunyo hayotining boshqa afzalliklari. O‘rta Osiyoning yana bir buyuk mutafakkiri, Yevropada Avitsenna nomi bilan mashhur Abu Ali Ibn Sino ta’lim, tarbiya va ta’lim mazmuni haqida o‘ziga xos qarashlarga ega edi. Avitsenna ta'lim aqliy tarbiya, jismoniy salomatlik, estetik tarbiya, axloqiy tarbiya va hunarmandchilikni o'z ichiga olishi kerak deb hisoblagan. O'quv rejasi, Ibn Sinoning fikricha, o'quvchilarning qiziqishlariga mos bo'lishi, "oddiydan murakkabga" tamoyili asosida qurilgan bo'lishi va dastlabki bosqichda kitobga bog'lanmasligi kerak. Abu Ali Ibn Sino o‘rganishni individuallashtirishga qarshi chiqdi, chunki u jamoaviy ta’lim orqali bolalar o‘rtasida raqobat tuyg‘usi paydo bo‘ladi, bu esa ularni ko‘proq bilim olishga undaydi. Bundan tashqari, jamoaviy o'rganish tufayli zerikish va bekorchilik yo'qoladi, ularning o'rnini suhbatlar egallaydi, bunda talabalar o'z nuqtai nazarini bildirish va o'zlarini qiziqtirgan mavzularda bahslashish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Kollektiv ta'lim bolalarni hurmat, o'zaro yordam, do'stlikka o'rgatadi va ularning bir-biriga ijobiy ta'sirini kuchaytiradi. Oʻrta Osiyo falsafiy taʼlimotida odamlarning umumbashariy tengligi gʻoyalari keng tarqaldi. Jumladan, O‘rta Osiyoning buyuk mutafakkirlari Muslihiddin Sa’diy va Alisher Navoiylar hamma odamlar teng ekanligini ta’kidlab, yoshlarda barcha xalqlarga hurmatli munosabatni shakllantirishni targ‘ib qilganlar. Muslihiddin Sa’diy maktabni bola hayotidagi muhim bosqich deb bilgan va shunga muvofiq o‘qituvchi o‘quvchi shaxsini shakllantirishda muhim rol yuklagan. Sa’diy o‘z asarlarida ustozning ikki turini – yaxshilik va yomonlikni tavsiflab bergan. Yovuz o'qituvchi qo'pol, g'ayriinsoniy, "yaramas bo'lishga yo'l qo'ymaydi", intizomni nazorat qiladi, bolalarning harakatlarida ham, fikrlarida ham mustaqilligini ostiradi. O'qituvchining bolaga munosabati uning rivojlanishida hal qiluvchi omil hisoblanadi, chunki tajovuzkorlik va g'azab javoblarni keltirib chiqaradi va o'quvchining shaxsiyatini buzadigan sharoitlarni yaratadi. Muslihiddin Sa’diy ham Alisher Navoiy kabi insonparvarlik tarafdori bo‘lib, insonparvar, vatanparvar, mehribon, halol, albatta kamtarin, o‘zini hurmat qiladigan insonlarni tarbiyalash g‘oyalarini targ‘ib qilgan. So‘fiy pedagogikasining ko‘zga ko‘ringan namoyandasi Alisher Navoiy shaxsni “dunyodagi eng oliy mavjudot, farzand esa xonadonni yorug‘, oilaga shodlik baxsh etuvchi nuroniydir” , deb hisoblagan. Navoiy o‘z farzandini sevishning o‘zi kifoya emas, inson barcha bolalarni sevishi kerak, chunki ular kelajak avloddir, deb hisoblagan. Uning fikricha, ongning shakllanishi o'smirlik davrida sodir bo'ladi. Va agar bu davrda odamni ehtiros emas, balki aql egallab olsa, u o'z hayot yo'lida ezgu g'oyalarni boshqaradi. Alisher Navoiyning pedagogik qarashlari kommunikativ pedagogika tamoyillarida mujassam bo‘lib, u o‘rganishni muloqot jarayoni, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot, bunda o‘quvchi ta’lim sub’ekti sifatida faoliyat yuritadi, uni amalga oshirish yo‘llari va vositalarini belgilaydi. \ Sharq mutafakkirlarining insonparvarlik pedagogik go`yalari Sharq mutafakkirlarining ma’naviy madaniyat sohasiga qo’shgan ulushlari nihoyatda boy bo’lib, mazmunan qadriyatlarning barcha yo’nalishlarini qamrab olganligi bilan xarakterlanadi. Ular: aqliy madaniyatni shakllantirish bilan bog’langa qadriyatlar; ma’naviy-ruhiy qadriyatlar; ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar; badiiy-nafis qadriyatlar; diniy qadriyatlar tarzida o’z ifodasini topgan. Forobiy pedagogik qarashlarini, ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limotini o’rganishda inson xislatlari to’g’risidagi falsafiy fikrlari nihoyat muhim ahamiyat kasb etadi. Forobiy o’zining falsafiy qarashlarida odamning tuzilishini, ruhiyatini, madaniy va ma’naviy olamini o’rganishga ahamiyat beradi. Uning ta’limotida, inson barcha boshqa jismlarda bo’lmagan qobiliyat va kuchga, ruhiy quvvatga, aql va so’zlash qobiliyatiga egaligi bu kuch uni tabiatdagi boshqa jismlardan ajratib turishi va uning ustidan hokim bo’lish imkoniyatini berganligi namoyon bo’ladi. Forobiy bu dunyoqarashida narsa-hodisalarni bilish, inson aqlini bilim bilan boyitish uni ilmli, ma’rifatli qilish uchun xizmat qiluvchi ruhiy jarayonlarga alohida e’tibor beradi. U o’zining ”Baxt-saodatga erishuv haqida”, ”Fanlarning tasnifi”, ”Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risida”, ”Ilmlar va san’atlar fazilati” kabi koplab risolalarida insonning ma’naviy rivojlanishi ilm-ma’rifatga bog’liqligini ta’kidlaydi. Abu Rayhon Beruniy bilim umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishning kaliti ekanligini alohida ta’kidlaydi. Ilm-ma’rifatli odam jamiyat taqdiri, insonlar taqdiri uchun kurashuvchan, barcha yomonliklardan uzoqdir. ”Ilmning foydasi ochko’zlik bilan oltin-kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali inson uchun zarur narsalarga ega bo’lishdir” Umuman, Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muxlisi sifatida mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashida, odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida deb bildi. Yaratgan asarlarida u ta’lim-tarbiyaga doir she’r va hikmatlardan misollar keltirib, ular orqali har bir inson o’z qalbining farmoyishiga ko’ra xayr-ezgulikka intilishi, sun’iy obro’, shuhrat qozonish uchun muruvvat va sharofat ko’rsatmasligi kerakligini ta’kidlaydi. Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig” asarida aqliy, axloqiy, mehnat, jismoniy va nafosat tarbiyasiga doir fikrlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. U insonni ulug’laydi. Uning fikricha, insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi, uquvi, hunarga egaligidadir. Adib o’quv va bilimni farqlaydi: o’quv tug’ma ravishda inson ruhiyatida mavjuddir, bilim esa o’qish-o’rganish va mehnat tufayli egallanadi. Agar ularning har ikkisi o’zaro birlashsa, insonning qadri ortadi: Zakovat qayerda bo’lsa, ulug’lik bo’ladi, Bilim kimda bo’lsa, buyuklik bo’ladi. Zakovatli uqadi, bilimli biladi, Bilimli, zakovatli tilakka yetadi. Yusuf Xos Hojib ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liq holda bo’lishini tavsiya etadi, o’g’il bolalarning bir necha san’at turlarini va hunarlarni tugal o’rganmog’i lozimligini ta’kidlaydi. Bu, ularning kelajak hayotlari, jamiyat rivoji uchun zarurligini aytadi. Pеdagogikaning fan sifatida shakllanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash, ular tarbiyasini samarali amalga oshirish ehtiyojidan kеlib chiqadi. Bu ehtiyoj tarbiya borasida orttirilgan tajribalar to’plangandan kеyin o’sha tajribalarni umumlashtirish, yoshlar tarbiyasi haqida qonun-qoidalarni ishlab chiqish zaruratini taqozo etadi. Avvalo pеdagogikaning nazariy kurtaklari falsafa nеgizida paydo bo’ladi. Ta'limtarbiya masalalari hamisha mutafakkir, yozuvchi, olimlar xayolini band qilib kеlgan. Ular o’zlarini bola tarbiyasi, ularni barkamol inson qilib tarbiyalash haqidagi yorqin mulohazalari bilan pеdagogik fikrlar ravnaqiga ulush qo’shganlar. Masalan: Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Ahmad Yugnakiyning «Hibatul-Haqoyiq», Alishеr Navoiyning «Mahbub - ul qulub», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarlari bеvosita odob, axloqqa daxldordir. Bu asarlarda insonparvarlik, halol mehnat, do’stlik, chin muhabbat, sadoqat kabi yuksak axloqiy fazilatlar o’z aksini topgan. Yosh avlodlarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamma davrlarda millatning ilg’or kishilari diqqat markazida bo’lib kеlgan. Kaykovusning «Qobusnoma», IV asrda yashab o’tgan hind faylasufi Bеydaboning «Kalila va Dimna» asarlari, «Ramayana», «Mahobxorat» dostonlari, Sa'diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Bahoriston», Ahmad Donishning «O’g’illarga nasihat», bundan tashqari Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, «Chor darvеsh», «Ming bir kеcha» kitoblari ham qimmatbaqo ma'naviy-madaniy mеros bo’lib, Sharqu g’arb xalqlari ming yillar mobaynida bulardan bahramand bo’lganlar va komillik tog’risida uning qirralarini yoritib bеrganlar. O’rta asrda Yaqin va O’rta Sharqda diniy o’quv muassasalari - madrasalar ta'lim va fan markazlari bo’lgan. O’zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o’quv muassasalari aynan Markaziy Osiyoda yuzaga kеlgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan. Xulosa Sharq mutafakkirlarining insonparvarlik pedagogik g`oyalari deganda, avvalo, insonparvarlik tushunchasi keng ma`noni anglatadi.Insonparvalik- insonning qadri, erkinligi, baxt-saodati, teng huquqliligi toʻgʻrisida, insoniylikning barcha tamoyillarini yuzaga chiqarish uchun shart sharoitlar yaratib berish haqida gʻamxoʻrlik qilishni ifodalovchi tushunchani bildiradi. Bizning xalqimiz avvaldan doimo bir – biriga yordamlarini berib kelishgan, Qo`shnimizning uyida nimadir bo`lsa , yordam berib , kamchiliklari bo`lsa qo`limizdan kelgancha qarashib yordam berganmiz.Ota boblarimizdan bizga meros qolgan urf- odatlar, ma`naviy boyliklar desak adashmagan bolamiz. Foydalanilgan internet saytlari 1.https://uz.wikipedia.org/wiki/Insonparvarlik#:~:text=Insonparvarlik%20%E2%8 0%94%20insonning%20qadri%2C%20erkinligi%2C,haqida%20g%CA%BBamxo %CA%BBrlik%20qilishni%20ifodalovchi%20tushuncha. 2.https://oyina.uz/uz/teahause/1686 3.https://genderi.org/mavzu-sharq-pedagogik-talimotida-talimiy-axloqiyqarashlar-tal.html?page=3 4.https://cyberleninka.ru/article/n/eastern-thinkers-on-issues-of-personalitydevelopment#:~:text=Oriental%20thinkers%20tried%20to%20penetrate,and%20 moral%20qualities%20%5B1%5D.