8-mavzu. Mikrokontrollerlarni analogli signallari qabul qilish va qayta ishlash. Reja: 1. Analogli (PWM) boshqaruv signallari tushunchasi. 2. Boshqaruv algoritmlari va dasturlari. 3. Boshqariluvchi elektrodvigatellar turlari. Tayanch so`zlar: analogli boshqarish, boshqarish, algoritim, dastur, elektrodvigatellar, divigatel turlari. Mikrokontroller yordamida chiqariluvchi analogli (PWM) boshqaruv signallari oddiy diskretlangan analogli signallardan farq qiladi. CHunki, oddiy analogli signallar o‘zining chastotasi va amplitudasi bilan aniqlanadi. Elektr signallari uchun amplituda asosan kuchlanishga mos keladi. Arduino Nano mikrokontrollerlar esa o‘z pinlaridan faqat o‘zgarmas (odatda 5 volt) kuchlanishli signallar chiqaradi. Ulardan analogli signallar sifatida foydalanish uchun signalni yuborish vaqti (puls kengligi) boshqariladi. Buning uchun signal yuborish vaqti o‘zgarmas deb olinadi (kvantlarga bo‘linadi) va ushbu vaqtning ma’lum bir qismida pin orqali yuqori kuchlanish (5 volt) yuboriladi, qolgan qismida esa past kuchlanish (0 volt) yuboriladi. YUqori kuchlanish yuborilgan vaqt puls kengligi deb ataladi. Elektorodvigatellar misolida ushbu vaqtni aylanish tezlanishi uchun berilgan vaqt deb qarash mumkin. Ushbu vaqt kanchalik ko‘p bulsa, motor shunchalik katta tezlikka erishishga ulguradi. SHunday usul bilan uning aylanish tezligi boshqariladi. Quyidagi rasmda vaqt kvantining yuqori kuchlanish berilgan qismi foiziga mos keluvchi tasvirlar keltirilgan. Vaqt kvanti 255 ta teng bo‘laklarga bo‘linib, ularning tegishli foizida yuqori kuchlanish beriladi. Yuqoridagi rasm misolida 10% ga mos holatda 255 ta pulsning 25 tasiga yuqori, qolgan 230 tasiga past kuchlanish yuboriladi, 90% lik holatda esa aksincha, 230 tasiga yuqori kuchlanish, 25 tasiga past kuchlanish yuboriladi. 7.1-rasm. Kvantlash. Bunday usul bilan oddiy diodli lampaning yorug‘lik darajasini ham boshqarish mumkin. Quyidagi misol orqali diodli lapmaning yorug‘lik darajasini kenglikli pulslar yordamida boshqarish jarayonini namoyish qilamiz. // boshqarish pinini belgilaymiz. int ledPin = 9; // boshlang‘ich yorug‘lik darajasini o‘rnatamiz. float brightness = 0.; // yoritish darajasining o‘zgarish qadamini belgilaymiz. float st = 1.; void setup() { // chiqish pini deb e’lon qilamiz pinMode(ledPin, OUTPUT); } void loop() { // pinga berilgan kenglikdagi yuqori kuchlanish yuboramiz. analogWrite(ledPin, brightness); // kenglik miqdorini o‘zgartiramiz. brightness=brightness+st; // agar puls kengligi 0 yoki 255 ga etib borsa, orqasiga qaytaramiz. if(brightness<=0||brightness>=255) {st=-st;} // ko‘rgazmali namoyish uchun takrorlanish tezligini pasaytiramiz. delay(10); // ushbu jarayonni doimiy ravishda takrorlaymiz } Ushbu misoldagi diodli lampa o‘rniga elektrodvigatelni ulab, uning aylanish tezligini ham boshqarish mumkin. Lekin, bunda elektrodvigatel kam quvvatli, puls bilan boshqariluvchi bo‘lishi kerak. Bunday holatda elektrodvigatelni ulash sxemasini quyidagi rasmda keltiramiz. 7.2-rasm. Elektrodvigatelni ulash sxemasi Agar elektrodvigatel yuqori quvvatli hamda puls bilan boshqariluvchi bo‘lsa, mikrokontrollerdan chiqayotgan kuchsiz signalni kuchaytirish qurilmasi (masalan, tranzistor) ning boshqaruv signali sifatida ishlatish orqali elektrodvigatelning aylanish tezligini nazorat qilish mumkin. Bunday holatda elektrodvigatelni ulash sxemasini quyidagi rasmda keltiramiz. 7.3-rasm. Elektrodvigatelni kuchsiz signal bilan boshqarish uchun ulash sxemasi Boshqa hollarda esa, qo‘shimcha fizik qurilmalardan (masalan, chastotani o‘zgartiruvchi qurilmadan) foydalanishga to‘g‘ri keladi. 7.4-rasm. Chastotali koveyer sxemasi Nazorat uchun savollar 1. Analogli chiqish signali deganda nimani tushunasiz? 2. PWM deganda nimani tushunasiz? 3. Katta quvvatli elektrodvigatellarni qanday boshqarish mumkin? 4. Kuchaytirgich nima va undan qanday foydalanish mumkin? 5. Chastota o‘zgartirgich nimaga kerak? 8- ma`ruza Mavzu: Arduino Nano mikrokontrollerida analogli chiqish signallari. Reja 1) Arduino Nano mikrokontrollerida analogli chiqish signallari 2) Impuls kengligi modulyatsiyasi 3) Boshqarish qurilmalari (rele, tranzistor va boshqalar), algoritmlari va dasturlari. Tayanch so`zlar: Arduino Nano, LED PWM analog DC Dvigatel tezligi Kirishda bo'lgani kabi, raqamli chiqishdan ko'ra mikrokontrollerning chiqishi ustidan ko'proq nazorat kerak. Masalan, chiroqning yorug'ligini yoki terishdagi ko'rsatgichning burilishini yoki motor tezligini nazorat qilish mumkin. Bunday hollarda analog chiqish kerak bo'ladi. To'g'ridan-to'g'ri mikrokontrollerdan farq qilishni xohlashimiz mumkin bo'lgan narsalar yorug'lik, tovush moslamalari yoki motorlar tomonidan boshqariladigan narsalardir. Ularning ko'pchiligi uchun mikrokontroller va yakuniy chiqish qurilmasi o'rtasida boshqa kontroller bo'ladi. Yoritish regulyatorlari, motor kontrollerlari va boshqalar mavjud bo'lib, ularning aksariyati ketma-ket raqamli aloqaning qandaydir shakllaridan foydalangan holda boshqarilishi mumkin. Bu erda o'zgaruvchan kuchlanish bilan boshqarilishi mumkin bo'lgan oddiy elektr qurilmalari haqida gap boradi. Arduino va boshqa raqamli mikrokontrollerlar odatda o'zgaruvchan kuchlanishni ishlab chiqara olmaydi, ular faqat yuqori kuchlanish yoki past kuchlanish hosil qilishi mumkin. Buning o'rniga, muntazam intervallarda bir qator kuchlanish impulslarini ishlab chiqarish va pulslarning kengligini o'zgartirish orqali analog kuchlanishni "soxta" qilasiz. Bu deyiladi impuls kengligi modulyatsiyasi (PWM) . Olingan o'rtacha kuchlanish ba'zan psevdo-analog kuchlanish deb ataladi . 8.1-rasmdagi grafik PWM qanday ishlashini ko'rsatadi. Siz pinni past pulsatsiya qilganingiz kabi vaqt davomida yuqori puls qilasiz. Pimning baland bo'lgan vaqti ( pulsewidth deb ataladi ) pastdan yuqoriga yana pastga o'tish uchun ketadigan umumiy vaqtning yarmini tashkil qiladi. Bu nisbat ish aylanishi deb ataladi va o'chirishdan yana o'chirishgacha bo'lgan umumiy vaqt davrdir . Bu holda ish aylanishi 50%, samarali kuchlanish esa umumiy kuchlanishning yarmini tashkil qiladi. 8.1-rasm. 50% ish aylanishi bilan PWM maksimal chiqish kuchlanishining 50% samarali kuchlanishiga ega. Vaqt o'tishi bilan kuchlanish yarim vaqtning yarmida yonadi va yarim vaqt o'chadi. Agar siz pauzadan ko'ra qisqaroq vaqt davomida pulsatsiya qilish orqali ish aylanishini 50% dan kamroq qilinsa, 8.2-rasmda ko'rsatilganidek, pastroq samarali kuchlanishga ega bo'lasiz: Arduino Nano uchun bosqichma-bosqich tasvirlangan juda oddiy qo'llash mumkin. Bu yerda biz LEDda analog chiqishni olamiz. Ushbu LED o'chadi va keyin o'chadi. Arduino Nano 0 dan 255 gacha bo'lgan diapazonda analog chiqishni beradi. Texnik jihatdan chiqish raqamli, lekin PWM ko'rinishida, lekin u analogga o'xshaydi. Arduino Nano platalarida Arduino UNO kabi 6 ta PWM (analog pin) mavjud, ular PIN № 3,5,6,9,10,11 8.2-rasm. 33% ish aylanishi bilan impuls-kenglik-modulyatsiya (PWM) grafigi. Samarali kuchlanish maksimal kuchlanishning uchdan bir qismidir. Vaqt o'tishi bilan, kuchlanish vaqtining uchdan bir qismida va uchdan ikki qismida o'chadi. Davr odatda juda kichik vaqt, ko'pi bilan bir necha mikrosoniya yoki millisekundlar tartibida. Arduino platalarida uzluksiz PWM signalini ishlab chiqaradigan bir nechta pinlar mavjud. Arduino Nano 33 IoT-da. ular 2, 3, 5, 6, 9, 10, 11, 12, A2, A3 va A5 pinlari. Arduino Uno-da ular 3, 5, 6, 9, 10 va 11-pinlardir. Ularni boshqarish uchun siz analogWrite () buyrug'idan quyidagi tarzda foydalanasiz: 1 analogWrite(pin, duty); pin pulsatsiya qiladigan pinga ishora qiladi burch 0 dan 255 gacha bo'lgan qiymatdir. 0 0 voltga, 255 esa 5 voltga to'g'ri keladi. Bir nuqtaning har bir o'zgarishi psevdo-analog chiqish kuchlanishini 5/255 yoki 0,0196 voltga o'zgartiradi. Impuls kengligi modulyatsiyasining qo'llanilishi AnalogWrite() ning eng oddiy qo'llanilishi LED yorug'ligini o'zgartirishdir. 3-rasmda ko'rsatilganidek, raqamli chiqish uchun LEDni ulang, so'ngra uning yorqinligini uchun analogWrite() o'zgartirish dan foydalaning. Biroq, u chiziqli miqyosda o'zgarmasligini sezasiz. 8.3-rasm. Raqamli chiqish uchun ishlatganingiz bilan bir xil sxema bilan LEDni xiralashtirishingiz mumkin. Faqat LED ulangan pinda analogWrite() dan foydalanish. AnalogWrite() buyrug'i yordamida DC motorining tezligini o'zgartirishingiz mumkin . Sxema 4-rasmda keltirilgan. Siz 4-rasmda ko'rsatilgan motorni yoqish va o'chirish uchun xuddi shunday tranzistor sxemasidan foydalanasiz, lekin mikrokontrollerning chiqish pinini baland yoki past o'rnatish o'rniga analogWrite() dan foydalanasiz . bu. Transistor vosita to'xtashi va ishga tushishi mumkin bo'lgan tezlikdan tezroq yoqiladi va o'chadi, shuning uchun natijada vosita silliq tezlashadi va sekinlashadi. DC motorni boshqarish haqida ko'proq ma'lumot olish uchun quyidagi havolalarga qarang: Dvigatelning bir terminali yuqori oqim quvvat manbaiga, ikkinchisi esa MOSFETning drenaj piniga ulangan. MOSFET manba pinini erga ulangan va uning eshigi mikrokontrollerning chiqish piniga ulangan. Himoya diyotining katodi MOSFET manbasiga, anod esa drenajga ulangan. 8.4-rasm. MOSFET yordamida Arduino bilan motorni boshqarish sxemasi. Filtr zanjirlari - bu faqat ma'lum bir chastota diapazonidagi kuchlanish o'zgarishiga imkon beradigan sxemalar. Masalan, past chastotali filtr ma'lum bir diapazondan yuqori chastotalarni bloklaydi. Bu shuni anglatadiki, agar kuchlanish soniyada ma'lum bir necha martadan ko'proq o'zgarsa, bu o'zgarishlar filtrdan o'tmaydi va faqat o'rtacha kuchlanish ko'rinadi. Tasavvur qiling-a, sizning PWM sekundiga 1000 tsikl yoki 1000 Gerts (Gts) da ishlaydi . Agar sizda 1000 Gts dan yuqori chastotalarni bloklaydigan filtr sxemasi bo'lsa, siz impulslar o'rniga filtrning boshqa tomonida faqat o'rtacha kuchlanishni ko'rasiz. Asosiy past chastotali filtr 5rasmda ko'rsatilganidek ulangan rezistor va kondansatördan iborat: 8.5-rasm. Asosiy past o'tkazuvchan filtr. LEDning anodi kuchlanishga ulangan va uning katodi kondansatkichning bir terminaliga ulangan. Kondensatorning boshqa terminali erga ulangan. Rezistor LED va kondansatör uchrashadigan birikmaga ulanadi. Rezistorning ikkinchi uchi mikrokontrollerning chiqish piniga ulangan. Bloklangan chastota va kondansatör va rezistorning qiymatlari o'rtasidagi bog'liqlik quyidagicha: chastota = 1/ (2p *qarshilik * sig'im) 1,5 kiloohm rezistor va 0,1 mikrofaradli kondansatör 1061 Gts dan yuqori chastotalarni o'chiradi. Agar siz filtrlarga qiziqsangiz, qaysi biri yaxshiroq ishlashini bilish uchun u yerdan turli qiymatlarni sinab ko'ring. Servomotorlar - bu tishli mexanizmlar va o'rnatilgan potansiyometr (o'zgaruvchan qarshilik) kombinatsiyasi bo'lgan motorlar bo'lib, ularning o'rnini 180 graduslik diapazonda aniq belgilash imkonini beradi. Ular o'yinchoqlar va boshqa kichik mexanik qurilmalarda juda keng tarqalgan. Ularda uchta sim bor: quvvat (odatda +5V) zamin boshqaruv +5V ni to'g'ridan-to'g'ri 5V quvvat manbaiga ulang (Arduinoning 5V yoki 3.3V chiqishi bitta servo uchun ishlaydi, lekin bir nechta servo uchun emas). Uni mikrokontroller bilan bir xil erga erga ulang. Tekshirish pinini mikrokontrollerdagi istalgan chiqish piniga ulang. Keyin burchakni o'rnatish uchun nazorat piniga bir qator impulslarni yuborishingiz kerak. Puls qancha uzun bo'lsa, burchak shunchalik katta bo'ladi. Servoni impuls qilish uchun siz odatda 5 voltli, 1 va 2 millisekund (ms) oralig'ida musbat impuls berasiz, sekundiga taxminan 50 marta takrorlanadi (ya'ni impulslar orasidagi 20 millisekund). Pulsning kengligi servoning holatini aniqlaydi. Servolarning sayohati har xil bo'lishi mumkinligi sababli, berilgan impuls kengligi va ma'lum bir servo burchak o'rtasida aniq moslik yo'q, lekin ko'pchilik servolar 1,5 ms impulslarni qabul qilganda harakatlanish markaziga o'tadi. Bu impuls kengligi modulyatsiyasining alohida holati bo'lib, siz pulsni o'zgartirasiz, ammo davr 20 millisekundda o'zgarmasdir. Buning uchun siz o'zingizning dasturingizni yozishingiz mumkin, ammo Arduinoda servolarni boshqarish uchun kutubxona mavjud. Bu haqda ko'proq ma'lumot olish uchun Servo laboratoriyasiga qarang . Chastotani o'zgartirish Impuls kengligi modulyatsiyasi karartma va dvigatelni boshqarish uchun psevdoanalog kuchlanishni yaratishi mumkin, ammo siz uni karnayda tovush balandligini yaratish uchun ishlata olasizmi? Esda tutingki, siz ish davrini o'zgartiryapsiz, lekin signal davri emas, shuning uchun chastota o'zgarmaydi. Agar siz karnayni PWM signalini ishlab chiqaruvchi pinga ulagan bo'lsangiz, siz bitta barqaror ohangni eshitasiz. Agar siz Arduino mikrokontrollerida o'zgaruvchan signalni yaratmoqchi bo'lsangiz, buni siz uchun bajaradigan tone() buyrug'i mavjud: Nazorat savollari. 1. Mikrokontrollerida analogli chiqish signallari nima? 2. Impuls kengligi modulyatsiyasi nima? 3. Boshqarish qurilmalarining algoritmlari va dasturlariqanday tuziladi? 4. Chastotani o'zgartirish nima? 9-mavzu. Mikrokontroller yordamida raqamli sensorlardan signallarni qabul qilish va ularni qayta ishlash texnologiyalari. Reja: 1. Raqamli sensor tushunchasi va turlari. 2. Raqamli sensor bilan analogli sensorning farqi. 3. Raqamli signallarni qayta ishlash algoritmlari va dasturlari. Tayanch so’z iboralar: Sensor, Raqamli signallar, termometr, Analogli sensorlar. Sensor (datchik) deganda biror bir ob’ektning joriy holati to‘g‘risida o‘lchash ishlarini amalga oshiruvchi va ma’lumot beruvchi qurilma tushuniladi. Sensorga oddiy termometr, barometr kabi qurilmalarni misol qilib keltirish mumkin. Sensorning asosini qandaydir modda yoki jarayonga sezuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan qism tashkil qiladi. Ko‘pincha bunday qismlar tashqi ta’sir oqibatida o‘zining ma’lum xususiyatlarini o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Masalan, fotosensor yorug‘lik ta’sirida o‘zining elektr tokini o‘tkazish darajasini o‘zgartiradi, oddiy simobli termometr esa issiqlik ta’sirida simob xajmining kattalashishi xususiyatiga asoslangan. Sensorlar, asosan, mexanik va elektron turlarga bo‘linadi. Masalan, agar barometr gaz bosimi ta’sirida porshenning surilish darajasiga asoslangan bo‘lsa, mexanik, bosim ta’sirida elektr tokini o‘tkazish xususiyati o‘zgarishiga (masalan, mikrofonda) asoslangan bo‘lsa elektron sensor hisoblanadi. Zamonaviy avtomatlashtirish sohasida, asosan, elektron datchiklardan foydalaniladi. Lekin ba’zida mexanik sensorlardan ham foydalaniladi (masalan, issiqlik relesi). Elektron datchiklar ham, o‘z navbatida, 2 turga bo‘linadi: raqamli va analogli.Raqamli sensorlar, odatda, “bor” yoki “yo‘q”, “baland” yoki “past”, “rost” yoki “yolg‘on” kabi faqat ikkita ma’lumot berishga mo‘ljallangan. Bunday sensorlarga qo‘ng‘iroq tugmachasi, elektromagnit rele kabilarni misol keltirish mumkin. Analogli sensorlar esa ma’lum bir son oralig‘idagi miqdorlarni uzatishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Masalan, termometr o‘zi mo‘ljallangan, aytaylik 0 gradusdan 100 gradusgacha bo‘lgan oraliqdagi issiqlik miqdorini aniqlab beradi. Tabiatda analogli signallar uzluksiz xarakterga ega bo‘ladi. Masalan, yer yuzidagi havoning harorati, uzluksiz vaqt oralig‘ida, aytaylik, -70 garadusdan +70 gradusgacha bo‘lgan haqiqiy sonlarning ixtiyoriysiga teng bo‘lishi mumkin. Lekin, elektronikada uzluksiz vaqt oralig‘idan foydalanish imkoniyati mavvjud emas. Biror bir ob’ektning harorati to‘g‘risidagi informatsiyani ma’lum vaqt momentlaridagina olish mumkin. Ya’ni, harorat to‘g‘risidagi ma’lumotlar, masalan, har sekundda yoki millisekundda olib turilishi mumkin. Bunday holatda harorat miqdorlari diskret xarakterga ega bo‘ladi. Quyida biz faqat raqamli sensorlar orqali olingan ma’lumotlarni arduino mikrokontrolleri yordamida qayta ishlash algoritmlarini ko‘rib chiqamiz. Misol sifatida tovush sensoridan foydalanib, xona chirog‘ini qarsak yordamida yoqib-o‘chirish masalasini ko‘rib chiqamiz. Masala bir marta qarsak chalganda chiroq yonishi, yana bir marta chalganda o‘chishini mikrokontroller yordamida avtomatlashtirishdan iborat. Umumiylikka zarar etkazmasdan, xona chirog‘i sifatida kichik quvvatli oddiy diodli lampadan foydalanamiz. Katta quvvatli chiroqni boshqarish uchun diodli lampaga yuborilgan signalni kontaktli relega yuborish va uning vazifasi etib xona chirog‘ini yoqib-o‘chirishni (vklyuchatel vazifasini) belgilash kifoya. Boshqaruv dasturining kodi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. boolean statuslamp; // lampaning o‘chiq yoki yoniq holati o‘zgaruvchisi void setup() { // tovush signalini A0 pindan olamiz pinMode(A0,INPUT); // boshqaruv signalini D05 pinga yuboramiz pinMode(5, OUTPUT); // Dastlab chiroq o‘chiq deb faraz qilamiz statuslamp=false; digitalWrite(12, statuslamp); } // Asosiy takrorlanuvchi dastur tanasi void loop() { // Agar sensordan yuqori signal kelsa lampochka holatini teskarisiga // almashtiramiz, ya’ni o‘chiq bo‘lsa yoniq, yoniq bo‘lsa o‘chiq deb olamiz. if(analogRead(A0)>500) {statuslamp=!statuslamp; // Signalni lampaga yuboramiz digitalWrite(12,statuslamp); // Keyingi qarsakni kutamiz delay(500); } } Ushbu kodni kompillyatsiya qilib, mikrokontroller xotirasiga joylasak, ko‘zlangan maqsadga erishamiz. Nazorat uchun savollar 1. Sensor deganda nimani tushunasiz? 2. Sensorlarning qanday turlarini bilasiz? 3. Raqamli sensor bilan analogli sensorning qanday farqi bor? 4. Diskret analogli signal qanday hosil qilinadi? 5. Qarsak yordamida xona chirog‘ini boshqarish algoritmini tavsiflang. 10-mavzu. Mikrokontroller yordamida analogli sensorlardan signallarni qabul qilish va ularni qayta ishlash texnologiyalari. Reja: 1. Analogli signallar beruvchi sensorlar va ularning ishlash prinsiplari. 2. Arduino Nano mikrokontrollerida analogli signallarni qayta ishlash algoritmlari va dasturlari. 3. Analogli signallarni normalash (map funksiyasi). Tayanch so’z iboralar: Arduino Nano mikrokontrolleri, Analogli sensorlar, Gaz sensori. Avvalgi mavzumizda raqamli va analogli signallar to‘g‘risida qisqacha ma’lumot berib o‘tgan edik. Endi analogli sensorlar turlari va ularning ishlash prinsiplari to‘g‘risida tushunchalar beramiz. Analogli sensorlar biror tashqi ta’sir natijasida o‘z xususiyatlarini o‘zgartirish prinsipi bo‘yicha ishlaydi. Sensor xususiyati deganda moddaning xajmi, rangi, zichligi, elektr tokini o‘tkazuvchanlik darajasi va xokozolarni tushunamiz. Masalan, avval aytib o‘tganimizdek, simob unga berilgan issiqlik miqdoriga qarab o‘z xajmini o‘zgatiradi. Ba’zi kimyoviy moddalar issiqlik miqdoriga qarab elektr tokiga bo‘lgan qarshiligini o‘zgartiradi. Bunday xususiyatlardan haroratni o‘lchash jarayonida foydalanish mumkin. Analogli sensorlar ma’lumotlaridan mikrokontrollerlar yordamida foydalanish uchun ularga muntazam ravishda so‘rovlar jo‘natilib, informatsiya olinishi lozim. Aynan shu jarayon analogli signallarni diskretlab, foydalanish imkoniyatini beradi. Avtomatlashtirish jarayonida analogli sensorlar signallardan foydalanishni quyidagi masala misolida ko‘rib chiqamiz. MQ seriyali uglevodorod gazlari sensorlari ma’lumotlaridan foydalanib, havodagi metan, propan, etan gazlari va spirt miqdorini monitoring qilishni arduino nano mikrokontrolleridan foydalanib tashkil qilish masalasini ko‘rib chiqamiz. Bu masalani quyidagi algoritm yordamida hal qilish mumkin. 1. Gaz sensorini A0 analogli kirish piniga ulaymiz. 2. Havodagi gaz miqdoriga qarab ogohlantiruvchi diodli lampalar yordamida shartli monitoring qilamiz: agar gaz miqdori juda kam (1%gacha) bo‘lsa yashil lapma yonadi, o‘rtacha (1 dan 5 % gacha) bo‘lsa sariq lampa yonadi, ko‘p (5% dan ortiq) bo‘lsa qizil lampa yonadi, bunda gaz miqdori ortgani sari chirokning yorug‘lik darajasi ortib boradi. 3. Gaz miqdori 10% dan ortsa, tovushli signal ishga tushadi. Dastur kodi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. #define gaz A0 // Gaz sensorni A0 pinga ulaymiz // Monitoring lampalari va tovushli signal pinlarini belgilaymiz. int qizil=5; int sariq=6; int yashil=7; int tovush=2; // Gazlanganlik darajalarini belgilaymiz int g1=100, g2= 150, g3=200; void setup() { // Pinlarning maqsadlarini aniqlaymiz pinMode(qizil, OUTPUT); pinMode(sariq, OUTPUT); pinMode(yashil, OUTPUT); pinMode(tovush, OUTPUT); // Boshlanishida barcha lampalar va buzzer o‘chiq analogWrite(qizil, 0); digitalWrite(sariq, LOW); digitalWrite(yashil, LOW); digitalWrite(tovush, LOW); Serial.begin(9600); } void loop() { // Sensordan ma’lumot so‘raymiz int sensor = analogRead(gaz); Serial.println(sensor); //Agar gaz miqdori kam bo‘lsa, faqat yashil chiroq yonadi if(sensor<g1) { analogWrite(qizil, 0); digitalWrite(sariq, LOW); digitalWrite(yashil, HIGH); digitalWrite(tovush, LOW); } //Agar gaz miqdori o‘rtacha bo‘lsa, yashil o‘chib,sariq chiroq yonadi else if(sensor<g2) { analogWrite(qizil, 0); digitalWrite(sariq, HIGH); digitalWrite(yashil, LOW); digitalWrite(tovush, LOW); } //Agar gaz miqdori ko‘p bo‘lsa, qizil gaz miqdoriga mos yorug‘likda yonadi else { int norma=map(sensor,0,1024,0,255); analogWrite(qizil, norma); digitalWrite(sariq, LOW); digitalWrite(yashil, LOW); if(sensor>g3) digitalWrite(tovush, HIGH); else digitalWrite(tovush, LOW); } delay(1000); // 1 sekund kutamiz. } Nazorat savollari: 1. Analogli sensorning ishlash prinsipi qanday? 2. Analogli chiqish signallari qanday hosil qilinadi? 3. Analogli kirish signallari analogli chiqish signaliga qanday normalanadi? 4. Gaz sensoridan foydalanish dasturi algoritmini tavsiflang. 11-mavzu. Arduino Nano mikrokontrollerida analogli signallarni qayta ishlash algoritmlari va dasturlari. Reja: 1. Arduino Nano mikrokontrollerida analogli signallarni qayta ishlash algoritmlari va dasturlari. 2. Analogli signallarni normalash (map funksiyasi). Tayanch so’z iboralar: Arduino Nano mikrokontrolleri, Analogli sensorlar, Gaz sensori. Kalit so'zlar: analog sensor, rms , analog signal, ADC, quvvat monitoringi, algoritm. Zamonaviy elektr sensorlar bizning real dunyomizdan turli xil jismoniy miqdorlar, jarayonlar yoki xususiyatlarni o'lchashda muhim rol o'ynaydi, keyinchalik ular qayta ishlanishi va yakuniy foydalanish mumkin bo'lgan raqamli ma'lumotlarga aylantirilishi mumkin bo'lgan elektr signallariga aylantiriladi [1]. Garchi hozirgi vaqtda analog sensorlar ham, raqamli sensorlar ham keng qo'llanilsada, qaysi turdagi sensorlar yaxshiroq yoki eng ko'p afzalliklarga ega ekanligi to'g'risida yakuniy chegara yo'q, chunki har bir o'lchash jarayoni ma'lum xususiyatlarga ega ma'lum turdagi sensorni talab qiladi. Har xil turdagi signal chiqishi bo'lgan sensorlar o'rtasidagi umumiy o'xshashlik sifatida biz raqamli sensorlar aniqroq ekanligini eslatib o'tamiz, ular faqat cheklangan yoki diskret sonli taxminiy o'qish qiymatlarini taqdim etishi mumkin (ichki/tashqi ADC diapazoni bilan shartlangan), ular juda qimmat bo'lishi mumkin, shuningdek, elektr tokining ortiqcha yuklanishi yoki qisqa tutashuvlarda osongina shikastlanishi mumkin; analog sensorlar har doim ham aniq emas, ba'zan ularni apparat/dasturiy vositalar yordamida kalibrlash kerak, ular deyarli cheksiz o'qish qiymatlari to'plamini taqdim etishi mumkin, ular oddiy, arzon va mustahkam, lekin ba'zida signalni filtrlash yoki konditsionerlash uchun qo'shimcha sxemalar talab qiladi va ADC yanada murakkab tizimlarda [2]. Ushbu maqolaning maqsadi tarmoqdan tashqari uy xo'jaliklarida elektr energiyasi iste'molini monitoring qilish tizimlari uchun qo'llaniladigan amaliy qo'llash algoritmini sinab ko'rish va ishlab chiqishdir . Tajribalarni o'tkazish uchun biz birlamchi faza pallasida seziladigan oqim yoki kuchlanishga mutanosib o'qiladigan kuchlanishni chiqaradigan kichik induktiv transformatorlarga asoslangan ikkita arzon narxlardagi oqim va kuchlanish sensorlarini tanladik. Ushbu ikkita element yordamida biz ushbu elektr tarmog'idagi quvvat sarfini hisoblashimiz mumkin. Tizim ma'lumotlarni qayta ishlash uchun Atmega328 mikrokontrolleridan foydalanadigan Arduino ma'lumotlar yig'ish platasiga asoslangan . Ichki 10-bitli ADC moduli yordamida mikrokontroller analog kirishlardan signal ma'lumotlarini oladi va o'zgartiradi. Signalni qayta ishlash uchun jalb qilingan modullarning batafsil grafik diagrammasi 1-rasmda eng yaxshi tasvirlangan. 1- rasm. Analog signalni qayta ishlash uchun ishlatiladigan elektron modullarning blok-sxema tasviri, ishlab chiqarish bosqichidan raqamli ma'lumotlarni konvertatsiya qilish bosqichiga; Shunday qilib, bizda quyidagi modullar mavjud: analog sensorni ko'rsatadi , belektron signalni konditsioner sxemasini ifodalaydi, c- 210 o'lchamlarini ifodalaydi, mikrokontrollerning ADC moduli, d-raqamli ma'lumotlarni ADC dan raqamli ma'lumotlarga moslashtirilgan holda o'zgartiradigan mikrokontrollerni ifodalaydi . algoritm degani. Ushbu turdagi elektron platadan foydalanish imkoniyati shundan iboratki, uni monitoring qurilmasidan to'liq avtomatlashtirilgan tizimga ko'tarish mumkin bo'lib, u uy xo'jaligining energiya samaradorligini oshirishi mumkin, ba'zi katta quvvat sarflaydigan qurilmalarning ish vaqtini rejalashtirish orqali. Qayta tiklanadigan energiya manbasidan energiya ishlab chiqarishning eng yuqori cho'qqisida egasining nazoratiga muhtoj. 1-rasm. Signalni qayta ishlash uchun modullar Arduino platasining kirish analog signalini chiqish raqamli ma'lumotlariga aylantirishda qanday ishlashini tushunishimiz kerak . Shakl 2. Arduino uchun 2,5VDC ofset moslashuvi bilan AC analog signal namoyishi . Ishlab chiqaruvchining ma'lumotlar varaqlariga ko'ra, Arduino platasi va Atmega328 mikrokontrolleri faqat ijobiy kuchlanish bilan ishlaydi (eng yuqori kuchlanish moslamasi 5VDC, eng past kuchlanish moslamasi esa 0VDC), shuning uchun 10 bitli ADC qiymatlari, degan xulosaga kelish mumkin. 0 dan 1024 gacha, 0VDC dan 5VDC gacha bo'lgan mos yozuvlar kuchlanishiga to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir. Analog signal ham ijobiy, ham salbiy o'zgaruvchan qiymatlardan iborat bo'lganligi sababli, sensor ulangan elektr uzatish liniyasi chastotasiga mos ravishda 50 Gts chastotada hosil bo'lganligi sababli, bizning tajribamizda signal ofsetini o'zgartirish uchun kuchlanish bo'luvchisi qo'llaniladi. 0VDC dan 2,5VDC gacha. Shunday qilib, AC signali ofset qiymati bilan ifodalangan DC komponentiga ega bo'ladi va shuning uchun ADC 2,5VDC dan yuqori va past yoki 512 raqamli qiymatdan yuqori va past o'zgaruvchan ijobiy qiymatlarni o'qiydi (2-rasm). 2-rasm. Arduino uchun 2,5VDC ofset moslashuvi bilan AC analog signal namoyishi . 3-rasm. Ikki analog signal qiymatini kuchlanish, oqim va quvvat sarfini ko'rsatish uchun raqamli raqamli qiymatlarga aylantirish uchun hisoblash bloklari bilan algoritm diagrammasi tavsifi. (11) ga muvofiq quvvat sarfini ko'rsatish uchun mikrotrollerga yuklanadigan algoritmni yaratdik (3-rasm) : 6-rasm. Ikki analog signal qiymatini kuchlanish, oqim va quvvat sarfini ko'rsatish uchun raqamli raqamli qiymatlarga aylantirish uchun hisoblash bloklari bilan algoritm diagrammasi tavsifi. Tarmoqdan tashqarida bo'lgan uy xo'jaligining energiya iste'molini o'qish uchun arzon narxlardagi elektr analog sensorlar yordamida arzon narxlardagi , qulay, elektron yig'ish kartasiga mos keladigan algoritmni ishlab chiqish edi. Asl hissalar: - Bizning amaliy tajribamiz uchun qaysi turdagi sensorlar eng mos kelishini aniqlash. - Muayyan vazifaga moslashtirilgan elektron sxemani loyihalash. Signalni qabul qilish va talqin qilish uchun simulyatsiya jarayonini o'tkazish . Nazariy simulyatsiya natijalarini tasdiqlovchi hisoblash usulini ishlab chiqish. Kirish analog qiymatlarini ro'yxatga olingan quvvat sarfi, kuchlanish va tok kuchi uchun raqamli qiymatlarga aylantiruvchi murakkab hisoblash algoritmini yaratish. o'lchovlarni o'tkazish va natijalarni sharhlash. Ishlab chiqilgan algoritm va hisoblash usuli har qanday boshqa turdagi analog sensorlar va ilovalar uchun , masalan, biometrika kabi, talablarga muvofiq dastlabki kodga kichik o'zgartirishlar kiritilgan holda osonlik bilan ishlatilishi mumkin [5]. Shuningdek, butun tizimning qo'llanilishi shundan dalolat beradiki, jihozlarning rejalashtirilgan iste'moli va ishlashini nazorat qilish uchun Arduino chiqish pinlaridan foydalangan holda energiya samaradorligi uchun avtomatlashtirish algoritmi ham ishlab chiqilishi mumkin. AnalogWrite() ning eng oddiy qo'llanilishi LED yorug'ligini o'zgartirishdir. 3-rasmda ko'rsatilganidek, raqamli chiqish uchun LEDni ulang, so'ngra uning yorqinligini o'zgartirish uchun analogWrite() foydalaning. Biroq, u chiziqli miqyosda o'zgarmasligini sezasiz. dan Rasm8.3. Raqamli chiqish uchun ishlatganingiz bilan bir xil sxema bilan LEDni xiralashtirishingiz mumkin. Faqat LED ulangan pinda analogWrite() dan foydalaning. DC Dvigatel tezligini nazorat qilish Siz analogWrite() buyrug'i yordamida DC motorining tezligini o'zgartirishingiz mumkin . Sxema 4-rasmda keltirilgan. Siz 4-rasmda ko'rsatilgan motorni yoqish va o'chirish uchun xuddi shunday tranzistor sxemasidan foydalanasiz, lekin mikrokontrollerning chiqish pinini baland yoki past o'rnatish o'rniga analogWrite() dan foydalanasiz . bu. Transistor vosita to'xtashi va ishga tushishi mumkin bo'lgan tezlikdan tezroq yoqiladi va o'chadi, shuning uchun natijada vosita silliq tezlashadi va sekinlashadi. DC motorni boshqarish haqida ko'proq ma'lumot olish uchun quyidagi havolalarga qarang: DC motorni boshqarish bo'yicha eslatmalar Tegishli video: Nima uchun DC motorlarida PWM dan foydalanish kerak? Rasm8.4. MOSFET yordamida Arduino bilan motorni boshqarish sxemasi. Dvigatelning bir terminali yuqori oqim quvvat manbaiga, ikkinchisi esa MOSFETning drenaj piniga ulangan. MOSFET manba pinini erga ulangan va uning eshigi mikrokontrollerning chiqish piniga ulangan. Himoya diyotining katodi MOSFET manbasiga, anod esa drenajga ulangan. Eslatma: Filtr sxemalari Filtr zanjirlari - bu faqat ma'lum bir chastota diapazonidagi kuchlanish o'zgarishiga imkon beradigan sxemalar. Masalan, past chastotali filtr ma'lum bir diapazondan yuqori chastotalarni bloklaydi. Bu shuni anglatadiki, agar kuchlanish soniyada ma'lum bir necha martadan ko'proq o'zgarsa, bu o'zgarishlar filtrdan o'tmaydi va faqat o'rtacha kuchlanish ko'rinadi. Tasavvur qiling-a, sizning PWM sekundiga 1000 tsikl yoki 1000 Gerts (Gts) da ishlaydi . Agar sizda 1000 Gts dan yuqori chastotalarni bloklaydigan filtr sxemasi bo'lsa, siz impulslar o'rniga filtrning boshqa tomonida faqat o'rtacha kuchlanishni ko'rasiz. Asosiy past chastotali filtr 5rasmda ko'rsatilganidek ulangan rezistor va kondansatördan iborat: Rasm8.5. Sxema: Asosiy past o'tkazuvchan filtr. LEDning anodi kuchlanishga ulangan va uning katodi kondansatkichning bir terminaliga ulangan. Kondensatorning boshqa terminali erga ulangan. Rezistor LED va kondansatör uchrashadigan birikmaga ulanadi. Rezistorning ikkinchi uchi mikrokontrollerning chiqish piniga ulangan. Bloklangan chastota va kondansatör va rezistorning qiymatlari o'rtasidagi bog'liqlik quyidagicha: chastota = 1/ (2p *qarshilik * sig'im) 1,5 kiloohm rezistor va 0,1 mikrofaradli kondansatör 1061 Gts dan yuqori chastotalarni o'chiradi. Agar siz filtrlarga qiziqsangiz, qaysi biri yaxshiroq ishlashini bilish uchun u yerdan turli qiymatlarni sinab ko'ring. Servomotorlar Ehtimol, analog chiqish sifatida qilishingiz mumkin bo'lgan eng hayajonli narsa biror narsaning servomotordan harakatini boshqarishdir. Buning foydalanishdir. Servomotorlar - bu oddiy usullaridan biri tishli mexanizmlar va o'rnatilgan potansiyometr (o'zgaruvchan qarshilik) kombinatsiyasi bo'lgan motorlar bo'lib, ularning o'rnini 180 graduslik diapazonda aniq belgilash imkonini beradi. Ular o'yinchoqlar va boshqa kichik mexanik qurilmalarda juda keng tarqalgan. Ularda uchta sim bor: quvvat (odatda +5V) zamin boshqaruv +5V ni to'g'ridan-to'g'ri 5V quvvat manbaiga ulang (Arduinoning 5V yoki 3.3V chiqishi bitta servo uchun ishlaydi, lekin bir nechta servo uchun emas). Uni mikrokontroller bilan bir xil erga erga ulang. Tekshirish pinini mikrokontrollerdagi istalgan chiqish piniga ulang. Keyin burchakni o'rnatish uchun nazorat piniga bir qator impulslarni yuborishingiz kerak. Puls qancha uzun bo'lsa, burchak shunchalik katta bo'ladi. Servoni impuls qilish uchun siz odatda 5 voltli, 1 va 2 millisekund (ms) oralig'ida musbat impuls berasiz, sekundiga taxminan 50 marta takrorlanadi (ya'ni impulslar orasidagi 20 millisekund). Pulsning kengligi servoning holatini aniqlaydi. Servolarning sayohati har xil bo'lishi mumkinligi sababli, berilgan impuls kengligi va ma'lum bir servo burchak o'rtasida aniq moslik yo'q, lekin ko'pchilik servolar 1,5 ms impulslarni qabul qilganda harakatlanish markaziga o'tadi. Bu impuls kengligi modulyatsiyasining alohida holati bo'lib, siz pulsni o'zgartirasiz, ammo davr 20 millisekundda o'zgarmasdir. Buning uchun siz o'zingizning dasturingizni yozishingiz mumkin, ammo Arduinoda servolarni boshqarish uchun kutubxona mavjud. Bu laboratoriyasiga qarang . haqda ko'proq ma'lumot olish uchun Servo 12-mavzu. Mikrokontrollerlar va tashqi qurilmalar orasida axborot almashinuvini tashkil qilish texnologiyalari. Reja: 1. Arduinoda ketma-ket UART port va undan foydalanish. 2. Serial kutubxonasi imkoniyatlari. Tayanch so’z iboralar: protokol, UART protokoli, USB porti, funksiya, Serial kutubxonasi. UART (Universal asynchronous receiver/transmitter) protokoli deganda ma’lumotni uzatish va qabul qilishning bugungi kunda eng keng tarqalgan protokollari tushuniladi. UART protokollarining turlari ko‘p. Ular ichida eng taniqlisi RS-232 (omma tilida COM yoki USB-port) dir. Arduino Nano mikrokontrollerida RX – ma’lumot qabul qilish, TX ma’lumot jo‘natish pinlari (rasmda chap yuqori qismda) hamda USB konnektor (rasmda eng pastki qismda) UART protokoli vositasida ishlaydi. Arduino Nano mikrokontrollerida ishlab chiqaruvchilar tomonidan USB porti bilan ishlashga mo‘ljallangan Serial kutubxona (ob’ekt) yaratilgan, u Arduino IDE muhitining standart kutubxonasi tarkibiga kiritilgan. YA’ni uni #include operatori yordamida qo‘shimcha ulash talab qilinmaydi. Quyida ushbu kutubxona funksiyalari (metodlar) to‘g‘risida ma’lumotlar keltiramiz. if(Serial) funksiyasi portning ishga tayyorgarlik holatini tekshiradi. available() – o‘qish uchun ochiq bo‘lgan baytlar sonini tekshiradi. Ushbu funksiya qancha miqdordagi ma’lumot kelib, buferda saqlanayotganligini ko‘rsatadi. UART porti buferining umumiy xajmi 64 baytni tashkil qiladi. availableForWrite() – yozish uchun ochiq bo‘lgan baytlar sonini tekshiradi. begin() – berilgan tezlik bilan portga ulanishni tashkil qiladi. end() – aloqani uzadi va RX , TX pinlarni ozod qiladi. find() –buferdan berilgan satrni topib o‘qiydi. findUntil() – keltirilgan satr yoki terminal uchramaguncha buferdan ma’lumotlarni o‘qiydi. flush() – UART porti buferini tozalaydi. parseFloat() – UART porti buferidan birinchi uchragan suzuvchi vergulli sonni o‘qiydi. Boshqa barcha belgilar hisobga olinmaydi. parseInt() – UART porti buferidan birinchi uchragan butun sonni o‘qiydi. Boshqa barcha belgilar hisobga olinmaydi. peek() – UART porti buferidan birinchi baytni (nima bo‘lishidan qat’iy nazar) o‘qiydi. print() – ketma-ket port orqali ma’lumotlarni ASCII matn sifatida yuboradi. println() – ketma-ket port orqali ma’lumotlarni satr oxiri (\r) va yangi satr (\n) belgilari bilan ASCII matn sifatida yuboradi. read() – ketma-ket portdan ma’lumot o‘qiydi. readBytes() – ketma-ket portdan berilgan xajmdagi ma’lumotni berilgan vaqt tugaguncha o‘qiydi. Vaqt serial.setTimeout() funksiya orqali o‘rnatiladi. readBytesUntil() – ketma-ket portdan berilgan xajmdagi ma’lumotni berilgan vaqt tugaguncha yoki terminal uchramaguncha o‘qiydi va massivga joylashtiradi. Vaqt serial.setTimeout() funksiya orqali o‘rnatiladi. readString() – ketma-ket portdan berilgan xajmdagi ma’lumotni berilgan vaqt tugaguncha o‘qiydi va satrga joylashtiradi. Vaqt serial.setTimeout() funksiya orqali o‘rnatiladi. readStringUntil() – ketma-ket portdan berilgan xajmdagi ma’lumotni berilgan vaqt tugaguncha yoki terminal uchramaguncha o‘qiydi va satrga joylashtiradi. Vaqt serial.setTimeout() funksiya orqali o‘rnatiladi. setTimeout() – Serial.readBytesUntil(), Serial.readBytes(), Serial.parseInt() va Serial.parseFloat() funksiyalari uchun vaqtni millisekundlarda belgilab beradi. write() – ketma-ket port orqali ma’lumotlarni ikkilik kodda yuboradi. O‘tgan mavzumizda biz ushbu funksiyalarning ba’zilaridan foydalangan edik. Ulardan birinchisi Serial.begin(9600); funksiyasi bo‘lib, u bizni ketma ket port bilan sekundiga 9600 bit tezlik bilan ulab berishni ta’minlagan. Ikkinchisi Serial.println(sensor); Funksiya gaz sensoridan olingan ma’lumotni ketma-ket port orqali yuborib, uning miqdorini Arduino IDE muhitining “Monitor porta” oynasida ko‘ri borish imkoniyatini yaratgan. Nazorat uchun savollar: 1. UART nima? 2. Arduino Nano mikrokontrollerida qanday ketma-ket portlar mavjud? 3. Serial kutubxonasi nimaga mo‘ljallangan? 4. Serial kutubxonasining asosiy funksiyalari tavsiflarini keltiring. 5. Serial kutubxonasining funksiyalaridan foydalanishga misollar keltiring. 13-mavzu. Avtomatlashtirilgan tizimlar uchun foydalanuvchi interfeyslari. Reja: 1. Foydalanuvchi interfeysi tushunchasi. 2. Texnologik jarayonlar va qurilmalarni boshqarish interfeysi. 3. Scada SimLight tizimi imkoniyatlari. Tayanch so’z iboralar: interfeys, SCADA SimLight tizimi, avtomatlashtirilgan jarayonlar. Foydalanuvchi interfeysi deganda dasturiy boshqariluvchi ob’ekt (masalan kompyuter) bilan inson-foydalanuvchi muloqatini ta’minlovchi oyna (masalan, WINDOWSning ishchi stoli) tushuniladi. Interfeyslar, odatda, mantli va grafik turlarga bo‘linadi. Matnli interfeyslar asosan klaviatura orqali xizmat so‘zlari bilan aloqa o‘rnatishga mo‘ljallangan bo‘lib, ular asosan buyruqlar satri orqali amalga oshiriladi. Bunday interfeyslarga DOS ekranini misol qilib keltirish mumkin. Grafik interfeyslar kompyuter ekranining barcha nuqtalariga ma’lum funksiyalarni biriktirib qo‘yuvchi grafik ko‘rinishdagi oynalardan iborat bo‘ladi. Bunday interfeyslarda muloqatni sichqoncha orqali amalga oshirish imkoniyati mavjud bo‘ladi. WINDOWSning ishchi stolini grafik interfeysiga misol keltirish mumkin. Grafik interfeyslarda ekrandagi kursor uchi qaysi nuqta ustida turgan bo‘lsa, qilingan xarakat shu nuqtaga biriktirilgan vazifaga taaluqli bo‘ladi. Avtomatlashtirilgan tizimlarda asosan grafik interfeyslardan foydalaniladi. Ular avtomatlashtirilgan ob’ektlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish, holatini vizual kuzatish, monitoring qilish va boshqaruv parametrlarini jo‘natish uchun xizmat qiladi. Bunday interfeyslarga katta misol qilib AES larning avtomatlashtirilshan boshqaruv interfeysini keltirish mumkin. Hozirgi kunda avtomatlashtirilgan jarayonlar va boshqaruvning foydalanuvchi interfeyslari yaratish vositalari juda ko‘plab ishlab chiqilgan. Bunday vositalardan biriga misol qilib SCADA tizimini keltirish mumkin. SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition - ma’lumot to‘plash va dispetcherlik nazorati). Bu tizim interfeyslar yaratish va ob’ekt bilan ma’lumot almashish tizimini yaratish uchun kuchli dasturiy vosita hisoblanadi. Ushbu tizimning o‘rganish va kichik loyihalarni amalga oshirish uchun etarli imkoniyatlarga ega bo‘lgan Scada SimpLight versiyasi ham mavjud. U yordamida bizning fanimiz doirasidagi avtomatlashtirish ob’ektlari uchun foydalanuvchi interfeyslarini yaratish mumkin. Quyidagi rasmda Scada SimpLight tizimi yordamida bir necha minut davomida joriy xona harorati va namligini monitoring qiluvchi foydalanuvchi interfeysi taviri keltirilgan. Nazorat savollari: 1. Foydalanuvchi interfeysi deganda nimani tushunasiz. 2. Avtomatlashtirilgan jarayonlarni boshqarish interfeysi qanday bo‘lishi mumkin? 3. Scada tizimi nima? 4. SimLight tizimi qanday imkoniyatlarga ega.