O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
MATEMATIKA VA KOMPYUTER ILMLARI FAKULTETI
“Amaliy matematika” kafedrasi
FAN: TARMOQ TEXNOLOGIYALARI VA ADMINISTRLASHTIRISH
MAVZU: MAHALLIY TARMOQ TURLARI
Ma’ruzachi: katta o’qituvchi B.H.Shovaliyev
Qarshi - 2022
REJA
1. Mahalliy tarmoq turlari
2. Ethernet va Fast Ethernet tarmog`i xususiyatlari
3. Tokin-Ring tarmog`i. Paketlar uzunligi
KALIT SO’ZLAR
Mahalliy tarmoq,Ethernet,Fast Ethernet,Tokin-Ring, Tarmoq arxitekturasi, tarmoq
sistemasi modeli
MAHALLIY TARMOQ TURLARI
Kompyuter tarmoqlarining paydo bo'lish sabablaridan biri resurslaridan hamkorlikda foydalanish, alohida
kompyuter imkoniyatini kengaytirishdir. Tarmoq orqali foydalanuvchilar bir vaqtning o'zida bir xil ma'lumot va
fayl nusxalari, amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin. Bu holat axborot tashuvchilardagi joyni tejaydi. Bundan
tashqari, printer, skaner, modem, lazer disklar majmuining birgalikda ishlatilishi qo'shimcha mablag'ni asraydi.
Tarmoqdan foydalanganda axborotni saqlash ishonchliligi ortadi, chunki juda oddiy usulda qimmatli axborotlarni
qayta nusxalash mumkin va alohida foydalanuvchilar o'rtasida axborot almashish engillashtiriladi. Tarmoq
foydalanuvchilar so'rovini mujassamlashtiradi, bir vaqtning o'zida axborotdan ko'plab mijozlar foydalanish
imkonini beradi. Apparat qurilmalari va tarmoq dastur ta'minoti orqali o'zaro bir-birlari bilan hamohang ishlay
oladigan kompyuterlar majmuiga tarmoq deyiladi.
Tarmoqlarni turli me'yorlarga ko'ra sinflarga ajratish mumkin. Bular o'tkazish qobiliyati, ya'ni ma'lumotlarni
tarmoqqa uzatish tezligiga muvofiq:
past 50 dan 200 bit/s gacha;
o'rta 300 dan 9600 bit/s gacha; ularda analogli (telefon) aloqa kanallaridan foydalaniladi;
yuqori ularda axborot uzatish tezligi 56000 bit/s dan yuqori;
TARMOQ TURLARI
Uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi, ularning fizik o'lchoviga muvofiq:
PAN (Personal-Agea Network) - ko'pi bilan 8 ta qatnashuvchilar mavjud bo'lishi mumkin va radius qamrovi 30
metrgacha;
LAN ( Local-Area Network) lokal tarmoq (bir ofis, bino ichidagi aloqa), 10 tadan 100 gacha foydalanuvchilar
mavjud bo'lishi mumkin va radius qamrovi 100 metrgacha;
CAN (Campus-Area Network) - kampus tarmoq, bir-biri bilan telefon yoki modemlar bilan ulanish, ammo
etarlicha bir-birlaridan uzoqda joylashgan kompyuter lokal tarmoq, o'ziga bir nechta LAN tarmoqlarini
birlashtiradi. Katta va ko'p segmentli LAN hosil qilinadi;
MAN (Metropolitan-Area Network) shahar qamrovidagi tarmoq. 1000 metr masofani o'zida qamrab oladi va
o'zida 1000 ta foydalanuvchilarni o'ziga birlashtiradi;
WAN (Wide-Area Network) keng masshtabli (mintaqaviy) maxsus qurilma va dasturlar bilan ta'minlangan
alohida tarmoqlarni birlashtiruvchi yirik tarmoq, global kompyuter tarmog'i hisoblanadi. Millionlab abonentlarni
o'zida birlashtiradi(Internet);
TARMOQ TURLARI
Tarmoq servisi. Tarmoqda bir necha xil serverlar bo'lishi mumkin. Kompyuter tarmog'I o'z mijozlariga qanday
xizmatlar turkumini taklif etishi, ularning servisi qanday bo'lishi juda muhimdir. Ular bilan tanishamiz:
-fayl - server - mijozga axborot saqlash qurilmalarida saqlanuvchi fayllardan foydalanish imkonini beradi. Bunda
server barcha ishchi stantsiyalaridan fayllarga kirish imkonini berishi zarur. Shunigdek, axborotlarni himoya qila
olish vazifasi ijobiy hal etiladi;
print - server umumiy holda ko'pgina mijozlarga bir nechta printer orqali xizmat ko'rsatishni ta'minlaydi. Bunda
server chop etiluvchi axborotlarni qabul qila olishi va ularni navbati bilan chop etishga chiqarishi kerak;
faks - server-mijozlarga faks-modem telefon tarmoqlari bilan mujassam tarmoqli xizmat ko'rsatishni ta'minlaydi.
Bu go'yo axborot chiqarishga o'xshaydi (printer kabi).
Faks- server olgan faksimal xabarlar alohida tarmoqda qayta ishlanadi.
TARMOQ TURLARI
elektron pochta (E-mail) - mijozlar o'rtasida, ular bir-birlaridan qancha uzoqlikda joylashganligidan qat'iy nazar,
axborot almashishni ta'minlaydi. Bu erda jarayon xuddi oddiy pochta kabi kechadi. Elektron xat o'z adresiga ega.
Uni jo'natuvchi desak, qabul qiluvchi ham o'z adresiga ega. «Xat» pochta qutisiga tashlanadi (ya'ni pochta
serveri) va pochta serverlar sistemasi yordamida qabul qiluvchi pochta qutisiga etkaziladi, ya'ni bu erda uzatuvchi
va qabul qiluvchining maxsus kataloglari mijozga xizmat qiluvchi kompyuterda joylashtirilgan bo'ladi. Shu tariqa
xatlar fayllar sifatida uzatiladi.
bevosita muloqot (Chat), bunda aniq vaqtda maxsus dastur ta'minoti yordamida ikki yoki undan ortiq mijozlar
o'zaro axborot (matnli, tovush, video) almashinishi tushuniladi. Raqamli videokameralar, tovushli kartalar,
mikrofonlar, multimedia vositalarini qo'llaganda, videokonferentsiyalar o'tkazish imkoniyati tug'iladi. Bunday
holatlarda kompyuterlar yuksak unumdor va tarmoqning o'tkazish qobiliyati kuchli bo'lishi lozim.
MS Net Meeting – dasturi orqali bevosita muloqotni amalga oshirish mumkin.
KOMPYUTER TARMOQ TURLARI
Kompyuter tarmoq turlari. Hozirda kompyuterlarni qо'llashda ko`pgina foydalanuvchilar uchun yagona
axborot makonini ta'riflovchi tarmoqlarni tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Buni butun dunyo kompyuter
tarmog'i hisoblanmish Internet misolida yaqqol ko'rish mumkin. Uzatish kanallari orqali
bog'langan
kompyuterlar majmuiga kompyuterlar tarmog'i deyiladi. Bu tarmoq undan foydalanuvchilarni axborot almashuv
vositasi va apparat, dastur hamda axborot tarmog'i resurslaridan jamoa foydalanishni taminlaydi.
Kompyuterlarning tarmoqqa birlashishi qimmatbaho asbob-uskunalar - katta hajmli disk,
printerlar, asosiy
xotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va ma'lumotga ega bo`lish imkonini beradi. Global
tarmoqlar tufayli olisdagi kompyuterlarning apparat resurslaridan foydalanish mumkin. Bunday tarmoqlar
millionlab kishilarni qamrab olib, axborot tarqatish va qabul qilish jarayonini butunlay о'zgartirib yubordi, xizmat
kо'rsatishning eng keng tarqalgan tarmog'i - elektron pochta orqali axborot almashuvni amalga oshirishdir.
Tarmoqning asosiy vazifasi foydalanuvchining taqsimlangan umumtarmoq resurslariga oddiy, qulay va ishonchli
himoyalangan holda axborotdan jamoa bilan foydalanishni tashkil etish. Shuningdek, foydalanuvchilar tarmoqlari
о'rtasida ma'lumotlarni uzatishning qulay va ishonchli vositasini ta'minlash. Umumiy axborotlash davrida katta
hajmdagi axborotlar lokal va global kompyuter tarmoqlarida saqlanadi, qayta ishlanadi va uzatiladi. Lokal
tarmoqlarda foydalanuvchilar ishlashi uchun ma'lumotlarning umumiy bazasi tashkil etiladi. Global tarmoqlarda
yagona ilmiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy axborot makoni shakllantiriladi.
KOMPYUTER TARMOQ TURLARI
Ma'lumotlar bazasiga uzoq masofadan turib kirishda, umumiy ma'lumotlarni markazlashtirishda, ma'lumotlarni
ma'lum masofaga uzatishda va ularni taqsimlab qayta ishlash borasida ko'pgina vazifalar mavjud. Bularga bir
qancha misollar keltirish mumkin:
bank va boshqa moliyaviy tuzilmalar;
bozorning ahvolini aks ettiruvchi tijorat tizimi («talab-taklif»);
ijtimoiy tauminot tizimi; soliq xizmati;
oraliq masofadan turib kompyuter ta'limi;
avia chiptalarni zahira qilib qо'yish tizimi;
uzoqdan turib tibbiy tashxislash;
saylov tizimi.
Haqiqatdan ushbu barcha qо'shimcha ma'lumotlar to'planishi, saqlanishi va undan foydalana olish (kirish)
noto'g'ri ma'lumotlar bо'lishidan va ruxsat berilmagan kirishdan himoyalangan bo’lishi kerak. Ilmiy, xizmat,
ta'lim, ijtimoiy va madaniy hayot sohasidan global tarmoq millionlab kishilar uchun yangi xil dam olish
mashg'ulotini yaratdi. Tarmoq kundalik ishni va turli sohadagi kishilarning dam olishini tashkil etish quroliga
aylandi.
KOMPYUTER TARMOQ TURLARI
Tarmoqlar tasnifi. Kompyuter tarmoqlarini ko'pgina belgilar, xususan hududiy ta'minlanishi jihatidan tasniflash
mumkin. Bunga ko'ra global, mintaqaviy va lokal (mahalliy) tarmoqlar farqlanadi.
Global tarmoqlar butun dunyo bо'yicha tarmoqdan foydalanuvchilarni qamrab oladi va ko'pincha bir-biridan 1015 ming km uzoqlikdagi EHM va aloqa tarmoqlari uzellarini birlashtiruvchi yо'ldosh orqali aloqa kanallaridan
foydalanadi.
Mintaqaviy tarmoqlar uncha katta bо'lmagan mamlakat shaharlari, viloyatlaridagi foydalanuvchilarni
birlashtiradi. Aloqa kanallari sifatida ko'pincha telefon tarmoqlaridan foydalaniladi. Tarmoq uzellari orasidagi
masofa 10-1000 km ni tashkil etadi.
EHMning lokal tarmoqlari bir korxona, muassasaning bir yoki bir qancha yaqin binolaridagi abonentlarni
bog'laydi. Lokal tarmoqlar juda keng tarqalgan, chunki 80-90% axborot o'sha tarmoq atrofida aylanib yuradi.
Lokal tarmoqlari har qanday tizilmaga ega bo'lishi mumkin. Lekin lokal tarmoqlardagi kompyuterlar yuqori
tezlikka ega yagona axborot uzatish kanali bilan bog'langan bo'ladi. Barcha kompyuterlar uchun yagona tezkor
axborot uzatish kanalining bo'lishi - lokal tarmoqning ajralib turuvchi xususiyati. Optik kanalda yorug'lik
o'tkazgich inson soch tolasi kalinligida yasalgan. Bu o'ta tezkor, ishonchli va qimmat turadigan kabel. Lokal
tarmoqda EHMlar orasidagi masofa uncha katta emas - 10 km gacha, radio kanal aloqasidan foydalanilsa - 20
km. Lokal tarmoqlarda kanallar tashkilot mulki hisoblanadi va bu ulardan foydalanishni osonlashtiradi
ETHERNET VA FAST ETHERNET TARMOG'I
Standart tarmoqlar o'rtasida eng ko'p tarqalgan tarmoq bu — Ethernet tarmog'i. U birinchi bo'lib 1972-yilda
Xerox firmasi tomonidan yaratilib, ishlab chiqarila boshlandi. Tarmoq loyihasi ancha muvaffaqiyatli bo'lganligi
uchun 1980-yili uni katta firmalardan DEC va Intel qo'lladilar (Ethernet tarmog'ini birgalikda qo'llagan
firmalarning bosh harflari bilan DIX deb yuritila boshlandi). Bu uch firmaning harakati va qo'llashi natijasida
1985-yili Ethernet xalqaro standarti bo'lib qoldi, uni katta xalqaro standartlar tashkilotlari standart sifatida qabul
qiladi: 802 IEEE qo'mitasi (Institute of Electrical and Electronic Engineers) va ECMA (European Computer
Manufactures Association). Bu standart IEEE 802.03 nomini oldi (inglizcha «eight oh two dot three»).
IEEE 802.03 standartining asosiy ko'rsatkichlari quyidagilar:
Topologiyasi — «Shina»; uzatish muhiti — koaksial kabel; uzatish tezligi — 10 Mbit/s; maksimal uzunligi — 5
km; abonentlarning maksimal soni — 1024 tagacha; tarmoq qismining uzunligi — 500 m; tarmoqning bir
qismidagi maksimal abonentlar soni — 100 tagacha; tarmoqqa ega bo'lish usuli — CSMA/CD; uzatish
modulatsiyasiz (monokanal). Jiddiy qaralganda IEEE 802.03 va Ethernet orasida oz farq mavjud, lekin ular
haqida, odatda, eslanmaydi.
Ethernet hozir dunyoda eng tanilgan tarmoq va shubha yo'q, albatta, u yaqin kelajakda ham shunday bo'lib qoladi.
Bunday bo'lishiga asosiy sabab, uning yaratilishidan boshlab hamma ko'rsatkichlari, tarmoq protokoli hamma
uchun ochiq bo'lganligi, shunday bo'lganligi uchun dunyodagi juda ko'p ishlab chiqaruvchilar Ethernet qurilma va
uskunalarini ishlab chiqara boshladi. Ular o'zaro bir-biriga to'liq moslangan ravishda ishlab chiqiladi, albatta.
ETHERNET VA FAST ETHERNET TARMOG'I
Shisha tolali kabellar ishlatiladigan standart ham qabul qilindi va standartlarga tegishli o'zgartirishlar kiritildi.
1995-yili Ethernet tarmog'ining tez ishlovchi versiyasiga standart qabul qilindi, u 100 Mbit/s tezlikda ishlaydi
(Fast Ethernet deb nom berildi, IEEE 802.03 u standard), aloqa muhitida o'ralgan juftlik yoki shisha tola
ishlatiladi. 1000 Mbit/s tezlikda ishlaydigan versiyasi ham ishlab chiqarila boshlandi (Gigabit Ethernet, IEEE
802.03 z standarti).
Standart bo'yicha «Shina» topologiyasidan tashqari, shuningdek, «Passiv yulduz» va «Passiv daraxt» topologiyali
tarmoqlar ham qo'llaniladi. Bu taqdirda tarmoqning turli qismlarini o'zaro ulash uchun repiter va passiv
konsentratorlardan foydalanish ko'zda tutiladi (1-rasm).
Tarmoqning bir qismi (segment) bo'lib, shuningdek, bitta abonent ham segment bo'lishi mumkin.
1-rasm. Ethernet tarmoq
topologiyasi
ETHERNET VA FAST ETHERNET TARMOG'I
Koaksial kabellar «Shina» segmentlariga ishlatiladi, to'qilgan juftlik va shisha tolali kabellar esa, «Passiv yulduz»
nurlari uchun ishlatiladi (bittali abonentlarni konsentratorga ulash uchun). Asosiysi hosil qilingan topologiyada
yopiq yo'llar (petlya) bo'lmasligi kerak. Natijada, jismoniy «Shina» hosil bo'ladi, chunki signal ularning har
biridan turli tomonlarga tarqalib, yana shu joyga qaytib kelmaydi (halqadagi kabi). Butun tarmoq kabelining
maksimal uzunligi nazariy jihatdan 6,5 km.ga yetishi mumkin, lekin amalda esa, 2,5 km.dan oshmaydi.
Fast Ethernet tarmog'ida jismoniy «Shina» topologiyasidan foydalanish ko'zda tutilmagan, faqat «Passiv yulduz»
yoki «Passiv daraxt» topologiyasi ishlatiladi. Shuningdek, Fast Ethernet tarmog'ida tarmoq uzunligiga qattiq
talablar va chegara qo'yilgan. Paket formatini saqlab qolib, tarmoq tezligini 10 baravar oshirilganligi tufayli
tarmoqning minimal uzunligi 10 baravar kamayadi (Ethernetdagi 51,2 mks o'rniga 5,12 mks). Signalni tarmoqdan
o'tishining ikki hissalik vaqt kattaligi esa, 10 marotaba kamayadi.
Ethernet tarmog'idan axborot uzatish uchun standart kod Manchester II ishlatiladi. Bu holda signalning bitta
qiymati nolga, boshqasi manfiy qiymatga ega, ya'ni signalning doimiy tashkil qiluvchi qiymati nolga teng emas.
Galvanik ajratish adapter, repiter va konsentrator qurilmalari yordamida amalga oshiriladi. Tarmoq uzatish va
qabul qilish qurilmalarining boshqa qurilmalardan galvanik ajralishi transformator orqali va alohida elektr
manbayi yordamida amalga oshirilgan, tarmoq bilan kabel to'g'ri ulangan.
Ethernet tarmog'iga axborot uzatish uchun ega bo'lish abonentlarga to'liq tenglik huquqini beruvchi CSMA/CD
tasodifiy usul yordamida amalga oshiriladi. Tarmoqda 2-rasmda ko'rsatilganidek, o'zgaruvchan uzunlikka ega
bo'luvchi strukturali paket ishlatiladi.
ETHERNET VA FAST ETHERNET TARMOG'I
2-rasm. Ethernet tarmoq paketining tuzilishi (raqamlar baytlar sonini ko'rsatadi).
ETHERNET VA FAST ETHERNET TARMOG'I
Ethernet kadr uzunligi (ya'ni priambulasiz paket) 512 bitli oraliqdan kam bo'lmasligi kerak yoki 51,2 mks (xuddi
shu kattalik signalning tarmoqdan borib-kelish vaqtiga tengdir). Manzillashning shaxsiy, guruhli va keng
tarqatish usullari ko'zda tutilgan. Ethernet paketi quyidagi maydonlarni o'z ichiga olgan:
8 bitni priambula tashkil qiladi, ulardan birinchi yettitasini 1010101 kodi tashkil qiladi, oxirgi sakkizinchisini
10101011 kodi tashkil qiladi. IEEE 802.03 standartida bu oxirgi bayt kadr boshlanish belgisi deb yuritiladi (SFD
— Start of Frame Delimiter) va paketning alohida maydonini tashkil qiladi.
Qabul qiluvchi manzili va jo'natuvchi manzili 6 baytdan tashkil topgan bo'lib, 3.2-bobda yozilgan standart
ko'rinishda bo'ladi. Bu manzil maydonlariga abonent qurilmasi tomonidan ishlov beriladi. Boshqarish maydonida
(L/T—Length/Type) axborot maydo- nining uzunligi haqidagi ma'lumot joylashtiriladi. U yana foydalanayotgan
protokol turini belgilashi mumkin. Agarda, bu maydon qiymati 1500 dan kam bo'lsa, u holda axborotlar
maydonining uzunligini ko'rsatadi. Agarda, 1500 dan katta bo'lsa, u holda kadr turini ko'rsatadi. Boshqarish
maydoniga dastur tomonidan ishlov beriladi.
Axborotlar maydoniga 46 baytdan 1500 baytgacha axborot kirishi mumkin. Agarda, paketda 46 baytdan kam
axborot bo'lsa, axborotlar maydonining qolgan qismini to'ldiruvchi baytlar egallaydi. IEEE 802.3 standartiga
ko'ra, paket tarkibida maxsus to'ldiruvchi maydon ajratilgan (pad data — назначение данных), agarda, axborot
46 baytdan uzun bo'lsa, to'ldiruvchi maydon 0 uzunlikka ega bo'ladi. Nazorat bitlar yig'indisining maydoni (FCS
— Frame Chech Segvence —поле контрольной суммы) paketning 32 razryadli davriy nazorat yig'indisidan
iborat (CRC) va u paketning to'g'ri uzatilganligini aniqlash uchun ishlatiladi.
ETHERNET VA FAST ETHERNET TARMOG'I
Shunday qilib, kadrning minimal uzunligi 64 baytni (512 bit) tashkil qiladi (priambulasiz paket). Aynan shu
kattalik tarmoqdan signal tarqalishini ikki hissa ushlanish maksimal qiymatini 512 bit oralig'ida aniqlab beradi
(Ethernet uchun 51,2 mks, Fast Ethernet uchun 5,12 mks). Turli tarmoq qurilmalaridan paketning o'tishi
natijasida priam- bula kamayishi mumkinligini standart nazarda tutadi va shuning uchun uni hisobga olinmaydi.
Kadrning maksimal uzunligi 1518 bayt (12144 bit, ya'ni 1214,4 mks Ethernet uchun, Fast Ethernet uchun esa
121,44 mks). Bu kattalik muhim bo'lib, uni tarmoq qurilmalarining bufer xotira qurilmalarining sig'imini
hisoblash uchun va tarmoqning umumiy yuklamasini baholashda foydalaniladi.
10 Mbit /s tezlikda ishlovchi Ethernet tarmog'i uchun standart to'rtta axborot uzatish muhitini aniqlab bergan:
10 BASE 5 (qalin koaksial kabel);
10 BASE 2 (ingichka koaksial kabel);
10 BASE-T (o'ralgan juftlik);
10 BASE-FL (shisha tolali kabel).
Uzatish muhitini rusumlash 3 elementdan tashkil topgan bo'lib: «10» raqami 10 Mbit/s uzatish tezligini bildiradi,
BASE so'zi yuqori chastotali signalni modulatsiya qilmasdan uzatishni bildiradi, oxirgi element tarmoq qismining
(segmentining) ruxsat etilgan uzunligini anglatadi: «5» — 500 metrni, «2» — 200 metrni (aniqrog'i, 185 metrni)
yoki aloqa yo'lining turini: «T» — o'ralgan juftlik (twisted pair — витая пара), «F» — shisha tolali kabel (fiber
optic — оптоволокнистый кабел).
ETHERNET VA FAST ETHERNET TARMOG'I
Xuddi shuningdek, 100 Mbit/s tezlik bilan ishlovchi Fast Ethernet uchun ham standart uch turdagi uzatish
muhitini belgilab bergan:
100 BASE-T4 (to'rttali o'ralgan juftlik);
100 BASE-Tx (ikkitali o'ralgan juftlik);
100 BASE-Fx (shisha tolali kabel).
Bu yerda «100» soni uzatish tezligini bildiradi (100 Mbit/s), «T» harfi o'ralgan juftlik ekanini ko'rsatadi, «F»
harfi shisha tolali kabel ekanini anglatadi.
100 BASE-Tx va 100 BASE-Fx rusumidagi kabellarni birlashtirib 100 BASE-X nom bilan yuritiladi, 100 BASETX larni esa 100BASE-T, deb belgilanadi. Bu yerda ta'kidlab o'tishimiz kerakki, Ethernet tarmog'i optimal
algoritmi bilan ham, yuqori ko'rsatkichlari bilan ham boshqa standart tarmoq ko'rsatkichlaridan ajralib turmaydi.
Lekin yuqori standartlashtirilganlik darajasi bilan, texnik vositalarining juda ko'p miqdorda ishlab chiqarilishi
bilan, ishlab chiqaruvchilar tomonidan kuchli qo'llanishi sharofati tufayli boshqa standart tarmoqlardan Ethernet
tarmog‘i keskin ajralib turadi va shuning uchun ham har qanday boshqa tarmoq texnologiyasini aynan Ethernet
tarmog'i bilan solishtiriladi.
TOKEN — RING TARMOG'I
1985-yili IBM firmasi tomonidan Token — Ring tarmog'i taklif qilindi (birinchi variantlari 1980-yillarda savdoga
chiqarilgan). Token—Ring tarmog'ining vazifasi IBM firmasi ishlab chiqarayotgan hamma turdagi
kompyuterlarni (oddiy shaxsiy kompyuterlardan to katta EHMgacha) birlashtirish edi. Kompyuter texnikasini
dunyo miqyosida eng ko'p ishlab chiqaruvchi va eng obro'li IBM firmasi tomonidan taklif qilingan Token — Ring
tarmog'iga e'tibor qilmaslikning sira ham iloji yo'q, albatta. Muhimi shundaki, hozirgi vaqtda Token — Ring
xalqaro standart IEEE 802.5 sifatida mavjud. Bu holat Token — Ring tarmog'ini Ethernet tarmog'i mavqeyi bilan
bir o'ringa qo'yadi, albatta. IBM firmasi o'z tarmog'ining keng tarqalishi uchun hamma tadbir va choralarni
amalga oshirdi: tarmoq hujjatlari batafsil tayyorlab tarqatildi, hatto adapterlarning prinsiрial sxemasigacha bu
hujjat tarkibiga kiritildi. Natijada, ko'p firmalar, masalan, 3 COM, Novell, Western Digital, Proteon kabi firmalar
adapterlarni ishlab chiqarishga kirishdilar. Aytgancha, maxsus shu tarmoq uchun va shuningdek, IBM PC
Network boshqa tarmoqlari uchun Net BIOS konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Avval ishlab chiqilgan PC Network
tarmog'ida Net BIOS dasturi adapterda joylashgan doimiy xotirada saqlangan bo'lsa, Token — Ring tarmog'ida
esa, Net BIOS emulatsiya dasturi qo'llanilgan, bunday shaklda qo'llanilishi alohida qurilma xususiyatlariga oson
moslashuv imkonini beradi va shu bilan birga, yuqori bosqich dasturlari bilan ham moslashishni ta'minlab beradi.
TOKEN — RING TARMOG'I
Token — Ring qurilmalarini Ethernet qurilmalari bilan solish- tirilsa, Token — Ring qurilmalari sezilarli darajada
qimmat, chunki axborot almashinuvini boshqarishning murakkab usullari qo'llanilgan, shuning uchun bu tarmoq
nisbatan kam tarqalgan. Lekin katta kompyuterlar bilan ulanganda axborot uzatishning katta intensivligi zarur
bo'lgan vaqtda, tarmoqqa ega bo'lish vaqti chegaralangan vaziyatda Token — Ring tarmog'idan foydalanish o'zini
oqlaydi, albatta. Tashqi ko'rinishidan «Yulduz» topologiyasini eslatsa hamki, Token — Ring tarmog'ida «Halqa»
topologiyasidan foydalanilgan. Bu alohida olingan obyektlar (kompyuterlar) tarmoqqa to'g'ri ulanmay, maxsus
konsentratorlar yoki ega bo'lishning ko'p stansiyali qurilmalari (MSAU yoki MAU — Multistation Access Unit
— многостанционные устройства доступа) yordamida ulanadilar. Shuning uchun tarmoq jismonan «Yulduz»
— «Halqa» topologiyasidan tashkil topgan bo'ladi (3-rasm). Haqiqatda esa, baribir «Halqa»ga birlashtirilgan
bo'ladilar, ya'ni ulardan har biri axborotni bir tarafdagi qo'shnisidan olib, ikkinchi tarafidagi qo'shnisiga uzatadi.
3-rasm. Token—Ring tarmog'ining
yulduzsimon aylana topologiyasi
TOKEN — RING TARMOG'I
Konsentrator (MAU) «Halqa»ga abonentlar ulanishini markaz- lashtirish, buzilgan kompyuterni o'chirib qo'yish,
tarmoq ishini nazorat qilish kabi ishlarni amalga oshirish imkonini beradi (4-rasm). Kabelni konsentratorga ulash
uchun maxsus razyomlar ishlatiladi, ular abonent tarmoqdan uzilgan holatda ham doimiy ulangan «Halqa» hosil
qilish imkonini beradi. Tarmoqda konsen- trator bitta bo'lishi mumkin, bu holda «Halqa»ga faqat konsentratorga
ulangan abonentlargina ulanadi. Adapterni konsentratorga ulaydigan har bir kabel (adapter cable — адаптерные
кабели) tarkibida ikkita turli tarafga yo'naltirilgan aloqa yo'li mavjud. Xuddi shunday ikki tarafga yo'naltirilgan
aloqa yo'li magistral kabel tarkibiga kiruvchi (nath cable — магистральный кабель) aloqa vositasi bilan
konsentratorlar o'zaro ulanib «Halqa» tashkil qiladi(5-rasm), vaholanki, bitta bir tomonga yo'naltirilgan kabel
yordamida ham «Halqa»ni tashkil qilish mumkin(6-rasm). Konsentrator tuzilish jihatidan alohida blok tariqasida
jihoz- langan bo'lib, u sakkizta razyomlardan iborat, kompyuterlarni adapter kabeli yordamida ulash uchun va
ikki chetida ikkita razyom orqali magistral kabellar yordamida boshqa konsentratorlar bilan ulanish uchun qulay
qilib jihozlangan ko'rinishda ishlab chiqariladi. Bir necha konsentratorlarni konstruktiv jihatdan guruhga
birlashtirish mumkin, klaster (cluster), uning ichida abonentlar ham bir halqaga birlashadi. Klasterlardan
foydalanish bir markazga ulangan abonentlar sonini oshirish imkoniyatini yaratadi (masalan, klaster tarkibida
ikkita konsentrator bo'lgan holda, abonentlar sonini 16 tagacha yetkazish mumkin).
TOKEN — RING TARMOG'I
4-rasm. Token—Ring tarmoq abonentlarini konsentrator
(MAU) yordamida «Halqa»ga ulash.
5-rasm. Konsentratorlarni ikki tomonlama aloqa yo'li orqali
birlashtirish.
6-rasm. Konsentratorlarni bir tomonlama aloqa yo'li orqali
birlashtirish.
TOKEN — RING TARMOG'I
IBM Token—Ring tarmog'ida axborot uzatish muhiti sifatida avvaliga o'ralgan juftlikdan foydalanilgan, lekin
keyinchalik koaksial kabelga mo'ljallangan qurilmalar va shuningdek, FDDI standartidagi shisha tolali kabellar
ham qo'llanildi. O'ralgan juftlik kabellarning ekranlanmagani (UTP) va shuningdek, ekranlangani (STP)
qo'llaniladi.
Token—Ring tarmog'ining asosiy ko'rsatkichlari quyidagilardan iboratdir:
IBM 8228 MAU tipidagi konsentratorlar soni —12 ta;
tarmoqda abonentlarning maksimal soni — 96 ta;
abonent va konsentratorlar o'rtasidagi kabelning maksimal uzunligi — 45 metr;
konsentratorlar o'rtasidagi kabelning maksimal uzunligi — 45 metr;
hamma konsentratorlarni ulovchi kabelning maksimal uzunligi — 120 metr;
axborot uzatish tezligi — 4 Mbit/s va 16 Mbit/s.
Hamma ko'rsatkichlar ekranlashtirilmagan o'ralgan juftlik ishlatilgan holat uchun keltirilgan. Agarda, axborot
uzatish muhiti o'zgarsa, tarmoq ko'rsatkichlari ham o'zgarishi mumkin. Masalan, ekranlangan o'ralgan juftlik
ishlatilgan taqdirda, abonentlar soni 260 tagacha yetishi mumkin (96 ta o'rniga), kabelning uzunligi 100
metrgacha uzayadi (45 metr o'rniga), konsentratorlar soni 33 taga ko'payadi, konsentratorlarni ulovchi kabelning
to'liq uzunligi 200 metrgacha yetadi. Shisha tolali kabeldan foydalanganda konsentratorlarni ulovchi kabel
uzunligini 1 kilometrgacha oshirish mumkin bo'ladi.
TOKEN — RING TARMOG'I
Token—Ring tarmog'ida axborot uzatish uchun Manchester II kodining varianti qo'llaniladi. Xuddi har qanday
yulduzsimon topologiyalari kabi bu tarmoqda ham hech qanday qo'shimcha elektr manbayi bo'yicha moslash va
tashqi yerga ulash tadbirlari kerak emas, albatta. Kabelni tarmoq adapteriga ulash uchun DIN turidagi tashqi 9kontaktli razyomdan foydalaniladi. Ethernet adapteri kabi, Token—Ring adapterida ham o'z platasida manzillarni
sozlash va sistema shinasini uzish uchun moslamalari bor. Ethernet tarmog'ini adapterlar va kabel bilan qurish
mumkin bo'lsa, Token —Ring tarmog'ini qurish uchun konsentratorlar xarid qilib olish kerak. Bu esa, Token —
Ring tarmoq qurilmalari narxini oshiradi.
Bir vaqtning o'zida Ethernet tarmog'iga qaraganda Token—Ring tarmog'i katta yuklamalarni yaxshi ko'tara oladi
(30—40 % ko'p) va kafolatlangan tarmoqqa ega bo'lish vaqtini ta'minlaydi. Bu xususiyat, masalan, ishlab
chiqarishga mo'ljallangan tarmoqlar uchun eng zarur hisoblanadi, chunki tashqi hodisalarga e'tibor bermaslik
jiddiy buzilish holatlariga olib kelishi mumkin.
Token—Ring tarmog'ida tarmoqqa ega bo'lishning markerli usuli qo'llaniladi, ya'ni halqa bo'ylab har doim
marker harakatda bo'ladi va abonentlarning xohlagani o'z paketlarini unga qo'shib uzatishlari mumkin. Shundan
tarmoqning eng katta afzalligi kelib chiqadi, ya'ni konflikt holat bo'lmaydi. Lekin bundan quyidagi kamchilik
ham kelib chiqadi, markerning butunligini nazorat qilib turish lozimligi va tarmoqni ishlashining har bir
abonentga bog'liq ekanligi (abonent kompyuteri buzilgan holda uning halqadan uzilishi shartligi).
TOKEN — RING TARMOG'I
Markerning butunligini nazorat qilish uchun abonentlardan birortasi ajratiladi (u aktiv monitor, deb nomlanadi).
Uning qurilmalari boshqa qurilmalardan hech qanday farq qilmaydi, lekin uning dasturiy vositalari tarmoqdagi
vaqt nisbatini nazorat qilib turadi va lozim bo'lganda yangi marker hosil qiladi. Aktiv monitorning tarmoq
o'tkazish davrida kompyuterlardan birini tanlanadi. Agarda, aktiv monitor biror sabab tufayli ishdan chiqsa,
maxsus mexanizm ishga tushib, boshqa abonentlar (zaxiradagi monitor) yangi aktiv monitor tayinlashga qaror
qiladilar.
Marker — bu boshqarish paketi bo'lib, uchta baytdan iboratdir (7-rasm): boshlang'ich taqsimlovchi bayt (SD —
Start Delimiter — байт начального разделителя), ega bo'lishni boshqarish bayti (AC — Access Control —
управление доступом) va oxirgi taqsim- lagich bayti (ED — End Delimiter — конечный разделитель).
Boshlang'ich taqsimlagich va oxirgi taqsimlagich, nafaqat nol va birlar ketma-ketligi, shuningdek maxsus
ko'rinishdagi impulslarni o'z tarkibiga oladi.
7-rasm. Token—Ring tarmoq markerining o'lchami.
TOKEN — RING TARMOG'I
Taqsimlagichlarning bu sharofati uchun ularni paketning boshqa baytlariga hech qachon aralashtirib
yuborilmaydi. Taqsim- lagichlarning to'rtta biti qabul qilingan kodlashtirishda nol qiymatga ega bo'lsa, qolgan
to'rtta bitlar qiymati Manchester II kodiga to'g'ri kelmaydi: ikki bit oralig'ida signalning bir qiymati saqlanib
tursa, qolgan ikkita bit oralig'ida boshqa qiymat saqlanadi. Qabul qiluvchi qurilma sinxrosignalning bunday
yo'qolganini osongina bilib oladi.
Boshqarish bayti to'rtta maydonga bo'lingan : uchta bit navbat o'rnatish biti, bitta bit monitor biti va uchta bit
zaxira biti. Navbat biti abonentlar paketlariga yoki markerga navbat belgilash uchun kerak (navbat 0 dan 7 gacha
bo'lib, 7 eng yuqori, ya'ni eng birinchi navbatni bildirsa, 0 esa eng quyi, ya'ni eng oxirgi navbatni bildiradi).
Abonent markerga o'z paketini o'zining navbat nomeri bilan marker navbati to'g'ri yoki katta bo'lgan holda qo'sha
oladi. Bit markeri — bu markerga paket qo'shilganmi yoki yo'qmi ko'rsatib beradi (1 — marker paketsiz
ekanligini bildirsa, 0 — marker paketli ekanligini ko'rsatadi). Monitor biti — birga o'rnatilgan bo'lsa, bu marker
aktiv monitor tomonidan uzatil- ganligidan xabar beradi. Zaxiralash biti abonentga tarmoqqa kelajakda ega
bo'lish huquqini band qilish uchun ishlatishga imkon beradi, ya'ni xizmat ko'rsatish navbatiga turish uchun
kerakdir.
TOKEN — RING TARMOG'I
Paket maydonlarining vazifasi quyidagilardan iboratdir: boshlang'ich taqsimlovchi (SD) — bu paketning
boshlanish belgisi; ega bo'lishni boshqarish bayti (AC) — bu markerda qanday maqsadda foydalanilsa, bu yerda
ham xuddi shu; paketni boshqarish bayti (FC — Frame Control) paket (kadr) turini aniqlaydi; paketni jo'natuvchi
va qabul qiluvchi olti baytli manzilining standart formatli 3.2-bobda ko'rib chiqilgan; axborotlar maydoni
uzatiladigan axborotni yoki axborot almashinuvini boshqarish buyruqlarini o'z tarkibiga oladi; nazorat bitlar
maydoni 32 razryadli paketning davriy nazorat bitlar yig'indisi (CRC); oxirgi taqsimlovchi paketning tamom
bo'lganligini bildiradi. Bundan tashqari, u uzatilayotgan paket oraliq paketi yoki uzatilayotgan paketlarning
oxirgisi ekanligini aniqlaydi va shu- ningdek, paketning xatoligi haqidagi belgi ham mavjud (buning uchun
maxsus bit ajratilgan); paket holatini bildiruvchi baytning vazifasi: qabul qiluvchi qurilma tomonidan paket qabul
qilinganligi va xotirasiga yozilganligi haqidagi ma'lumot bo'ladi. Uning yordamida paket jo'natuvchi paketi
manzilga bexato yetib borganligi haqida ma'lumot oladi yoki xato qabul qilingan bo'lsa, qaytadan uzatish xabarini
oladi. Qayd qilib o'tish lozimki,uzatiladigan bir paket tarkibida ruxsat etilgan axborotning kattaligi Ethernet
tarmog'iga nisbatan tarmoq ish unumdorligini oshirish uchun hal qiluvchi omil bo'lib qolishi mumkin.
TOKEN — RING TARMOG'I
Nazariy jihatdan 16 Mbit/s uzatish tezligi uchun, axborot maydonining uzunligi 18 Kbayt.ga yetishi mumkin,
katta hajmdagi axborotlarni uzatishda bu ko'rsatkich muhim. Lekin hatto 4 Mbit/s tezlikda ham Token—Ring
qo'llanilgan tarmoqqa ega bo'lishning marker usuli sharofati bilan haqiqatda tezkor Ethernet (10 Mbit/s)
tarmog'iga qaraganda katta tezlikka erishadi, ayniqsa, katta yuklamalarda (30—40 % yuqori) CSMA/CD
usulining kam- chiliklari, ya'ni konflikt holatlarni hal qilishga ko'p vaqt sarflanishi pand berib qo'yadi.
Token—Ring tarmog'ida oddiy paket va markerdan boshqa yana maxsus boshqarish paketi ham jo'natilishi
mumkin, u uzatishlarni uzush uchun xizmat qiladi. U xohlagan vaqtda va axborot oqimining xohlangan joyida
uzatilishi mumkin. Bu paket hammasi bo'lib, ikkita bir baytli maydonni tashkil qiladi. Token—Ring tarmog'ining
tezligi yuqori bo'lgan versiyalarida (16 Mbit/s va undan ham yuqori) markerni erta tashkil qilish usuli (ETR —
Early Token Release) qo'llanilgan. U tarmoqning unumsiz ishlatilishiga yo'l qo'ymaydi. ETR usulining ma'nosi,
markerga ulangan o'z paketini jo'natib bo'lishi bilan har qanday abonent tarmoqqa yangi bo'sh marker hosil qilib
uzatadi, ya'ni hamma boshqa abonentlar o'z paketlarini uzatishni oldingi abonent paketini uzatib bo'lishi bilanoq
boshlashlari mumkin (markerning butun halqa bo'ylab harakat qilib kelishini poylab turmasdan).
27