MOLIYA TIZIMI.
Reja:
1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati.
2. Moliyaning funksiyalari.
3. Takror ishlab chiqarish va Moliya.
4. Moliya genezisi (taraqqiyoti).
KIRISH
Iqtisodiy jarayonlarning jadal sur’atlarda rivojlanishi ko’p jihatdan moliya
sohasiga bog’liqdir.Takror ishlab chiqarish jarayonlarining barcha bosqichlarida pul
asosiy vosita sifatida qatnashadi. Moliya iqtisodiyotning asosiy ustunlaridan biri
desak adashmaymiz, chunki uning vositasida muayyan maqsadga yo’naltirilgan pul
mablag’lari fondlari vujudga keltiriladi va ular iqtisodiyotni rivojlantirish va jamiyat
ehtiyojlarini qondirish maqsadida taqsimlanadi. Moliya tizimi jismoniy shaxslar
(shaxsiy moliya), hukumatlar (davlat moliyasi) va korxonalar (korporativ moliya)
o‘rtasida sodir bo'ladigan kapital oqimlaridan iborat. Zamonaviy moliya tizimlarida
pul, kredit va moliya ayirboshlash vositalari sifatida ishlatiladi. Ular ma'lum
qiymatga ega vosita bo‘lib xizmat qiladi va ular muqobil ravishda tovar va
xizmatlarga ayirboshlanishi mumkin Zamonaviy moliya tizimi banklar (davlat
sektori yoki xususiy sektor), moliya bozorlari, moliyaviy vositalar va moliyaviy
xizmatlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Muntazam va oqilona kapital oqimlari
iqtisodiyotni jadal rivojlantirish uchun judayam zarur bo’lgan asosiy shartlardan biri
hisoblanadi. Moliyaviy tizimning,asosan,to'rtta komponenti mavjud: Moliyaviy
bozorlar.Ular xaridorlar va sotuvchilarga qimmatli qog‘ozlar, aksiyalar va
obligatsiyalar, turli xalqaro valyutalar va derivativlarni o‘z ichiga olgan moliyaviy
vositalar bilan savdo qilish vositalarini taqdim etadigan har qanday joy yoki tizimni
o‘z ichiga oladi. Moliyaviy aktivlar - moliyaviy bozorlarda sotiladigan mahsulotlar
moliyaviy aktivlar deb ataladi.Naqd pul, aksiyalar, obligatsiyalar, investitsion
fondlar va bank depozitlari moliyaviy aktivlarga misoldir. Yer, mulk, tovarlar yoki
boshqa moddiy aktivlardan farqli o'laroq, moliyaviy aktivlar o'ziga xos jismoniy
qiymatga yoki jismoniy shaklga ega bo'lishi shart emas. Aksincha, ularning qiymati
ular savdo qiladigan bozordagi talab va taklif omillari, shuningdek, ularning risklilik
darajasi bilan o’lchanadi. Moliya institutlari - moliya institutlari investorlar va qarz
oluvchilar o‘rtasida vositachi vazifasini bajaradilar. Ular a'zolar va mijozlar uchun
moliyaviy xizmatlar ko'rsatadi. U moliyaviy vositachilar deb ham ataladi, chunki
ular omonatchilar va qarz oluvchilar o'rtasida vositachi vazifasini bajaradilar.
Investorning jamg'armalari to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita moliya bozorlari orqali
safarbar qilinadi. Ular bozorlardan mablag’ to'plashni va moliyaviy aktivlarga
(depozitlar,
qimmatli
qog‘ozlar,
kreditlar
va
boshqalar)ga
yo’naltirishni
xohlaydigan tashkilotlarga xizmatlarni taklif qiladilar. Moliyaviy xizmatlar aktivlarni boshqarish va majburiyatlarni boshqarish kompaniyalari tomonidan
ko'rsatiladigan xizmatlar. Ular kerakli mablag'larni olishga yordam beradi,
shuningdek, ular orqali iqtisodiy subyektlar samarali investitsiya qilinganligiga
ishonch hosil qilishadi(masalan, bank xizmatlari, sug'urta xizmatlari va investitsiya
xizmatlari). Moliya tizimi darajasiga qarab ko'plab tarkibiy qismlardan iborat.
Kompaniya nuqtai nazaridan olib qaraydigan bo’lsak, moliya tizimi kompaniyaning
moliyaviy faoliyatiga mos keladigan protseduralarni o'z ichiga oladi.Bularga misol
qilib, moliya, buxgalteriya hisobi, daromadlar, xarajatlar, ish haqi va boshqalarni
keltirishimiz mumkin. Mintaqaviy nuqtai nazardan, moliya tizimi qarz oluvchilar va
qarz beruvchilar o'rtasida mablag'larning almashinuvini osonlashtiradi. Mintaqaviy
darajadagi moliya tizimiga banklar va hisob-kitob markazlari va shunga o’xshash
boshqa moliyaviy institutlar kiradi. Global miqyosda moliya tizimi moliya
institutlari, investorlar, markaziy banklar, Davlat organlari, Jahon banki va
boshqalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni o'z ichiga oladi. Moliyaviy tizimlar
mablag'larni taqsimlash, investitsiya qilish yoki iqtisodiyot tarmoqlari o'rtasida bir
subyektdan boshqa subyektga o'tkazish imkonini beradi va ular jismoniy shaxslar va
kompaniyalarga tegishli risklarni bo'lishish imkonini beradi. Moliya tizimining
infratuzilmasi deganda moliyaviy bozor operatsiyalari aniq amalga oshiriladigan
to'lov va hisob-kitob tizimlari tushuniladi. To'lov va hisob-kitob tizimlarining
uzluksiz va ishonchli ishlashi iqtisodiyotda kapitalning samarali harakatiga yordam
beradi va shu bilan moliyaviy barqarorlikni qo'llabquvvatlaydi.Mukammal
ishlaydigan moliyaviy tizimlar moliyaviy inqirozlarga osonlikcha tushib qolmaydi
va hatto qiyin moliyaviy sharoitlarda ham o'zlarining asosiy vazifalarini bajara oladi.
Shunday qilib, "Moliya" jamg'armaga ega subyektlar va investorlardan pulni pulga
muhtoj bo'lgan subyektlarga yo'naltirish jarayonini o'rganadi. Tejamkorlar va
investorlar o’z pullaridan unumli foydalanish maqsadida foiz yoki dividend olishi
mumkin bo'lgan joylarga yo’naltiradi. Jismoniy shaxslar, kompaniyalar va
hukumatlar faoliyat yuritish uchun yetarli mablag'lari bo'lmaganda, kredit kabi
tashqi manbalardan pul olishlari kerak.Ular o’rtasidagi munosabatlar esa judayam
zarur va foydali bo’lib,ularning ikkisiga ham birdek manfaat olib keladi.
Moliya tizimi haqida tushuncha
Ijtimoiy ishlab chiqarishning turli sharoitlarida moliyaning rivojlanish
qonuniyatini tahlil qilish moliyaviy munosabatlarning mohiyatida umumiy belgilar
mavjudligidan guvohlik beradi. Bu moliyani amal qilishining obyektiv sabablari va
shartlarini saqlanib qolinganligi bilan ta’riflanadi.
Bularning orasida ikkitasi ajralib turadi: tovar-pul munosabatlarining
rivojlanishi va bu munosabatlarning subyekti sifatida davlatning amal qilishi.
Boshqa qiymat kategoriyalaridan farqli ravishda (misol uchun pul, kredit, mehnatga
haq to‘lash fondi va boshqalar) moliya davlatning amal qilishi bilan organik
bog‘liqdir.
Biroq, barcha moliyaviy munosabatlar mohiyatidagi umumiy belgilarning
mavjudligi ular o‘rtasidagi ma’lum farqlarni rad etmaydi.
Moliyaviy munosabatlar davlat faoliyati natijasida emas, balki ijtimoiy
ehtiyojlar tufayli yuzaga keladi. Davlat faoliyati emas, balki, aynan, ijtimoiy shartsharoitlar moliyaning amal qilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Moliyaviy
munosabatlarning paydo bo‘lishida davlatning rolini bo‘rtirib ko‘rsatish nazariy
jihatdan to‘g‘ri bo‘lmaydi, aksincha amalda, agarda xo‘jalik yuritishning real shartsharoitlari hisobga olinmasa, zarar qilishi mumkin.
Moliya – xo‘jalik yuritishning barcha darajalaridagi ijtimoiy takror ishlab
chiqarishning ajralmas elementidir. Ularning har ikkalasi quyi bo‘g‘in hisoblanmish
korxonalar (tashkilotlar, muassasalar), tarmoqlararo birlashmalar (assotsiatsiyalar,
konsernlar) va xalq xo‘jaligini boshqarishning davlat tizimlari uchun bir xil darajada
muhimdir. Moliyasiz ishlab chiqarish fondlarini kengaytirilgan asosda, yakka
tartibda va ijtimoiy doiraviy aylanishini ta’minlash, iqtisodiyotning tarmoq va
hududiy tuzilmalarini tartibga solish, fan-texnika yutuqlarini joriy qilishni
rag‘batlantirish, boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish mumkin emas.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar va davlatni ijtimoiy ehtiyojlarining turlichaligi
turli ko‘rinishdagi moliyaviy munosabatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Ular
bir-birlaridan farq qilish bilan bir vaqtda ayrim umumiy jihatlari bilan
xarakterlanadilar. Bu esa, ularni alohida guruhlarga birlashtirish imkonini beradi.
Moliyaviy munosabatlarni turlicha guruhlashtirish mumkin, lekin faqatgina
obyektiv kriteriylari bo‘yicha guruhlanishi ilmiy asoslangan hisoblanadi.
"Tizim" iborasi so‘nggi 40-50-yil davomida falsafa fanida chuqur tadqiq etib
kelinmoqda va uni ijtimoiy hayot sohasiga keng joriy etish rusm bo‘lib bormoqda.
Ijtimoiy, shu jumladan huquqiy hodisalarga tizimli yondashish real voqelikning tub
mohiyatini teran anglashga, ularning atrofidagi boshqa hodisalar bilan uzviy
aloqadorlik
va
o‘zaro
ta’sir
holatida
rivojlanishini
anglab
yetishga
ko‘maklashmoqda. Yagona tizim - o‘zaro uzviy aloqador va chambarchas bog‘liq
qismlar (predmet, jarayon, voqealar) ning bir butun sifatida harakatlanishi, mavjud
bo‘lishidir. Tizimning muhim jihati - tarkibiy xususiyatning borligi, ya’ni
voqelikning ichki tarkibiy qismlarga egaligi, bu qismlar orasida pog‘onali
bo‘ysunish mavjudligi hamda bu qismlarning nisbiy mustaqilligi.
Tizimning mazkur sifatlariga e’tibor qaratishimizning boisi, siyosiy tizim
tarkibiga kiruvchi qismlar o‘rtasida o‘zaro aloqadorlikning mavjud ekanligini
chuqur tushunish va ular o‘rtasidagi munosabatlarning uzviy bog‘liqligi va
dialektikasiga e’tiborni jalb etishdir.
Moliya tizimi - moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o‘z ichiga olib, har
qaysi sohalar pul mablag‘lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish
xususiyatlari bilan tavsiflanadi.
Moliya tizimini ikkiyoqlama tushunish mumkin, ya’ni bir tomondan moliya
munosabatlarining yig‘indisi sifatida, ikkinchi tomondan moliya organlarining
yig‘indisi sifatida.
Moliyaning mohiyatidan kelib chiqib, moliya tizimini o‘rganishda uni moliya
munosabatlari yig‘indisi ekanligi nuqtai nazaridan kelib chiqib yondoshamiz.
Tabiati bo‘yicha moliyaviy munosabatlar taqsimlovchi hisoblanadilar, shu
bilan birga qiymatni taqsimlash, avvalo, subyektlar bo‘yicha amalga oshiriladi.
Subyektlar ijtimoiy ishlab chiqarishdagi ahamiyatidan kelib chiqib, maqsadli pul
fondlarini shakllantiradilar. Aynan subyektning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi roli
moliyaviy munosabatlarni turkumlashning birlamchi obyektiv belgisi hisoblanadi.
Bunga asosan moliyaviy munosabatlarning yig‘indisida uchta yirik sohalar
ajratilishi mumkin: korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi; sug‘urta;
davlat moliyasi.
Har bir sanab o‘tilgan soha ichida bo‘g‘inlar ajraladi, shu bilan birga moliyaviy
munosabatlarni guruhlashtirish subyekt faoliyatining maqsadli pul fondlarini tarkibi
va yo‘nalishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatuvchi xarakteridan kelib chiqib amalga
oshiriladi.
Mazkur belgi korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi sohasida tijorat
asosida faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar moliyasi, notijorat faoliyat bilan
shug‘ullanuvchi tashkilotlar va muassasalar moliyasi, jamoat birlashmalari moliyasi
kabi bo‘g‘inlarni hosil qilish imkoniyatini beradi. Sug‘urta sohasida, qaysiki u yerda
subyekt faoliyatining xarakteri sug‘urta obyektining xususiyatini belgilab beruvchi,
bo‘g‘inlar sifatida ijtimoiy sug‘urta, shaxsiy sug‘urta, mulkiy sug‘urta, javobgarlik
sug‘urtasi, tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasi hisoblandi. Davlat moliyasi
sohasida – davlat budjeti, budjetdan tashqari fondlar, davlat krediti hisoblanadi.
1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
О‘zining lо‘g’aviy ma’nosi jihatidan “Moliya” sо‘zi “daromad” yoki “tо‘lov”
degan ma’nolarni anglatadi. Moliya davlatning vujudga kelishi va uning resurslarga
bо‘lgan ehtiyojining rivojlanishi bilan doimiy (uzluksiz) tovar-pul munosabatlari
sharoitida paydo bо‘ldi. Davlatning mavjudligi yaratilayotgan iqtisodiy (moddiy)
nye’matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bо‘yicha oliy hokimiyat organi (shaxsi)
sifatida davlat va takror ishlab chiqarish munosabatlarining boshqa ishtirokchilari
(sub’yektlari) о‘rtasida ma’lum bir munosabatlarning о‘rnatilishini taqoza etadi.
Xususan, ana Shu munosabatlar “Moliya” tuShunchasi orqali ifodalangan.
Natural munosabatlar ustunlik qilgan jamiyatlarda taqsimlash va qayta
taqsimlash jarayonlari natural soliqlar va turli kо‘rinishdagi shaxsiy tо‘lanmalar
xarakteriga ega bо‘lgan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi taqsimlash va
qayta taqsimlash munosabatlari shakllarining о‘zgarishiga olib kyeldi – ular kо‘proq
ravishda pul xarakteriga ega bо‘ldi. Biroq bu munosabatlarning mazmun-mohiyati
prinsipial jihatdan keskin о‘zgarmay qolavyerdi.
Zamonaviy tasavvurdagi “Moliya” tuShunchasini davlat xazinasining
alohidalaShuvi va Davlat byudjetining vujudga kelishi bosqichiga kiritish mumkin.
Korporativ tipdagi (ustav kapitalining hissali aksionyerlik shaklidagi) milliy va
transmilliy tashkilotlarning vujudga kelishi bilan bog’liq holda tovar ishlab
chiqarishning shirik masshtablarda rivojlanishi takror ishlab chiqarish jarayoninning
turli ishtirokchilari о‘rtasida pul mablag’larini jalb qilish, ulardan foydalanish va
ularni taqsimlash myetodlari hamda usullarining takomillaShuviga olib keldi.
Tovarlar harakatidan alohidalashgan (ajralgan) pul mablag’larining harakati
masalalari bu taqsimlash jarayonlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Ular bir
tomondan, kreditning turli shakllari va ikkinchi tomondan, turli sub’yektlar о‘rtasida
YAIM qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog’liqdir. Bir vaqtning
о‘zida, ularning har biri amaldagi huquqiy normalar yoki ishbilarmonlik
aylanmasining tartibiga muvofiq ishlab chiqarilgan mahsulotdan о‘z hissalarini
olishga da’vo qiladilarki, bu Moliyaviy munosabatlarning sohasidir.
Shunday
qilib,
Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy
mohiyati, taraqqiyot
qonuniyatlari, tovar-pul munosabatlarining qamrab olish sohasi va ijtimoiy takror
ishlab chiqarishdagi roli jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va
funksiyalari bilan belgilanadi. Tarixiy kategoriya sifatida ham Moliyaning vujudga
kelishi jamiyatning sinflarga bо‘linishi va davlatning paydo bо‘lishi bilan bog’liq.
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoitlarni ta’minlash hamda
davlatning funksiyalari va vazifalarini bajarish maqsadida markazlashtirilgan va
markazlashtirilmagan pul mablag’lari fondlarini shakllantirish, taqsimlash va
foydalanish bilan bog’liq bо‘lgan iqtisodiy (Moliyaviy) munosabatlarga Moliya
deyiladi.
Moliyaviy munosabatlarning farqlanuvchi xarakterli belgisi Shundan iboratki,
YAIMni qayta taqsimlash jarayoni oldindan ma’lum maqsadlarga mо‘ljallangan
turli pul mablag’lari fondlarini yaratish bilan kuzatiladi. Davlat va mahalliy о‘zо‘zini boshqarish organlari darajasida tuziladigan pul mablag’lari fondlari
markazlashtirilgan fondlar, xо‘jalik sub’yektlari darajasida tuzilgan pul fondlari esa
markazlashtirilmagan pul fondlari deyiladi.
Xо‘jalik sub’yektlarining turli faoliyatlaridan olingan daromadlar hisobidan
maxsus pul mablag’lari fondlari shakllantiriladi. Ularni shakllantirish qattiq ravishda
ryeglamyentasiya qilinish (tartibga solinish) xarakteriga egaki, bu narsa Moliyaviy
munosabatlarning yana bir farqlanuvchi xarakterli belgiga ega ekanligini kо‘rsatadi.
YAIMni taqsimlashda aholi ham ishtirok etib, ish haqi, tadbirkorlik
(ishbilarmonlik) daromadi, dividyentlar va qayta taqsimlashning boshqa shakllari
kо‘rinishidagi о‘z hissalarini (ulushini) oladi. Bundan tashqari majburiylik
xarakteriga ega bо‘lgan soliqlar va boshqa tо‘lovlarni tо‘lash orqali (vositasida)
aholi markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirishda ishtirok etadi.
Aholi daromadlari va xarajatlarini shakllantirish va foydalanish bilan bog’liq
bо‘lgan pul munosabatlarining bu tizimi ham Moliyaviy munosabatlarning alohida
sohasini tashkil etadi.
Shunday qilib, quyidagilar Moliyaning xarakterli belgilaridir:
qiymatning tovar shaklidagi harakatiga bog’liq bо‘lmasdan, aksincha, real
pullarning harakatiga bog’liq bо‘lgan, huquqiy normalar yoki biznyesni Yuritish
etikasiga asoslangan munosabatlarning taqsimlash xarakterdaligi;
pul mablag’lari harakatining, odatda, bir tomonlama yо‘nalishga ega ekanligi;
markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini yaratish (vujudga
kyeltirish).
Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Shuning uchun ham
uning roli va ahamiyati pul munosabatlarining iqtisodiy munosabatlar tizimida
qanday о‘rinni egallaganligiga bog’liq. Bir vaqtning о‘zida Moliya puldan о‘zining
mazmuni va bajaradigan funksiyalari bо‘yicha farqlanadi. Agar pul umumiy
ekvivalyent bо‘lib, uning yordamida umumlashtirilgan ishlab chiqaruvchilarning
mehnat xarajatlari о‘lchansa, Moliya esa yalpi ichki mahsulot (YAIM) va milliy
daromad (MD)ni taqsimlash va qayta taqsimlashning iqtisodiy instrumyenti, pul
mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish ustidan nazoratni
amalga oshirish qurolidir. Pul daromadlari va fondlarini shakllantirish yо‘li bilan
faqatgina davlat va korxonalarning pul mablag’lariga bо‘lgan ehtiyojlarini
ta’minlash emas, balki Moliyaviy resurslarning sarflanishi ustidan nazoratni ham
amalga oshirish Moliyaning nima uchun mо‘ljallanganligini belgilab beradi.
Moliya quyidagilar о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlarini
ifodalaydi:
tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarni realizasiya qilish
jarayonida korxonalar о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;
markazlashtirilgan pul mablag’lari fondlarini yaratish va ularni taqsimlash
borasida korxonalar va ularning Yuqori organlari о‘rtasida vujudga kyeladigan pul
munosabatlari;
byudjet tizimiga soliqlarni tо‘lash va xarajatlarni byudjetdan Moliyalashtirish
davomida korxona va davlat о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;
soliqlar va boshqa ixtiyoriy tо‘lovlarni tо‘lash jarayonida davlat va fuqarolar
о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;
tо‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar, fuqarolar
va nobyudjet fondlari о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;
byudjet tizimining alohida bug’inlari о‘rtasida vujudga kyeladigan pul
munosabatlari;
sug’urta badallarini tо‘lash va zararlarni qoplash, sug’urta hodisasi rо‘y bergan
paytda aholi, korxonalar hamda mulkiy va shaxsiy sug’urta organlari о‘rtasida
vujudga kyeladigan pul munosabatlari;
korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi pul
munosabatlari.
Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai bо‘lib
mamlakatning MD hisoblanadi. MDning hajmi umumdavlat ehtiyojlarini qondirish
va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlarini aniqlab beradi. Aynan
MD va uning alohida qismlarining - istye’mol fondi va jamg’arish fondining hajmini hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish proporsiyalari (nisbatlari)
va tarkibiy tuzilmasi aniqlanadi. Xuddi Shuning uchun ham barcha mamlakatlarda
MD statistikasiga muhim ahamiyat berilayotir.
Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab bо‘lmaydi. Moliya MDni yaratish va
undan foydalanishning ajratib bо‘lmaydigan bog’lovchi bug’ini hisoblanadi. Moliya
ishlab chiqarish, taqsimlash va istye’molga ta’sir etib, ob’yektiv xarakterga ega. U
ishlab chiqarish munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis
kategoriyasiga mansubdir.
Zamonaviy iqtisodiyot davlat Moliyasisiz faoliyat kо‘rsataolmaydi. Tarixiy
taraqqiyotning ma’lum bir bosqichiga qadar jamiyatning ba’zi bir ehtiyojlari faqat
davlat tomonidan Moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar,
iqtisodiyotning qator yangi ustuvor tarmoqlari, barcha uchun zarur bо‘lgan
korxonalar
(pochta,
telyegraf
va
boshqalar)
ana
Shular
jumlasidandir.
Moliya alohida olingan mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining
darajasini va ularning xо‘jalik hayotidagi makroiqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish
imkoniyatlarini ifodalaydi.
Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli Moliyaning ahvolini belgilab beradi. Doimiy
ravishdagi iqtisodiy о‘sish, YAIM va MD kо‘payishi (oshib borishi) sharoitida
Moliya о‘zining muntazamliligi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. U ishlab
chiqarishning yanada rivojlanishini va mamlakat fuqarolari hayotining sifat
darajasini yanada ortishini rag’batlantiradi.
Iqtisodiy krizis (tanazzul), ishlab chiqarishning pasayishi, ishsizlikning ortishi
sharoitida Moliyaning holati (ahvoli) keskin yomonlashadi. Bu narsa, о‘z navbatida,
davlat ichki va tashqi qarzlari hisobidan Moliyalashtiriladigan byudjet defisitining
kattaligida, pul emissiyasida, davlat qarzining ortishi va unga xizmat qilish bо‘yicha
xarajatlarning kо‘payishida namoyon bо‘ladi. Bularning barchasi inflyasiyaning
kuchayishiga, xо‘jalik aloqalarining buzilishiga, о‘zaro notо‘lovlarning ortishiga,
pul surrogatlarining paydo bо‘lishiga, bartyerli bitimlarning kо‘payishiga, soliqlarni
byudjet undirish borasida qiyinchiliklarning kelib chiqishiga, davlat xarajatlarining
о‘z vaqtida Moliyalashtirilmasligiga, aholi keng qatlamlari turmush darajasining
pasayishiga olib kyeladi. Shuning uchun ham iqtisodiy va sosial munosabatlarda
ishlab chiqarish real sohasining holati birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
О‘zining moddiy mazmuniga kо‘ra Moliya pul mablag’larining maqsadli fondlarini
ifoda etib, ularning jami (yig’indisi), oxir oqibatda, mamlakatning Moliyaviy
resurslarini tashkil etadi. Mamlakat Moliyaviy resurslari о‘sishining asosiy sharti
MDning ortishi (kо‘payishi)dir. Bir vaqtning о‘zida, “Moliya” va “Moliyaviy
resurslar” tyeng kuchli bо‘lmagan tuShunchalar hisoblanadi. Moliyaviy resurslar
о‘z-о‘zicha Moliyaning mohiyatini aniqlab bermaydi, uning ichki mazmuni va
ijtimoiy mо‘ljallanganligini ochaolmaydi. Moliya fani resurslarning о‘zini emas,
balki resurslarni shakllantirish, taqsimlash va foydalanish asosida vujudga
kyeladigan ijtimoiy munosabatlarni о‘rganadi. Bu fan Moliyaviy munosabatlarning
taraqqiyot qonunlarini tadqiq etadi.
Moliya bazis kategoriyasi hisoblansa-da, kо‘p jihatdan u hukumat tomonidan
amalga oshiriladigan (Yurgiziladigan, hayotga tatbiq etiladigan) Moliyaviy
siyosatga ham bog’liq bо‘ladi.
Moliya – bu, eng avvalo, taqsimlash kategoriyasi. Uning yordamida MDni
ikkilamchi
taqsimlanishi
yoki
qayta
taqsimlanishi
amalga
oshiriladi.
Moliyaviy munosabatlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati “Davlat kimning hisobidan
Moliyaviy resurslarni oladi va kimlarning manfaatlari uchun bu mablag’lardan
foydalanadi?” degan savolning tadqiq qilinishi orqali namoyon bо‘ladi.
Taqsimlash jarayonlari faqatgina Moliya orqali emas, balki boshqa iqtisodiy
kategoriyalar, jumladan baho, kredit, soliq va h.k.lar orqali ham amalga oshiriladi.
Tovar qiymatining pulda ifodalanishiga baho deyiladi. MDning taqsimlanishidan
oldin tovar realizasiya qilinishi kerak. Baho mulkdorlarga mahsulot realizasiyasidan
kelib tushishi mumkin bо‘lgan pul mablag’larining о‘lchamini aniqlaydi va
navbatdagi taqsimlash jarayonlari uchun boshlang’ich asos sifatida maydonga
chiqadi. Baho tovarlarga bо‘lgan talab va taklifni tartibga soladi va Shu orqali takror
ishlab chiqarishga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho pyensiya, nafaqa va hatto minimal ish haqini
aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bо‘lgan kо‘rsatkich hisoblanadi. Agar
davlat baholarni tartibga solmasa, sosial tо‘lovlarni korryektirovka (о‘zgartirishga)
qilishga va minimal ish haqini oshirishga majbur bо‘ladi. Hozirgi paytda dunyoning
juda kо‘p mamlakatlarida davlat sosial ahamiyat kasb etuvchi muhim tovarlarning
bahosini korryektirovka qilayotir (о‘zgartirayotir). Baho, Shuningdyek bojxonaviy
tartibga solishda va bojxona daromadlarini undirishda davlat tomonidan
foydalaniladi. Masalan, ayrim mamlakatlarda bojxona bojlari kо‘plab tovar
guruhlari bо‘yicha sotib olish olish bahosi bо‘yicha emas, balki haqiqatdagisidan
keskin farq qiluvchi normativ baholar bо‘yicha undiriladi. Shunga mos ravishda
(boshqa sharoitlar tyeng bо‘lgan taqdirda) byudjetning daromadlari va mamlakat
ichki bozoridagi baholar ortadi.
Moliya va kredit mustaqil iqtisodiy kategoriyalar sifatida bir-biri bilan uzviy
bog’liqdir. Ular hamkorlikda kengaytirilgan asosda korxonalar pul fondlarining
doiraviy aylanishiga xizmat qiladi. Kredit bank tizimi va maxsus Moliya-kredit
institutlari tomonidan amalga oshiriladigan ssuda fondining harakatini ifodalaydi.
Bank krediti sifatida sof kо‘rinishda tuShuniladigan kredit davlatga bevosita
bog’liq emas. Takror ishlab chiqarish jarayonida uning roli yetarli darajada
aniqlangan - bu daromadlar va xarajatlar о‘rtasidagi vaqtinchalik uzilishni qoplash
usuli, ishlab chiqarishni modernizasiya qilishning ehtiyojlarini qoplash usuli va h.k.
Biroq, bir vaqtning о‘zida, kredit - byudjet defisiti va byudjet-kassa uzilishini
(navbatdagi daromadlar kelib tushgunga qadar byudjet xarajatlarini qoplash uchun
bank xizmatlari zarur bо‘lgan paytda) qoplashning muhim shakli. О‘z navbatida,
agar byudjet mablag’lari tijorat banklarining hisob varaqlarida saqlanayotgan bо‘lsa,
bu banklar uchun muhim ssuda manbaidir.
Kredit Moliyadan (Moliyalashtirishdan) о‘zining qaytariluvchanligi va
haqliligi bilan farqlanadi. Bir vaqtning о‘zida, har ikki holatda ham ular pul
mablag’larining harakatlanishini ifodalaydi hamda kredit va Moliya pul
munosabatlarining chyegarasidan (ramkasidan) chyetga chiqmaydi. Hatto, tovar
krediti ham pul asosiga va shakliga ega. Banklar korxonalar va aholining bо‘sh pul
mablag’larini akkumulyasiya qiladilar va ularni ta’minlanganlik, qaytaruvchanlik,
haqlilik va muddatlilik asosida ularga ehtiyoj syezgan korxonalarga beradilar. Agar
Moliya qiymatning bir tomonlama va qayta tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan
shakldagi harakatini ifodalasa, kredit esa kreditorga belgilangan muddatda oldindan
о‘rnatilgan foizlarni tо‘lagan holda qaytarilishi kerak.
Yuqorida kyeltirib о‘tilgan barcha kategoriyalar pul xarakteriga, pul tabiatiga
ega bо‘lib, ularga ikki va undan ortiq kategoriyalarning belgilari xosdir. Masalan,
ish haqi yetarli darajada asoslangan tarzda pulli tо‘lanma, ya’ni pul dyeb atalishi
mumkin. Biroq, bu oddiy pul bо‘lmasdan sarflangan mehnatga muvofiq olingan pul
hisoblanadi.
Soliq ham biz tomonimizdan amaldagi qonunchilikka muvofiq ravishda
davlatga tekinga berilayotgan puldir. Qonunga rioya etmaslik jazo choralarining
qо‘llanishini taqozo etadi. Biroq, bundan tashqari, soliq bizga tyegishli bо‘lgan
daromad va ish haqining bir qismidir. О‘z navbatida, pulni muomalaga chiqarish
(emissiya qilish) bо‘yicha opyerasiyalar ham davlat daromadlarining manbai
hisoblanadi.
Yuqoridagi barcha kategoriyalarni ularning pulli tabiati birlashtirib turadi. Ular
bir-birlaridan о‘zlarining funksiyalari va mо‘ljallanganligi bilan ajralib turadi.
Bunda kategoriyalarga tyegishli bо‘lgan barcha belgilarning majmui kо‘rib
chiqilsagina ularni farqlash mumkin. Xususan, noekvivalyent xarakterga ega
bо‘lgan va davlatning mavjudligi natijasida vujudga kyeladigan jamiyatdagi pul
munosabatlari davlat Moliyasi deyiladi. Taqsimlash sohasidan tashqarida Moliya
mavjud bо‘lmaydi. Agar Moliya qayta taqsimlash sohasiga о‘tsa, u boshqa iqtisodiy
kategoriyalarning belgilarini о‘zida mujassam etadi.
Umuman olganda, daromadi xarajatlaridan ortiq bo'lgan korxona ko’proq
daromad olishni maqsad qilgan holda qarz berishi yoki ortiqcha qismini investitsiya
qilishi mumkin. Shunga mos ravishda, daromadi xarajatlardan kam bo'lgan korxona
kapitalni,odatda,ikki yo'ldan birida oshirishi mumkin: ssuda (jismoniy shaxslar)
shaklida qarz olish yoki aksiyalar(turli shaklda bo'lishi mumkin: imtiyozli aksiyalar
yoki oddiy aksiyalar)ni sotish yo'li bilan.Obligatsiyalar va aksiyalarning egalari
institutsional investorlar - investitsiya banklari kabi moliyaviy institutlar yoki
xususiy investorlar yoki chakana investorlar deb ataladigan xususiy shaxslar bo'lishi
ham mumkin.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Kredit berish ko'pincha bilvosita, bank kabi moliyaviy vositachi orqali yoki
obligatsiyalar bozorida notalar yoki obligatsiyalar (korporativ obligatsiyalar, davlat
obligatsiyalari yoki o'zaro obligatsiyalar) sotib olish orqali amalga oshiriladi. Qarz
beruvchi foiz oladi, qarz oluvchi foiz to'laydi va moliyaviy vositachi kreditni tashkil
qilish uchun farqni oladi. Bank ko'plab qarz oluvchilar va kreditorlarning faoliyatini
jamlaydi. Bank kreditorlardan depozitlarni qabul qiladi, ular bo'yicha foizlar
to'laydi. Keyin bank bu depozitlarni qarz oluvchilarga beradi. Banklar turli
o'lchamdagi qarz oluvchilar va kreditorlarga o'z faoliyatini muvofiqlashtirish
imkonini beradi.
REFERENCES
1. Vahobov A.V., Malikov T.S. “Moliya”. Darslik.”NOSHIR” nashriyoti,2012
2. Xodiyev B.Y., Shodmonov Sh.Sh. “Iqtisodiyot nazariyasi”. Darslik.
Barkamol fayz media”,2017
3. Malikov T.S. “Moliya”. O’quv qo’llanma. “IQTISOD-MOLIYA”,2018
4. Thomas F.Cargill,”The financial system,financial regulation and central
bank policy”,Cambridge university press,2017
5. Kenneth R.Szulkzyk,”Money,banking,and international finance”,2010
6. Thomas D.Simpson, Financial markets,banking,and monetary policy,2014