Berdaq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Arxitektura Fakulteti 2v Yo’l muhandisligi guruhi talabasi Norimbetov Nurbekning Avtomobil yo’llarini qurish va loyihalashtirish fanidan Mustaqil ishi Mavzu: “Yer usti topografik va aerotasvir olishni an’anaviy usuli” Reja: I.Kirish II.Asosiy qism 2.1. Tapagrafik xaritalar haqida umumiy tushunchalar 2.2. Aerotasvir olishni an’anaviy usullari bilan tanishib chiqish III.Xulosa IV.Foydalanilgan adabiyotlar I.Kirish Mavzuning dolzarbligi: Hudud uning qog‘ozda kichraytirilgan tasviri topografik xaritalar asosida o‘rganiladi. Topografik xarita faqat yer yuzasini har tomonlama o‘rganishdagina emas, balki territoriyani hudud jihatdan o‘zlashtirish, tabiiy resurslami hisobga olish va ulardan maqsadga muvofiq foydalanish hamda turli xil inshootlar qurish kabi ilmiy va amaliy ishlarda keng qo‘llaniladi. Topografik xarita barcha geografik xaritalami tuzishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Umuman, mamlakatimiz hududining topografik xaritalarini tuzish qishloq xo‘jaligini rivojlantirish vositalaridan biri hisoblanadi. Ma’lum bir hududning topografik xaritasini tuzish uchun mazkur hududni topografik jihatdan o‘rganib, uning plani olinadi. Yer yuzasini topografik jihatdan o‘rganish maqsadida uning planini olish nazariyasi va amaliyoti bilan shug‘ullanadigan fan topografiya deyiladi. Topografiya grekcha so‘z bo‘lib “joyni tasvirlash” degan ma’noni bildiradi. Kishilik jamiyati ishlab chiqarish kuchlarining rivojlana borishi munosabati bilan hududni topografik jihatdan o‘rganish va uning planini olish metodlari ham taraqqiy eta borgan. Dastlabki vaqtlarda joyning plani yoki xaritasi ko‘z bilan chamalab, keyinchalik oddiy asboblar bilan plan asosida tuzilgan bo‘Isa, endilikda takomillashgan asboblar bilan plan olish yoki samolyot va kosmosga o‘matilgan maxsus aerofotoapparat bilan olingan joy suratini (aero va kosmosuratni) qayta ishlash natijasida tuziladi. Hozirgi vaqtda yer yuzasini topografik xaritasini tuzishda plan olishning turli metodlari qo‘llanadi. Topografik plan olishning ana shu metodlarini o‘rganish hamda plan olish ishini tashkil etish va bajarish topografiyaning asosiy vazifasidir. Shunday qilib topografiyaning asosiy vazifasi asosan: ❖ Yer yuzasining planini olish isblarini tashkil qilish va plani olmayotgan hududni topografik jihatdan o'rganish; ❖ turli topografik asboblar bilan plan olish rnetodlarini o‘rganish; ❖joyning yerda turib olingan suratlarini qayta ishlash natijasida xarita va plan tuzish rnetodlarini o‘rganish hamda ularni bajarish; ❖ aerofotosyomka materiallaridan foydalanib, topografik xarita tuzish rnetodlarini o‘rganish va bu metodlar asosida topografik xaritalar tuzish; ❖ plan olishda kartografik generalizatsiya rnetodlarini o‘rganish; ❖ topografik xarita tuzishning barcha bosqichlarida uni tahrir qilish yo‘llarini o‘rganish; ❖ topografik xaritalaming shartli belgilarini yanada takomillashtirish; ❖ topografik xaritaga qo‘shimcha ravishda beriladigan topografik ocherklaming mazmunini tobora mukammallashtira borishdan iboratdir; Bulaming hammasi mamlakatimiz qishloq ho‘jaligi barcha tarmoqlarining va mudofaasining talablariga to‘la javob bera oladigan topografik xaritalar tuzishga qaratilgan. Topografiyaning yuqorida ko‘rsatilgan vazifalarini o‘rganish va ularni bajarish bilan maxsus mutaxassislar - topograflar shug‘ullanadi. Topografik xarita topograflaming mehnat mahsuloti hisoblanadi. Boshqa mutaxassislar, jumladan, geograflar uchun topografik xarita mehnat quroli bo‘lib xizmat qiladi. Topografiya juda ko‘p fanlar bilan, xususan geografiya, kartografiya, geodeziya, matematika, fizika fanlaii va fotogrammetriya bilan chambarchas bog‘liq. Topografiya hududning topografik xaritasini tuzishda va topografik ocherklar yozishda, birinchi navbatda, geografiya fani asoslariga tayanadi. Barcha turdagi geografik xaritalami tuzishda topografik xaritalar asos qilib olinadi. Kartografiyada ishlab chiqilgan masaialar, chunonchi, xaritaning matematik asoslari, xarita tuzish va uni rasmiylashtirish, tahrir qilish va nashr qilish kabi umumiy masalalardan topografiyada foydalaniladi. Topografiya/bilan kartografiya yagona maqsad qishloq xo‘jaligi barcha tarmoqlarining ehtiyojlariga co‘la javob bera oladigan yuqori sifatli xaritalar yetkazib berish uchun xizmat qiladi. Topografiyani, ko‘pincha geodeziya deb ham yuritadilar. Lekin topografiya bilan geodeziya bir mazmunli fan emas. Geodeziya yer ustida o‘lchash ishlari bilan shug‘ullanadi. Bu o‘lchash ishlari yeming shakli va kattaligini aniqlash hamda xarita va plan tuzishda asos bo‘lib xizmat qiladigan geodezik tayanch shaxobchalarini Ьафо qilish maqsadida bajariladi. Bulami o‘rganish va bajarish oliy geodeziyaning vazifasiga kiradi, Geodezik o‘lchash metodlari turli inshootlami, masalan, gidrotexnika, gidromelioratsiya inshootlarini qurishda, har xil sanoat va kommunal xo‘jalik qurilishlarida, yerlami qismlarga bo‘lishda hamda boshqa shu kabi ishlarda keng qo‘llaniladi. Bu o'lchash ishlarini o‘rganish va bajarish geodeziyaning vazifasi hisoblanadi. Geodezik o‘lchashlardan va bu o‘lchashlaming yakunlaridan topografiya foydalanadi. Masalan, geodezik sliaxobchalarsiz hududning topografik xaritalarini tuzish mumkin. II.Asosiy qism Topografik xaritalar haqida umumiy tushunchalar Topografik xaritalar - asosiy tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy obʼyektlarni tasvirlovchi, mazmuni, bezagi va matematik asosi yagona boʻlgan mufassal umumgeografik xaritalar. Qatʼiy geodezik asosda barqaror shartli belgalar sistemasi yordamida yaratiladi. Ularda geografik landshaftning tashqi koʻrinishi va uning asosiy elementlari — relyef, gidrografiya, oʻsimlik, tuproqgrunt qoplami, aholi punktlari, yoʻllar hamda sanoat, qishloq xoʻjaligi. va boshqa ijtimoiy infrastruktura obʼyektlari bir xil aniqlikda va mukammalliqda tasvirlanadi (499 betdagi rangli xaritaga q.). Topografik xaritalar 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 va 1:100 000 masshtablarda tuziladi. Har bir Topografik xaritalarning nomi uning masshtabi bilan yuritiladi. Masalan, masshtabi 1:10 000 boʻlsa, oʻn mingli, 1:25 000 boʻlsa — yigirma besh mingli Topografik xaritalar deyiladi. Topografik xaritalar elementlarini umumlashtirib, 2 guruh — matematik va geografik elementlarga boʻlish mumkin. Matematik elementlarga xaritaning toʻri, masshtabi, ramkasi, varaklarga boʻlinishi va nomenklaturasi hamda geodezik tayanch punktlari kiradi. Geografik elementlarga Topografik xaritalarda tasvirlanadigan yer yuzasi tafsilotlari kiradi. Topografik xaritalarelementlari bir-biri bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, ular maxsus turgʻun shartli belgilar va yozuvlar yordamida tasvirlanadi. Topografik xaritalardan joyni toʻla oʻrganish va tekshirishda, turli inshootlarni loyihalash va qurishda, aniq oʻlchash va hisoblash kabi muhandislik ishlarini bajarishda, joyda oriyentirlahda, harbiy maqsadlarda keng foydalaniladi. Barcha topografik va obzor Topografik xaritalar nemis olimlari Gauss va Kryugerlarning teng burchakli koʻndalang silindrik proyeksiyasida tuziladi. Topografik xaritalarda tasvirlanadigan hudud maʼlum kattalikdagi qismlarga boʻlinadi va ularning har biri alohida varaqda tasvirlanadi. Topografik yoki obzor Topografik xaritalar ning har bir varagʻi meridian va parallel chizikdar bilan chegaralanadi va trapetsiya shakliga ega boʻladi. Koʻp varakli xaritani alohida varaqlarga boʻlinishiga grafalarga boʻlish va ularni maʼlum sistema boʻyicha belgilanishiga nomenklatura deyiladi. Hamma Topografik xaritalarning nomenklaturasi 1:1 000 000 masshtabdagi xalqaro xaritaning grafalarga boʻlish va nomenklaturasiga asoslangan. Xalqaro nomenklatura sistemasi 1909-yil London va 1913-yil Parijda oʻtkazilgan xalqaro geografik kongresslarda qabul kilingan. Bu sistemaga ko’ra, 1:1 000 000 masshtabli xarita varagʻining kengligi meridian boʻyicha 4° va parallel boʻyicha 6° ga teng. Ekvatordan qutblarga tomon har 4° dan parallellar oʻtkazilib katorlar, 180° li meridiandan boshlab har 6° dan meridianlar oʻtkazilib kolonnalar hosil kilinadi. Qatorlar ekvatordan har ikkala kugb tomon lotin alfavitining bosh xarflari bilan (A dan Z gacha), kolonnalar esa soat mili harakatiga teskari yoʻnalishda oʻsib borish tartibida 180° meridiandan boshlab arab rakamlari bilan 1 dan 60 gacha belgilanadi. Shunday qilib, 1:1 000 000 masshtabli xarita har bir varagʻining nomenklaturasi qatorni belgilovchi harf va kolonna nomerini koʻrsatuvchi raqamdan iborat boʻladi. Masalan, Toshkent sh. joylashgan varaqning nomenklaturasi K—42, Moskva shahriniki N—37 deb belgilanadi. Quyidagi jadvalda Topografik xaritalar bir varagʻi (trapetsiyasi)ning oʻlchami va nomenklaturasi berilgan. Topografik xaritalar barcha tashkilotlarda bir xil standart masshtablar, shartli belgilar va yoʻlyoʻriqlar asosida tuzilib nashr kilinadi. .Topografik syomka - topografik plan yoki xarita asl nusxasini yaratishda bajariladigan ishlar. Bu ishlar joy topografik elementlarining planli oʻrnini va balandligini geodezik asos punktlariga nisbatan aniklash va ularni qogʻozda shartli belgilar bilan tasvirlashdan; aholi yashaydigan joylar, daryolar, koʻllar va boshqa nomlarini aniqlashdan, planda tasvirlanadigan joyning topografik elementlari — daryolar suvi oqimining yoʻnalishini, oʻrmon daraxtlarining turi va oʻlchamlarini va boshqalarni aniqlashdan iborat. Hozirgi kunda Topografik sʼyomka stereotopografik, qoʻshma aerofototopografik (fotoplanda bajariladigan sʼyomka), yer usti fototopografik va menzula sʼyomkalar usullarida bajariladi. Stereotopografik va qoʻshma aerofototopografik sʼyomka eng asosiy Topografik sʼyomka usullari xisoblanadi. Yer usti fototopografik sʼyomka togʻli hududlarda mustaqil ravishda hamda aerofototopografik sʼyomka usuli bilan birga qoʻllanishi mumkin. Menzula sʼyomkasi aerofotosʼyomka materiallari boʻlmagan hollarda qoʻllanadi. Sʼyomkalar boshqa (taxeometrik sʼyomka, teodolit sʼyomka) usullarda ham bajarilishi mumkin; bunda tuziladigan topografik planlarning anikGʻshgi va mazmuni belgilangan talablarga javob bera olishi shart. Joyning tasvirini qog’ozda qisqartirilib ko’rsatilgan chizmasi karta yoki plan deyiladi. Kartada, yerning sfyerik yuzasini katta hududlari tasvirlanganligi, tekislikda uni aniq tasvirini 15 ko’rsatishga ega emasligi sababli, karta shu joyning birmuncha o’zgarilgan tasvirini ko’rsatadi. Bunda turli kartografik proeksiyalardan foydalaniladi. Shunday qilib, yer yuzasini umumlashtirilib, kichraytirilgan holda, kartografik proeksiyalardan foydalanib ko’rsatilgan chizmaga qarata deyladi. Yer yuzining yassi deb qabul qilingan bo’lagining tekis sathiy yuzaga tushirilgan gorizontal proeksiyasining qog’ozdagi kichraytirilgan tasviri plan deb aytiladi.—v Plan bilan karata bir — biridan birmuncha farq qiladi. Ular orasidagi asosiy farq, quyidagilardan iborat: yer yuzidagi tafsilotlarning plandagi qiuofasi joyidagiga o’hshab tasvirlanadi va planning barcha qismida masshtab bir hil bo’ladi; planda joydagi chiziqlarning o’zunligi konturlarning maydoni, yo’nalishlar orasidagi burchaklar tug’ri tasvirlansa, kareda esa ularning tasvirida ma’lum hilma —hil kursatiladi; karata ma’lum kartografik proeksiya uoki mintaka tizimida tug’ri burchakli koordinatada to’ziladi; plan ko’pincha shartli uoki mahalliy tug’ri burchakli koordinata tizimida byeriladi. Joyning bir yo’nalish bo’yicha tik kesimini qog’ozdagi kichraytilgan qirqimi kesim deyiladi. Kesimlar buylama va ko’p kundalang bo’ladi. Harita proeksiyani plan uoki kesimda gorizontal uoki vertikal massofani tasvirdan kiskartirish darajasi masshtab deb, yuritilib, masshtablar soniy uoki yerodik tarzida kursatiladi. Soniy masshtab 1/1000 uoki 1:1000 shaklda kursatilib, 1 sm plandagi o’zunlik joyidagi 1000 sm uoki 10 m tug’ri kelishni kursatadi. Ikki soniy, masshtabni takoslaganda, kaysi masshtabni mahraji katta bo’lsa, u mayda va aksincha mahraji kichik bo’lgan bo’lsa, yirik hisoblanadi. Muhandislik inshootlarni loyihalashda 1:500—1:25000 masshtabli plan va koordinatalardan foydalaniladi. Chiziqli inshootlar uchun buylama kesim gorizontal masofa masshtabi 1:5000 tik masofa masshtabi esa un marta kichik 1:500 bo’ladi. Grafik masshtablar, chiziqli va kundalang masshtablar kurinishida bo’lib aniqligi katta bo’lmagan o’zunliklarni qog’ozga tushirishda uoki o’lchashda foydalanilsa, kundalang masshtab muhandislik ishlarida ishlatiladi. Chiziqli masshtab asosi 1 sm li kesimlardan belgilanib, birinchi ran bo’lak 10 ga teng bo’lakka bo’linsa, kundalang masshtab asosi 2 sm dan ajratilib birinchi chap bo’lak 10 ga parallel chiziqlar dan va kichik bo’laklar uopiq kiya chiziqlarni tutashtirilgan shaklda bo’ladi. Chiziqli masshtab da 86,4 m uzunlik 1:2000 masshtabda ikkita H oraliqda ko’rsatilgan. Koordinatadagi byerilgan masshtabdagi, joyidagi chiziqni gorizontal proeksiyadan 0,1 mm ga mos keluvchi o’zunlik mashtab aniqligi deb yuritiladi. Shunga ko’ra, 1:2000 masshtab aniqlik 0,2 m, 1:5000 —0,5m, 1:10000—1m teng bo’ladi. 2.2. Topografik xarita mazmuni va shartli belgilar. Topografik kartalarda joy tafsilotlari maxsus shartli belgilar bilan quyidagi guruxlarga bo‘linib ko‘rsatiladi: 1.Relef. 2.Gidrografiya. 3.O‘simlik va tuproq grunt qoplami. 4.Axoli yashaydigan punktlar, sanoat, qishloq xo‘jalik korxonalari va sotsial-iqtisodiy ob’ektlar. 5.Chegaralar. 6.Orientir bo‘la oladigan ayrim ob’ektlar Topografik kartalarda joy rel’efi gorizontallar bilan, qolgan barcha tafsilotlar shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Topografik shartli belgilar xususiyatlari xamda vazifalariga qarab: 1. Masshtabli (konturli) 2. Masshtabsiz 3. Tushuntiruvchi shartli belgilarga bo‘linadi. Masshtabli yoki konturli shartli belgilar bilan karta masshtabida konturini ko‘rsatish mumkin bo‘lgan tafsilotlar, masalan, o‘rmon, botqoqlik, poliz, bog‘, ko‘l va boshqalar tasvirlanadi. Masshtabli shartli belgilar bilan tasvirlangan tafsilotlarning uzunligi, kengligi, maydonini aniqlash mumkin. Konturli shartli belgilar bilan tasvirlangan tafsilotlarni bir-biridan farq qilish uchun, har bir kontur ichiga shu tafsilotlarni shartli belgisi byeriladi yoki konturlar turli rangga bo‘yaladi. Masalan, tokzorga tokning shartli belgisi chizib qo‘yiladi, qamishzor konturining ichiga qamishning shartli belgisi chizib qo‘yiladi, o‘rmon yashil rangga, ko‘l ko‘k rangga bo‘yaladi va hakozo. Lekin, kontur ichida byerilgan shartli belgi shu belgi bilan tasvirlangan tafsilotning o‘rnini va miqdorini bildirmaydi. Masalan, bog‘ konturi ichida byerilgan doirachalar shu bog‘dagi daraxtlarning o‘rnini va ularning sonini bildirmaydi. 2. Karta masshtabida ko‘rsatib bo‘lmaydigan kichik ob’ektlar, masalan, yakka daraxt, buloq, quduq, ko‘prik va boshqalar masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Bunday tafsilotlar karta masshtabida nuqta bilan ko‘rsatiladi, nuqta tafsilot o‘rnini, shartli belgi esa uning qanday tafsilot ekanligini ifodalaydi. Kartada bunday tafsilotlar orasidagi masofani o‘lchashda va koordinatalarini aniqlashda tafsilot o‘rni sifatida shu nuqta olinadi. Yo‘llar, soylar, ya’ni cho‘zilib ketgan uzun chiziqlar tarzidagi tafsilotlar ham masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Ularning faqat uzunligi karta masshtabida ko‘rsatilib, kengligi masshtabsiz byeriladi. 3. Konturli va masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlangan tafsilotlarni qo‘shimcha ravishda xaraktyerlash tushuntiruvchi shartli belgilar ishlatiladi. va ularning turini ko‘rsatish uchun 2.3. Aerosuratlar olishning an’anaviy usullari bilan tanishib chiqish Aerosuratga olish— samalyot, vertalyot, Yer sunʼiy yoʻldoshi yoki raketaga joylashtirilgan maxsus aerofotoapparat yordamida joyning fotosuratini yuqoridan olish va shu fotosuratlar yordamida joyning plani va geografik xaritani tuzish. Aerofotosuratga olish joyning baʼzi tafsilotlarini yoki inshootlarning fotosuratlarini olib, soʻngra tayyor xaritasiga tushirish uchun ham qoʻllaniladi. Baʼzan, Aerofotosuratga olishning vazifasi faqat joyning tutgan oʻrni chegaralarini aniqlash bilan cheklanadi (kontur Aerofotosuratga olish), baʼzan topografik oʻlchashlar natijasida olingan relef haqidagi maʼlumotlar Aerofotosuratga olish yordamida olingan Aerofotosuratga xaritaga olish). tushiriladi Aerofotosuratga (murakkab olish kombinasiyalangan vositasida xarita tuzib, fotogrammetrik oʻlchashlar na-tijasida relefni shu xaritalarga tushirish ham mumkii (fotogrammetriya). Uchish, fotosurat olish va tayyor fotosuratlarni oʻlchash natijasida joyning plani — xaritasi tuziladi. Aerofotosuratga olish topografik xaritalar tuzishda, geol., tuproqshunoslik tadqiqotlarida, oʻrmonchilik va er tuzish ishlarida, yoʻl va er gidrotexnika inshootlari qurish, harbiy ish va boshqalarda qoʻllaniladi. Aytib oʻtilgan ishlarda qoʻllaniladigan Aerofotosuratga olishning eng muhim qismi olingan fotosuratlarda joyning hamma tafsilotlarini topa bilish (deshifrlash — shifrni echish) va ularni xaritaga aniq tushirishdir. Aerofotosuratga olish qaysi sohada ishlatilishiga qarab, fotosuratdagi tafsilotlarni aniqlash — topografik, gidrotexnik, gidrogeografik deshifrlash turlariga boʻlinadi. Harbiy maqsadda olib borilgan deshifrlash dushmanning mudofaa tizimini aniqlash, uning kommunikasiyam, aerodromlari va kechuv joylarini oʻrganishdan iborat. Bundan tashqari, harbiy ishda erdan turib aniqlab boʻlmaydigan obʻektlar (narsalar)ning koordinatalari topiladi O’zbekiston oxirgi yillarda kosmosuratlarning eng zamonaviy usul bo’lgan aerosuratlar olishga o’tilyapti. Dunyoda hali o'lchov asboblari paydo bo'lmagan davrlarda erlar qo'lda qarichlab, keyinchalik sarjin, po'lat lenta ruletkalardan foydalanib an'anaviy metrlar yordamida o'lchangan. Asta-sekin zamonaviy qurilmalar paydo bo'lib, geodezik o'lchovlarni olib borishda elektron taxeometrlar, GPS qurilmalardan foydalanish ommalashdi. Bugungi kunga kelib esa, topografik o'lchovlar sun'iy yo'ldosh orqali olingan suratlar, dronlar, maxsus samolyot, aerofotokamera singari eng so'nggi texnologiyalar yordamida amalga oshirilyapti. Bu qurilmalar o'lchashlarning yuqori aniqligini ta'minlaydi. Ular asosida geodezik chizmalar chizilib, xaritalar yaratiladi. Masalan, “google” xaritalaridan deyarli har kuni foydalanamiz. Ular nafaqat olis safarga yo'l olganimizda, balki bir hududdan ikkinchi hududga yoki yaqin oradagi notanish manzilga aniq yetib borishimizda qo'l keladi. Ammo bu kichik bir misol xolos. Keng miqyosda olganda geodeziya yer ustidagi barcha narsalarning o'lchovini olib, xaritaga kiritishni anglatadi. Uning asosida hududlarning, qolaversa, mamlakat xaritasi yaratilib, tez-tez yangilab boriladi. O'zbekiston Respublikasining 2020-yil 2-iyulda qabul qilingan “Geodeziya va kartografiya faoliyati to'g'risida”gi qonunida davlat geodeziya, nivelir, gravimetriya, geodezik zichlashtirish tarmoqlarini yaratish, rivojlantirish va ishlash holatida saqlab turish belgilangan. Bu borada geodeziya va kartografiya faoliyatida doimiy faoliyat ko'rsatadigan sun'iy yo'ldosh orqali kuzatish stantsiyalari tarmog'ini yaratish va rivojlantirish alohida o'rin tutadi. Nol nuqtadan asosiy koordinatagacha Hududlarda ana shunday geodezik o'lchov va tenglashtirish ishlarini olib borish maqsadida 2018-yili Davlat soliq qo'mitasi huzuridagi Kadastr agentligi tomonidan tumanlar markazlariga ilk bor 50 ta doimiy ishlovchi global navigatsion sun'iy yo'ldosh tizimlari — GNSS stantsiyalari o'rnatildi. Mazkur stantsiyaning har biri sun'iy yo'ldosh ma'lumotlarini qabul qilib olib, 30—40 kilometr masofagacha tarqatadi. Tizimning ishlash printsipi yuqori orbital navigatsion sun'iy yo'ldoshlar guruhi ma'lumotlari asosida RTK (real vaqt kinematikasi) texnologiyasidan foydalanib ob'ekt joylashgan o'rnini aniqlashga asoslangan. Ya'ni, GNSSlar real vaqt rejimida geodezik, topografik ishlarni aniq bajarish imkonini beradi. Stansiyalar orqali olingan sun'iy yo'ldosh ma'lumotlaridan iqtisodiyot tarmoqlari, yer kadastri, transport, logistika, qishloq xo'jaligi sohalarida, barcha loyiha-qidiruv, qurilish ishlarida nuqtalar koordinatalarini aniqlash, topografik syomka ishlarini bajarishda foydalaniladi. Mamlaktimiz sharoitida GNSS stansiyalarining geodezik ishlab chiqarishga jalb qilinishi natijasida nuqta koordinatalarini qisqa muddatda yuqori aniqlikda topish imkoniyati paydo bo'ldi. Koordinatalar aniqligi iqtisodiyotning barcha sohalarida zarur. Masalan, davlat koordinatalar tarmog'ining boshlang'ich nuqtasi Pulkovo observatoriyasidan olingan. Nuqtalarning absolyut balandligi — Boltiq balandliklar sistemasida aniqlanadi. Sababi balandlik nuqtalar boshi — nol nuqta o'sha erdan olingan. Agar aniqlik to'g'ri belgilanmasa, yo'l past-balandlikdan iborat bo'ladi. Qurilish sohasida ham shunday. Ob'ektlarni qurishda har bir burchak aniq o'lchanmasa, qiyshiqlik, nosozlik, turli notekisliklar va hatto siljishlar kelib chiqadi. Barchaga ma'lumki, burchak o'lchov ishlarida gradus, minut, sekundlardan foydalaniladi. Aytaylik, obyektlar joylashuvi 1º (gradus) xatolikda o'lchanganda, 1 kilometr masofada 17 metrdan ortiq xatolik bilan joylashishiga olib keladi. Shu bois, geodezik tarmoqlar, shuningdek, shahar geodezik tayanch punktlarini qurishda GNSS texnologiyalaridan foydalanish rivojlangan davlatlar tajribasida ommalashgan. Ular yuqoridagi jarayonlarda aniq, tezkor, sifatli va keng unumli geodezik asos vazifasini o'taydi. Doimiy ishlovchi GNSS stansiya hisobiga oldin to'rt nafar mutaxassis bajarishi kerak bo'lgan ishni bir kishi RTK rejimi yordamida uddalaydi. Ya'ni, o'lchash qurilmalarini qo'lda ko'tarib, yer maydonlarini aylanib yurishga hojat qolmaydi — istalgan miqdordagi qurilmani stansiyaga ulab qo'yish kifoya. Bunda ishchi kuchini kam sarflab, ish hajmini 40—50 foizga oshirish mumkin. Geodezik ma'lumot olishda an'anaviy usulga nisbatan vaqt bir necha barobar tejaladi. Qolaversa, GNSS stantsiya hisobiga hududlarda geodinamik tadqiqotlarni amalga oshirish imkoniyati ham bor. Sun'iy yo'ldosh orqali olingan GNSS stantsiyalari ma'lumotlari raqamli ravishda taqdim etiladi va ularni kartografik yoki geografik axborot tizimlariga osongina eksport qilish mumkin. Bundan tashqari, o'lchovlarni avtomatlashtirish tufayli kuzatuvchilarning xatolari kamayadi. Stansiya ma'lumotlari yordamida har qanday ob-havo sharoitida kun davomida dunyoning istalgan burchagidagi obyektlarning koordinatalarini aniqlash mumkin. Boisi, GNSS o'lchovining aniqligi ob-havo sharoitlariga bog'liq emas. Shuningdek, sun'iy yo'ldosh kanallaridan foydalanish va signallarni qayta ishlash qishloq xo'jaligida yerlarni inventarizatsiyadan o'tkazish, kadastr obyektlarini tekshirish, yer usti va yer osti qatlamining buzilishi, turar-noturar binolar holatini muntazam o'rganish, ko'chmas mulk obyektlarini hisobga olish va kadastr suratga olish ishlarida ham qo'l keladi. Xaritada gugurt qutisini ham ko'rish mumkin GNSS stansiyalar geodezik chizmalar chizish, xaritalar yaratishda ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, avvallari turli hududlardagi yer maydoni yoki obyektlarning o'lchamini aniqlash uchun o'sha joyning o'ziga borib, maxsus asboblarda o'lchov ishlari amalga oshirilib, so'ng xaritaga tushirish kerak bo'lgan. Hozir esa GNSS stantsiyaga ulangan zamonaviy qurilmalar yordamida olingan ortofotoplan orqali mutaxassis joyida o'tirgan holda obyektning aniq o'lchami va holatini aniqlay oladi. Sohadan yiroq kishilar uchun biroz tushunarsiz bo'lgan ortofotoplan aniq geodezik asosda olingan aero yoki kosmik suratlar orqali yaratiladigan raqamli xaritalar asosi hisoblanadi. U ayniqsa, geodezik, topografik, geologik, ekologik tadqiqotlarda, yer tuzish, arxitektura va qurilishni loyihalashda hamda qurilish-montaj ishlarini nazorat qilishda keng qo'llaniladi. Unda jamiki er ustidagi ob'ektlar to'g'risidagi ma'lumotlar qayd etiladi. Ortofotoplanlar asosida esa topografik xaritalar yaratiladi. Bu xaritalarda geodezik punktlar, relyef, gidrografiya, o'simlik, tuproq, iqtisodiy va madaniy ob'ektlar, yo'llar, aloqa, chegaralar, umuman, jamiki yer obyektlari to'g'risidagi ma'lumotlar qayd etiladi. O'zbekistonda oxirgi yillarda kosmosuratlardan eng zamonaviy usul bo'lgan aerosuratlar olishga o'tilyapti. Bu yanada aniqlikni ta'minlaydi. Bungacha 2015, 2018-yillarda olingan kosmosuratlardan foydalanilar edi. Ularning aniqligi nisbatan kamroq bo'lib, olingan tasvirlar xaritada yaqinlashtirilgani sari xiralashib boradi va yo'qolib ketadi. Aerosuratlar tasvirlarini esa qancha yaqinlashtirsa ham, rasm tiniqligini yo'qotmaydi. Hozir yurtimizda eng zamonaviy “Leica DMC III” rusumidagi kameralar yordamida 96 592 kvadrat kilometr hudud aerosuratlari olindi va 69 318 kvadrat kilometr maydondagi hududlar uchun ortofotoplanlar tayyorlandi. Bunda kamera samolyotga o'rnatilib, belgilangan er maydonlari, ob'ektlarni aerotasvirga oladi. Ushbu kameralar kosmosuratlardan farqli tarzda yerdagi 5 santimetrgacha bo'lgan narsani ham aniq ko'rsatib beradi. Masalan, aerotasvir tushirilgan elektron xaritada, hatto, erdagi gugurt qutisini ham ko'rish mumkin. Yaqinda aerosuratlar olishda foydalanish uchun Italiyada ishlab chiqarilgan “Tecnam P2006T” rusumli samolyot olib kelindi. eng so'ngi rusumdagi mazkur samolyotdan foydalana boshlansa, O'zbekistonning turli masshtabdagi xaritalarini tez-tez yangilab turish imkoniyati yuzaga keladi. Gap shundaki, yurtimizda har xil masshtabdagi xaritalar yaratilgan bo'lib, ular muntazam yangilab boriladi. Natijada, xaritalarning dolzabligi ta'minlanadi. Bu mamlakatdagi jadal rivojlanish sur'ati bilan bog'liq. Masalan, Andijon viloyati hududidagi shaharlarning topografik xaritalari 2014-yilda yangilangan. Undan keyin hududda qancha o'zgarishlar bo'ldi. Yangi obyektlar, yo'llar qurildi. Ularni xaritaga kiritish uchun esa yangilab borish talab etiladi. Shunday eskirgan xaritalarning barchasi raqamlashtirildi. Ammo bu jarayon davomiy hisoblanadi. Yangilash muddatlari esa xaritalar masshtabiga qarab belgilanadi. Avvallari O'zbekiston hududlari xaritasini elektron ko'rishning ham imkoni yo'q edi. Yurtimizda elektron xaritalarni yaratish ishlari 2006-yillardan boshlangan. Hozirgi kunda mamlakatimiz xaritasini to'liq elektron shaklda ko'rish mumkin. Hatto, davlat koordinata tizimi yopiq holatdan ochiq tizimga, ya'ni, butunjahon geodezik tarmog'iga o'tkazilyapti. U endilikda, ommaga ochiq taqdim etiladi. O'zbekiston Respublikasi geografiyasi nafaqat aholi punktlari, balki cho'l va tog' zonalaridan iborat. U erlarda ham iqtisodiyot rivojlanib, katta zavodlar, yo'llar qurilyapti. Mazkur hududlarda ham geodezik tasvirlarni olish, aniqlikni ta'minlash zarur. Shu maqsadda GNSS stantsiyalari sonini yana 80 taga ko'paytirib, 2022-2023yillarda jami 130 taga yetkazish rejalashtirilgan. Hozir yangi stantsiyalarni loyihalashtirish ishlari olib borilyapti. Hududlarda ishlab turgan stantsiyalar bir nuqtaga ulangan bo'lib, Respublika aerogeodeziya markazidagi GNSS stantsiyalar tarmog'ini boshqaruvchi nazorat markazida onlayn tarzda kuzatib boriladi. Internet tarmog'i va aloqa kanallari shakllantirilib, stansiyalar tarmog'i markazga bog'landi va ma'lumotlarni qayta ishlash yo'lga qo'yildi. Stansiyalarni markaziy boshqarish va nazorat qilish “Spider” dasturi paketi yordamida amalga oshiriladi. Bu yerda GNSS stantsiyalar ma'lumotlari bilan ta'minlash xizmati ham joriy qilingan. Stansiyalarning kordinatasi aniq bo'lgani bois, tadbirkorlar ham unga qurilmalarini o'rnatib, chizmalar, sxemalar chizishda foydalanyapti. Buning uchun rasmiy murojaat qilgan holda onlayn ro'yxatdan o'tib, uyali aloqa kompaniyalar mijozlari kabi abonent sifatida qo'shilish mumkin. GNSS stantsiyalari qabul qilingan ma'lumotlarni qayta ishlab, o'zlariga bog'langan obyektlarga ularning joylashgan joyini yuqori aniqlikda aniqlab beradi. Unda barcha arxiv ma'lumotlar ham saqlanadi. Geodezik qurilmalar stantsiyaga cheksiz tarzda ulanishi mumkin. Doimiy ishlovchi GNSS stantsiyalariga abonent sifatida qo'shish ishlari bosqichmabosqich olib borilmoqda. Hozirgi kunda stansiyalar ma'lumotlaridan kadastr rejalari va kartalarini yaratish hamda yangilash, yer usti va osti qatlamlarini tekshirish, yer va ko'chmas mulk chegaralarini aniqlash, loyiha-qidiruv ishlari, tuproq va strukturaning o'zgarishi monitoringi, kommunal xizmatlar va boshqa sohalar bo'yicha faoliyat olib borayotgan 102 ta davlat va nodavlat tashkiloti beg'araz foydalanmoqda. GNSS stantsiyalar soni 130 taga yetkazilgach, yurtimizning barcha hududlari qamrab olinadi. Bu istalgan hududning geodezik ishlarini amalga oshirish, xaritalarni yaratish yoki yangilash, markazda o'tirgan holda koordinatalarini aniqlash imkonini beradi. Turli sohalarda tezkor va aniq o'lchamlarni olishga xizmat qiladi. III.Xulosa Karta va planlarni tuzishda ularga qo’yiladigan talablar va aniqligiga qarab joydagi o’lchangan chiziqlar bir necha marta kichraytiriladi. Kartadagi chiziq s uzunligining joyning tegishli S chiziq uzunligi gorizontal proekstiyasiga nisbati masshtab deyiladi. Masshtablar sonli, chiziqli va ko’ndalang ko’rinishda ifodalanadi. Karta sonli masshtabini quyidagi munosabatdan aniqlash mumkin: S s M = , bunda Sjoydagi chiziq uzunligi, s -bu chiziqning kartadagi uzunligi. Agar S=1km, s=10sm bo’lsa, . 10000 1 100000 10 = = см см M 83 IG-GTIQGI Surati bir bo’lgan kasr bilan ifodalangan masshtabning maxraji kartadagi chiziq uzunligi joydagi chiziq uzunliklaridan necha marta kichikligini ko’rsatadi. Topografik kartada sonli masshtab yozuvidan pastda (6.1-rasmga qarang) 1 santimetrda 100 metrlar deb nomlangan so’zni o’qish mumkin: ya’ni bu (1: 10 000) masshtabni izohlaydi. Agar kartada chiziq uzunligi s=1,75 sm, karta masshtabi esa 1:10000 bo’lsa, joydagi chiziq uzunligi S=1,75 sm 10000=175m. Teskari masala ham shunday echiladi: joydagi chiziq uzunligi S=325,5 m bo’lsa, (6.1) munosabatdan uning kartadagi proekstiyasi s=325,5: 10000=3,26 sm bo’ladi. Kartalarni tuzishda joyning har bir chizig`i bir xil songa kichraytiriladi. Shu sababli masalalarni grafik usulda echishda, ya’ni ommaviy o’lchashlarda chiziqli masshtabni qo’llash qulay. Kartaning janubiy romi tagida ko’rsatilgan chiziqli masshtabni yasash uchun, to’g`ri chiziqda masshtab asosi deyiladigan, uzunligi 2 sm li kesmani bir necha marta o’lchab qo’yiladi. Berilgan sonli masshtab bo’yicha olingan masshtab asosiga mos keladigan joy chiziq uzunligi hisoblanadi va masshtab yoziladi. Chapdan chekkadagi kesma odatda 10 ta teng qismlarga bo’linadi. Masshtabdagi yuzlik va o’nlik metrlar bevosita olinadi, ayrim metrlari esa ko’zda baxolanadi. Masalan, kartadagi Golan tog`i bilan un zavodi (kvadrat 6511) 1:10 000 masshtabli kartada chiziqli masshtab bo’yicha topilgan joydagi 339 m ga teng masofaga mos keladi. Chiziqli masshtab chiziq uzunliklarini ko’z bilan baxolab topish aniqligi masshtab asosining eng kichik bo’lagining 0,1 ulushini, ya’ni karta masshtabida 0,2 mm ni tashkil etadi. Masofalarni kattaroq aniqlikda topish uchun ko’ndalang masshtab qo’llaniladi. Uni yasash uchun KL chiziqdagi ( 6.2-rasm) masshtab asosida teng ikki santimetrli kesmalar bir necha marta o’lchab qo’yiladi va hosil bo’lgan nuqtalardan perpendikulyarlar tiklanadi. Chetdagi perpendikulyarlarga KM=LN=2 cm yoki bir muncha ortiqrok kesmalarni qo’yamiz va ularda MN KL chiziqlarni o’tkazib, MV=KS asosli chiziqli masshtabni yana olamiz. Endi KS va MS kesmalar m ta hamda KM va LN 84 IG-GTIQGI kesmalar n ta teng bo’lakka bo’linadi va topilgan nuqtalardan 6.2 – rasmda ko’rsatilgandek parallel chiziqlar o’tkazamiz. Bajarilgan yasashlar natijasida eng kichik bo’lagi a1b1 bo’lgan ko’ndalang masshtab yasaladi, uning o’lchami a1b1 S va AVS uchburchaklar o’xshashligidan . 1 1 b1C BC AB a b = 34-rasm. Topografik karta varag`i 85 IG-GTIQGI AB= KC/m va b1C = BC/n bo’lganligi uchun / . a1b1 = KC mn Hormal (standart) ko’ndalang masshtab uchun m=n=10 shu sababli 0,01 . a1b1 = KC Hormal ko’ndalang masshtabning eng kichik bo’lagi uning asosining 0,01 qismini, ya’ni 0,2 mm tashkil etadi. Uchburchaklar o’xshashligidan a2b2=2a1b1, a3b3=3a1b1 va h.k. Ko’ndalang masshtabdan foydalanish uchun hisoblanadi.Masalan, berilgan 6.2- sonli rasmda masshtabda tasvirlangan tegishli elementlar ko’ndalang masshtab nomogrammasidan 1:10000 masshtabda 487 m kesma uzunligini topish kerak. Bu holda plandagi 1 sm ga joyda 100 m, 2 sm li KS asosga 200 m, kichik AV bo’lakka 20 m to’g`ri keladi, eng kichik a1b1=2 m, masshtab aniqligi 1 m bo’ladi. Stirkul (o’lchagich) ignalari orasida ikkita asos (400 m) olamiz, keyin chapdagi ignani to’rt kichik bo’lakka (80 m) va o’lchagichni yuqoriga uch yarim bo’lakka (7 m) suramiz, bunda chapdagi igna og`ma chiziq bo’yicha, o’ngdagisi esa vertikal bo’ylab baravar suriladi, ignalar MN oraligi 487 m kesmani tashkil etadi. 6.2 -rasm bo’yicha RS kesma 1:5000 masshtabda 357 m ga teng, 1:2000 masshtabda 142,8 m; 1:1000 masshtabda kesma PQ=59,0 m va 1:25000 masshtabda 1475 m; 1:100000 masshtabda kesma TU=5,68 km va 1:50000 masshtabda esa 2,84 km ni tashkil etadi. Ko’ndalang masshtab grafigi masshtabli deyiladigan metal chizg`ichlarda va ayrim asboblarda gravirlanadi. Berilgan masshtabli chizmada ifodalangan mt= 0,1 mm kesmaga to’g`ri keladigan joydagi chiziq ko’ndalang masshtabning chekli aniqligi deyiladi, u quyidagi formula orqali hisoblanadi: м m f t чекли 10000 = , bu ifoda bo’yicha 1:5000, 1:2000, 1:1000 masshtablardagi planning chekli aniqligi mos ravishda 0,5 m; 0,2 m va 0,1 m ni tashkil etadi. Demak, o’lchamlari keltirilganlardan kichik bo’lgan joy predmetlarini planda masshtabli shartli belgilarda tasvirlash imkoni bo’lmaydi. Bunday berilgan 86 IG-GTIQGI masshtabda plan tuzish uchun o’lchash ishlari aniqligini va batafsilligini asoslash masalasi kelib chiqadi va uni echish yo’llari geodeziyada amaliyotda ko’rib chiqiladi. Masshtab aniqligini bilgan holda quyidagi ikkita masalani echish mumkin: a) karta masshtabida tasvirlash mumkin bo’lmagan joy predmetlari va konturlar egri- bugriliklari o’lchamini aniqlash; b) bizga kerak bo’lgan joy predmetlari kartada o’xshash shakllar bo’lib tasvirlanishi uchun karta masshtabini tanlash. Hamma masshtablar uchun shartli belgilar mutasadi tashkilotlar tomonidan o’rnatiladi va hamma bajaruvchilar uchun ularni qo’llash majburiy bo’ladi. Shartli belgilar kartani o’qish, ya’ni tasvirlangan joyni tushunish imkonini beradi. Hamma shartli belgilar to’rt-maydon (masshtab)li, masshtabsiz, chiziqli va izohlovchi turlarga bo’linishi mumkin. Joyda katta maydonni egallagan va karta masshtabida ifodalanadigan ob’ektlar masshtabli shartli belgilar bilan tasvirlanadi Maydonli shartli belgi ob’ekt chegarasi belgisi va uni to’ldiradigan yoki shartli bo’yash belgilaridan iborat. Ob’ekt konturi nuqtali punktirda yoki ob’ektning chegarasiga tegishli (yo’l, ariqlar, to’siqlar va h.k.) shartli belgilardan iborat. Yuzani shartli belgilar bilan to’ldirish misoli bo’lib-butazor, yaylov, botqoqlik, konturni bo’yashga o’rmonlar, bog`lar, tomarqalar va h.k. xizmat qiladi. Kartada (6.1 -rasm) maydonli belgilar -o’tloq, butazor, siyrak o’rmon, kesilgan o’rmon ko’rsatilgan. Agar joy ob’ekti karta masshtabida o’zining kichikligi tufayli ifodalanmasa, unda masshtabsiz shartli belgilar qo’llaniladi. Masalan, un zavodi, shamol dvigateli, o’rmonchi uyi. Chiziqli shartli belgilarga yo’llar, aloqa va elektr uzatish liniyalari va h.k. kiritiladi. Izohlovchi belgilarda ob’ektlar tavsiflari har xil yozuvlar va ob’ektlarning o’z nomlari bilan ko’rsatiladi, masalan, ko’prik uzunligi 30 m, kengligi 6 m, yuk ko’tara olishi 10 t, o’rmon qayinli, daraxtlar balandligi 16 m, tanasi diametri 0,30 m, daraxtlar orasidagi o’rtacha masofa 5 m. Bunday bo’yash ob’ektlarni o’qishni osonlashtiradi IV.Foydalanilgan adabiyotlar 1. E.Safarov “Tapografiya va kartografiya, gat texnologiyalari” Toshkent 2018 2. https://uz.m.wikioedia.org 3. http://geografiya.uz 4. https://arxiv.uz 5. http://e-library.namdu.uz 6. https://yuz.uz.news