OʼZBEKISTON RESPUBLIKАSI
BАNK-MOLIYA АKАDEMIYASI
Boshqaruv kadrlarini tayyorlash fakulteti
KOMILOV AZIZBEK
Desertatsiya mavzusi:
MOLIYAVIY NATIJALAR AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH
Mutaxassislik: 70410501 – “Bank ishi va auditi”
TOShKENT – 2024
1
Mundarija
Kirish
2
Adabiyotlar sharhi
3
Metodologiya
6
Kutilayotgan natijalar
8
Vaqt rejasi
9
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
11
2
Kirish
Moliyaviy hisobot va auditning rivojlanayotgan manzarasini
hisobga olgan holda, ushbu dissertatsiya moliyaviy natijalar
auditini yaxshilash uchun innovatsion strategiyalarni o'rganishga
qaratilgan. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadlari ikki xil:
birinchidan, moliyaviy natijalar auditidagi mavjud muammolarni
tizimli
ko'rib
chiqish,
ikkinchidan,
audit
amaliyotini
takomillashtirish uchun yaxlit asosni taklif qilish.
Tizimli tahlil moliyaviy audit standartlari bo'yicha mavjud
adabiyotlarni tahlil qiladi, murakkab operatsiyalarni hal qilishda
an'anaviy audit yondashuvlarining cheklovlari va dinamik biznes
muhitida real vaqtda auditga bo'lgan talabning ortishi kabi asosiy
muammolarni aniqlaydi. Ushbu ko'rib chiqish moliyaviy natijalar
auditining joriy holatini to'liq tushunish imkonini beradi va
takomillashtirish yo'nalishlarini ajratib ko'rsatadi.
Adabiyotlarni ko'rib chiqishdan olingan ma'lumotlarga asoslanib,
dissertatsiya audit amaliyotini takomillashtirish uchun yaxlit
asosni ishlab chiqadi. Ushbu tizim tartibga soluvchi nazoratni,
texnologik yutuqlarni va aniqlangan muammolarni samarali hal
qilish uchun tashkiliy ilg'or tajribalarni o'z ichiga oladi. Ushbu
elementlarni birlashtirgan holda, tizim moliyaviy natijalar auditi
jarayonlarining aniqligi, ishonchliligi va samaradorligini oshirishga,
shu bilan moliyaviy hisobotning yaxlitligi va shaffofligiga hissa
qo'shishga qaratilgan.
Ushbu tadqiqot orqali dissertatsiya moliyaviy natijalar auditi
jarayonlarining samaradorligi va samaradorligini oshirishga
intilayotgan auditorlar, tartibga soluvchilar va tashkilotlar uchun
amaliy tushunchalar berishga, natijada manfaatdor tomonlarning
moliyaviy hisobotga ishonchini oshirishga intiladi.
3
Adabiyotlar sharhi
Moliyaviy hisobot korporativ boshqaruvning asosiy jihati bo'lib,
manfaatdor tomonlarga tashkilotning moliyaviy natijalari va holati
to'g'risida muhim ma'lumotlarni taqdim etadi (Barth va boshq.,
2020). Moliyaviy natijalar auditi ushbu hisobotlarning to'g'riligi va
buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiqligini mustaqil ravishda
tekshirish orqali ularning ishonchliligi va ishonchliligini
ta'minlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi (Palmrose va boshq., 2020).
Vaqt o'tishi bilan moliyaviy audit standartlari o'zgaruvchan biznes
muhiti, tartibga soluvchi talablar va texnologik yutuqlarga
moslashish uchun rivojlandi (IFAC, 2021). Biroq, an'anaviy audit
metodologiyalari
zamonaviy
biznes
operatsiyalarining
murakkabliklarini va yangi xavflarning paydo bo'lishini samarali
hal qilishda qiyinchiliklarga duch keladi (Beattie va boshqalar,
2020).
Moliyaviy audit standartlari evolyutsiyasi akademik adabiyotlarda
va ilmiy tadqiqotlarda keng yoritilgan. Bart va boshqalarga ko'ra.
(2020), audit standartlari vaqt o'tishi bilan paydo bo'ladigan
muammolar va buxgalteriya hisobidagi yutuqlarga javoban
rivojlandi. Ushbu evolyutsiyani Audit va ishonchni ta'minlash
bo'yicha xalqaro kengashning (IAASB) tashkil etilishi va audit
bo'yicha xalqaro standartlarning (ISAs) chiqarilishi bilan bog'liq
bo'lib, ular global miqyosda audit amaliyotini uyg'unlashtirishda
muhim rol o'ynagan (IAASB, 2021). Ushbu standartlar auditorlar
uchun moliyaviy hisobotda izchillik, ishonchlilik va shaffoflikni
ta'minlab, auditni samarali o'tkazish uchun asos yaratadi.
Zamonaviy biznes operatsiyalarining murakkabligi va an'anaviy
audit yondashuvlarining cheklovlari Beatti va boshqalar
tomonidan muhim muammolar sifatida ta'kidlangan. (2020).
4
Bundan tashqari, Palmrose va boshqalar. (2020) biznes
operatsiyalarining ortib borayotgan globallashuvi va audit
jarayonini yanada murakkablashtiradigan yangi buxgalteriya
standartlari paydo bo'lishini muhokama qiladi. Ushbu dinamik
muhit auditorlardan o'z auditorlik topshiriqlarining sifati va
yaxlitligini saqlagan holda o'zgarishlardan xabardor bo'lishni
talab qiladi.
Ko'plab ilmiy tadqiqotlar va ilmiy maqolalar bugungi biznes
muhitida moliyaviy natijalar auditi oldida turgan muammolarni
ko'rib chiqdi. Arens va boshqalar. (2019) moliyaviy
operatsiyalarning murakkabligini asosiy muammo sifatida
ta'kidlab, ularning to'g'riligi va to'liqligini samarali baholash uchun
auditorlar ushbu operatsiyalarni chuqur tushunishlari zarurligini
ta'kidlaydi. Bundan tashqari, Cohen va boshqalar. (2019) audit
texnikasi va metodologiyasidagi yutuqlarga qaramay, firibgarlik
faoliyatini aniqlash uchun davom etayotgan kurashni muhokama
qiladi. Auditorlar hushyor bo'lishlari va firibgarlik xattiharakatlarini ko'rsatadigan qizil bayroqlar va anomaliyalarni
aniqlash uchun professional shubha bilan qarashlari kerak.
Qimmatli qog'ozlar va birja komissiyasi (SEC) va Jamoatchilik
kompaniyasining buxgalteriya hisobini nazorat qilish kengashi
(PCAOB) (SEC, 2021; PCAOB, 2021) kabi tartibga soluvchi
organlar tomonidan moliyaviy natijalar auditida tartibga solishga
muvofiqlik va hisobot talablari ham muhim muammolar sifatida
aniqlangan. Ushbu qoidalarga rioya qilish auditorlardan
buxgalteriya hisobi standartlari, hisobot berish talablari va
me'yoriy yo'riqnomalardagi o'zgarishlar to'g'risida xabardor
bo'lishni talab qiladi va moliyaviy natijalar auditiga yana bir
murakkablik darajasini qo'shadi.
Audit jarayonlarida texnologik innovatsiyalarning roli ilmiy
adabiyotlarda va akademik tadqiqotlarda keng yoritilgan. IFAC
(2021) moliyaviy audit amaliyotini inqilob qilish uchun
ma'lumotlar tahlili, sun'iy intellekt va mashinani o'rganish
algoritmlarining imkoniyatlarini muhokama qiladi. Ushbu
texnologiyalar
auditorlarga
katta
hajmdagi
moliyaviy
5
ma'lumotlarni yanada samaraliroq tahlil qilish va firibgarlik yoki
xatolikni ko'rsatadigan naqshlarni aniqlash imkonini beradi.
Bundan tashqari, DeFond & Zhang (2014) ma'lumotlar tahlilining
audit jarayonlarida integratsiyalashuvini ta'kidlaydi, bu esa
auditorlarga moliyaviy ma'lumotlarni yanada samaraliroq tahlil
qilish, tendentsiyalarni aniqlash va jiddiy xatolar xavfini baholash
imkonini beradi.
Sun'iy intellekt (AI) va mashinani o'rganish (ML) ham IAASB (2021)
tomonidan muhokama qilinganidek, audit jarayonlarini yaxshilash
uchun kuchli vositalar sifatida paydo bo'ldi. Ushbu texnologiyalar
auditorlik tartib-qoidalarini avtomatlashtirishi, anomaliyalarni
aniqlashi va potentsial risklarni belgilashi mumkin, bu esa
auditorlarga o'z kuchlarini yuqori riskli sohalarga qaratish
imkonini beradi. Biroq, muvaffaqiyatli amalga oshirish
auditorlardan ushbu texnologiyalarni va ularning auditda
qo'llanilishini chuqur tushunishni talab qiladi, deb ta'kidlagan
Beatti va boshqalar. (2020).
Xulosa qilib aytganda, adabiyotlar tahlili moliyaviy natijalar auditi
oldida turgan muammolar, jumladan, moliyaviy operatsiyalarning
murakkabligi, firibgarlik faoliyatini aniqlash va me'yoriy
hujjatlarga muvofiqlik talablarini ta'kidlaydi. Biroq, texnologik
innovatsiyalar ushbu muammolarni hal qilish uchun istiqbolli
echimlarni taklif qiladi, jumladan, ma'lumotlar tahlili, sun'iy
intellekt va audit jarayonlarida mashinani o'rganish integratsiyasi.
Ushbu texnologiyalardan samarali foydalanish orqali auditorlar
audit samaradorligini oshirishi, xavflarni baholashni kuchaytirishi
va moliyaviy hisobotning yaxlitligini mustahkamlashi mumkin.
6
Metodologiya
7
Ushbu dissertatsiya moliyaviy natijalar auditini oshirish
samaradorligini o'rganish uchun aralash usullarni qo'llagan
tadqiqot yondashuvidan foydalanadi. Metodologiya uchta asosiy
komponentni o'z ichiga oladi: adabiyotlarni ko'rib chiqish, amaliy
tadqiqotlar va empirik tahlil.
Metodologiyaning birinchi komponenti moliyaviy audit amaliyotlari
bilan bog'liq mavjud tadqiqotlar, ilmiy maqolalar va sanoat
nashrlarini o'rganish uchun keng qamrovli adabiyotlarni ko'rib
chiqishni o'z ichiga oladi. Ushbu adabiyotlar tahlili moliyaviy audit
standartlari evolyutsiyasi, moliyaviy natijalar auditidagi dolzarb
muammolar va audit jarayonlaridagi texnologik yangiliklarni
tushunish uchun nazariy asos yaratishga xizmat qiladi. Turli
manbalardan olingan natijalarni sintez qilish orqali ushbu sharh
tadqiqotning keyingi bosqichlari haqida ma'lumot berib,
adabiyotdagi asosiy mavzular, tendentsiyalar va bo'shliqlarni
aniqlashga qaratilgan.
Metodologiyaning ikkinchi komponenti moliyaviy audit bo'yicha
ilg'or tajribalarning real misollarini o'rganish uchun amaliy
tadqiqotlar o'tkazishni o'z ichiga oladi. Turli sohalar, o'lchamlar va
geografik joylashuvlarni ifodalovchi turli xil tashkilotlarni tanlash
uchun maqsadli tanlab olish usuli qo'llaniladi. Ushbu amaliy
tadqiqotlar kengaytirilgan audit amaliyotlarini joriy etish, duch
kelgan muammolar va olingan saboqlar haqida tushunchaga ega
bo'lish uchun audit mutaxassislari, nazorat qiluvchi organlar va
tashkilot manfaatdor tomonlari bilan chuqur suhbatlarni o'z
ichiga oladi. Ushbu amaliy tadqiqotlar natijalari umumiy
naqshlarni, muvaffaqiyat omillarini va yaxshilash sohalarini
aniqlash uchun sifat jihatidan tahlil qilinadi.
Metodologiyaning uchinchi komponenti kengaytirilgan audit
amaliyotining audit samaradorligi va samaradorligiga ta'sirini
baholash uchun empirik tahlilni o'z ichiga oladi. Auditorlar,
8
buxgalteriya hisobi bo'yicha mutaxassislar va tashkilot
vakillaridan iborat tanlama uchun miqdoriy so'rov ilg'or audit
vositalarini qo'llash, audit sifati haqidagi tasavvurlar va auditorlik
topshiriqlari natijalari to'g'risida ma'lumotlarni to'plash uchun
o'tkaziladi. So'rov ma'lumotlarini tahlil qilish va o'zgaruvchilar
o'rtasidagi munosabatlarni aniqlash uchun regressiya tahlili va
korrelyatsiya tahlili kabi statistik tahlil usullari qo'llaniladi.
Empirik tahlil natijalari adabiyotlarni ko'rib chiqish va amaliy
tadqiqotlar natijasida olingan xulosalarni qo'llab-quvvatlash
uchun empirik dalillarni taqdim etadi, tadqiqot natijalarining
ishonchliligi va asosliligini oshiradi.
Umuman olganda, ushbu aralash usullardan iborat tadqiqot
yondashuvi moliyaviy natijalar auditini oshirish samaradorligini
har tomonlama o'rganish, adabiyotdagi nazariy tushunchalarni
real amaliyotdagi empirik dalillar bilan uyg'unlashtirish imkonini
beradi. Ko'p manbalardan olingan natijalarni uchburchagilash
orqali ushbu metodologiya tadqiqot mavzusini ishonchli va nozik
tushunishga yordam beradi va moliyaviy audit sohasidagi
bilimlarni oshirishga hissa qo'shadi.
9
Kutilayotgan natijalar
Adabiyotlarni ko'rib chiqishda ko'rsatilgan muammolarni hal qilish
uchun moliyaviy natijalar auditini yaxshilash uchun keng qamrovli
asos taklif etiladi. Ushbu tizim audit jarayonlarining samaradorligi
va samaradorligini oshirish uchun tartibga soluvchi nazoratni,
texnologik yutuqlarni va tashkilotning ilg'or amaliyotlarini
birlashtiradi. Yo'nalishning asosiy tarkibiy qismlariga quyidagilar
kiradi:
Normativ muvofiqlik: Xalqaro audit standartlari va me'yoriy
talablarga, masalan, Xalqaro Audit va Kafolat Standartlari
Kengashi (IAASB) va Qimmatli qog'ozlar va birja komissiyasi (SEC) va
Jamoatchilik kompaniyasining Buxgalteriya hisobini nazorat qilish
kengashi (PCAOB) kabi tartibga soluvchi organlar tomonidan
belgilangan talablarga rioya qilishni ta'minlash. ).
Texnologik integratsiya: audit protseduralarini yaxshilash,
xavflarni baholashni yaxshilash va firibgarlik faoliyatini yanada
samarali aniqlash uchun ma'lumotlar tahlili, sun'iy intellekt va
10
mashinani o'rganish kabi ilg'or texnologiyalardan foydalanish.
Kasbiy rivojlanish: auditorlarning texnik ko'nikmalarini, me'yoriy
talablar bo'yicha bilimlarini va ilg'or audit vositalari va usullaridan
foydalanish malakasini oshirish uchun doimiy o'qitish va
rivojlantirish dasturlariga sarmoya kiritish.
Hamkorlik va aloqa: eng yaxshi tajribalarni almashish, ma'lumot
almashish va moliyaviy natijalar auditida yuzaga keladigan
muammolarni hal qilish uchun auditorlar, tartibga soluvchilar va
tashkilotlar o'rtasidagi hamkorlikni ta'minlash.
Doimiy takomillashtirish: auditorlik guruhlari va tashkilotlarida
doimiy takomillashtirish madaniyatini joriy etish, innovatsiyalarni
qo'llab-quvvatlash, o'tmishdagi audit tajribasidan o'rganish va
audit jarayonlarini rivojlanayotgan biznes muhiti va me'yoriy
talablarga moslashtirish.
Ushbu asosni amalga oshirish orqali auditorlar va tashkilotlar
moliyaviy hisobotning aniqligi, ishonchliligi va shaffofligini oshirishi
mumkin, natijada manfaatdor tomonlarning moliyaviy bozorlarga
ishonchi va ishonchini mustahkamlaydi.
Vaqt rejasi
T/r
BOB va Bo’limlar nomi
1.
Magistrlik dissertasiyasining birinchi
bobi kirish qismi yozish.
- magistrlik dissertasiyasi mavzusining
asoslanishi va uning dolzarbligi;
- tadqiqotning yo‘nalishi va ko‘lami
- tadqiqot ob'ekti va predmeti;
- tadqiqot maqsadi va vazifalari;
- tadqiqot asosiy muammolari va
savollari;
- tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va
amaliy ahamiyati;
11
Bajarish
muddati
Noyabr dekabr,
2023
T/r
2.
3.
4.
Bajarish
muddati
BOB va Bo’limlar nomi
- dissertasiya tarkibining qisqacha tavsifi
(tuzilmasi).
Magistrlik dissertasiyasining ikkinchi
bobi adabiyotlar sharhini yozish, bunda
quyidagilarga e'tiborni qaratiladi,
jumladan:
- mavzuga oid milliy va xorijiy
adabiyotlar sharhi;
- nazariy va empirik adabiyotlar sharhi;
- Oxirgi 3 – 5 yillik adabiyotlardan
foydalanish zarur.
Magistrlik dissertasiyasining adabiyotlar
sharhi mavzuga oid mavjud bilimlarni
tanqidiy baholash, tadqiqotni yetaklovchi
bilimlarni aniqlab olish va tegishli
adabiyotlarning tahlil etilganligini
ko‘rsatish uchun amalga oshirish lozim
bo‘ladi. Adabiyotlar sharhi hozirda
mavjud o‘rganilmagan masalalarni
aniqlashga va natijada asosiy tadqiqot
savollarini shakllantirishga yordam
beradi.
Magistrlik dissertasiyasi uchinchi bobi
tadqiqot metodologiyasini yozish, bunda
quyidagilar yoritib beriladi
- tadqiqot dizayni va tahlil uchun
qo‘llaniladigan usullar;
- tadqiqot paradigmasini aniqlash;
- tanlangan metodni asoslab berish;
- tadqiqot dizaynining cheklovlari.
Magistrlik dissertasiyasining
metodologiya qismi ikki qismdan iborat
bo‘ladi, shulardan bir i tanlab olinadi:
pozitivistik tadqiqotning metodologiyasi;
interpritivistik tadqiqotning
metodologiyasi.
Magistrlik dissertasiyasining to‘rtinchi
bobi tahlil va natijalar qismini yozish.
Bunda quyidagiga e'tibor qaratiladi:
- ma'lumotlar tahlili, statistik testlar va
ular natijalarini namoyish etish va
muhokama qilish.
12
Yanvarfevral,
2024
Aprel may
2024
Iyunavgust
2024
T/r
Bajarish
muddati
BOB va Bo’limlar nomi
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusi
bo‘yicha maqola (tezis)larni tayyorlash va
nashr etish
5.
Magistrlik dissertasiyasining beshinchi
bobi xulosa qismini shakllantirish,
bunda:
Xulosa va adabiyotlar ro’yhati.
13
Sentyabr
2024
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
Barth, M. E., Beaver, W. H., & Landsman, W. R. (2020). The relevance of the
value relevance literature for financial accounting standard setting.
Journal of Accounting and Economics, 68(1), 7-24.
Beattie, V., Fearnley, S., & Brandt, R. (2020). Audit Market Concentration:
An Update. In A Research Agenda for Audit and Assurance in the UK (pp. 929). Edward Elgar Publishing.
Cohen, J. R., Krishnamoorthy, G., & Wright, A. M. (2019). Evidence on the use
of auditors’ internal control opinions in investment decisions. The
Accounting Review, 94(1), 5-29.
DeFond, M., & Zhang, J. (2014). A review of archival auditing research.
Journal of Accounting and Economics, 58(2-3), 275-326.
International Federation of Accountants (IFAC). (2021). Enhancing Trust in
Financial Reporting: A Roadmap for Policy Makers and Stakeholders. IFAC
Publications.
International Auditing and Assurance Standards Board (IAASB). (2021).
Handbook of International Quality Control, Auditing, Review, Other
Assurance, and Related Services Pronouncements. IAASB Publications.
14
Louwers, T. J., Ramsay, R. J., Sinason, D. H., Strawser, J. R., & Thibodeau, J. C.
(2018). Auditing & Assurance Services. McGraw-Hill Education.
Palmrose, Z. V., Richardson, V. J., & Scholz, S. (2020). Determinants of
market reactions to restatement announcements. Journal of Accounting
and Economics, 69(2-3), 134-157.
Public Company Accounting Oversight Board (PCAOB). (2021). Auditor
Independence Requirements. PCAOB Publications.
Securities and Exchange Commission (SEC). (2021). Regulations on Financial
Reporting. SEC Publications.
15