ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ИРРИГАЦИЯ ВА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ МУХАНДИСЛАРИ ИНСТИТУТИ Қўл ёзма ҳуқуқида УДК 631. 31. 312.- 4 МАЖИДОВ САРДОР БОЙНАЗАРОВИЧ Тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг комбинациялаштирилган ишчи қисми параметрларини асослаш 5А430101-Қишлоқ хўжалигини механизациялаштириш Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган диссертация Илмий раҳбар: т.ф.н, доцент А.А. Дускулов Тошкент - 2020 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ИРРИГАЦИЯ ВА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ МУХАНДИСЛАРИ ИНСТИТУТИ “Қишлоқ хўжалик машиналари” кафедраси “Тасдиқлайман” Кафедра мудир_________ т.ф.д. К.Д. Астанақулов Магистрлик диссертацияси топшириғи Магистрант: Мажидов Сардор Бойназарович 1. Диссертация мавзуси: “Тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг комбинациялаштирилган ишчи қисми параметрларини асослаш” Мавзу институт ректорининг 2018 йил ___ _____ сонли буйруғи билан тасдиқланган. 2. Магистрлик диссертациясини топшириш муддати: 12.06. 2020 й. 3. Диссертацияни бажариш учун дастлабки маълумотлар ва асосий манбалар: тупроқни экишга тайёрлаш технологиялари, техник воситалар ва қуролллар бўйича диссертация ва илмий тадқиқот ишлар бўйича ҳисоботлар, техник адабиётлар, монографиялар, илмий мақола ва рисолалар, патент материаллар, интернет маълумотлари, маълумотномалар нормиатив хужжатлар ва бошқалар. 4. Диссертация матнининг мазмуни, ечими талаб этиладиган масалалар рўйхати ва уларни бажариш календар режаси. № Ечими талаб этиладиган масалаларнинг Рўйхати ва бўлимлар номи Кириш 1 I-боб. Ерга саёз ишлов берадиган комбинациялаштирилган машина ишчи қисмларини такомиллаштириш йўналишари ҳолати, ишнинг мақсади ва вазифаси: ёрга саёз ишлов беришнинг ҳолати, ёрга ишлов бериш машиналарига қўйиладиган талаблар, чизелли қуроллар, комбинациялаштирилган машиналар ва уларнинг ишчи қисмлари, конструкциялари, технологик иш жараёнлари ва бошфалар ни ўрганиш, жамланган маълмотларни таҳлил қилиш, хулоса ва техник ечимни шакллантириш, мақсад ва вазифаларни қўйиш. 2 II-боб. Комбинациялаштирилган машина ва унинг ишчи қисмлари параметрларини аниқлаш: ўқёйсимон тиш билан тупроққа тўлиқ ишлов бериш, ўқёйсимон тишнинг таъсирида тупроқнинг деформацияланиши, ўқёйсимон юмшаткич иш органининг тупроққа кириш бурчагини асослаш, ўқёйсимон тиш устунининг тупроқни деформациялаши, машинанинг қаршилигини аниқлаш комбинациялаштирилган машинанинг тортишга қаршилигини аниқлаш бўйича назарий тадқиқотлар олиб бориш. III-боб.Экспериментал тадқиқотларни бажариш шароити, услуби ва тадқиқот натижалари: тадқикотнинг бажарилиш шароити ва усуллари, тадқиқот олиб бориш услуби комбинациялаштирилган машинанинг тузилиши ва технологик иш жараёни, тадқиқот натижаларининг баёни IV-боб. Комбинациялаштирилган машинанинг иқтисодий кўрсатгичлари ҳисоби: қиёсланадиган машинани танлаш, норматив ҳужжатларни ўрганиш ва маълумотлар тўплаш, ҳисобий ишларни бажариш. Умумий хулосалар шакллантириш ва фойдаланилган адабиётлар жамлаш. Диссертация ишини расмийлашти риш. 4 4 Бажариш муддати Изоҳ 5.График ечимлар чизмаларининг номи):. рўйхати (асосий инженерлик ечимлар Мавзунинг долзарблиги, адабиётлар таҳлили асосида ишлаб чиқилган маълумотлар, шакллантирилган техник ечим схемалари, чизмалари, ҳисобий натижалари тўғрисидаги маълумотлар- 12 саҳифадан иборат. 6. Диссертация бўлимларининг маслаҳатчилари Имзо, сана Бўлимлар Маслаҳатчилар Тошириқ берилди Қабул қилинди Барча Дускулов А.А. 03.01. 2018 й. 25.06.2020 й. бўлимлар 7. Топшириқ берилган сана 03.01. 2018 йил Илмий рахбар: __________ Дускулов А.А. Бажариш учун қабул қилдим: __________ Мажидов С.Б. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ИРРИГАЦИЯ ВА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ МУХАНДИСЛАРИ ИНСТИТУТИ Факултет:Қишлоқ хўжалигини механизациялаш Кафедра: Қишлоқ хўжалиги машиналари Магистратура талабаси: Мажидов Сардор Бойназарович Илмий раҳбар: А.А. Дускулов Ўқув йили: 2018-2020й. 5А430101-Қишлоқ хўжалигини механизациялаштириш (деҳқончилик) МАГИСТРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АННОТАЦИЯСИ Мавзунинг долзарблиги: Бутун дунёда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан шуғулланадиган тармоқ соҳасида энергия-ресурстежамкор технология ва техник воситаларни ишлаб чиқариш ва улардан самарали фойдаланишга, шу жумладан тупроқни экишга тайёрлаш техник воситалари ишлаб чиқишга ҳам катта эътибор қаратилган. Бугунги кунда жаҳонда 900 млн. гектар майдонда турли қишлоқ хўжалиги экинлари етиштирилиб, шу жумладан 32-34 млн. гектар майдонда ғўза ўстирилишини» [41] ҳисобга олинса, тупроқни экишга тайёрлаш учун унга сифатли ишлов берадиган ҳамда энергия-ресурстежамкор машина ва ишчи қисмлар ишлаб чиқиш муҳим вазифалардан ҳисобланади. Етакчи ва ривожланган мамлакатлар қишлоқ хўжалигида ерларни экин уруғларини экишга тайёрлашнинг энергия ва ресурстежамкор технологиялари ва уларни амалга оширадиган техник воситаларнинг янги турларини ишлаб чиқишга йўналтирилган илмийтадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Ушбу йўналишда, жумладан чизелкултиваторларнинг комбинациялаштирилган иш қисмларини ишлаб чиқиш, улар бажарадиган технологик жараёнларини ва энг мақбул параметрларини асослаш, тупроққа ишлов бериш жараёнининг ресурстежамкорликни таъминлаш муҳим аҳамият касб этмоқда. Шу жиҳатдан мавжуд чизелкультиваторларнинг тупроққа самарали ишлов берадиган ишчи муҳим илмий вазифа ҳисобланади. Тадқиқотнинг Республика фан ва технологиялари ривожланишининг асосий устувор йўналишларига мослиги. тадқиқот иши Республика фан ва технологиялар Мазкур ривожланишининг II. “Энергетика, энергия ва ресурстежамкорлик” устувор йўналиши доирасида бажарилган. Тадқиқот ишининг мақсади-маҳаллий шароитда кузда шудгорланган ерларни баҳорда агротехник талаблар даражасида сифатли тайёрлаш имконини берадиган комбинациялаштирилган ишчи қисмнинг конструкциясини яратиш ва параметрларини асослашдан иборат. Тадқиқот ишининг вазифаси- ерларни экишга тайёрлаш машиналари ва уларнинг ишчи қисмлари ҳолатини ўрганиш; тупроққа самарали ишлов берадиган комбинациялаштирилган ишчи қисмнинг конструкциясини ишлаб чиқиш; комбинациялаштирилган ишчи қисмнинг агротехника талаблари даражасида иш сифатини кам энергия сарфлаган ҳолда таъминловчи параметрларини асослаш; комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган чизел-култиваторнинг иши сифати ва иқтисодий кўрсаткичларини аниқлаш. Тадқиқот объекти- экишга тайёрланадиган тупроқининг физикмеханик хоссалари, комбинациялаштирилган ишчи қисм ва у бажарадиган технологик иш жараёни олинган. Тадқиқот предмети- комбинациялаштирилган ишчи қисм билан, у ишлов берадиган тупроқнинг ўзаро таъсирланиш жараёни ва улар орасидаги боғланишларнинг ўзгариш қонуниятлари ҳисобланади. Тадқиқот услубияти ва услублари: назарий тадқиқотлар назарий механика, деҳқончилик механикаси, олий математикава математик таҳлил асосида, экспериментал тадқиқотлар эса лаборатория қурилмада, умумий усулларни қўллаш асосида ўтказилди. Бажарилган ишнинг иқтисодий самарадорлиги РД Уз. 63.03-98 “ Испытания сельскохозяйственной техники. Методы расчета экономической эффективности испытываемой сельскохозяйственной техники” асосида, тадқиқот ишлари натижалари ва меъёрий ҳужжатлар матириалларидан фойдаланилган ҳолда аниқланди. Экспериментал тадқиқотлар ёрдамида олинган маълумотларга математик статистик ишлов берилди. Тадқиқот натижаларининг илмий жиҳатдан янгилик даражаси. Тупроқни экишга сифатли тайёлашни таъминлайдиган комбинациялаштирилган ишчи қисмнинг конструктив схемаси, унинг параметрларина аниқлаш имконини берадиган аналитик ифодалар, ишчи қисмларининг назарий ва экспериментлар асосида аниқланган параметрлари. Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти ва татбиқи: Маҳаллий тупроқ-иқлим шароитида кузда шудгорланган, зичланишга мойил бўлган тупроқли ерларга экин уруғларини экишдан олдин ишлов беришга мўлжалланган комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган машина фермер ва деҳқон хўжаликлари ерларига ишлов фойдаланиш, ундан фойдаланиш меҳнат сарфини беришда 8-10 %, бевосита сарқланадиган харажатларни 36,5 % гача камайтириш имкониятининг ва йилига ҳар бир машина бўйича 53147628,3 сўм фойда олишнинг таъминлаши ҳисобланади. Бажарилган ишнинг асосий натижалари. Комбинациялаштирилган ишчи қичсмнинг янги конструктив схемаси, ишчи қисм таъсирида тупроқнинг деформацияланиш жараёнини ифодалайдиган математик формулалар, комбинациялаштирилган ишчи қисмлари параметрлари ва тортишга қаршилигини аниқлаш формуласи, тупроқнинг уваланиш кўрсатгичлари ва маълумотлар, комбинациялаштирилган машинанинг иқтисодий кўрсатгичлари. Хулоса ва таклифларнинг қисқача умумлаштирилган ифодаси: ерларни экин уруғларини экишга тайёрлашда қўлланиладиган машиналар иши сифат кўрсаткичлари ҳозирги кун талабларига жавоб бермайди ва бундай машиналар ва уларнинг ишчи қисмларини такомиллаштириш зарурияти мавжуд. Амалга оширилган илмий-тадқиқот ишлар натижасида тупроққа сифатли ишлов бериладиган, яъни комбинациялаштирилган ишчи қисм конструктив схемалари яратилди, параметрлари асосланди. Комбинациялаштирилган ишчи қисм тупроққа 14 см. чуқурликда ишлов берганида, у тупроқни бўйлама йўналишда L = 26,86 см. гача, кўндаланг йўналишда b1 = 29,8 см. гача деформациялайди. Қўшни жойлашган иккита комбинациялаштирилган ишчи қисмлар билан ишлов берилганда, тупроқ қатлами кўндаланг кесими юзасининг72 % га бир маротаба, 25,5 % га икки маротаба ва қолган қисмига -2,5 % га эса уч маротаба деформациялаб ишлов беради, тупроқнинг талаб даражасида юмшатилишини таъминлайди. Комбинациялаштирилган ишчи қисми билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг қамров кенглиги 𝐵 = 2,65 м. бўлиб, унинг тортишга қаршилиги P = 16,65 ∙103 H ни ташкил этади. Ундан фойдаланиш йилига ҳар бир машина бўйича 53147628,3 сўм фойда олиш имконини беради. Диссертация ишининг қисқача тавсифи. Диссертация таркиби кириш, тўртта боб, умумий хулосалар, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертациянинг ҳажми 82 бетни ташкил этган. Илмий рахбар: Дускулов А.А. Магистратура талабаси: Мажидов С.Б. REPUBLIC OF UZBEKISTAN MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIAL EDUCATION TASHKENT IRRIGATION AND AGRICULTURE INSTITUTE OF MECHANIZATION ENGINEERS Faculty: Agricultural Mechanization Master's student: Majidov Sardor Boynazarovich Department: Agricultural machinery Academic year: 2018-2020. Supervisor: A.A. Duskulov 5A430101-Agricultural mechanization (farming) MASTER'S DISSERTATION ANNOTATION Relevance of the topic: Much attention is paid to the development and efficient use of energy-saving technologies and technical means in the agricultural sector, including the development of technical means of preparing the soil for planting. Today, there are 900 million people in the world. Various agricultural crops are grown on the area of 32-34 million hectares. It is important to develop high-quality and energy-efficient machines and working parts to prepare the soil for planting, taking into account the cultivation of cotton per hectare. [41] Leading and developed countries are conducting research aimed at developing new types of energy and resource-saving technologies for the preparation of lands for sowing seeds in agriculture and the technical means of their implementation. In this direction, including the development of combined working parts of chisel cultivators, substantiation of the technological processes and the most optimal parameters they perform, it is important to ensure the resource efficiency of the tillage process. In this regard, the effective tillage of existing chisel cultivators is an important scientific task. Correspondence of research to the main priorities of the development of science and technology of the Republic. This research work is part of the Republican Development of Science and Technology II. Implemented within the framework of the priority area "Energy, energy and resource conservation". The purpose of the research is to create a design and justify the parameters of the combined working part, which will allow to qualitatively prepare the plowed lands in the fall at the level of agro-technical requirements in the spring under local conditions. The task of the research is to study the condition of land preparation machines and their working parts; development of the design of the combined working part for efficient tillage; substantiation of the parameters of the combined working part at the level of agro-technical requirements, ensuring the quality of work with low energy consumption; determination of the quality and economic performance of a chisel cultivator equipped with a combined working part. The object of research is the physical and mechanical properties of the soil prepared for planting, the combined working part and the process of technological work performed by it. The subject of research is the process of interaction of the soil with which it works, combined with the combined working part, and the laws of change of relationships between them. Research methods and techniques: theoretical research was conducted on the basis of theoretical mechanics, agricultural mechanics, higher mathematics and mathematical analysis, and experimental research was conducted on a laboratory device, based on the application of general methods. Cost-effectiveness of the work performed RD Uz. 63.03-98 “Ispytaniya selskoxozyaystvennoy technical. Method rascheta ekonomicheskoy effektivnosti ispytyvaemoy selskoxozyaystvennoy tekhniki ”was determined on the basis of the results of research and using the materials of regulatory documents. Mathematical statistical processing of the data obtained using experimental studies was carried out. The degree of scientific novelty of the research results.Constructive scheme of the combined working part, which provides quality preparation of the soil for planting, analytical expressions that allow to determine its parameters, the parameters of the working parts determined on the basis of theoretical and experimental. Practical significance and application of the research results: In local soilclimatic conditions, the machine is equipped with a combined working part for pre- sowing tillage in autumn-plowed, compacted soils, the use of which is 8-10% of labor costs. , the ability to reduce direct costs to 36.5% and a profit of 53147628.3 soums per car per year. The main results of the work done. New design scheme of the combined working part, mathematical formulas representing the process of deformation of the soil under the influence of the working part, the formula for determining the parameters and tensile resistance of the combined working parts, soil compaction indicators and data, economic indicators of the combined machine. Summary of conclusions and recommendations: the quality of work of machines used in the preparation of lands for sowing seeds does not meet today's requirements, and there is a need to improve such machines and their working parts. As a result of the research work, constructive schemes of high-quality tillage, ie combined working part, were created, the parameters of which were substantiated. The combined working part is 14 cm into the ground. when working at depth, it is L = 26.86 cm in the longitudinal direction of the soil. to, b1 = 29.8 cm in the transverse direction. deforms to. When treated with two adjacent combined workpieces, the soil layer is deformed once to 72% of the cross-sectional area, 25.5% to twice and the rest to -2.5% to three times, ensuring that the soil is softened to the required level. The coverage width of the soil preparation machine equipped with a combined working part is B = 2.65 m. where its gravitational resistance is P = 16.65 · 103 H. Its use allows you to earn 53147628.3 soums per car per year. Brief description of the dissertation work. The content of the dissertation consists of an introduction, four chapters, general conclusions, a list of references. The volume of the dissertation is 82 pages. Supervisor: Duskulov A.A. Master's student: Majidov S.B. МУНДАРИЖА I боб. Кириш....................................................................................... Тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг комбинациялаштирилган ишчи қисми параметрларини асослаш............ 1.1. Экин экиладиган ер майдони тупроғини экишга тайёрлашнинг ҳозирги ҳолати................................................. 14 17 17 1.2. Маҳаллий шароитда экин экиладиган ерларни экишга тайёрлашда қўлланадиган машиналар.................................... 21 1.3. Ҳорижий мамлакатлар деҳқончилигида экин майдони тупроғини экишга тайёрлашда қўлланиладиган машина ва агрегатлар................................................................................... 29 1.4. Тупроққа экиш олдидан ва саёз ишлов берадиган машиналар ишчи қисмлари ҳолати ва иш жараёни таҳлили 38 Тупроққа экиш олдидан ва тупроққа саёз ишлов берадиган 1.5. машиналар ишига қўйиладиган агротехник талаблар.......... I боб бўйича хулосалар II боб. Тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг комбинациялаштирилган ишчи қисми параметрларини асослаш............ Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган 2.1. тупроқни экишга тайётлаш машинасини ишлаб чиқиш....... Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан тупроқнинг 2.2. деформацияланиши................................................................... Тупроққа экиш олдидин ишлов берадиган машинанинг 2.3. қамров кенглигини аниқлаш.................................................... Тупроққа экиш олдидин ишлов берадиган машина ишчи 2.4. қисмлари қаторлар ораси кенглигини аниқлаш..................... Тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машинанинг 2.5. тортишга қаршилигини аниқлаш.............................................. II боб бўйича хулосалар III боб. Экспериментал тадқиқотни ўтказиш учуллари ва натижалари................................................................................ 3.1. 3.2. Экспериментал тадқиқотлар дастури...................................... Экспериментал тадқиқотларни ўтказиш шароитлари ва 42 44 45 45 50 57 59 61 63 64 64 64 усуллари................................................................................... 3.3. IV боб. Экспериментал тадқиқотларнинг натижалари...................... IIIбоб бўйича хулосалар Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машинадан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари IV боб бўйича хулосалар Умумий хулосалар Адабиётлар рўйхати 67 69 70 75 76 78 Кириш Бутун дунёда энергия-ресурстежамкор ва иш унуми юқори бўлган тупроққа ишлов бериш машиналарини ишлаб чиқиш ва қўллаш етакчи ўринни эгалламоқда. «Дунё миқёсида экишдан олдин тупроққа ишлов бериладиган майдон 1,6 млрд. гектарни ташкил этишини ҳисобга олсак» [1], иш сифати ва унуми юқори ҳамда энергия-ресурстежамкор тупроққа ишлов бериш машина ва қурилмаларни ишлаб чиқиш муҳим вазифалардан ҳисобланмоқда. Бундай вазифалар Республикамиз қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида меҳнат ва энергия-материал сарфини камайтириш, ресурсларни тежаш, қишлоқ хўжалик экинларини илғор технологиялар асосида парваришлаш ва юқори унумли қишлоқ хўжалик машиналари ҳамда уларнинг иш қисмларини ишлаб чиқиш юзасидан кенг қамровли чоратадбирлара сосида изчиллик билан амалга оширилиб келинмоқда. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, «...Қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва жадал ривожлантириш учун суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш, мелиорация ва ирригация объектлари тармоқларини ривожлантириш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши соҳасига интенсив усулларни, энг аввало, сув ва ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни жорий этиш, унумдорлиги юқори бўлган қишлоқ хўжалиги техникаларидан кенг фойдаланиш» [42] вазифалари белгилаб берилган. Ушбу вазифаларни амалга ошириш, жумладан қишлоқ хўжалиги экинларини сифатли экилиши ва кейинчалик дуркун ривожланишини таъминлашда асосий омил бўлган тупроқни экишга сифатли таъминлайдиган комбинациялаштирилган ишчи қисм ва у асосида машиналарни ишлаб чиқиш, у ишчи қисмнинг параметрларини асослаш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Маълумки, ҳозирги вақтда Республиканинг деҳқончилик қилинадиган аксарият ерларида, ерларни экишга тайёрлаш илмий асосланган технологик жараёнларга тўлиқ риоя қилмаётганлиги, жумладан экиш учун ер танлаш, тайёрлаш, серкесак майдонларга экилиши ва бошқалар натижасида экин ниҳолларининг тўлиқ унуб чиқмаслиги, айрим ҳолларда кеч униб чиқиши оқибатида кўзланган ва режадаги туплар сонининг олинмаслигига сабаб бўлмоқда. Бу ўз навбатида ҳосилдорликнинг пасайиб кетишига олиб келмоқда. Шу боис, экилган экинлардан юқори ҳосил олиш учун илмий асосланган технологияларнинг барча операцияларини тўлиқ амалга ошириш лозим бўлади. Ўсимликларнинг нормал униб чиқиши, дуркун ривожланиши учун барча омилларни: иссиқлик ёруқлик, озиқ моддалар, намлик ва ҳоказоларни яратиш ва муҳайё қилиш билан бир қаторда, унинг илдизлари ривожланиши, тупроқдаги озиқ моддалардан керакли даражада таъминланиши учун экин илдизлари учун энг аввало тупроқдаги шароитни яхшилаш керак блади. Бундай шароитнинг яратилишига салбий таъсир кўрсатадиган омиллар: экин майдонларининг тупроғининг табиий (қор, ёмғир, гравитацион куч ва бошқалар таъсирида) омиллар, турли вазифаларни амалга оширадиган агрегатларнинг экин майдони юзасидан бир неча бор ўтиши, тупроққа сифатсиз ишлов берадиган машиналар ёрдамида тупроққа ишлов бериш, экин майдонида бажариладиган турли хил операцияларининг агротехник муддатларда бажарилмаслиги натижалари ва бошқа сабаблар бўлиб, улар тупроқнинг зичланишига олиб келади. Тупроқнинг зичланиши, унинг ички баланси: сув, ҳаво алмашинуви ва бошқа жараёнларнинг бузилишига сабаб бўлади ва ўсимликнинг яхши ва соғлом ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Ушбу зикр этилган камчиликни бартараф этиш учун экин уруғлари экиладиган майдон тупроғига сифатли ишлов бериб, тупроқни агротехник талаб даражасида юмшатадиган, ишлов берилган қатлам ости тупроғинининг зичланишини олдини олиб юмшатадиган, бегона ўт илдизларини қирқиб йўқотадиган комбинациялаштирилган ишчи қисм конструкциясини ишлаб чиқиш ва параметрларини асослаш тадқиқот ишининг асосий мазмуни этиб белгиланди. I боб. ТУПРОҚНИ ЭКИШГА ТАЙЁРЛАШ МАШИНАСИНИНГ КОМБИНАЦИЯЛАШТИРИЛГАН ИШЧИ ҚИСМИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ 1.1. Экин экиладиган ер майдони тупроғини экишга тайёрлашнинг ҳозирги ҳолати Ҳозирги кунларда Республикамизда суғориб кузги буғдой етиштириладиган ва такрорий экинлар экиладиган ерлар 1200 минг гектардан ортиқ майдонни ташкил этади [43]. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 июндаги “2017 йилда экин эктладиган барча ва ғалла йиғиштирилиши натижасида бўшайдиган майдонларга такрорий экинларни жойлаштириш, экиш учун талаб этиладиган моддий-техника ресурсларини ўз муддатида етказиб бериш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3027-сонли қарори билан 2017 йилда республикамизда қўшимча 1014 минг гектар майдонга такрорий экинлар жойлаштирилди [44, 45]. Бу аҳолини озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабини тўла қондириш, демак-ки Республика аҳолиси ва саноатини мўлкўл, арзон ва сифатли қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлаш имконини беради Кам харажат сарфлаган ҳолда қишлоқ хўжалик экинлардан юқори ҳосил олишга эришиш учун ерларга ишлов беришда илғор технологиялар ва техника воситаларини қўллаш, улардан унумли фойдаланиш, экинларни етиштириш бўйича тадбирларни қисқа агротехник муддатларда сифатли ўтказиш талаб қилинади. Ҳозирги шулар билан биргаликда кунда қишлоқ хўжалик экинларини етиштиришнинг ресурс тежамкор, тупроқни ҳимоялайдиган технологияларни жорий этиш энг долзар масалалардан ҳисобланади. Россия ва Амерка Қўшма Штатлари олимларининг ҳисобларига қараганда инсон цивилизациясини сақлаб қолиш учун ер шари бўйича фойдаланилаётган энергияни ўртача 10 баробар, Россияда эса 7 баробар қисқартирилиши керак экан. Шунинг учун бизнинг мамлакатимизда ҳам қишлоқ хўжалиги экинларини етиштириш энг замонавий технологияларига ўтказиш давр талаби бўлиши керак. Бундай технологияларни унумдорлигини олимларнинг кескин берган ишлаб ошириш чиқаришнинг замирида, ётиши керак. маълумотларига Чунки қараганда, тупроқ тупроқшунос тупроққа ишлов бериладиган 0 – 30 см қатламида ҳар йили гумус маддасининг 0,3 – 0,7 га камайиб кетиши кузатилмоқда. Бу, ҳар бир гектар майдонга 0,62 тоннани ташкил этади. Ўзбекистон ерларида гумус маддаси кам бўлган, деҳқончилик қилинадиган ерлар, умумий майдоннинг 87,8% ташкил қилар экан. Бундай вазият ерга ва унга ишлов беришга ўз муносабатимизни кескин ўзгартириш талабини қўяди. Тупроқнинг унумдорлигини тиклаш, уни турли хил чириндилар билан бойитиш, турли хил агротехник тадбирларни жорий этиш муҳим аҳамият касб этади. Муҳим агротехник тадбирларга энг авволо экинларни жойлаштириш ва уларга ер танлаш, ўғитлаш, алмашлаб экиш, кузги нам тўплаш, ерни текислаш, экиш чуқурлиги экиш муддати ва меъёри, бегона ўтлар, зараркунанда ва касалликларга қарши курашиш ва шунга ўхшаш биргаликда комплекс тупроқни ишларни асрайдиган, бажариш киради. Шулар билан унумдорлигини камайтирмайдиган тупроққа сифатли ишлов бериш ва ишлов бериш сонини кайтирадиган технологиялар ва техник воситалардан фойдаланиш ҳам муҳим аҳамиятга эгади. Тупроқнинг унумдорлигига салбий таъсир кўрсатадиган омиллардан бири бу тупроқнинг турли омиллар таъсирида зичланишидир. Чунки ҳар қанда қишлоқ хўжалиги агрегати, қишлоқ хўжалик машинаси ва трактордан иборат бўлиб, биргаликда тузилган агрегатнинг оғирлиги нисбатан каўпроқ бўлади. Натижада тупроққа таъсир кўрсатадиган солиштирма босимнинг ортишига, тупроқнинг зичланишига олиб келади. Тажрибалардан маълумки зичланиш 1,2м. чуқурликкача тарқалиши ва 250% гача ошиши мумкин [2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ]. Тупроқ зичланишининг салбий оқибатларини қуйидаги мисолда кўриш мумкин:тупроқнинг бир маротаба зичланиши арпа ҳосилдорлигининг 7,5% гача пасайиб кетиши кузатилган[9]. Агар тупроққа ишлов бериш жараёнида, майдоннинг 50% қисмини зичланишини ҳисобга олсак, бақувват ғилдиракли тракторлардан фойдаланишнинг салбий оқибатлари ўз-ўзидан кўриниб туради. Зичланган тупроқли ерларни қайтадан юмшатиш эса янада кўпроқ энергия сарфлашни талаб қилади. Шунинг учун кўпчилик қишлоқ хўжалиги ривожланган давлатларда: Австралия, АҚШ, Канада, Германия, Франция, Россия, Хитой ва бошқалар экинлар етиштириш учун тупроқни тайёрлашда тупроқни ағдармасдан чизелли қуроллар: қўпроқ тупроқни ағдармасдан чуқур ишлов бериш култиваторлари, чизелли плуглар, ҳамда комбинациялаштирилган агрегатлар билан ишлов қўлланилмоқда. чизелли қуроллар билан Тупроққа минтақанинг тупроқ бериш, ишлов кенг беришда ва иқлим шароитларини ҳамда ишлов бериш чуқурлигига ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш мақсадга мувофиқ [10]. Туроққа чизелли қуроллар билан ишлов беришда шудгорлашга нисбатан 1,5-2,0 марта кам энергия ва ёқилғи сарфланади, тупроққа ишлов бериш сифати яхшиланади (нотекисликлар, катта кесаклар ҳосил бўлмаслиги ҳисобига) қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосилдорлиги 10-15 фоизга ошади [11, 12]. Бундан ташқари, тупроққа чизелли ишлов бериш машиналари вақуролларпи плугларга нисбатан конструкцияси содда, металл кам сарфланади, солиштирма қаршилиги паст ва иш унуми юқори, фойдаланишга қулай, уларнинг базасида кенг қамровли ва комбинациялашган агрегатларни яратиш мумкин. Тупроққа ишлов беришга мўлжалланган комбинациялаштирилган машина ва агрегатлар кенг қўлланилмоқда. Улар турли хил ишчи органлар билан жиҳозланган бўлиб, барча технологик операцияларни машинанинг бир ўтишда бажаради. Ушбу машиналарнинг асосий ишчи қисмларини тупроқни ағдармасдан чуқур ва ўртача чуқурликда ишлов берадиган, чизелли қуролларда қўлланилиб келинаётган ишчи органлар билан жиҳозланган. Шулар сабабли, улардан фойдаланиш, меҳнат, энергия, ёқилғи сарфини бир неча бор камайтириш имконини беради. Бундай имконият қишлоқ хўжалиги агрегатларининг ишлов берадиган майдонда кириш сонларининг камайиши ҳамда салт юришнинг камайиши ҳисобига эришилади. Комбинациялаштирилган машина ва агрегатларнинг ишлаб чиқаришга жорий этилиши бир операция бажаришга мўлжалланган машина ва агрегатларга нисбатан меҳнат сарфини 50% гача, ёқилғи сарфини 20...30%, машина конструкциясининг металҳажмдорлигини 20...25% гача камайтириш имконини беради. Шу билан биргаликда комбинациялаштирилган агрегатлардан фойдаланиш тупроққа ишлов бериш сифатининг ошишига олиб келади, бажариладиган барча операцияларнинг тупроқнинг мўътадил намлигида ва қисқа вақт оралиғида амалга оширилиши таъминланади. Бажариладиган операцияларнинг бир пайтда бажарилиши тупроқда ўсимликнинг ўсиши учун мўътадил муҳит яратилишини таъминлайди, бу эса тупроқда кечадиган сув-ҳаво алмашинув, физик, биологик, кимёвий жараёнларга ижобий таъсир кўрсатади ва тупроқнинг ҳоссалари яхшиланади. Натижада барча қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлиги 10...15% га ошади. Шу боис кўпчилик мамлакатларда, жумладан АҚШ, Бразилия, Канада, Германия, Аргентина, Уругвай ва бошқа давлатларда ерларга минимал ишлов бериш технологияси кенг қўлланиб келинмоқда. Бунга мисол қилиб, ушбу давлатларда тупроққа минимал ёки “нул” ишлов бериш технологиясининг кенг ишлатилишини кўрсатиш мумкин. АҚШда барча майдонлар ҳажмига нисбатан минимал ишлов бериш тизими ва технологияси 19,7%, Бразилия -45%ни, Аргентинада -50% ни ва Парагвайда -60% ни ташкил этади. Буюк-Британия, Германия, Франция ва Европанинг бошқа давлатларида ерга минимал ишлов бериш экин майдонларининг 32%да амалга оширилади. [10,11, 112,113,14]. Ҳозирги пайтда Республикамизнинг барча фермер ва деҳқон хўжаликларида экинлар экишга тайёрлаш кўп ҳолларда уларни шудгорлаш, чизеллаш, тирмалаш ва молалашдан иборат бўлиб, бунда аксарият ҳолларда пахтачиликда қўлланиладиган тупроққа ишлов бериш машина ва қурилмалардан фойдаланилади, яъни, ерни ҳайдаш ЛД-100, ПЛН-4-35, ПЯ-335, ПД-4-45, О’P-3/4-40 плуглари билан, унинг юза қатламини юмшатиш ЧКУ-4А, ЧК-3,0 чизел-култиваторлар, БДТ-3,0, ТДБ-3/5 русумли дискли тирмалар, БЗТХ-1,0; БЗТС-1,0; БЗСС-1,0 русумли тишли тирмалар, дала юзасини текислаш ва зичлаш эса РВН-8,5 текислагич-зичлагич, ВП-8, МВ-6 ва МВ-6,5 русумли мола-текислагичлар ёрдамида амалга оширилади. Аммо ерларга бундай тартибда ишлов бериш сарф-харажатларнинг ортишига, тупроқдаги намнинг йўқотилиши, унинг структураси бузилиши ва ортиқча зичланиши ҳамда экиш муддатларининг чўзилиб кетишига олиб келади. Тадқиқот мавзусидан келиб чиққан ҳолда экин экиладиган ер майдони тупроғини экишга тайёрлашда қўлланиладиган машиналар турларини кўриб чиқамиз ва уларнинг иш жараёнитни таҳлил этамиз. 1.2. Маҳаллий шароитда экин экиладиган ерларни экишга тайёрлашда қўлланадиган машиналар Республикамиз тупроқ-иқлим шароитида экин экиладиган ер майдонларини экишга тайёрлаш технологияси асосан икки қисмдан иборат бўлган операциялар ва жараёнлардан ташкил топган. Кузда бажариладиган қисми экин майдонларини экин ва бегона ўт қолдиқларидан тозалаш, органиқ ва минерал ўғитлар солиш, тупроқ қатламини тайинланган чуқурликда юмшатиб ағдариш, яхоб суви бериш ёки шўр ювиш операциялари ва жараёнлардан иборат. Баҳорда бажариладиган қисми эса, юқорида баён қилинган операцияларга қўшимча, бевосита экиш ишлари бошланишидан олдин ёки экин экиладиган майдоннинг ҳолатига қараб, 5-10 кун олдин тупроқни саёз ёки 12-22 см чуқурликда юмшатиш, тирмалаш ва мола бостириш технологик операциялар ва жараёнларидан иборат . Баҳорда амалга ошириладиган операциялар ер тупроғининг ҳолатига қараб турли вазифалар бажарадиган агрегатлар ёрдамида уч-тўрт маротаба, айрим ҳолларда беш-етти маротаба амалга оширилади [15,17]. Шунда ҳам аксарият ҳолларда бундай мақасдга тўлиқ эришиб бўлмайди, яъни экишга тайёрланган тупроқнинг таркиби агротехник талабларга жавоб бермайди. Бу қўшимча меҳнат, энергия, ёқилғи ва маблағ сарфланишига олиб келади. Юқорида таъкидланганидек, тупроқни экишга тайёрлашнинг асосий вазифаси-ишлов берилаётган тупроқни ўлсами ва таркиби бир хил майда заррачаларга парчалаган ҳолда, яхши юмшатилган бўлишини таъминлашдир. Ишлов берилган ер тупроғининг бундай ҳолати, яъни юза қисми тупроғининг майда таркибли бўлиши муртак чиқариб келаётган уруғларни иссиқлик билан, пастки нам қисми эса уруғларни намлик билан таъминланишини кафолатлайди. Натижада, экилган уруғлар қийғос униб чиқади ва дуркун ривожланади. Тупроқни экишга тайёрлаш технологияларининг юқорида баён этилган турларини амалга оширишда оғир, ўртача оғирликдаги тишли тирмалар, чизел тирмалар, култиваторлар, дисали мала-ер текислагичар қўлланилади[16,17, 18, 19, 20, 21]. Экин экиладиган ер тупроқларини экишга тайёрлашда тишли тирмалардан тупроқнинг юза қисмини юмшатиш ва текислаш, бегона ўтларни суғуриб йўқотиш мақсадида фойдаланади. Оғир тишли тирмалар бир-бирига нисбатан тўғри ва тескари ёйилган винт чизиқлари бўйлаб устмауст жойлаштирилган тўғри чизиқли тўртадан плнкалардан ва уларнинг олд ва орқа қисмиларини бирлаштириб турувчи кўндаланг полосалардан ташкил топган (1.1-расм). Планкалар кесишган жойларига ўлчами 16х16 мм. га тенг бўлган квадрат шаклдаги, узунлиги 185 мм.ли 20 тишлар маҳкамланади. Ишлатилган тишлар қолдирадиган излар ораси кенглиги 49 мм.ни ташкил қилади. Худди шунга ўхшаш “зиг-заг” тирмалар, ўртача оғирликдаги тирмалар ҳам қўлланилади. 1.1-расм. Оғир тишли тирманинг умумий кўриниши. Бундай тирмалар култиватор, чизел култиватор ва бошқа машиналарга уланган ҳолада ишлатилади [20, 21]. Тупроқлар ортиқча зичланмаслигини ҳамда иш унуми юқори бўлишини таъминлаш мақсадида тишли тирмалардан кенг қамровли (11, 18 ва 21 м.ли) тирмалаш агрегатлари тузилади (1.2-расм). 1.2-расм. Тиркаш қурилмасига ўрнатилган тирмалар жамламаси схемаси. 1-тиркагич: 2-кўндаланг брус: 3-тортқи; 4-тирмалар; 5-пишанг; 6-хомут; 7-ғилдирак. Чизел-култиваторлар механик таркиби бўйича оғир бўлган, яхоб суви берилган, шўри ювилган тупроқларни экишга тайёрлашда қўлланилади (1.3расм). Улар ёрдамида тупроқ 10-15 см чуқурликда, айрим пайтларда 25 см. чуқурликкача юмшатилади. Чизел-култиваторининг ўзига хос тамонлари: ишчи қисмлари уч қатор қилиб, ҳар бир қаторда ишчи қисмларнинг орасидаги масофа 400 мм. кенгликда ўрнатилиши ва шулар ҳисобига тишлари бир-бирига нисбатан 133 мм. оралиқ масофа қолдириб тупроққа ишлов бериши ҳисобланади. 1.3-расм. ЧКУ-4А чизел-култиваторининг схемаси. 1 – тиркагич; 2 – тиркагичнинг тортувчи винти; 3 – гидроцилиндрнинг тортувчи винти; 4 – гидроцилиндр; 5 – рама; 6 – КМХ-65 ўғитлаш аппарати; 7 – тирмалар учун рама; 8 – тирма; 9 – ўқёйсимон тиша; 10-ўғит солгич тиш; 11 – ғилдирак; 12 – юмшатувчи тиш. Бундан ташқари уч қатордаги жойлашган тишлар горизантал текисликда бир хил ёки иккинчи қаторда жойлашган тишлар биринчи қатордаги тишларга нисбатан, учинчи қаторда жойлашган тишлар иккинчи қатордаги тишларга нисбатан чуқурроқ, яъни пағона-пағона ўрнатилиши мумкин. Чизел-култиватор тупроқни юмшатишда фойдаланиш билан бир қаторда ерларни ўғитлаш суғориш ариқлари олишда ҳам қўлланади. Бунинг учун у 5-та ўғитлаш аппарати ва унинг бошқа жиҳозлари, 5-та ариқ очгич қурилмаси билан жиҳозланади. Қишлоқ хўжалигининг пахтачилик тармоғида турли хил дискли тирмалар қўлланилади [21]. Улар оғир, ўртача оғир турларга мансуб бўлган тупроқларга 12-18 см. чуқурликда ишлов беришга мўлжалланган. 1.4-расм. Дискли тирманинг умумий кўриниши. Юқорида баён этилган машина ва қуроллар экишга тайёрланадиган ер майдони тупроқни юмшатиш, майда донадор, майин ҳолатга келтириш масадида қўлланилса, мола-текислагичар эса экишдан олдин ишлов берилган майдон юзасини охирги маратаба текислаш мақсадида қўлланади. Бунда юқорида зикир этилган машиналарнинг тупроққа ишлов бериши, трактор ғилдираклари қолдирган излари ҳамда чуққурроқ ерларга тўкилган нам тупроқларнинг чўкишидан ҳосил бўлган майда нотекисликлар текисланади. Бундай ишларни амалга оширишда судратма ер текислагич ВП-8, МВ-6 мола-текислагич (1.5-расм) лардан фойдаланилади. 1.5-расм. Мола-текислагичнинг умумий кўриниши. 1 – пичоқ; 2 – гидроцилиндр; 3 – ғилдирак; 4 – тиркагич; 5-корпус. МВ-6 мола-текислагич ишчи қисми-корпус 5 учта: ўрта ва иккита ён секциялардан иборат, агрегат бир майдондан иккинчи майдонга кўчишда юқорига буриб, кўтариб қўйиш мақсадида ён секциялар ўрта секцияга шарнирли уланган бўлади. Мола-текислагичнинг ўртада жойлашган секцияси, машина транспорт ҳолатда ҳаракатланиши учун ғилдираклар 3, тракторга уланиши учун тиркагич 4, кўрпусни ерни текислаш ёки тупроқни зичлаш иш ҳолатига ўтказишини таъминлаш учун гидроцилиндр билан жиҳозланган. Юқорида баён этилган ва матнда келтирилмаган машина ва қуроллардан тузилган тирмалаш, култивациялан, дискалаш ва текислаш агрегатлар тупроқни чигит экишга тайёрлаш учун ишлов берилган ер майдонидан 3-4, айрим ҳолларда 7 маротагача ўтади [20, 21;]. Бундай ҳолат ишлов берилган тупроқ структурасининг бузилишига, зичланишига, агрегат иш унумининг пасайишига, ёнилғи ва меҳнат сарфи ҳамда бошқа харажатларнинг ортишига олиб келади. Юқорида келтирилган машиналардан ташқари ерларни экишга тайёрлашда КФГ-3,6 фрезали култиватор (1.6-расм) оғир механик таркибли ва серкесак далаларни чигит ва бошқа қишлоқ хўжалик экинлари уруғини экишга тайёрлашда қўлланилади. У рама, унга ўрнатилган ўқёйсимон панжалар, фрезали барабан, фартук ва ғалтаклардан ташкил топган. 1.6-расм. КФГ-3,6 фрезали култиватор 1-рама; 2-редуктор; 3-карданли вал; 4-оралиқ вал; 5-ён редуктор; 6-пичоқ; 7-ўқёйсимон панжа; 8-таянч ғилдирак; 9 ва 10-кожух; 11таглик; 12-бармоқ; 13-ҳалқа Ўқёйсимон панжалар тупроқни 18 см гача чуқурликда юмшатади, фрезали барабан уни 8-10 см чуқурликда майдалайди, фартук дала юзасини текислайди ва ғалтак уни зичлаб кетади. Агрегатни қамров кенглиги 3,6 метрни ташкил этади. КФГ-3,6 фрезали култиватор ишлатилиш жараёнида энергияни кўп сарфлаганлиги сабабли маҳалий шароитда ундан кам фойдаланилади. Мамлакатимизда ОПУ-2,2 универсал тупроққа ишлов бериш агрегати ва тиркама узатмасиз ротацион юмшаткич ишлаб чиқилган [22, 23, 24]. ОПУ-2,2 тупроққа ишлов берадиган қурилма (1.7-расм) шўри ювилганва яхоб суви берилган далаларни пахта ва бошқа қишлоқ хўжалик 1.7-расм. ОПУ-2,2 тупроққа ишлов берадиган қурилманинг технологик иш жараёни 1-қурилманинг рамаси; 2- тортқи; 3- ғалтак; 4-марказий редуктор; 5-ён редуктор; 6- ротор; 7-ўқёйсимон панжа; 8-карданли вал; 9-таянч ғилдирак; 10-таянч ғилдиракни маҳкамловчи кронштейн; 11текисловчи фартук. экинларини экиш учун тайёрлашга мўлжалланган. Бу қурилма ҳам КФГ-3,6 фрезали култиватор каби ўқёйсимон панжалар, фрезали барабан, фартук ва ғалтакдан иборат бўлиб, даладан бир ўтишда тупроқни чуқур (18 см гача) юмшатади, унинг юза қисмини майдалайди, текислайди ва зичлаб, экин экишга тайёр ҳолга келтиради. Қамров кенглиги 2,2 метр бўлиб, 3-4 классдаги занжирли тракторлар билан агрегатланади. Узатмасиз ротацион юмшаткич (1.8-расм) ҳам шўри ювилган ва нам тўплаш сув берилган далаларни баҳорда чигит экиш учун тайёрлашга мўлжаланган бўлиб, рама 1, унга ўрнатилган таянч ғилдираклар 2, тортиш қурилмаси 3, тишлар билан жиҳозланган етакловчи ротор 4, ўқёйсимон панжа 5, пичоқлар билан жихозланган етакланувчи ротор 6, занжирли узатма 7 ҳамда планкали ғалтак 8 дан ташкил топган. Иш жараёнида етакловчи ротор тишлари билан яхлит тупроқни парчалайди ҳамда етакланувчи роторни уч баробар юқори тезликда айлантиради, етакловчи ва етакланувчи роторлар ўртасида жойлашган ўқёйсимон панжалар тупроқни белгиланган чуқурликда юмшатади, етакланувчи ротор пичоқлари дала юзасидаги кесакларни майдалайди, планкали ғалтак эса уларни қўшимча зичлайди ва текислайди. 1.8-расм Тиркама узатмасиз ротацион юмшаткичнинг технологик иш жараёни Аммо, юқорида таъкидланган комбинациялашган агрегатлар асосан қора ва каштан тупроқли далаларни экиш учун тайёрлашга мўлжалланган ва улрдан маҳаллий шароитда фойдаланиш етарли самара бермайди. 1.3. Ҳорижий мамлакатлар деҳқончилигида экин майдони тупроғини экишга тайёрлашда қўлланиладиган машина ва агрегатлар Тупроққа комбинациялаштирилган машина ва қуроллар билан ишлов бериш технологияси икки йўналишда амалга оширилади: биринчиси тупроққа асосий (20-50 см чуқурликда) ишлов бериш, иккинчиси-ер тупроғини экишга тайёрлаш (4-25 чуқурликда).Тупроққа асосий ишлов берадиган чизелли қуроллар оғир таркибга эга бўлган тупроқларда, экишга тайёрлашда ишлатиладиган чизелли қуроллар эса механик таркиби бўйича енгил бўлган тупроқларда қўлланилади. Кейинги йилларда экин экиладиган майдонлардан самарали фойдаланиш йўналишида кенг кўламда ишлар олиб борилиб, такрорий экинлар экиладиган майдонлар ҳакжми кенгайтирилиб, у ерлар тупроғига комбинациялаштирилган қуроллар билан ишлов бериш кенг жорий қилинмоқда[25]. Ерларга ишлов беришда қўлланиладиган комбинациялашган машиналар даладан бир ўтишда уларга асосий ва экиш олдидан ишлов бериш бўйича бажариладиган бир нечта ёки барча технологик жараёнларни қўшиб бажаради. Бу тракторлар ва қишлоқ хўжалик машиналарининг тупроққа кўрсатадиган салбий таъсири ҳамда ёнилғи, меҳнат сарфи ва бошқа моддий харажатларни камайиши, иш сифати ва унумини ортиши, тупроққа ишлов бериш муддати қисқариши, унда тўпланган намнинг сақланиб қолишига олиб келади. Экин экиладиган ер майдони тупроғини экишга тайёрлашда қўлланадиган комбинациялаштирилган агрегатлар даладан бир ўтишда тупроқни 10-18 см чуқурликда юмшатади, унинг юзасини текислайди ва талаб даражасида зичлаб кетади. Улар асосан юмшатадиган, рамага майдалайдиган, кетма-кет жойлаштирилган текислайдиган ҳамда кесадиган, зичлайдиган иш қисмларидан ташкил топган бўлади. Кесадиган, юмшатадиган иш органи сифатида асосан ясси ва сферик дисклар, юмшатувчи ва ўқёйсимон панжалар ҳамда ясси кесгичлардан, текисловчи-зичловчи иш органи сифатида ҳаракат йўналишига перпендикуляр ёки бурчак остида жойлаштирилган планка(пичоқ)лардан, майдаловчи ва зичловчи иш органлари сифатида эса турли (цилиндрик, планкали, прутокли, пичоқли) ғалтаклар ва ротацион иш органларидан фойдаланилади. 1.9-1.14-расмларда МДҲ мамлакатлари ва чет элларда ишлаб чиқарилган комбинациялашган машина ва агрегатлар тасвирланган [26, 27, 28, 29, 30, 46, 47]. Бу машина ва агрегатлар ҳам асосан юмшатадиган, текислайдиган ҳамда майдалаб-зичлайдиган иш органларидан ташкил топган. 1.9-расм. МДҲ мамлакатларида ишлаб чиқариладиган юмшаткич панжали комбинациялашган машиналар 1-осиш қурилмаси; 2-рама; 3-текислагич; 4-ишлов бериш чуқурлигини ростловчи винт: 5-таянч ғилдираги; 6-босим пружинаси; 7-юмшатадиган иш органи; 8-прутокли ғалтак. 1.10-расм. МДҲ мамлакатларида ишлаб чиқариладиган ўқёйсимон панжали; комбинациялашган машиналар 1-рама; 2-тортқи; 3-ўқёйсимон панжа; 4-таянч ғилдирак; 5-конуссимон ғалтак; 6-босим пружинаси 1.11-расм. МДҲ мамлакатларида ишлаб чиқариладиган ясси кесадиган панжали комбинациялашган машиналар 1-рама;2-дисклар; 3-ясси кесадиган панжалар; 4-текислагич; 5-ғалтак; 6-юк қўйиладиган қути. 1.12-расм. RAU фирмасида ишлаб чиқариладиган комбинациялашган машина 1-сферик диск; 2-ясси кесгич; 3-юлдузча; 4-таянч ғилдирак; 5-ғалтак 1.13 –расм. Kverneland фирмасида ишлаб чиқариладиган комбинациялашган машина 1.14-расм. Amazone фирмасининг Centaur 5001 комбинациялашган машинаси 1 – рама; 2 – тортиш қурилмаси; 3 –юмшаткич; 4 – текисловчи дискли иш орган; 5 – майдаловчи-зичловчи ғалтак Юқорида таъкидланганлардан кўриниб турибдики, мавжуд комбинациялашган агрегатлар тупроққа ишлов беришдаги турли технологик жараёнларни бажарадиган машиналар ёки иш органларини кетма-кет ўрнатиш асосида ташкил этилган бўлиб, уларни қўллаш асосан машинатрактор агрегатларини даладан ўтишлар сонини камайишига олиб келади, аммо бажариладиган технологик жараёнлар сонини камайтирмайди. Экин экиладиган ер майдонларини экишга тайёрлашда дискли қуролларда дискли тирмалар ҳам кенг қўлланади. Уларнинг асосий ишчи қисми текис қиррали ва тишлар чиқарилган сферик дисклар бўлиб, бунда дискли тирмалар қўшимча кесадиган, юмшатадиган, майдаловчи-текисловчи ҳамда зичловчи иш қисмлар билан ҳам жиҳозланиши мумкин. 1.15-1.15-расмларда яқин ҳамкор мамлакатлар ва чет элларда ишлаб чиқарилаётган комбинациялаштирилган дискли тирмаларнинг умуммий кўриниш расмлари келтирилган. Бундай тирмалар анғизга ва шудгорланган ерларга ишлов беришга мўлжалланган. Лессельмашда ишлаб чиқилган БДТМ–3П–03А дискли тирма (1.17расм) 3-4 синфдаги тракторларга мўлжалланган бўлиб, у кузги буғдойдан бўшаган ва ем хашак экинлари экиладиган майдонларга 6-15 см чуқурликда ишлов беришда қўлланилади. БДТМ–3П–03А дискли тирма рама, дискли иш қисмлар, зичловчи ғалтак ва таянч ғилдиракларидан ташкил топган. Унда дискли батареялари тўрт қатор жойлаштирилган бўлиб, ҳар бир қатордаги дискли батареянинг ишчи қисмлари алоҳида ростлаш имкони мавжуд [48]. АГ-1,8-20 дискли комбинациялашган дискли тирма (1.16-расм) барча турдаги тупроқларга 5-18 см чуқурликда сифатли ишлов беради. Бу агрегат иш жараёнида сомон, ўсимлик поялари, ўт босган ва органик ўғитлар берилган далаларда ўсимлик қолдиқларини тупроқ билан тўлиқ аралаштириб 1.15-расм. БДТМ–3П–03А дискли 1.16-расм. АГ-1,8-20 дискли борона комбинациялашган агрегат 1.17-расм. Gregoire Besson фирмасининг дискли боронаси. кетади. Комбинациялашган дискли тирма рама, диаметри 550 мм ли сферик дисклар ва текисловчи-зичловчи ғалтакдан иборат бўлиб, у соатига 8-12 км тезликларда ҳаракатланиб, 1,2-3,0 га ерга ишлов бериш имконига эга [49]. Gregoire Besson фирмасининг дискли боронаси ўсимлик қолдиқлари ва бегона ўт босган далаларга 7-12 см чуқурликда ишлов беришга ва уларни майдалаб қирқиб, кўмиб кетишга мўлжалланган. Бу дискли тирмада диаметри 460 мм ли дискли батареялар жойлаштирилган (1.17-расм). Батареядаги дискларнинг сони қамраш кенглигига боғлиқ равишда 12 дан 44 тагача бўлиб, ҳаракат йўналишига нисбатан ўрнатилиш бурчаги батареяларни буриш орқали амалга оширилади. Бу дискли тирмаа 300-450 от кучига эга тракторлар билан агрегатланади [50]. Амазон фирмасининг Catros (1.18-расм) дискли тирмасининг қамраш кенглиги 3-6 м бўлиб, у 2-3 синфдаги тракторлар билан агрегатланади. Catros дискли боронаси ўт босган далаларга (унча чуқур бўлмаган) ишлов бериш учун мўлжалланган. Унга икки қатор этиб диаметри 460 мм ли дисклар кўндаланг йўналишда бир-биридан 250 мм масофада ўрнатилган. Зичлаш ва текислашга мўлжалланган ғалтакнинг зичловчи қисми пона шаклида бўлиб, у тупроқни яхши зичлаш, кесакларни майдалаш ва эррозиядан сақлаш имконини беради [51]. 1.18-расм. Амазон фирмасининг Catros дискли боронаси Kverneland Visio дискли тирма (1.19-расм) Францияда ишлаб чиқарилган бўлиб, у шудгордан кейин ва ўсимлик қолдиқлари бўлган далаларга 7-15 см чуқурликда ишлов бериш учун мўлжалланган. Бу дискли тьирмада 4 та батареяга диаметри 320 мм ли сферик дисклар ўрнатилган бўлиб, улар бир-биридан 235 мм масофада жойлашган. Дикли тирманинг олдида ва орқада жойлашган дискли батареяларини ҳаракат йўналишига нисбатан ўрнатилиш бурчаги рамага ўрнатилган гидроцилиндрлар ёрдамида ўзгартирилади, бундан ташқари унга майдаловчи-зичловчи ғалтак ҳам жойлаштирилган. Дискли тирманинг қамраш кенглигига қараб ундаги дисклар сони 30 дан 54 тага ўзгартириш имконияти мавжуд [52]. 1.19-расм. Kverneland Visio дискли боронаси (Франция) Германия «Lemken» фирмасининг «Рубин» типидаги дискли тирмаси (1.20-расм) мулча ҳосил қилиш технологияси бўйича ерларни сифатли экишга тайёрлаш учун қўлланилади. Бу тирманинг конструкцияси ва ишчи қисмларининг жойлашиш схемаси ўсимлик қолдиқларини яхшилаб майдалаб кўмиб кетиш, шунингдек, тупроққа сифатли ишлов бериш имконини беради. Тирманинг тупроққа интенсив ишлов беришига диаметри 610 мм ли дискларни ҳаракат йўналишига нисбатан 23, вертикал текисликка нисбатан 18 бурчак остида ўрнатилиши ҳисобига эришилинади. Бундан ташқари дисклар пружинали сақлагичга маҳкамланган бўлиб, у тошли қаттиқ жойларга ишлов берилганда диск ва устунларнинг синиб кетиши ёки бошқа зарарланишлар олдини олади. Тупроқнинг яхши майдаланиши ва зичланишини эса орқада жойлашган штригелли майдалагич панжара ва планкали қўш ғалтак таъминлайди. Рубин тирмаси осма ва ярим осма бўлиб, унинг қамраш кенглиги 2,5 м дан 14 м гача бўлади, ундаги дисклар сони эса шунга мос равишда 20 тадан 112 тагача етади. Унинг иш тезлиги 12 км/соат, иш унуми эса қамраш кенглигига боғлиқ суткасига 330 гектаргача [53]. Италиянинг Maschio Gaspardo дискли боронасида диаметри 610 мм ли кесик дисклар пружинали устунларда рамага икки қатор этиб ўрнатилган (1.21расм). Бу пружинали устунлар енгил тупроқли ерларга ботиб ишлов бериш учун ўрнатилган. Бундан ташқари 3D хавфсизлик системасида ясалган пружинали устун дискларнинг тош ва бошқа қаттиқ тўсиқларга урилиб ишлашида уни ҳар-хил зарарланишлардан сақлаш имконига эга [53]. 1.20-расм. LEMKEN фирмасининг Rubin 9/250 U дискли боронаси 1.21-расм. Maschio Gaspardo дискли боронаси Дисклар ишлаётган пайтида пружинали устунлар тебраниб туради, бу эса тупроқнинг иш органлари томонидан янада сифатли майдаланишини таъминлайди. Шуни таъкидлаш чиқариладиладиган лозимки, хорижий комбинациялашган мамлакатларда машина ва ишлаб агрегатларни Республикамиз шароитида тўғридан-тўғри қўллаб бўлмайди, чунки уларнинг биздаги ишлаш шароити (тупроқнинг тури, намлиги, зичлиги, қаттиқлиги, дала рельефи бўйича) ва уларга қўйилган агротехника талаблари (тупроққа ишлов бериш чуқурлиги, унинг уваланиш ва зичланиш даражалари, дала юзасининг текисланиш кўрсаткичлари бўйича) хорижий мамлакатлардагидан катта фарқ қилади. Бундан ташқари хориждан келтириладиган машиналар нархининг қимматлиги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариши таннархини ошишига олиб келади. 1.4. Тупроққа экиш олдидан ва саёз ишлов берадиган машиналар ишчи қисмлари ҳолати ва иш жараёни таҳлили Тупроққа экин экишга тайёрлашдан мақсади – тупроқ палахсасини ағдармасдан чуқур юмшатиш ва ўлчами 0,25 -10 мм. бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори камида 80 % ва ўлчами 50 мм. бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори 5 % дан ошмайдиган даражада майдала ишлов бериб унинг физик-механик ҳоссаларини яхшилашдир. Экин экиладиган ерларни кузда шудгорлаш ва чизеллаш унда ёмғир ва қор сувларининг аксарият кўп қисмини заҳира намлик сифатида сақланиб қолишини таъминлайди. Қишлоқ хўжалиги экинларини етиштиришнинг анъанавий технологиясида тупроқни экишга тайёрлаш тупроқларни юмшатиш, турли сабабларга кўра зичланиб қолган тупроқ қатламини бузиш мақсадида қўлланилади. Ушбу ишларни бажариш учун тупроққа экиш олдидан қўлланадиган машиналар бир қатор ишчи органлар билан жиҳозланади [46, 47, 48, 49,50, 51, 52, 53, 54,55]. Тупроқни саёз юмшатишда асосан ўқёйсимон ишчи органлар қўлланилади. Уларнинг ишчи органлари юмшатувчи ёки ўқёйсимон тишлардан иборат(1.22-расм).Ишчи органнинг устуни пружинасимон эгилувчан пўлат листдан тайёрланади. 1.22-расм. Чизелли қуролларнинг ишчи қисмлари 1- юмшатувчи тиш; 2 – ўқёйсимон тиш; 3- йўналтиргич; 4 - устун Нисбатан чуқур юмшатувчи култиваторлар турли хил ишчи қисмлар билан жиҳозланади. Бундай ишчи қисмлар ни Bourgault Tools Ltd. фирмаси ишлаб чиади. Унда юмшатувчи тишлар устунга сақлагичли элемент ёрдамида маҳкамланади ва тишни резина тасма босиб туради 1.23 ва 11- расмлар). ўқёйсимон тиши Юрак шаклисимон тиш 1.23ғрасм.Bourgault Tools Ltd ишлаб чиқарган култиватор Lemken (Германия) фирмаси ишлаб чиқадиган култиваторларга бир қатор ишчи қисмлар ўрнатилади. Оғир ишларни бажарадиган култиваторлар сақлагичли ишчи органлар билан жиҳозланади. Ишчи қисмнинг устуни ( “Smaragd“ сериядаги) махсус пўлатдан ва махсус технология асосида тайёрланади. “Smaragd“ сериядаги устунларининг узунлиги 680 мм.дан 890 мм.гача “Kompaktor” сериясидаги устунларнинг узунлиги нисбатан камроқ (460 мм атрофида) бўлади) 1.124-расмда устунлар ва уларга ўрнатиладиган тишларининг умумий кўриниши келтирилган. Устуни Тишлари 1.24-расм. Lemken фирмаси култиваторларининг ишчи қисмлари “Solbjerg “ култиваторлари ишчи қисмларининг устуни тўғри, эгилган ва “G”-шаклли ва турли хил бўлиб уларнинг тишлари конструкцияси ҳам турличадир. 1.25-расмда “Solbjerg “ култиваторлари тишларининг умумий кўринишлари келтирилган. 1.25-расм. “Solbjerg “ култиваторининг юмшатувчи тишлари. а – Donax юмшатувчи тиши; б ва в – юмшатувчи тишлар; г-йиғиладиган юмшатувчи тиш; д-йиғиладиган тиш элементлари. Ишчи қисмларнинг натур кўриниши. Lemken фирмаси ишлаб чиқарадиган тишлар ўрта ва оғир тупроқларда ишлатишга мўлжалланган, улар машина рамасида 3-4 қаторли қилиб жойлаштирилади. Ишчи органлари изларининг оралиғи 20 см дан 25 см гача, ишлов бериш чуқурлиги 30 см. ни ташкил этади. Lemken фирмаси ишлаб чиқарадиган култиватор тишлари турли шаклга эга, улар турли типга эга бўлган тупроқларда самарадорли фойдаланишни таъминлайди. Aratri Biagioli фирмаси (Италия) томонидан тупроққа ишлов берувчи машиналарда қўлланиладиган турли шаклдаги иш органлари ишлаб чиқилади(1.26-расм ва 1.26-расм,а). 26-расм. Aratri Biagioli фирмасининг иш органлари 1-юмшаткич, 2-бир томонли тиш ва 3-4-ўқёйсимон тишлар. 1.26-расм,а.Нuard фирмасининг иш органлари 1-айланма юмшаткич тиш, 2 – 3- ўқёйсимон тишлар, 4-пичоқ. Kverneland фирмаси култиваторлари ҳам турли хилдаги ўқёйсимон, юрак шаклли тишлар билан жиҳозланади(1.27-расм). 1.2.7-расм. Kverneland фирмаси култиваторлари тишлари а-ўқёйсимон тиш; б- икки юраксимон шаклли тиш; в- пичоқ ўрнатилган икки юраксимон шаклли тиш; г- устуни ўралган юмшатувчи тиш. Юқорида келтирилган иш қисмлари рамага излар оралиғи 130 дан 300 мм гача бўлган оралиқда жойлаштирилади, улар кетма-кет, “шахмат” ҳолатда ўрнатилади. Ишчи қисмлар бир, икки ва уч қатор қилиб жойлаштирилади. Қаторлар орасидаги масофа 600 дан 900 мм.ни ташкил этади [56, 57]. Ишчи қисмларининг рамада бир қатор жойлашиши, асосан экинлар қатор оралиғини юмшатиш учун мўлжалланган чизелли қуролда қўлланилади. Бу схема тупроққа ёппасига чуқур ишлов бериш учун яроқсиз, чунки иш қисмлари излари оралиғи кичик бўлганда, қурол тупроқ ва ўсимлик қолдиқлари билан тиқилиб қолиш эҳтимоли кўпаяди.. Осма тупроқни экишга тайёрлайдиган машиналар рамасида ишчи қисмлар икки қатор жойлаштирилади, бу култиваторга тупроқни қўшимча майдалаш учун мосламалар ўрнатиш имконини беради. Ишчи қисмларни машинанинг рамасида уч ва ундан кўп қаторли қилиб жойлаштирилганда, тупроқнинг майдалаши анча яхшиланади ва эгат тубида юмшатилмай қолган ўркачларнинг ўлчами кичиклашади, ишчи қисмлари тупроқ ва ўсимлик қолдиқлари билан тиқилиши бартараф этилади. Афзалликлари билан бир қаторда камчиликлари ҳам бўлиб, юзаси нотекис далаларда ишлатилганида олд қатордаги ишчи қисмларининг чуқурлик бўйича юриш турғунлиги орқа қатордагиларга нисбатан пасаяди. Рамадаги ишчи қисмарини умумий сонидан катта қисмини ташкил этадиган олд қатор ишчи қисмлари яҳлит муҳитда ишлайди, бунинг оқибатида улар орқа қатордагиларга қараганда тезроқ ейилиши ва синиши мумкин, тез ишдан чиқади. Машинанинг узунлиги ва массаси ошади, унинг қамров кенглиги ортиши билан яхлит худудда ишлайдиган ишчи қисмлар сони кўпаяди. Адабиётлар ва илмий манбаларни ўрганиш шуни кўрсатадики, чет элда ишлаб чиқарилган култиваторлар конструкцияси бўйича бир биридан унча фарқ қилмайди. Аммо улардан маҳаллий шароида қўллаш учун уларни синовдан ўтказиш мақсадга мувофиқ.. 1.5. Тупроққа экиш олдидан ва тупроққа саёз ишлов берадиган машиналар ишига қўйиладиган агротехник талаблар Экишга тайёрланадиган ер майдонлари тупроғини анротехник талаблар даражасида тайёрлаш учун, унга бир қатор машиналар билан ишлов берилади[31]. Тишли тирмаалар ва юмшаткич-текислагичга қўйиладиган агротехник талаблар - ишлов бериш чуқурлиги, с 4-6 -юмшатилган қатламдаги тупроқнинг уваланиш сифати: - ўлчами 25 мм дан кичик фракциялар миқдори, %, камида 80 - ўлчами 50 мм дан катта бўлган фракциялар миқдори, %, кўпи билан 5 - униб чиқаётган бегона ўтларнинг йўқотилиш - аражаси, %, камида 95 - тишлар қолдирган изларнинг чуқурлиги, см, - кўпи билан 5 Дискли боронага қўйиладиган агротехник талаблар - ишлов бериш чуқурлиги, см 10-18 - ишлов бериш чуқурлигининг ўрта квадратик четланиши, см, кўпи билан ±3 - ишлов берилган қатламдаги ўлчами 50 мм дан кичик фракциялар миқдори, %, камида 80 - дала юзасида ҳосил бўладиган нотекисликларнинг ўртача баландлиги, см, кўпи билан 5 Чизел-культиваторларга қўйиладиган агротехник талаблар - ишлов бериш чуқурлиги, см 12-18 - ишлов бериш чуқурлигининг белгилангандан фарқи, см, кўпи билан ±2 - ишлов бериш чуқурлигининг ўрта квадратик четланиши, см, кўпи билан ±3 - ишлов берилган қатламдаги тупроқнинг уваланиш сифати: - ўлчами 50 мм дан кичик фракциялар миқдори, %, камида 70 - ўлчами 100 мм дан катта фракциялар бўлмаслиги лозим. бегона ўтларнинг йўқотилиш даражаси, %, камида 95 - дала юзасида ҳосил бўладиган нотекисликларнинг ўртача баландлиги, см, кўпи билан 5 - аппаратларнинг ўғит сепиш нотекислиги, %, кўпи билан ±10 - ўғит солиш чуқурлиги, см 15-18 - ўғит солиш кенглиги, см 15-18 Мола-текислагич ва экиш олди текислагичига қўйиладиган агротехник талаблар - дала юзаси нотекисликларининг ўрта квадратик четланиши, см, кўпи билан ±2 - 0-10 см қатламдаги тупроқнинг уваланиш сифати: - ўлчами 25 мм дан кичик фракциялар миқдори, %, камида 80 - ўлчами 50 мм дан катта фракциялар миқдори, %, кўпи билан 5 - ўлчами 100 мм дан катта фракциялар бўлмаслиги лозим. - 0-10 см қатламдаги тупроқнинг зичлиги, г/см3 1,1-,2 Ерларни экишга тайёрлаш машиналарига қўйиладиган агротехник талабларнинг тўла-тўкис бажарилишини таъминлаш учун ишлов берилаётган пайкаллар тупроғи обдон етилган, далаларнинг четлари, ҳайдовда ҳосил бўлган нотекисликлар, шўр ювиш ва яхоб суви бериш учун очилган ариқлар ҳамда олинган поллар олдиндан текисланган бўлиши лозим. Бундан ташқари дала юзасида уюлиб ётган бегона ўтлар ва ўсимлик қолдиқларидан тозаланиши зарур. I боб бўйича хулосалар 1. Экин экиладиган ерларни турли қишлоқ хўжалик экинларини экиш учун уларни экишга тайёрлашда энергия,ёнилғи ва бошқа харажатларни сарфини, қишлоқ хўжалик техникалари томонидан тупроққа кўрсатиладиган зарарли омиллар таъсирни камайтиришга ва даладан бир ўтишда тупроқни экишга тайёрлаш бўйича барча технологик жараёнларни қўшиб бажарадиган комбинациялаштирилган машинани қўллаб йўли билан эришиш мумкин. Аммо бундай машинанинг комбинациялаштирилган ишчи қисмининг параметрлари илмий жиҳатдан асосланмаган. 2. Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан тупроқнинг деформацияланиш жараёнлари, кам энергия сарфлаган ҳолда юқори иш сифатини таъминловчи параметрлари илгари бажарилган тадқиқот ишларида етарли даражада ўрганилмаган. II боб. ТУПРОҚНИ ЭКИШГА ТАЙЁРЛАШ МАШИНАСИНИНГ КОМБИНАЦИЯЛАШТИРИЛГАН ИШЧИ ҚИСМИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ 2.1. Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайётлаш машинасини ишлаб чиқиш Қишлоқ хўжалиги экинларидан юқори ҳосил олиш, тупроқ унумдорлигини сақлаш ва уни ошириш тупроққа ишлов бериш усуллари ва унга сифатли ишлов берилишга боғлиқ. Экин экиладиган майдон тупроғи табиий (қор, ёмғир ва гравитацион куч ва бошқалар таъсирида) зичланишидан ташқари уни шудгорлаш,экин экишга тайёрлаш ва бошқа ишларни бажаришда таракторнинг юритиш қисми ҳамда қишлоқ хўжалик машиналари ғилдираклари, ишчи қисмлари таъсирида зичланади.Ўтказилган тадқиқотлар шудгорлаш, экишга тайёрлаш, экиш, экинни парваришлаш, ҳосилни йиғиштириб олиш жараёнида экин экиладиган майдондан трактор ва қишлоқ хўжалиги машиналари 5...15 маротабагача ўтишини ва бу жараёнда майдоннинг 10...12% и 6...20 маротаба, 65...80% и 1...6 маротаба агрегатлар ғилдираклари таъсири остида бўлади, фақат10...15% гина уларнинг таъсирига учрамаганлигини кўрсатган [1]. Шулар сабабли экин майдонлари ҳар 3-5 йилда чуқур юмшатгичли корпуслар билан жиҳозланган плуглар билан шудгорланади[42]. Бунда ҳайдалма қатламнинг пастки қисми 6-15 см. чуқурликда қўшимча юмшатилади. Натижада тупроқ ичидаги муҳит ва унинг баланси ҳамда сув ва ҳаво алмашиниш жараёни қисман яхшиланади. Бундай ишлар асосан тупроққа асосий ишлов бериш машиналари билан амалга оширилади ва бундай ишлардан кейин ишлов берилган тупроқ экишга тайёрланади. Ҳозирги пайтда тупроқни экиш тайёрлашда қўлланадиган турли хил машиналар мавжуд уларнинг аксарияти ўқёсимон тишли ишчи қисмлар билан жиҳозланган. Аммо ўқёсимон тишлар айрим камчиликларга эга [32]. Қатор тадқиқот ишлари ва кузатишлар шуни кўрсатадики, улар зичланган тупроқларни қаниқарсиз юмшатади ва ўзи ишлов берган қатламнинг тагини юшатиш ўрнига зичлаб кетади ва “берч тавон” шакллантиради. Бу, маҳаллий шароитда, ёз ойларида ўсимликнинг илдиз тизимига сизот сувларининг кўтарилишига халақит беради. Бундан ташқари ўқёйсимон тишлар тупроққа ишлов берганидан кейин, тўлиқ парчаланмаган тупроқ-кесаклар ваужудга келади. Тупроқда кесакларнинг мавжуд бўллиши ҳам ўсимлик илдиз тизимининг ривожланишига, тупроқда биохимик алмашинаув жараёнига салбий таъсир кўрсатади. Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, экин экиладиган ер тупроғини экишга тайёрлашда бир қатор машиналардан тирмалардан ерларни юмшатадиган чизкл-култиваторлардан, дискли тиралардан, тупроқ фрезалардан ва ер текислагичлардан фойдаланилади. Бундай кўп турким машиналардан фойдаланишда ёниғи, энергия, меҳнат меъёридан ортиқча сарфланади, олинадиган ҳосил тан нархининг қиммат бўлишига олиб келади, умуман олганда бефойда кўп меҳнат сарфланишига олиб келади.Ерларга қанчалик кўп шлов берилганлигига қарамасдан ишлов берилган тупроқ қатламининг пастки қисми зичланади, кесак кўчади, ишлов берилган тупроқ қатлами орасида ғавваклар пайдо бўлади, хуллас ишлов берилган тупроқ агротехник талабларга тўлиқ жавоб бермайди. Маҳаллий шароитда ёрларни экишга тайёрлашда ва ерларга саёз ишлов беришда чизелли қуроллардан КЗУ-0,3 таркибига кирадиган ЧК-3 ва ЧКУ-4А чуқур юмшатгичлардан ГРП-3/5, ГНУ-1МС каби машиналар фойдаланиб келинмоқда. Бироқ ушбу машиналр плуг билан ишлов берилган ерларда фойдаланиш ва ишлатишга мўлжалланиб яратилганлиги, ишчи қисмлари етарли даражада такомиллаштирилмаганлиги сабабли ҳамда тупроққа унчалик чуқур бўлмаган, лекин тупроқни экишга тайёрлаш талабига тўлиқ жавоб берадиган машиналар етишмасада юқорида келтирилган машиналардан ҳамон фойдаланиб келинмоқда. Шулар боис маҳаллий шароитга мос келадиган ерларни экишга тўлик тайёрлашда ҳамда саёз ишлов беришда қўлланадиган машинани яратиш, унинг ишчи қисмлари параметрларини аниқлаш ва асослаш йўналишида илмий-тадқиқот ишларини олиб бориш долзар масала ҳисобланади. Шундан келиб чиққан ҳолда баҳорда тупроқни экишга тайёрлашда, умуман ерларга саёз ишлов беришда тупроққа ишлов берадиган култиватор ишчи қисми такомиллаштирилди. Такомиллаштирилган ишчи қисм, ҳозирда ишлатиб келинаётган чизелкултиваторининг қамров кенглиги 33 см. бўлган ўқёйсимон тишининг ўнг ва чап қанотларининг устки ва пастки қисмларига бўйлама-вертикал текисликда вертикал юмшатувчи пичоқлар билан(2.1 -расм) жиҳозлашни тавсия қилдик [32]. Ушбу ишчи қисм ўқёйсимон тиш 2, вертикал ўрнатилган пичоқлар 3 ва устун 1 лардан ташкил топган. 2.1-расм. Комбинациялаштирилган ишчи қисм 1- устун; 2 – ўқёйсимон тиш; 3- вертикал юмшатувчи пичоқ. Ушбу тупроқни комбинациялаштирилган экишга ишчи қисм тайёрлашда бажарадиган қўлланадиган технологик жараё қуйидагича кечади: ўқёйсимон тиш тиш тупроқ қатламини тайинланган чуқурликда қатламнинг тагидан қирқади, қирқилган қатлам тишнинг қанотлари бўйлаб юқорига кўтарилади, кўтарилиш жараёнида деформацияланади ва қисман юмшатади,. Бу ерда тупроқ қатлами вертикал юмшатувчи пичоқ билан ўзаро таъсирда бўлади, у узатилган тупроқ қатламини вертикал текисликда яна қирқади, тупроқ қирқилиш ва деформачияланиши натижасида ва қирқиш кучларининг таъсирида ён тамонга сурилади. Худди шундай жараён устун ва вертикал ўрнатилган пичоқ таъсирида ҳам юз беради. Пичлқлар ва устуннинг таъсирида ён тамонга сурилаётган тупроқ қатлами ўзаро таъсирланиши натижасида бирбирини сиқади ва тупроқ, ундаги кесаклар майда заррачалар шалида парчаланади ва майин ҳолатга келади. Машинанинг илгариланма ҳаракати натижасида ишлов берилган тупроқ қатлиаи янада юқорига кўтарилади ва бу унинг қўшимча майдаланишини таъминлайди. Бир пайтнинг ўқёйсимон тиш қанотларининг пастки қисмига ўрнатилган ўзида пичоқлар зичланган қатлам тупроғини булгиланган чуқурликда қирқади, тирқиш очади, тупроқни деформациялаб юмшатади, намликнинг сақланишига, сувҳаво алмашинувига, биокимёвий алмашинув жараенларининг самарали кечиши учун қулай шарт-шароит яратади. Тупроқни экишга тайёрлайдиган машинага комбинациялаштирилган ишчи қисм икки қатор қилиб жойлаштирилган бўлиб, улар рамага маҳкамланади. Ўтказилган адабиётлар таҳлили асосида [16, 17, 18, 19, 20] таклиф этилаётган тупроқни экишга тайёрлаш машинаси тупроққа 15 – 20 см чуқурликда ишлов беришга мўлжалланган. Унга эни 330 мм, увалаш бурчаги 30 ва қанотларининг очилиш бурчаги 70 бўлган комбинациялаштирилган ишчи қисмлар ўрнатилади. 2.2-расмда такомиллаштирилган, комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машинанинг умумий конструктив схемаси келтирилган. У таянч ғилдирак 2 лар билан жиҳозланган рама 1, олдинги қаторларни ҳосил қилган комбинациялаштирилган иш чи қисмлар 3 ва орқа қаторларга ўрнатилган комбинациялаштирилган ишчи қисмлар 4, ер текислайдиган ғалтак 5 ва тракторга улашни таъминлайдиган улагич 6 лардан ташқил топган. У қуйидагитча ишлайди. Машина илгариланма ҳаракатланганда 8-18 см чуқурликка ўрнатилган комбинациялаштирилган ишчи қисмлар тупроқни бир неча бор деформациялаб, агротехник талаблар даражасида майдалаб юмшатади. Комбинациялаштирилган ишчи қисмларнинг орқа қисмига ўрнатилган ғалтак мола юмшатилган тупроқни текислаб, қисман зичлаб, экишга тайёрлаб кетади. 2.2-расм. Комбинациялаштирилган ишчи қисми билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг умумий схемаси 1-рама; 2- таянч ғилдирак; 3-биринчи қаторга ўрнатилган ишчи қисм; 4-иккинчи қаторга ўрнатилганшчи қисм; 5- тупроқ текислагич: 6-улаш қурилмаси. Ишлаб чиқилган комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машина мавжуд машиналардан асосий афзаллиги шундаки, биринчидан, унинг иш қисмлари рамага икки қатор қилиб, ишчи қисмлари эса бир-бирин қоплайдиган ва шахмат ҳолатда жойлаштирилган, иккинчидан, у текислагич-ғалтакмола билан жиҳозланган. Шунинг учун ишлов берилган тупроқ тўлиқ деформацияланади, майдаланиб майин ҳолатга келтирилади ва ишлов берилган қатлам юзаси қисман зичланиб текисланади. Буларнинг барчаси охир-оқибатда тупроқнинг экишга сифатли тайёрланишини, машинанинг иш унумининг ортишини, энергия ва ёнилғи сарфининг камайишини таъминлайди. Тирмалаш ва мола бостириш ишларини амалга оширишга ҳожат қолдтрмайди. Шулар боис мазкур диссертация иши комбинациялаштирилган ишчи қисмлар билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машинанинг параметрларини асослашга йўналтирилган. 2.2. Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан тупроқнинг деформацияланиши Баён этилганларини бартараф этиш, яъни тупроқни сифатли юмшатиш, юмшатишда тупроқда кесаклар ҳосил бўлиши ва “бкрч тавон” вужудга келишининг олдини олиш, ишлов берилган қатлам ости тупроғини яхши юмшатиш операцияларини битта ишчи қисм ёрдамида амалга ошириш энергия, материаллар ва турли харажатлар сарфини камайтириш имконини беради. Юқорида таклиф этилган комбинациялаштирилган ишчи қисм ушбуларни таъминлаб беради. Таклиф этилган комбинациялаштирилган ишчи қисм (2.1-расм) нинг технлологик иш жараёни қуйидагича кечади: ўқёйсимон тиш тупроқ қатламини тайинланган чуқурликда қатламнинг тагидан қирқади, қисман юмшатади ва уни қанотларининг ишчи сирти бўйлаб юқорига кўтаради. Бу ерда тупроқ қатлами вертикал юмшатувчи пичоқлар ва устун билан ўзаро таъсирда бўлади, улар қирқиб узатилган тупроқ қатламни яна қирқиб икки ён тамонларга суради, қатлам пичоқ ва устун орасидан сиқилиб ўтиб қўшимча деформацияланади, кўчган кесаклар майдаланади, юмшатилади, ғавваклар ҳосил бўлиши олди олинади. Шу билан биргаликда ишчи қисмлар таъсирида қатлам янада юқорига кўтарилади, бу тупроқнинг қўшимча майдаланишини таъминлайди. Бир пайтнинг ўзида ўқёйсимон тиш қанотларининг пастки қисмига вертикал ўрнатилган пичоқлар ишлов берилган қатлам ости тупроғига ишлов бериб юмшатади, зичланишнинг олдини олади, тирқиш очиб юмшатади. Комбинациялаштирилган ўқёсимон тиш тупроққа 18 см. чуқурликкача ишлов беришга мўлжалланган. Унга қамров кенглиги 330 мм, увалаш бурчаги 18 ва қанотларининг очилиш бурчаги 70. Вертикал ўрнатилган пичоқларнинг қирқиш бурчаги 240, тиш қанотларининг пастки тамонига ўрнатилган пичоқларнинг баландлиги 6 см, устки тамонига ўрнатилган пичоқларнинг баланлиги эса 12 см., пичоқлар ва устун орасидаги масофа 8 см. этиб белгиланди. Комбинациялаштирилган ишчи қисм тупроқни экишга тайёрлайдиган машинага икки қатор қилиб, шахмат тартибида ўрнатилади. Ушбу ишчи қисмнинг тупроқни деформациялаш жараёнини кўриб чиқамиз. Олдин амалга оширилган тажрибалар эластиклик ҳоссаларига эга бўлган тупроқнинг деформацияланиш зонаси, унинг ўзаро таъсир этиш зонаси билан чегараланмайди, балким олд ва ён тамонга анча масофага тарқалишини кўрсатган [3, 4, 6]. Амалда ишлатилиб келинаётган ва комбинациялаштирилган ишчи қисмларнинг технологик иш жараёнларини таҳлил қилишда маълум бўлган ууслублардан фойдаландик [3]. Бунда уларнинг тупроқни деформациялаш жараёнларини тадқиқ қилдиқ ва қиёсий баҳоладик. Тупроқнинг ишчи қисмлар билан деформацияланиш жараёни 2.1-расмда келтирилган. 2.1-расм. Тупроқ юмшатувчи тиш билан тупроқнинг деформацияланиш схемаси Комбинациялаштиришган ишчи қисм билан тупроқнинг кўндалангвертикал текислик бўйича деформацияланиш зонаси ўқёсимон тиш билан тупроқнинг деформацияланиш зонаси билан бир хил ва у қуйидаги формула ёрдамида аниқланади [3]: -ишчи қисмнинг илгариланма ҳаракат йўналиши бўйлаб юзага келадиган тупроқнинг деформацияланиш зонаси: L = l0 + l1 = l0 + a tg (α+ φ), (2.1) кўндаланг йўналишда b1 = b0 + 2 a tg Q/2, (2.2) бу ерда l0 – устундан ўқёйсимон тиш учигача бўлган масофа, см. l1 - ўқёйсимон тиш учидан тупроқнинг деформацичланиш чегарасигача бўлган масофа, см. а – ишлов бериш чуқурлиги; см. α – ўқёйсимон тишнинг тупроқни увалаш бурчаги, град.. φ – ишқаланиш бурчаги, град.. Q – тупроқнинг деформацияланиш жараёнида ёрилиш бурчаги, град.. (2.1) формулага ҳадларининг l0 =13 см, а = 14 см, α = 180 , φ = 26030', Q = 400, b0 = 33см қийматларини қўйиб, L = l0 + l1 = l0 + a tg (α+ φ) = 13 + 14 ∙ tg (18 + 26030Ꞌ) = = 13 + 14∙ 0,99 = 26,86 см. (2.2) формулага ҳадларининг b0 = 13 см, а = 14 см ва Q = 400 ларни қўйиб: b1 = b0 + 2 a tg Q/2 = 13 + 2∙ 14∙ tg 200 = 13 + 28 ∙ 0,36 = 29,8 см. комбинациялаштирилган ишчи қисм билан тупроқнинг бўйлама йўналишда L = 26,86 см. гача, кўндаланг йўналишда b1 = 29,8 см. гача деформациялаши мумкин эканлигини ҳисоблаб топамиз. Тупроқ деформацияланиш зонасининг кўндаланг-вертикал йўналиш бўйича чегаравий кенглиги қуйидаги ифодалар орқали аниқланди: Lmax = a tg (α + φ + Q/2), (2.3) Lmin = a tg (α + φ - Q/2), (2.4) (3) ва (4) формулаларга ҳадларининг тегишли а = 14 см, α = 180 , φ = 26030', Q = 400 қийматларини қўйиб, комбинациялаштирилган ишчи қисм билан тупроқни кўндаланг-вертикал йўналишда ками билан Lmin = 6,3 см ва кўпи билан Lmax = 26,86 см. кенгликда деформациялаши мумкинлигини аниқлаймиз. 2.2-расм. расмда оддий ўқёйсимон тиш билан кўндаланг-вертикал текисликда тупроқнинг деформацияланиш зонаси схемаси келтирилган. Келтирилган расмлардан кўриниб турибдики, ишчи қисмлар тупроққа 14 см. чуқурликда ишлов берганида, қўшни жойлашган иккита амалда ишлатилиб келинаётган 2-расм. Тупроқнинг оддий ўқёйсимон тиш билан деформацияланиши. оддий ўқёйсимон тишлар билан қатлам кўндаланг кесими юзасининг 85 % га бир маротаба, 15 % га эса икки марота ишлов бериб, юмшатади (2.2-расм). 2.3-расмда ўқёйсимон тиш билан тупроқ деформацияланиши (Ғ)нинг ишлов бериш чуқурлиги (а) га боғлиқ равишда ўзгариш графиги келтирилган. 2.3-расми. Ўқёйсимон тиш билан тупроқ деформацияланишининг ишлов бериш чуқурлигига боғлиқ равишда ўзгариш графиги. 1-ўқёйсимон тиш билан тупроқ қатлами кўндаланг касими бўйича бир маротаба деформацияланиши; 2- ўқёйсимин тиш билан тупроқ қатлами кўндаланг касими бўйича икки маротаба деформацияланиши. Ундан кўриниб турибдики қамров кенглиги 33 см. бўлган, ёнма-ён ўрнатилган иккита ўқёйсимон тиш 5, 10, 15 ва 20 см. чуқурликка ўрнатилган ҳолда тупроққа ишлов берганида кўрсатилган ўлчамларга мос равишда тупроқ қатлами кўндаланг кесимининг 300 см2, 620 см2, 960 см2 ва 1320 см2 юзасига бир маротаба, 30 см2, 80 см2, 150 см2 ва 240 см2 юзасига эса икки маротаба ишлов беради. Ишчи қисмнинг ишлов бериш чуқурлиги ортган сайин тупроқнинг деформацияланиш юзаси ортиб боради. Ишлов бериш чуқурлиги 5 см.дан 10 см.гача оширилганида, тупроқ юзасининг икки маротаба деформацияланиш юзаси 13% га, 10 см.дан 15 см. оширилганда 15,6 % га ва 15 см. 20 см.га оширилганда эса 18,12% га ортади, яъни кўпаяди.. Тупроққа худди шундай чуқурликда комбинациялаштирилган ишчи қисмлар билан ишлов берилганда эса, тупроқ қатлами кўндаланг кесими юзасининг72 % га бир маротаба, 25,5 % га икки маротаба ва қолан қисмига (2,5 % га) эса уч маротаба деформациялаб ишлов беради (2.4-расм). 2.4-расм. Тупроқнинг комбинациялаштирилган ишчи қисм билан деформацияланиши Тупроқ қанчалик кўп маротаба деформацияга учраса, унинг таркибидаги кесаклар шунчалик кўпроқ майдаланади ва тупроққа сифатли ишлов берилади. Комбинациялаштирилган ишчи қисм 5см, 10см, 15см ва 20см. чуқурликка ўрнатилиб тупроққа ишлов берганида, келтирилган ўлчамларга мос равишда 300 см2, 620 см2, 960 см2 ва 1320 см2 юзасига бир маротаба, ушбу юзаларнинг 30 %, 42 % , 53% ва 64 % га қўшимча икки маротаба итшлов беради. Ишлов бермш чуқурлиги 10 см. дан ошганидан кейин 3-4 % га уч маротаба ишлов берилади (2.5-расм). 70-72 % ни бир маротада, 25,5 % маротаба деформациялаб ишлов беради. икки маротаба ва 2,5 % эса уч Ишлов бериш чуқурлиги ортган сайин ишчи қисмнинг тупроқни деформациялаш жараёнининг миқдори ортади. Ишчи қисмни 10 см. чуқурликка ўрнатиб тупроққа ишлов берилганда 5 см. чуқурликка ўрнатилиб ишлатилганлигига қараганда 12 % ортиқроқ деформациялайди, 15 см. чуқурликка ўрнатилиб ишлатилганда 5 см. чуқурликка ўрнатиб ишлатилганга нисбатан 23 % га, 10 см. га ўрнатилиб ишлатилганга нисбатан 11% га ортиқроқ деформациялайди. Худди шундай ишчи қисмни 20 см. чуқурликка ўрнатиб ишлатилганда 15 см. чуқурликка ўрнатиб ишлатилган ҳолатга нисбатан яна тупроқни 11 % га ортиқроқ деформациялайди. 2.5-расм. Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан тупроқ деформацияланиши (Ғ)нинг ишлов бериш чуқурлиги(а) га боғлиқ равишда ўзгариш графиги. 1-комбинациялаштирилган ишчи қисм билан тупроқ қатлами кўндаланг касими бўйича бир маротаба деформацияланиши; 2комбинациялаштирилган ишчи қисм билан тупроқ қатлами кўндаланг касими бўйича икки маротаба деформацияланиши. 3- комбинациялаштирилган ишчи қисм бўйича уч маротаба деформацияланиши Иккала ишчи қисмлар билан тупроқнинг деформацияланиш даражасини қиёслайдиган бўлсак, ўқёйсимон тиш ишлов бериладиган тупроқ қатлами кўндаланг кесим юзасининг 85% бир маротаба, 15 % га эса икки маротаба ишлов беради. Комбинациялаштирилган ишчи қисм ишлов бериладиган қатлам кўндаланг кесим юзасининг 72 % бир маротаба, 25,5 % га икки маротаба, қолганига эса уч маротаба ишлов беради. Оддий ўқёйсимон тишга нисбатан комбинациялаштирилган ишчи қисмнинг тупроқларни 25,5+2,5 % икки ва уч маротаба кўпроқ деформациялаб ишлов бериши, тупроқнинг талаб даражасида юмшатилишини таъминлайди. 2.3. Тупроққа экиш олдидин ишлов берадиган машинанинг қамров кенглигини аниқлаш Тупроққа экиш олдидин ишлов берадиган машинанинг қамров кенглигини Тракторнинг тортиш кучига мос равишда танланади. Агар машинанинг ишчи қисмлари шакрнирли тизимда ўрнатиладиган бўлса кўпи билан 4,0 м. атрофида бўлиши керак. Агар ишчи қисмлари машинанинг рамасига бикир қотириладиган бўлса 2,5 – 3,0 м. кенгликда танланади. Ишчи қисмларри рамага биқир қотирилган машиналарнинг қамров кенглигини кўрсатилганга нисбатан кенгроқ қабул қилинадиган бўлса, уларнинг ер юзасига нисбатан мосланувчанлиги ёмонлашади, иш сифатига салбий таъсир кўрсатади. Бундан ташқари йўлларда транспортлаш имкониятлари чегараланади. Машиналар бир хил ўлчамда бўлган ишчи қисмлар билан жиҳозланган бўлса, бундай машиналарнинг қамров кенглиги (2.6-расм) қуйидагича аниқланиши мумкин: 𝐵 = 𝑏 ∙ 𝑛 − 𝑐 (𝑛 − 1), b – комбинациялаштирилган ишчи қисмнинг қамров кенглиги: c – ишчи қисмларнинг бир-бирини қоплаш масофаси; n – комбинациялаштирилган ишчи қисмларнинг сони. (2.5) 2.7-расм. Комбинациялаштирилган ишчи қисмларнинг жойлаштирилиши ва машинанинг қамров кенглигини аниқлашга доир схема Машинанинг биринчи қаторда жойлашган комбинациялаштирилган ишчи қисмларига ишлаши жараёнида иккинчи қаторда жойлашган ишчи қисмларга нисбатан кўпроқ юкланади. Бу юқланишни тенглаштириш учун кўпинча биринчи қаторга ўрнатиладиган ишчи қисмларнинг қамров кенглиги нисбатан кичикроқ танланади. Унда тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машинанинг қамров кенглиги қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: B = bn +bꞋ nꞋ -c ( n + nꞋ -1) , (2.6) Бу ерда bꞋ - иккинчи қаторда жойлашган ишчи қисмнинг қамров кенглиги; nꞋ - иккинчи қаторда жойлашган ишчи қисмлар сони. Агар биз лойиҳалаган тупроққа экиш олдидан ишлов беришга мўлжалланган машинанинг қамров кенглиги b = комбинациялаштирилган ишчи қисмининг 33 см., ишчи қисмларнинг бир-бирини қоалаш масофаси с = 4 см, ишчи қисмлар сони n = 9 дона бўладиган бўлса (2.7расм) унда 𝐵 = 𝑏 ∙ 𝑛 − 𝑐 (𝑛 − 1) = 33 ∙ 9 − 4 (9 − 1) = 265 см. Шундай қилиб комбинациялаштирилган ишчи қисми билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг қамров кенглиги 𝐵 = 2,65 м. бўлиши керак. 2.4. Тупроққа экиш олдидин ишлов берадиган машина ишчи қисмлари қаторлар ораси кенглигини аниқлаш Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машинанинг биринчи ва иккинчи қаторлари орасидаги масофанинг кенглиги турли хил нарсалар, кесаклар, ўсимлик қолдиқлари ишчи қисмлар орасида туриб қолмаслиги, уларга ўралиб қолмаслиги шарти асосида аниқланади. Бундан ташқари тупроқнинг деформацияланишини ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Агар қаторлар ораси кенглиги меъёридан кичик бўлса орқада жойлашган ишчи қисмлар тамонидан деформацияланган тупроқ олдинда жойлашган ишчи қисмнинг орқа тамонига таъсир этади ва иккала қатор орасида уюмланиб, тортишга қаршиликнинг ошишига олиб келади. Қаторларнинг орасидаги масофа меъёридан кенгроқ бўлса машинанинг габарит ўлчамининг ва массасининг ошишига олиб келади. 2.8-расмда биз лойиҳалаган тупроқни экишга тайёрлайдиган машинанинг ён тамонидан кўриниш схемаси келтирилган. 2.8-расм. Тупроқни экишга тайёрлайдиган машинанинг ён тамонидан кўриниш схемаси Ушбу шартларни қониқтирадиган икки қатор ишчи қисмларнинг орасидаги масофани келтирилган 2.8-расмдан, унинг энг кичик қийматини қуйидаги формула ёрдамида аниқлаймиз: L = a tg (𝛼 + 𝜑) + 𝑙0 , (2.7) Агар ишлов бериш чуқурлигини a = 5, 10, 15 ва 20 см тишнинг увалаш бурчагини 𝛼 = 180 , ишқаланиш бурчакни 𝜑 = 26030Ꞌ ҳамда тиш учидан унинг устунигача бўлган масофа 𝑙0 = 20 см. қабул қилиб ҳисобласак: Ишлов бериш чуқурлиги 5 см. бўлганда: L1 = a tg (𝛼 + 𝜑) + 𝑙0 = 5 tg (180 + 260 30Ꞌ ) + 13 =5∙ tg (180 + 260 30Ꞌ ) + 13 = 5∙ 0.69 + 13 = 16,45 cм. Ишлов бериш чуқурлиги10 см. бўлганда: L2 = a tg (𝛼 + 𝜑) + 𝑙0 = 10 tg (180 + 260 30Ꞌ ) + 13 =10∙ tg (180 + 260 30Ꞌ ) + 13 = 10∙ 0.69 + 13 = 19,9 cм. Ишлов бериш чуқурлиги15 см. бўлганда: L3 = a tg (𝛼 + 𝜑) + 𝑙0 = 15 tg (180 + 260 30Ꞌ ) + 13 =15∙ tg (180 + 260 30Ꞌ ) + 13 = 15∙ 0.69 + 13 = 23,35 cм. Ишлов бериш чуқурлиги 20 см. бўлганда: L4 = a tg ( 𝛼 + 𝜑) + 𝑙0 =20 tg ( 180 + 260 30Ꞌ ) + 13 =20 ∙ tg ( 180 + 260 30Ꞌ ) + 13 = 20∙ 0.69 + 13 = 26,8 cм. Шундай қилиб комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машина тупроққа 5 см.дан 20 см. гача чуқурликда ишлов берганида биринчи ва иккинчи қаторлар орасининг минимал кенглиги энг камида 16,45 см.дан 26,8 см. дан қаттароқ қилиб танланиши керак. 2.9-расм. Тупроқни экишга тайёрлайдиган машина ишчи қисмлари қаторлари орасидаги масофа (Lmin)нинг комбинациялаштирилган ишчи қисм ишлов бериш чуқурлиги орасидаги боғланиш графиги. 2.9-расмда келтирилган график тупроқни экишга тайёрлайдиган машина ишчи қисмлари қаторлари орасидаги масофа (Lmin)нинг комбинация- лаштирилган ишчи қисмнинг ишлов бериш чуқурлигиги орасидаги боғланиш тўғри чизмқли қонуниятга бўйсинади, ишчи қисм тупроққа қанчалик чуқур ишлов берса, ишчи қисмлар қаторлари орасидаги масофа шунчалик кенгроқ ўрнатилиши керак. 2.5. Тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машинанинг тортишга қаршилигини аниқлаш Тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машина ерларга ялпи ишлов беради. Унинг ишчи қисмлари тупроққа чуқур ботиб, тупроқнинг қаршилигига учрайди. Натижада унинг судралишга қаршилиги бошқа машиналарнинг қаршилигига нисбатан катта бўлади. Тупроқнинг қаршилиги, унинг физик механик ҳоссаларига боғлиқ. Агар тупроқнинг солиштирма қаршилиги маълум бўлса чизел култиваторнинг судрашга қаршилик кучи қуйидаги формула ёрдамида аниқланади. Р = q B + µQz , бу ерда: (2.8) q – тупроқнинг солиштирма қаршилиги, Н/м2 B – култиваторнинг қамров кенглиги,м, µ- юмаланишга қаршилик коэффициенти; 𝑄𝑧 – .машина ғилдирагига таъсир этадиган вертикал куч. Тупроқнинг солиштирма қаршилиги унинг физик механик ҳоссаларига боғлиқ равишда ўзгаради ва тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машина ишига ҳар хил таъсир кўрсатади. Оғир тупроқларнинг срлиштирма қаршилиги q = (5,5...8,0) · 103, H/м2 тенг. q= 6000Н/м2 қабул қиламиз. Юмаланишга қаршилик коэффициентини µ = 0,25 қабул қиламиз. Тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машинанинг қамров кенглигини B = 2,65 метрга тенг, унинг тупроққа ишлов бериш максимал чуқурлигини а = 18 см ва тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машина нинг оғирлигини - 𝐺м = 600 кг = 6000 Н, яъни .машина ғилдирагига таъсир 𝐺 6000 2 2 𝑄𝑧 = м = этадиган вертикал куч = 3000 Н десак, унда (2.8) формула бўйича P = q B + µQz = 6000 0∙2,65+ 0,25∙3000 16650 H ; Яъни тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машинани ишлатишда унинг тортишга қаршилик қиладиган кучи P = 16,65 ∙103 H га тенг бўлар экан. II боб бўйича хулосалар Бажарилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1. Комбинациялаштирилган ишчи қисм тупроққа 14 см. чуқурликда ишлов берганида, у тупроқни бўйлама йўналишда L = 26,86 см. гача, кўндаланг йўналишда b1 = 29,8 см. гача деформациялаши мумкин. 2. Қўшни жойлашган иккита оддий ўқёйсимон тиш тупроққа 14 см. чуқурликда ишлов берганида, тупроқ қатлами кўндаланг кесими юзасининг 85 % га бир маротаба, 15 % га эса икки марота ишлов бериб, юмшатади. 3. Қўшни жойлашган иккита комбинациялаштирилган ишчи қисмлар билан ишлов берилганда, тупроқ қатлами кўндаланг кесими юзасининг72 % га бир маротаба, 25,5 % га икки маротаба ва қолан қисмига -2,5 % га эса уч маротаба деформациялаб ишлов беради, тупроқнинг талаб даражасида юмшатилишини таъминлайди. 4. Комбинациялаштирилган ишчи қисми билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг қамров кенглиги 𝐵 = 2,65 м. бўлиши керак. 5. Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машина тупроққа 5 см.дан 20 см. гача чуқурликда ишлов берганида биринчи ва иккинчи қатор ишчи қисмлар орасининг минимал кенглиги келтирилган ўлсамларга мос равишда энг камида 16,45 см.дан 26,8 см. дан қаттароқ қилиб танланиши керак. 6. Яъни тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машинани ишлатишда унинг тортишга қаршилик қиладиган ишлов бериш чуқурлиги, агрегатнинг ҳаракат тезлиги ҳамда тупроқнинг физик-механик хоссаларига боғлиқ бўлиб, P = 16,65 ∙103 H ни ташкил этади. III-БОБ. ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТНИ ЎТКАЗИШ УЧУЛЛАРИ ВА НАТИЖАЛАРИ 3.1. Экспериментал тадқиқотлар дастури Назарий тадқиқотлар натижаларини текшириб кўриш ҳамда комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган машинанинг кам энергия сарфлаган ҳолда тупроқни агротехник талаб даражасида юмшатиш учун, унинг параметрларини аниқлаш мақсадида экспериментал тадқиқотлар дастурига қуйидаги тадбирлар киритилди: - комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машина ишлов берадиган тупроқнинг физик-механик ҳоссаларинива машина ишлаш шароитини ўрганиш; - комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машина ишлов берадиган тупроқнинг уваланиш даражасини ўрганиш ва таҳлил қилиш. 3.2. Экспериментал тадқиқотларни ўтказиш шароитлари ва усуллари Мамлакатимизда қишлоқ хўжалик экинлари асосан кузда ва баҳорда экилади ва экишдан олдин тупроққа юқорида баён этилган машиналар ёрдамида амалга оширилади. Кузда экиладиган экинлар учун экин майдони ёз ойларида йиғиштириб ҳосили йиғиштириб олинганидан кейин, ем-хашак, полиз, сабзавот, такрорий экинлардан бўшаган ҳамда ўтган йилги кузги буғдойдан бўшаган ва ёзда ишлов берилиб (шудгорлаб) қўйилган очиқ далалар тупроқғига ишлов берилади. Баҳорда эса кузда шудгорланган ер майдонлари экин экишга тайёрланади. Биз лойиғалаган комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган машина эса шундай далаларга ишлов беришга ана мўлжалланган. Шунинг учун биз тупроқнинг физик-механик ҳоссалари ва тупроқнинг уваланиш даражасини ўрганиш тадқиқот ишларини ана шундай далаларда ўргандик. Тажриба ўтказиладиган ер майдони тупроғининг намлиги ва қаттиқлиги “Қишлоқ хўжалик машиналари” кафедрасидаги махсус ўлчагич асбобларда ўлчанди (3.1 ва 3.2 -расм,) ва тажрибалар шқ кафедранинг “тупроқли канали”да ГОСТ 20915-11 «Испытания сельскохозяйственной техники. Методы определения условий испытаний» [33] бўйича ўтказилди. 3.1-расм. Намлик ўлчагич прибор 3.2-расм. Тупроқ қаттиқлигини ўлчагич прибор. Ҳар қандай тупроққа ишлов берадиган машинанинг ишчи қисмлари тупроқни деформациялаб у ёки бу даражада майдалаб юмшатади. Шунинг учун тупроққа ишлов берадиган ишчи қисм иши сифатига маълум бир талаблар қўйилади. Биз лойиҳалаган комюинациялаштирилган ишчи қисмга ҳам агротехник талаблар қўйилган. Биз ўз ишимизда комбинациялаштирилган ишчи қисм унга қўйилган талабларга жавоб кериши ёки жавоб бермаслигини ўрганишимиз керак бўлади. Уни аниқлашда қуйидаги нисбатдан фойдаланилади: ε = ( m1-10 / Q ) 100, Бу ерда m1-10 - ўлчами 1...10 мм. Бўлган тупроқ заррачаларининг массаси; Q - ўчанаётган тупроқнинг умумий массаси. Ишчи орган таъсирида тупроқнинг юмшатилиш даражасини аниқлаш учун тахсус тайёрланган ғалвирлардан фойдаланилди ( 3.3-расм). 3.3-расм. Тупроқ элагич ғалвир. Ушбу ғалвирнинг ўлчами 0,5х0,5 м. рамка бўлиб, унинг кўзлари ўлчами 0,25, 1,0, 5, 10, 20 ва 25 мм.ни ташкил этади. Тажриба ўтказиш учун, изланаётган ишлов бериш чуқурлигидаги тупроқлар эҳтиёткорлик билан олиниб ғалвирга солинади. Ғалвирга солишдан олдин тупроқ заррачаларнинг ўлчами ва шакли ўзгармаслиги ва эзилиб кетмаслиги учун бензин билан ҳўлланилади. Тажриба олти маротаба такрорланиб, агрегатнинг тўғри ҳаракатланиши йўналишида уч маротаба, агрегатнинг қайтиши йўналишида уч маротаба ўлчанади. Тажриба ўтказиш жараёнида тупроқнинг намлиги, қаттиқлиги ўлчанган қатлам чуқурликлари ва ишлов бериш чуқурлиги чизгич, (шуп) ва рулетка ёрдамида ўлчанди. Ҳар бир ғалвирда қолган ва охирги ғалвирдан ўтган тупроқ ва кесаклар массаси LIBOR “EL-600” тарозисида тортилиб, ҳар бир тупроқ фракциялари миқдори (фоизда) аниқланди. Тупроқнинг уваланиш сифати Tst 63.04.2001 “Испытания сельскохозяйственной техники. Машины и орудия для поверхностной обработки почвы. Программа и методы испытаний” [34] бўйича аниқланди. 3.3. Экспериментал тадқиқотларнинг натижалари Тупроқнинг тайёрлашдан олдин намлиги, қаттиқлиги ва зичлиги ерларни экишга ўрганилди, бунда 3.1 ва 3.2 – расмларда кўрсатилган ўлчаш асбоблардан фойдаланилди. Тупроқнинг намлиги, қаттиқлиги ва зичлиги ишлов бериладиган қатламннг 0-5, 5-10 ва 10-20 см. см. чуқурлигида ўлчанди. Маълумотлар 3.1– жадвалда келтирилган. 3.1-жадвал Тажриба ўтказишдан олдин дала тупроғининг намлиги, қаттиқлиги ва зичлиги Т/р 1. 2. 3. Кўрсаткичларнинг номи Тупроқнинг қатламлар бўйича (см) намлиги, %: 0-5 5-10 10-20 Тупроқнинг қатламлар бўйича (см) қаттиқлиги, МПа: 0-5 5-10 10-20 Тупроқнинг қатламлар бўйича (см) зичлиги, г/см3 0-5 5-10 10-20 Кўрсаткичларнинг қиймати 11,9 15,0 17,1 0,63 1,82 2,21 1,06 1,43 1,48 3.1-жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики баҳорда ер майдони тупроғини экишга тайёрлашдан олдин тупроқнинг 5-20 см. чуқурликда намлиги 11,9 %-17,1 % оралиғида, қаттиқлиги 0,63 МПа-2,21 МПа оралиғида, зичлиги эса 1,06 г/см3-1,48 г/см3 оралиғида ўзгаради ва экин экишга мўлжалланган далалар тупроғи унга ишлов бериш учун мақбул намлик ва қаттиқлик ва зичликка эга эканлигини кўрсатади. Тупроқнинг юмшатилиш даражасини ўрганиш натижалари 3.2-расмда келтирилган. Бу жадвалда келтирилган маълумотлар Қишлоқ хўжалик машиналари кафедраси катта ўқитувчиси А.А. Исоқов тамонидан ўтказилган тадқиқот ишларида мен ҳам иштирок этганман ва унинг рахбарлигида тупроқнинг юмшатилиш даражасини аниқлаш, олинган маълумотларга статистик ишлов беришни ўрганганман. Қуйида ана шундай маълумотларнинг айримлари келтирилган. 3.2-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, ўлчами 0,25-5 мм. бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори 44,0 %, ўлчами 5-10 мм. бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори 13,1 % ни, ўлчами 10-15 мм бўлган 3.2-жадвал Экин экишга тайёрланадиган ер майдон тупроғининг агрегат таркиби Тупроқнинг агрегат таркиби, мм 0,25-5 5-10 10-15 Умумий 25 мм. дан 15-25 катта оғирлиги, кг кг % кг % кг % кг % кг % 17,7 43,6 5,7 14,0 2,4 5,9 4,6 11,3 10,2 25,1 40,6 16,1 42,8 5,0 13,3 3,1 8,2 3,5 9,3 9,9 26,3 37,6 15,6 43,4 4,2 11,7 3,4 9,5 4,3 12,0 8,4 23,4 35,9 18,9 50,4 4,4 11,7 2,2 5,9 2,8 7,5 9,2 24,5 37,5 14,1 39,9 5,1 14,4 3,2 9,1 3,1 8,8 9,8 27,8 35,3 16,0 44,1 5,0 13,8 3.1 8,5 4,2 11,5 8,0 22,1 36,3 16,4 44,0 4,9 13,1 2,9 7,8 3,75 10,1 9,25 24,77 37,2 3,75 10,1 9,25 24,77 37,2 65,1% 3 заррачаларнинг миқдори 7,8 % ни, 15-25 мм бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори 10,13 % ни, ўлчами 25 мм. дан катта бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори эса 24,77 % ни ташқил қилган. Бунда ўлчами 25 мм. гача бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори жами 75,23% ни ташкил этади ва бу кўрсаткич экишга мўлжалланган тупроққа қўйиладиган талабга жавоб бермайди (1.4 бўлимга қаранг). Анаънавий технология асосида экишга тайёрланган, яъни экин майдони тупроғини баҳорда чизеллаш, тирмалаш ва мола бостириш ишларидан кейин тупроқнинг агрегат структураси агратехник талабларга жавоб бермаслиги сабабли, экиладиган экин уруғлари сифатсиз экилади, уни яхшилаш учун эса тупроққа қўшимча ишлов беришни тақозо этади. III боб бўйича хулосалар Ўтказилган экспериментал тадқиқотларни кўрсатишича: 1. Экин экиладиган ер майдони тупроғини экишга тайёрлашдан олдин тупроқнинг 5-20 см. чуқурликда 11,9 %-17,1 % оралиғида, қаттиқлиги 0,63 МПа-2,21 МПа оралиғида, зичлиги эса 1,06 г/см3-1,48 г/см3 оралиғида бўлишини кўрсатди, экин экишга мўлжалланган далалар тупроғи унга ишлов бериш учун мақбул кўрсаткичлар ҳисобланади. 2.Экишга тайёрланган ер тупроғининг ўлчами 0,25-5 мм. бўлган заррачаларининг миқдори 44,0 %, ўлчами 5-10 мм. бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори 13,1 % ни, ўлчами 10-15 мм бўлган заррачаларнинг миқдори 7,8 % ни, 15-25 мм бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори 10,13 % ни, ўлчами 25 мм. дан катта бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори эса 24,77 % ни ташқил қилган. Бунда ўлчами 25 мм. гача бўлган тупроқ заррачаларининг миқдори жами 75,23% ни ташкил этади. Бу кўрсаткич экишга мўлжалланган тупроққа қўйиладиган талабга жавоб бермайслигини ва уни талаб даражада бўлиши учун қўшимча ишлов бериш лозимлигини кўрсатди. IV боб. КОМБИНАЦИЯЛАШТИРИЛГАН ИШЧИ ҚИСМ БИЛАН ЖИҲОЗЛАНГАН ТУПРОҚНИ ЭКИШГА ТАЙЁРЛАЙДИГАН МАШИНАДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИ Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машинанинг иқтисодий самарадорлиги РД Уз 63.0398 “Испытания экономической сельскохозяйственной эффективности техники. испытываемой Методы расчёта сельскохозяйственной техники” [51] ва бошқа [52, 53, 54, 55, 56] меъёрий ҳужжатлар асосида ҳисобланди (4.1-жадвал). Бунда комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машина мавжуд ЧКУ-4А чизел култиватор ва МВ-6 мола билан таққосланди [5, 57]. 4.1-жадвал. Дастлабки маълумотлар ва техник-иқтисодий кўрсаткичлар ҳисоби Кўрсаткичларнинг қиймати Т/р Кўрсаткичларнинг номланиши Бел- Қиёсланадиган база Комбинация- машиналари лаштирилган гила- ишчи қисм ниши билан ЧКУ-4 Мола МВ-6 жиғозланган машина 1 2 3 4 5 6 New Holland New Holland New T 7060 T 7060 А. Бошланғич маълумотлар 1. Агрегат таркиби: - трактор Holland T 7060 - машина 2. 3. 4. 5. ЧКУ-3А МВ-6 Комбинациялашган дискли борона Массаси, кг: - трактор Gт 5300 5300 5300 - машина Gм 1460 860 600 Чакана нархи, сўм - трактор Цт 255000000 255000000 255000000 - машина Цм 31514150 27377358 28301886 Асосий иш вақтидаги иш унуми, га/соат Wа 2,32 3,6 2,42 Ксм 0,72 0,75 0,75 - эксплуатация вақтидаги Кэк 0,69 0,72 0,72 Вақтдан фойдаланиш коэффициенти: - смена вақтидаги 6. 7. Йиллик юкланиш, соат: - трактор Тт 2000 2000 2000 - машина Тм 270 270 270 - тракторчи Кт 1 1 1 - ишчи Ки Хизмат кўрсатувчи ходим, киши 4.1-жадвалнинг давоми 1 2 3 4 5 6 8. 9. Хизмат кўрсатувчи ходим Тракторчини тариф ставкаси, сўм/соат 10. Ёнилғи мойлаш материаллари сарфи, кг/га V-разрядли V-разрядли тракторчи тракторчи V-разрядли тракторчи Цт с 5202,7 5202,7 5202,7 У 13,3 4,30 13,8 Цё 5000 5000 5000 Ат 0,125 0,125 0,125 Ам 0,12 0,12 0,12 Чт 0,05 0,05 0,05 Чм 0,2 0,2 0,2 Л 1 1 1 К 1,10 1,10 1,10 11. 1 кг ёнилғининг нархи, сўм/кг 12. Реновация учун ажратма коэффициенти: - трактор учун - машина учун 13. Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш учун ажратма коэффициенти: - трактор учун - машина учун 14. Хизмат кўрсатувчилар сони, киши 15. Чакана нархни баланс нархга ўтказиш коэффициенти Б. Иқтисодий кўрсаткичлар ҳисоби 1. 2. Баланс нархи, сўм Б - трактор Бт=КЦт БТ 280500000 280500000 280500000 - машина Бм=КЦм Бм 34665565 30115094 31132075 З 3115,5 1926,9 2872,0 Умумий иш ҳақи, сўм/га З=(Тбт+Тби)/Wсм 4.1-жадвалнинг давоми 1 3. 2 3 4 5 6 Wсм 1,67 2,7 1,81 Wэк 1,6 2,59 1,74 Wх 450,9 699,3 469,8 - трактор Ат 13572,44 4590,68 13006,92 - машина Ам 16226,70 1997,10 8063,27 Иш унуми, га/соат: - смена вақтдаги Wсм=КсмWа - эксплуатация вақтдаги Wэк=КэкWа 4. Йиллик худудий юкланиш, га Wх=WэкТм 5. Реновация учун харажатлар, сўм/га А=(Б×а)/(Т×Wэк) 6. Капитал, жорий таъмир ва режали техник хизмат кўрсатиш харажатлари, сўм/га Р=(Б×Ч)/(Т×Wэк) - трактор - машина 7. Рт 31104,4 20055,7 29853,1 Рм 15375,1 8612,9 13253,3 Г 66500 21500 69000 харажатлар, сўм/га Иудм 203081,8 107409,6 Ис=З+Ат+Ам+ Рт+Рм+Г Иудя Ёнилғи мойлаш материаллари сарфи, сўм/га Г=У×Цё 8. 9. 1 га учун сарфланадиган 1 га учун сарфланган умумий харажатлар, 197363,2 Иумм 310491,4 Иумя сўм/га 197363,2 4.1-жадвалнинг давоми 1 2 3 4 5 6 Зм 0,625 0,38 0,57 10. Меҳнат сарфи, кишисоат/га Зм=Л/Wэк 11. Умумий меҳнат сарфи, киши-соат/га Зм Зя 1,005 0,57 Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлашда ишлатиладигаган машинадан фойдаланилгандаги йиллик иқтисодий самара Эй=(Иум.м - Иум.я)Wх=(310491,4-197363,2) 469,8=53147628,3 сўм. Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлашда ишлатиладигаган машинадан фойдаланилгандаги йиллик меҳнат сарфидан иқтисод: Эй.м= (Зм - Зя)Wх =(1,005- 0,57) 469,8=204,3 киши-соат. Ўтказилган ҳисоблар шуни кўрсатадики, экин майдони тупроғини экишга тайёрлайдиган комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган машинани қўлланилганда 1 гектар майдонга сарфланадиган тўғридан-тўғри (эксплуатацион) харажатлар 36,5 фоизга камаяди. Бунда битта машинага йиллик иқтисодий самара 53147628,3 сўмни ташкил этади. IV боб бўйича хулосалар 1. Ўтказилган тадқиқотлар асосида ишлаб чиқилган комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машина белгиланган технологик иш жараённи ишончли бажарди ва унинг иш кўрсаткичлари агротехника талабларига тўлиқ мос келади. 2. Иқтисодий ҳисобларни кўрсатишича комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машинани қўллаш бир гектар ерга ишлов бериш учун сарфланадиган тўғридан-тўғри харажатларни 36,5 фоизга камайтиради ва бунинг эвазига битта машинадан 53147628,3 сўм йиллик иқтисодий самара олинади. УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР «Тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг комбинациялаштирилган ишчи қисми параметрларини асослаш» мавзусидаги магистрлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида қуйидаги хулосалар тақдим этилди: 1. Амалга оширилгант тадқиқотлар, бу йўналишда илмий адабиётларни ўрганиш ва уларни таҳлили қилиш, тупроқни бир ўтишда агротехник талаб даражасида тайёрлайдиган комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган машинанинг конструкциясини ишлаб чиқиш имконини яратди. 3. Комбинациялаштирилган ишчи қисм тупроққа 14 см. чуқурликда ишлов берганида, у тупроқни бўйлама йўналишда L = 26,86 см. гача, кўндаланг йўналишда b1 = 29,8 см. гача деформациялаши мумкин. 4. Қўшни жойлашган иккита оддий ўқёйсимон тиш тупроққа 14 см. чуқурликда ишлов берганида, тупроқ қатлами кўндаланг кесими юзасининг 85 % га бир маротаба, 15 % га эса икки марота ишлов бериб, юмшатади. 5. Қўшни жойлашган иккита комбинациялаштирилган ишчи қисмлар билан ишлов берилганда, тупроқ қатлами кўндаланг кесими юзасининг72 % га бир маротаба, 25,5 % га икки маротаба ва қолан қисмига -2,5 % га эса уч маротаба деформациялаб ишлов беради, тупроқнинг талаб даражасида юмшатилишини таъминлайди. 6. Комбинациялаштирилган ишчи қисми билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлаш машинасининг қамров кенглиги 𝐵 = 2,65 м. бўлиши лозим. 7. Комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машина тупроққа 5 см.дан 20 см. гача чуқурликда ишлов берганида биринчи ва иккинчи қатор ишчи қисмлар орасининг минимал кенглиги келтирилган ўлчамларга мос равишда энг камида 16,45 см.дан 26,8 см. дан қаттароқ қилиб танланиши керак. 9. Яъни тупроққа экиш олдидан ишлов берадиган машинани ишлатишда унинг тортишга қаршилик қиладиган ишлов бериш чуқурлиги, агрегатнинг ҳаракат тезлиги ҳамда тупроқнинг физик-механик хоссаларига боғлиқ бўлиб, P = 16,65 ∙103 H ни ташкил этади. 10. Ўтказилган тадқиқотлар асосида ишлаб чиқилган комбинациялаштирилган ишчи қисм билан жиҳозланган тупроқни экишга тайёрлайдиган машинани экпин майдони тупроғини экишга тайёрлашда қўллаш амалдаги техника воситаларига нисбатан тупроқни экишга тайёрлашда ҳар бир гектар майдонга сарфланадиган тўғридан-тўғри (эксплуатацион) харажатларни 36,5 фоизга камайтириш ва буни эвазига битта машинадан йилига қарийб 53147628,3 сўм иқтисодий самара олиш имконини беради. Адабиётлар рўйхати Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони. 2. Ўзбекистон Республикасида қишлоқ хўжалиги кўрсаткичлари. Ахборотларни тарқатиш, халқаро ахборот алмашув ва жамоатчилик алоқалари бошқармаси маълумотлари. Дарслик ва ўқув қўлланмалар: 3. Клёнин Н.Н. Сакун В.А.. Сельскохозяйственные имелиоративные машины. М. «Колос». 1994 г. 478 с. 4. Шаумарова М., Абдиллаев Т. Қиўлоқ хўжалиги машиналари. Тошкент: Ўқитувчи, 2009.-423с. 5. Маматов Ф.М. Қишлоқ хўжалик машиналари. – Тошкент: Фан, 2007. – 338 б. 6. Карпенко А.Н. Сельскохозяйственные машины.–М.: Агропромиздат, 2003.–526 с. 7. Труфанов В.В. Глубокое чизелевание почвы.-М:Агропромиздат, 2001.–139 с. Имий журналлардаги мақолалар: 8. Борисенко И.Б., и др. Комплексное орудие для основной обработки почвы // Механизация и электрификации сельского хозяйства. -2009, № 1. 9.Демьянченко А.Г. Энергосберегающие технологии пахоты // Механизация и электрификации сельского хозяйства . -2006, №9. 10. Кобяков И.Д. Новое почвообрабатывающее орудие // Механизация и электрификации сельского хозяйства. – Тракторы и сельскохозяйственные машины. – 2007, № 7. 11. Юнусов Т.С. Технологические схемы комбинированных агрегатов для подготовки почвы под посев зерновых культур // Механизация и электрификации сельского хозяйства.- 2006. -№2. 12. Тулепов С. Тўкинчилик тимсоли // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. – Тошкент, 2009. –№ 1. –Б. 2. 13. Юзбашев В.А., Соколов А.В., Кузнецов Ю.А. Особенности конструкций и тенденции развития чизелных орудий. – М.: Сельскохозяйственные машины, 1977. – 42 с. 14. Спирин А.П. Энергосберегающие приемы безотвальной обработки почвы //Техника в сельском хозяйстве. 1998. –№4. – С.20-23. 15. Имамқулов Қ.Б. Суғориладиган деҳқончиликда ерларга тупроқни ағдармасдан ишлов берувчи чизелли юмшатгич параметрларини асослаш: Автореферат дисс. техн. фанлари номзоди .-Янгиюль: САИМЭ, 2010-22с 16. Пахтачилик маълумотномаси. – Тошкент, Fan va texnologiya, 2016. – 540 б. 17. Пахтачилик справочниги. Тошкент, Мехнат, 1989. -126-130 б. 18. Баймаканов К. Совершенствование процесса высева семян и параметров полозовидного сошники хлопковой сеялки: Автореф. Дисс … канд. техн. наук.- Янгиюль: САИМЭ, 1987.-17 с. 19. Тошболтаев М.Т. Пахтачилик ва ғалласилик машиналарини ростлаш ва самарали ишлатиш. –Тошкент: Фан, 2012.-37-54 с. 20. Механизация хлопководства. –Москва: Колос, 1975.-61-70 с. 21. Ражабов А., Тошболтаев М., Тўхтақўзиев А. . Ерларни экин экишга тайёрлаш бўйича тавсиялар// Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги журнали. – Тошкент, 201 . №2. Б. 25-26. 22. Рудаков Г.М., Бойметов Р.И. Механизация основной и предпосевной обработки почвы // Механизация и электрификация сельского хозяйства. Сб.тр./САИМЭ. – Тошкент, 1981. – Б. 10-16. 23. Ахметов А.А., Повышение уплотняющего воздействия на почву катка комбинированной машины для предпосевной обработки почвы // Тракторы и сельхозмашины. – Москва, 1987. – №9. – С. 30-31. 24. Ахметов А.А., Мирсаидов А.Р. К вопросу создания комбинированной почвообрабатывающей машины // Проблемы внедрения инновационных идей, технологий и проектов в производство: Сборник научных трудов IV Республиканской научно-технической конференции. – Ташкент: Fan va texnologiyalar Markazining bosmaxonasi, 2012. – С. 71–72. 25. Тўхтақўзиев А., Эргашев М.М. Комбинациялашган боронанинг дискли юмшаткичлари ҳосил қиладиган нотекисликлар баландлигини тадқиқ этиш // Механика муаммолари журнали. – Тошкент, 2016. – №4. – Б. 80-83. 26. Мосяков М.А., Зволинсий В.Н. Комбинированный почвообрабатывающий агрегат для основной и предпосевной обработки почвы // Сельскохозяйственные машины и технологии. Москва, 2015.–№6.– С. 30-33. 27. Бледных В. В. Устройство, расчет и проектирование почвообрабатывающих орудий. –Челябинск, 2010.–203 с. 28. Карпенко А.Н., Халанский В.М. Сельскохозяйственные машины.– Москва; Агропромиздат, 1989. –527 с. 29. Бледных В. В. Устройство, расчет и проектирование почвообрабатывающих орудий. –Челябинск, 2010.–203 с. 30. The seedbed combination for the nineties. Рекламный проспект фирмы Kverneland.– 4 б. 31. Тошболтаев М.Т. Пахтачилик ва ғаллачилик машиналарини ростлаш ва самарали ишлатиш.–Тошкент: Фан, 2012.–200 б. 32..Жўраев Ф.У. Обоснование формы и параметров рабочих органов чизеля-рыхлителя для разуплотнения загипсированных почв в условиях оращаемого земледелия.: Дисс. … канд.тех.наук. –Бухара: 2000. – 122 с. 33. 71. ГОСТ 20915-11. Испытания сельскохозяйственной техники. Методы определения условый испытаний. –Москва: Стандартинформ, 2013.– 23 с. 34. Испытания сельскохозяйственной техники. Машины и орудия для поверхностной обработки почвы. Программа и методы испытаний. Tst 63.04:2001 // Издание официальное. – Ташкент, 2001.–54 с. 35. Испытания сельскохозяйственной техники. Методы расчета экономической эффективности испытываемой сельскохозяйственной техники. РД Уз 63.03-98 // Издание официальное. - Ташкент, 1998.–49 с. 36. Қишлоқ хўжалиги экинларини парваришлаш ва маҳсулот етиштириш буйича намунавий технологик карталар. 2016-2020 йиллар учун. I-қисм.–Тошкент: ҚХИИТИ, 2016.–140 б. 37. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришда талаб этиладиган меҳнат ва моддий ресурслар сарфи меъёрлари. ҚХИИТИ,–Тошкент: 2016. – 80 б. 38. Вилоят қишлоқ хўжалиги корхоналарида янги техникалар билан бажариладиган ишлар учун ишлаб чиқариш ва ёнилғи сарфи меъёрлари.– Наманган; 2003.–15 б. 39. Нормы амортизационных отчислений на тракторы, транспортные средства, мелиоративные и землеройные машины, СХМ и оборудование, используемые в сельском, водном и лесном хозяйствах и их сроки службы.– Ташкент; 2002.–29 с. 40. Матчанов Р.Д., Усманов А.С. Агросаноат Маълумотнома.–Тошкент: Янги аср авлоди, 2002.–295 б. Интернет сайтлари: 41. http://www.nrcs.usda.gov, https://icac.org 42. http://www.nrcs.usda.gov. 43. Офицальный сайт.www. stat.uz 44. Офицальный сайт.www. nrm.uz 45. Офицальный сайт.www. xs.uz 46. Офицальный сайт. www.tria-agro.com 47. Офицальный сайт. www.tria-agro.com 48. Офицальный сайт.www.agrobase.ru. машиналари. 49. Офицальный сайт. www.agrointer.co.ua. 50. Офицальный сайт.www.astra-group.com.ua 51. Офицальный сайт. www.tria-agro.com 52. Офицальный сайт. www.agrodelo.com.ua 53. Офицальный сайт. www.lemken.com 54 . Офицальный сайт. www.agrotecnica.com.ua 55. www.grizzly.com. rgrizzly. ru 56. Resta_NPH @ mail/ru. 57. www.techagro.ru. / techagro.ru/imgs/Torit