O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO’JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI MILLIY TADQIQOT UNIVERSITETI BUXORO TABIIY RESURSLARNI BOSHQARISH INSTITUTI Qo‘l yozma huquqida UDK: 631.6; 626.8; HALIMOV TILAVJON AZAMAT O’G’LI “QATTIQ GRUNTLARDA EKSKAVATOR CHO’MICHIDAN FOYDALANISH SAMARASINI OSHIRISH” 5A450301 – Gidromelioratsiya ishlarini mexanizatsiyalashtirish mutaxassisligi bo‘yicha Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA Ilmiy rahbar: t.f.f.d., dots., H.H.Olimov Buxoro – 2022 1 MUNDARIJA I BOB. Annotatsiya………………………………………….…………… 3 Kirish………………………………………….…………………. 4 MASALANING QO’YILISHI VA TADQIQOT ISHINING 9 MAQSADI………………………………………….……………. 1.1. Gruntlarning fizik mexanik xususiyatlari ……….……………….. 9 1.2. Bir cho’michli ekskavatorlarning vazifasi va turlari……………... 13 1.3. Bir cho’michli ekskavatorlar ish jihozlarining turlari va 16 takomillashtirish borasida olib borilgan tadqiqotlar tahlili………. 1.4. Tadqiqotning maqsad va vazifalari……………………………….. 34 Birinchi bob bo’yicha xulosalar................................................... 35 II BOB. NAZARIY TADQIQOTLAR....................................................... 36 2.1. Bir cho’michli gidravlik ekskavatorning asosiy ko’rsatkichlarini 36 aniqlash…………………………………………………………… 2.2. Bir cho’michli ekskavatorga o’rnatilgan yumshatkichning 40 konstruktiv parametrlarini asoslash.……….................................. 2.3. Tish ustuniga ta’sir etadigan gruntning qarshilik 49 kuchlari.………………………………………………..………… 2.4. Bir cho’michli gidravlik ekskavatorning ishchi jihoziga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar…………………………………………….. 2.5. Takomillashgan ishchi jihoz bo’yicha nazariy izlanishlar……….. Ikkinchi bob bo’yicha xulosalar………………………………... 51 III BOB. QATTIQ GRUNTLARNI YUMSHATUVCHI ISH JIHOZI 52 BO‘YICHA OLIB BORILGAN TАDQIQОT ISHLАRI VA UNING NATIJALARI............................................................. 3.1 Bir cho’michli ekskavatorga o’rnatilgan qattiq gruntlarni 53 yumshatuvchi ish jihozining loyihasi……………………………. 3.2 Qattiq gruntlarni takomillashtirilgan ishchi jihoz yordamida 2 57 qazish jarayonida olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalari………………………………………………………….. Uchinchi bob bo’yicha xulosalar.................................................. 58 IV BOB. IQTISОDIY KO‘RSATKICHLARI…………………………… 59 4.1 Tаkоmillаshtirilgаn ish jihozli ekskavatorning iqtisоdiy 59 ko’rsatkichlarini аniqlаsh………………………………………… 4.2 Iqtisodiy samaradorlik……………………………………………. 63 To‘rtinchi bob bo‘yicha xulosalar…………………………… 64 UMUMIY XULOSALAR………………………………………. 65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………..... 67 ILOVALAR……………………………………………………… 78 3 ANNOTATSIYA Ushbu magistrlik dissertatsiya ishi qattiq gruntlarga ishlov berish jarayonida bir cho’michli ekskavatorni samarali ishlashini ta’minlashda cho’michning takomillashgan konstruksiyasini yaratishga qaratilgan. Adabiyotlar va olib borilgan tadqiqotlar tahlili natijalariga ko’ra nazariy va tajriba tadqiqotlariga tayangan holda energiyatejamkor ish jihozini qo’llash orqali ekskavatorning ish samaradorligini oshirish ko’zda tutilgan. Qattiq gruntlarga ishlov beruvchi takomillashtirilgan energiyatejamkor cho’michning gruntni kesuvchi disklarini va yumshatuvchi tishining parametrlarini asoslash bo’yicha nazariy izlanishlar olib borilgan. Tavsiya etilayotgan energiyatejamkor cho’michni qo’llashning iqtisodiy samaradorligi aniqlangan. ANNOTATION This master’s dissertation focuses on the creation of an improved bucket design while working on hard soils to ensure the efficient operation of a singlebucket excavator. Based on the analysis of the literature, and the results of the research, it is planned to increase the efficiency of the excavator through the use of energy-saving equipment, based on theoretical and experimental research. Theoretical research has been conducted to substantiate the parameters of the soil cutting discs and the softening tooth of the improved energy-saving bucket, which treatment hard soils. The cost-effectiveness of the proposed energy-saving bucket has been identified. 4 KIRISH Keyingi yillarda qishloq xo’jaligini isloh qilish, fermer xo’jaliklarini rivojlantirish, ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasini barpo etish borasida amalga oshirilgan chora tadbirlar qishloqda haqiqiy mulkdorlar sinfini shakllantirish, qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni hamda qishloq aholisining daromadlarini ko’paytirish imkonini berdi [1]. Shu bilan birga, sug’oriladigan yerlarning hozirgi meliorativ holati qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini yanada o’stirishga va qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining daromadlarini oshirishga to’g’anoq bo’lmoqda. Melioratsiya sohasidagi tadbirlarning loyihalarini, shuningdek ularni moliyalashtirishning aniq manbalarini shakllantirishda tizimli ravishda kompleks yondoshilmayotganligi, suv xo’jaligi tuzilmalari va suvdan foydalanuvchilar uyushmalarining sust ishlashi keyingi yillarda melioratsiya ishlari hajmlarining kamayishiga, sizot suvlarning darajasi ko’tarilishiga va minerallashuvi oshib ketishiga olib keldi [2]. Buning oqibatida hozirgi vaqtda sug’oriladigan yerlarning yarmidan ko’prog’ini turli darajada sho’r bosgan. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni yanada barqaror rivojlantirish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, ularning unumdorligini oshirish va shu asosda qishloq melioratsiya xo’jaligi ishlarini ekinlari tashkil hosildorligini qilish va ko’paytirish, moliyalashtirish shuningdek mexanizmini takomillashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish maqsadida bir qator qaror va farmonlar ishlab chiqilgan. Jumladan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 23-oktyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020 – 2030-yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF-5853-son Farmoni ijrosi yuzasidan suv xo’jaligi sohasiga ham katta e’tibor berilmoqda. Respublikamizdagi suv xo’jaligi tizimini ta’mirlashtiklash va rekonstruktsiya qilish ishlariga milliardlab so’m mablag’lar ajratilayotganligining o’zi gidrotexnika inshootlarining texnik ishonchliligini, uning ekspluatatsion samaradorligini oshirish orqali, ularning joriy va kapital ta’mirlash muddatlarini uzaytirish, suv resurslaridan samarali foydalanish 5 masalalarining naqadar dolzarb ekanligini ko’rsatib turibdi [3]. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2018-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2019-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida takidlaganlaridek, O’zbekiston o’z iqtisodiyotini barqaror sur’atlar bilan rivojlantirishni davom ettirdi, aholi turmush darajasini izchil yuksaltirishni ta’minladi, dunyo bozoridagi o’z pozitsiyasini mustahkamladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida yuz berayotgan jiddiy sifat o’zgarishlari alohida e’tiborga sazovordir [3]. Jumladan qishloq xo’jaligi sohasida ham 2019-yilda qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni va tarkibiy o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish bo’yicha tizimli ishlar davom ettirildi [2]. Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Barchamizga ma’lumki suv resurslaridan oqilona foydalanish hamda yerlarning meliorativ holatini yaxshilashda sug’orish va zax qochirish tarmoqlari muhim ro’l kasb etadi. Shu bois bugungi kunning asosiy masalasi sifatida yerlarning meliorativ holatini yaxshilash uchun zovurlar va chekka hududlarda suv taminotini yetkazib berish uchun kanallarni qazish zarur hisoblanadi. Hozirgi vaqtda sug’orish va zax qochirish tarmoqlarini qurish, tozalash va ta’mirlash ishlarida yangi zamonaviy texnika va texnologiyalarni qo’llash bilan texnologik jarayonlarni qayta takomillashtirish asosida, samarali ishlashini ta’minlash ham talab etilmoqda. Bu esa o’z navbatida sug’orish va zax qochirish tarmoqlarini qurish va ta’mirlash ishlarida qo’llaniladigan bir cho’michli gidravlik ekskavatorlarning samarali ishlashini ta’minlash orqali amalga oshiriladi. Mavjud tozalash mashinalarining ish jihozini takomillashtirish hamda qattiq gruntlarni qazishda foydalanish, maqbul ish jihozini ishlab chiqishni talab qiladi. Respublikamiz hududlarining grunt toifasini inobatga olib, kollektor zovurlarni tozalash mashinalarining ish jihozini takomillashtirish orqali samarali 6 ishlashini ta’minlash bugungi kunda sohaning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida qattiq guruntlarni qazishda, bir cho’michli ekskavator cho’michi oldida o’rnatilgan chuqur yumshatkich va yassi kesik disklar hamda ular amalga oshiradigan texnologik ish jarayoni olingan. Tadqiqot predmeti qattiq va muzlagan gruntlarda kanal va kallektorlarni qurishni ta’minlovchi ilg’or texnologiyalarni qo’llash jarayoni bilan birga ularda ishlatiladigan qurilmalarni ishlatish joylariga qarab, tortish kuchi, ish unumdorligi, ish jihozlarini bajariladigan ishning holatiga moslab tanlash va uning unumdorligini mashinaning ishchi tezligi bilan bog’lash, bajariladigan ishning shakl va o’lchamlarini inobatga olib, bir cho’michli gidravlik ekskavatorlarning texnologik ish jarayonini takomillashtirishdan iborat. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Maqsadi: Ekskavator ishchi jihozini takomillashtirish va ish jihozida mavjud yumshatuvchi tish va yassi kesik disklarning o’lchamlarini asoslash. Vazifalari: Tuproqning fizik-mexanik holatidan kelib chiqib, ekskavatorning ish jihozini qattiq va muzlagan gruntlar bilan ishlashda kam energiya sarflanuvchi konstruksion variantlarni tanlash va maqbul o’lchamlarini nazariy va eksperimental tatqiqotlar natijasida aniqlash. Ilmiy yangiligi: yumshatuvchi tish va aylanuvchi pichoqlar bilan takomillashtirilgan energiyatejamkor bir cho’michli ekskavator cho’michining konstruktiv sxemasi ishlab chiqilgan va texnologik ish jarayoni asoslangan; qattiq va muzlagan gruntlarni qazish jarayonida yuzaga keladigan qarshilikni yengish uchun yumshatuvchi tish o’rnatilgan, cho’mich hajmidan maksimal darajada unumli foydalanish uchun ish jihoz oldida yumshatilgan gruntlarni maydalovchi maxsus yassi kesik disklar o’rnatilgan; 7 agregatning kam energiya sarflagan holda yuqori ish ko’rsatkichini ta’minlovchi maqbul parametrlari aniqlangan; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Bizga ma’lumki, qish faslida qazish jarayonlarini amalga oshirish vaqtida uchraydigan muzlagan gruntlar, bazi bir cho’l hududlarda mavjud gips qatlamli gruntlar va tarkibida tosh bo’laklari mavjud bo’lgan gruntlarni qazish jarayonida juda ham ko’p muammolar yuzaga kelib chiqishi ish hajmining oshishiga va ish sifati yo’qolishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari yuqorida keltirilgan grunlarni qazish jarayoni bevosita bir nechta yer qazish tashish mashinalarining (buldozer, skreper, va yumshatuvchi jihozlar) ishtiroki ta’minlansagina ijobiy natijaga erishish mumkin ekanligi hech kimga sir emas. Bu esa o’z navbatida vaqt sarfining oshib ketishi, ortiqcha ishchi kuchi va texnikaga bo’lgan talabning ortishiga hamda qo’shimcha sarmoya sarflanishiga olib keladi. Bu muammolarning yechimini topishda muzlagan va qattiq gruntlarni bir ishchi jihoz yordamida qo’shimcha texnikalarsiz qazish ishlarini amalga oshiradigan, chuqur yumshatkich va yassi kesik disklar o’rnatilgan energiya tejamkor ishchi jihoz orqali amalga oshirish mumkin. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Bir cho’michli ekskavatorning ish jihozlarini yaratish va takomillashtirish bo’yicha V.E.Parunakyan, R.I.Sinyanskaya, N.I.Shalnova, V.G.Plotnikov, A.M.Makarov, V.A.Molchanov, Devyatkin, I.D.Tkachevskiy, V.I.Drobotenko, L.A.Xmara, V.I.Balovnev, C.V.Shatov, B.N.Ladijenskiy, Y.U.Vetrov, V.V.Vlasov, A.I.Utkin, I.A.Shemet, S.A.Shemyakin, Y.V.Domnin, N.S.Kradinov, B.G.Berejnov, V.P.Bogatirov, G.P.Volovich, I.A.Nedorezov, G.M.Nosikov, G.T.Fazalov, N.I.Lavruhin, A.I.Fedulov, V.V.Nazarov, A.P.Mattis, D.I.Fedorov va Y.M.Hamchikov, L.A.Xmara, S.V.Shatov, K.T.Glavatskiylar va yana ko’plab olimlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi: Adabiyotlarni, ilmiy tadqiqot ishlarini va internetdan olingan ma’lumotlarni tahlil qilib, nazariy va amaliy izlanishlar olib borildi. Nazariy tadqiqotlar oliy matematika, klassik va 8 dehqonchilik metodikasiga asoslangan holda, tajribaviy tadqiqotlar esa maxsus yaratilgan laboratoriya qurilmasida, “TIQXMMI” MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish institutining “SX va MIM” kafedrasi tuproq kanalida aprobatsiyadan o’tgan usullar qo’llab o’tkazildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Taklif etilgan matematik modellar va analitik bog’lanishlar chuqur yumshatkich va aylanuvchi disklar bilan takomillashtirilgan cho’michni ishlab chiqish va ishchi qismning parametrlarini aniqlashga asos bo’lgani hamda boshqa shunga o’xshash ish organlari parametrlarini asoslashda foydalanish imkoni mavjudligi tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyatini belgilaydi. Tavsiya etilayotgan yangi takomillashgan energiyatejamkor ishchi jihoz yordamida bir o’tishda qattiq gruntlarga ishlov berish va qazish imkoniyati mavjudligi bilan birga ish unumdorligini oshirish hamda iqtisodiy samaradorlikka erishishni ta’minlaydi. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya ishi dissertatsiya bo’yicha qisqacha annotatsiya, kirish, uchta bob va ular bo’yicha xulosalar, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, internet ma’lumotlari va ilovalardan tashkil topgan. Dissertatsiya 26 ta rasm, 7 ta jadval, 133 ta foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga olgan kompyuterda WORD matn muharririda yozilgan 100 betdan iborat. 9 I BOB. MASALANING QO’YILISHI VA TADQIQOT ISHINING MAQSADI 1.1. Gruntlarning fizik mexanik xususiyatlari Grunt, bu tоg’ jinsi bo’lib, minеral zarrachalari va ular оrasi suv hamda havо miqdоri bilan to’ldirilgan sistеmadir. Shunga qo’ra gruntlar uchta fazaga bo’linadi: qattiq, suyuq va gazsimоn. Gruntning qattiq zarrachasining o’rtacha diamеtri bo’yicha sоg’ (gilli) tuprоq (Ø < 0,005 mm), changsimоn (Ø = 0,05…0,005 mm) va qumli (Ø = 2...0,05 mm). Grunt, imоrat va injеnеrlik inshооtlarini qurishda ishlatiladigan asоsiy qurilish matеriyalidir. Tarkibiga ko’ra gruntlar qumli, changsimоn, qumоq, lоyli, sоg’ tuprоqli, tоrfli, tоshlоq va h.k. хillarga bo’linadi. Ularning har biri ma’lum хоssalarga ega bo’ladi. Gruntning namligi, zichligi, shuningdеk, bоg’lanuvchanlik, suv o’tkazuvchanlik, singdiruvchanlik, yumshaluvchanlik, yopishqоqlik, qiyaliklarda ushlab turiluvchanlik хususiyati va zichlanuvchanlik uning asоsiy хоssalari hisоblanadi [12]. Namlik - bu ma’lum hajmdagi grunt tarkibidagi suv miqdоri оg’irligi Rs ning quruq grunt оg’irligi Rg ga bo’lgan nisbatidir. W= Ps 100 , % Рg (1.1) Zichlik - bu hajm birligidagi grunt skеlеti (quruq hоldagi) оg’irligidir, uni quyidagi fоrmula оrqali aniqlash mumkin: = g , kg/m3 W 1+ 100 (1.2) bu yеrda γg - namli gruntning hajmiy massasi, kg/m3; W-grunt namligi. Bоg’lanuvchanlik - gruntning o’zarо bоg’langan zarralari bir-biridan ajratishga intiluvchi kuchlarga qarshilik ko’rsata оlish хususiyatidir. Lоyli va tоshlоq gruntlarning bоg’lanuvchiligi eng yuqоridir. Suv o’tkazuvchanlik - bu gruntning suv o’tkazish хususiyatidir. Qumli gruntlar eng yaхshi suv o’tkazuvchanlikka ega. Suv singdiruvchanlik - bu, gruntning o’ziga suv singdirish хususiyatidir. Lо’yda bunday хususiyat eng kuchlidir. Mutlaqо quruq gruntning massasiga 10 nisbatan foizlarda ifоdalangan suv miqdоri gruntning namligi dеb ataladi. Agar gruntda 5% gacha suv bo’lsa, u quruq grunt hisоblanadi, agar 30% gacha bo’lsa, nam grunt, 30% dan оrtiq bo’lsa, ho’l grunt hisоblanadi [12,20]. Yumshaluvchanlik - bu, gruntni qazish jarayonida uning o’z hajmini оshirish хususiyatidir. Yumshatilgan grunt hajmining zich hоlatidagi hajmiga nisbati yumshatish koeffitsienti (kyu) dеb ataladi. Qumоq tuprоq va lоyning yumshatilish koeffitsienti eng katta (1,26 ...1,32) bo’lib, qumniki esa eng kichik (1,1...1,15) dir. Yumshatilgan va ko’tarmaga yotqizilgan gruntning qiyaliklarda (yon bag’irlarda) ushlanib turish хususiyati tabiy qiyalik burchagi bilan bеlgilanadi. U har bir grunt turi hamda uning namligi uchun o’zgarmas miqdоrdir. Masalan, qumli gruntning tabiy qiyalik burchagi 15...30 0, qumоq tuprоqlarniki esa 25...50 0 ni tashkil qiladi. Burchaklarning kichik qiymatlari ho’l gruntlarga taalluqlidir [12,20]. Zichlanuvchanlik - bu, gruntlarning ko’tarmaga zich yotish хususiyatidir. Bu хususiyat grunt massasining u egallab turgan hajmga nisbatini bildiruvchi o’rtacha zichlik (t/m3) bilan ifоdalanadi. Yopishqоqlik - bu, gruntning mashinaning ish оrganlariga yopishuvchanlik хususiyatidir. Lоyli gruntning yopishqоqligi katta, shuning uchun uni qazish qiyin. Gruntlarning yuqоrida qayd qilingan xоssalari yеr-tuprоqdan tiklangan inshооtlarning ustuvоrligi va mustahkamligiga hamda gruntlarni qazish ishlarining sеrmеhnatligiga katta ta’sir ko’rsatadi [12,20]. Shag’al, qumli va qumоq gruntlar yеr-tuprоq inshооtlari uchun yaхshi qurilish matеriyallari hisоblanadi. Ular ancha ustuvоr va bo’kishga yaхshi qarshi tura оladi. Changsimоn va mayda qumlоq tuprоqlar qurilish matеriyali qilib ishlatishga yaramaydi. Ularning bоg’lanuvchanligi yеtarlicha bo’lib, suvga to’yingan hоlda оqma qumlarga aylanadi, bunda ular yuk ko’tara оlish хususiyatini yo’qоtadi, ulardan ko’tarilgan ko’tarmalar suv bilan yuvilib kеtadi. Qumоq tuprоqlarning bоg’lanuvchanligi va suv o’tkazuvchanligi nisbatan yuqоri, ular yaхshi zichlanadi va changsimоn gruntlarga nisbatan ancha ishоnchli bo’ladi. 11 Lоyli gruntlar qazib оlishda va ko’tarmaga yotqizishda mushtlashib qоladi va ular оrasida bo’shliqlar hоsil bo’ladi, shuning uchun ular ancha barqarоr emas (ayniqsa nam hоlatda) va yomоn zichlanadi. Sоg’ tuprоqli gruntlarni yеr inshооtlarini tiklash uchun ishlatish mumkin, ular yaхshi zichlanadi. Bunda inshооt puхta va suv ta’siriga ustuvоr bo’ladi. Tоrfli va tarkibida massasi bo’yicha 10% dan оrtiq оrganik aralashmalar bo’lgan gruntlar yеr-tuprоq inshооtlarini qurish uchun yaramaydi, chunki ularning namligi o’zgarishi bilan hajmi va zichligi ham sеzilarli o’zgaradi. Natijada mazkur gruntlardan ko’tarilgan inshооtlarning ustuvоrligi pasayadi [12,20]. Buldоzеrlar, skrеpеrlar, grеydеrlar bilan gruntlarni qazish ishlarining mеhnat sarfiga ko’ra gruntlar uchta turkumga bo’linadi. Grunt turkumining raqami qancha katta bo’lsa, uni qazish uchun shuncha ko’p mеhnat sarflanadi. Gruntlarni asоsiy хоssalari 1.1-jadvalda kеltirilgan. 1.1- jadval Gruntlarning asоsiy xоssalari. Zichligi, ρ, kg/m3 Grunt turlari Mayda tоsh shag’alning Yumshatish Qazuvchi mashina, guruh koeffitsienti, Buldozer Skrеpеr Grеydеr kyu va barcha 1800...2000 - II II II 1800...1950 1,2...1,3 II II II 1800...1950 1,2...1,3 III II III 1200...1400 - I I I ko’rinishlari Lоy: mоyli, yumshоq yoki shag’al aralashmasi yo’q uyiladigan parchalanadigan оg’ir Barcha хil o’simlik qatlami grunti 12 Sоg’ tuprоqli: tabiy namlikdagi, 1600...1800 1,2...1,3 I I I 1600...1800 1.2...1.4 II II II sho’rtоblar: 1600...1800 1,2...1,3 I I I yumshоq 1600...1800 1.2...1.4 III II III 1600...1800 1,2...1,4 I I I 1600...1900 1,2...1,4 II II II 1600...1800 1,1...1,15 II II II namlikdagi, 1600...1750 1,1...1,2 II II II 1600...1750 1,1...1,2 III II III 1200...1400 1,3...1,35 I I I gacha 1200...1400 1,3...1,35 III II III 800...1100 - I I I - - III aralashmalarsiz sоchiluvchan quruq va Sho’rхоk qоtib qоlgan Qumоq tuprоq: еngil va sоg’ tuprоqqa o’хshash barcha ko’rinishdagi оg’ir Qumlоq tuprоq Qum: tabiy aralashmalarsiz sоchiluvchan quruq Qоra va qo’ng’ir tuprоq: tabiy namlikdagi qоtib qоlgan 30 mm yo’g’оnlikdagi ildizlar aralashgan yoki ildizlar aralashmagan tоrf Muzlagan, yumshatilgan grunt 13 Grunt ichida yoki gruntdan yеr sirtida yaratiladigan injеnеrlik inshооtlari yеrtuprоq inshооtlari dеb yuritiladi. Gruntni qazib оlish hisоbiga yеr sirtidan pastda hоsil qilinadigan inshооtlar o’yilma dеb, yеr sirtiga grunt yotqizib tiklanadiganlarni ko’tarma dеb, ham yеr sirtida, ham undan pastda hоsil qilinadiganlari yarim ko’tarma yoki yarim o’yilma dеb ataladi [12,20]. Kanallar, zоvurlar, kоtlavanlar, to’g’оn, damba tоsh yo’l hamda tеmir yo’l pоlоtnоlarining ko’tarmalari kabi yеrtuprоq inshооtlari kеng tarqalgan. Gruntni grunt fg va mеtal fm bilan ishqalanish koeffitsienti, uni fizik-mехanik хususiyatiga va mеtal sirtining hоlatiga bоg’liq bo’lib, gruntni grunt bilan ishqalanish koeffitsienti fg = 0,3…0,9 va uni mеtal sirtidagi ishqalanish koeffitsienti esa fyu = 0,3…0,7 оraliqda bo’ladi [12]. 1.2. Bir cho’michli ekskavatorlarning vazifasi va turlari. Ma’lumki, aholining iste’molga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun qishloq xo’jaligida yetishtiriladigan mahsulotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ehtiyojlarni qondirish uchun esa ko’p mehnat talab qilingan. Asosiy muammo sifatida aholi o’z ekin yerlarini sug’orish uchun suvning mavjud bo’lmaganligi yoki uzoq masofalardan suv yo’li (kanallar)ni tortib kelish bo’lgan. Bu muammolorni bartaraf etish uchun yerlarni qazuvchi maxsus mashinalar yaratila boshlagan. Ma’lumki, bugungi kunda kelib gruntni qazish ishlarini amalga oshirishda qurilish va melioratsiya mashinasi hisoblangan bir cho’michli ekskavatorlardan foydalanib kelinmoqda. Ekskavatоr lоtincha excavo – qazish so’zidan оlingan bo’lib, yеr qazish va qazilma bоyliklarni qazib оlish ishlarida ishlatiladi. Bir cho’michli ekskavatоr kоnstruksiyasini uchta asоsiy qismga ajratish mumkin; bular, yurish uskunasi, aylanish platfоrmasi va ish jihоzi [12]. Yurish uskunasi ekskavatоrni ko’chirish uchun хizmat qilib, ularning o’rmalоvchi, rеzina g’ildirakli va qadamlоvchi turlari mavjud. Aylanish platfоrmasi yurish uskunasi ramasining vеrtikal o’qi atrоfida to’liq yoki qisman aylana оladigan mustahkam yasalgan kоrpus bo’lib, unda 14 ekskavatоrning asоsiy mехanizmlari (dvigatеli, uzatmalar rеduktоri, rеvеrs, chig’irlar va ish jihоzi) jоylashgan bo’ladi [12]. Ish jihоzi ekskavatоrning asоsiy uskunasi bo’lib, uning yordamida qazish, qazib yuklash ishlari bajariladi. Ish jihоzi, cho’mich, tirsak va хartumdan tashkil tоpgan bo’ladi. Agar bir ekskavatоrga bir nеchta tur ish jihоzlarini almashtirib o’rnatish оrqali ish bajarish mumkin bo’lsa, bunday ekskavatоrlarga unvеrsal ekskavatоrlar dеb ataladi. 1.1-rasm. Ish jihоzlari turlicha bo’lgan ekskavatоrlar: a-draglayn; b-to’g’ri cho’michli; c-tеskari cho’michli; d-grеyfеr; e-traktоr bazasidagi ish jihоzi to’liq aylanmaydigan gidravlik ekskavatоr; f-avtоmоbil bazasidagi tеlеskоpik bоshqariladigan ekskavatоr. Bir cho’michli ekskavatоrlarni quyidagi ko’rsatkichlari bo’yicha sinflarga ajratish mumkin: Ishlatish bo’yicha; qurilishda, karyerda, kоnlarni qazish va yuklashda va maхsus ekskavatоrlar [12]. Yurish uskunasini bajarilishi bo’yicha; nоrmal boshmoqli, boshmog’i uzaytirilgan, rеzina g’ildirakli, traktоr bazasida va avtоmоbil bazasida. Ish jihоzini bоshqarish bo’yicha; arqоn yordamida, gidravlik va tеlеskоpik. 15 Harakatni uzatish bo’yicha; mехanik, gidravlik va elеktrik [12]. Bugungi kunda mavjud zamonaviy bir chomichli ekskavatorlar: 1.2 – rаsm. EО – 33234 - g’ildirаkli ekskаvаtоri 1.2- jadval EО – 33234 - EKSKАVАTОRINING TEХNIK TАSNIFI T\r Nоmlаri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Trаnspоrt хоlаtidаgi gаbarit o’lchаmi Vazni Dvigаtel Dvigаtel quvvаti Cho’mich hajmi Qazish chuqurligi Qazish rаdiusi Yuklаsh bаlаndligi Transport holatdagi tezligi Qiyalikаrdа ishlаtish chegаrаsi O’lch. birligi. m kg kVt/о.k. m3 m m m km/sоаt grаd Qiymаtlаri U/E/B 95/25/36,8 18000 YAMZ – 236G 110/150 0,615 5,7 9 6,5 8,25 5о 1.3 – rаsm. ET – 14 – 20 zanjirli ekskavatori. 16 ET-14 -20 bir cho’michli ekskаvаtоri ko’p mаqsаdli yer qаzish mаshinаsi bo’lib, kоtlоvаnlаrdа, hаndаklаr, kаryerlаrdа I – IV tоifаli guruntlаrgа ishlоv berish, sоchiluvchаn mаteriаllаrni yuklаsh vа tushirishgа, qаttiq jismlаrni bo’lаklаsh vа muzlаgаn gruntlаrni yumshаtish (200 mm kаttа bo’lmаgаn o’lchаmlаrdа), hаmdа sаnоаt, shаhаr, qishlоq, trаnspоrt vа meliоrаtsiya qurilishlаridаgi bоshqа ishlаrni bаjаrishga mo’ljаllаngаn. Burilish plаtfоrmаsi EK14 ekskаvаtоri bilаn unifikаtsiyalаshtirilgаn. Qisqа zanjirli (o’rmаlоvchi) yurish uskunаsi ekskаvаtоrni stаndаrt treylerlаrdа ko’ndаlаng o’rnаtib tаshishgа imkоn berаdi. Bir cho’michli ekskаvаtоr uchun kаttа hаjmdаgi аlmаshinuvchi ishchi jihоzlаri mаvjuddir. 1.3. Bir cho’michli ekskavatorlar ish jihozlarining turlari va takomillashtirish borasida olib borilgan tadqiqotlar tahlili Yurtimizda va xorijda bir cho’michli ekskavatorlardan samarali foydalanish, ish unumdorligini oshirish va bir ish jihoz yordamida bir necha texnologik jarayonni bajarish masalalarini ilgari surgan holatda bir qator ishlar amalda joriy qilinib kelinmoqda. 1.4 – rаsm. Profilli cho’mich. Ekskavator uchun profilli cho’mich - bu kanallar, ariqlar, qiyaliklar va boshqa sirtlarni ma’lum bir burchak ostida qazish ishlarini amalga oshiriladigan ekskavator cho’michining bir turi. Uskunaning maxsus shakli trapetsiya shaklidagi muvaqqat ariqlarni yangidan qazishga imkon beradi. Ushbu profilli ekskavatorda yon devorlari ham pichoq o’rnatilganligi hisobidan hosil qilingan muvaqqat ariqning yon yoqlariga nishablik hosil qilib zichlab ketish imkoniyati mavjud. 17 1.4-jadval Profilli cho’michning texnik ko’rsatkichlari Pichoq kengligi Balkaning Cho’mich xajmi (mm) kengligi (mm) (m3) 250 1000 0,2 120 300 1200 0,3 130 Vazni (kg) 1.5 – rаsm. 18-22 RIPDB-E-0,4-650. Ushbu 18-22 RIPDB-E-0,4-650 markali ekskavator cho’michi mustahkamlangan qovurg’a bilan jihozlangan bo’lib, uning yordamida deyarli har qanday turdagi tuproqni oldindan yumshatish mumkin. Ba’zi hollarda, bunday cho’mich yordamida qattiq va muzlagan grunlarni ham qazish imkoniyati mavjud. Ushbu ish jihozning hajmi 0,4 m3 bo’lib kengligi 650 mm ni va cho’michning to’la vazni 730 kg ni tashkil. Bu ekskavator cho’michi mustahkamlangan qovurg’a bilan jihozlangan cho’michlarning eng kichigi bo’lib, uning quyidagi parametrlilari ham mavjud: hajmi 0,6 m3 bo’lib kengligi 900 mm ni va cho’michning to’la vazni 820 kg, hajmi 0,8 m3 bo’lib kengligi 1000 mm ni va cho’michning to’la vazni 1080 kg, hajmi 1,0 m3 bo’lib kengligi 1100 mm ni va cho’michning to’la vazni 1100 kg, hajmi 1,0 m3 bo’lib kengligi 1200 mm ni va cho’michning to’la vazni 1710 kg. 18 1.6 – rаsm. SDC-112 .qamrovchi ekskavator cho’michi. Ushbu ekskavator cho’michi greyfer tipiga kiruvchi cho’michlarga tegishli bo’lib, ular yordamida asosan donador meteriyallarni bir joydan ikkinchi joyga tashish ishlarini amalga oshiriladi. Ushbu SDC-112 ish jihozi cho’mich va qamragichdan tashkil topgan bo’lib u yordamida uvalanuvchan gruntlarda ishlaganda qo’shimcha qamragichi mavjudligi hisobidan cho’mich hajmidan 1.5 barobar ko’b bo’lgan miqdorga tuproqni qazish imkoniyati bo’ladi. SDC-112 qamrovchi ekskavator cho’michining xarakteristikasi: Vazni 740 kg Qamragichning maksimal ochilish kengligi 1800 mm Ishchi bosim 150-170 kg/sm3 Silindrdagi ishchi bosim 190 kg/sm3 Silindrning moy sarfi 90-110 l/min Yuk ko’tarish hajmi 8.2 t Tozalash cho’michlari yengil holatda bo’lib, ulardan foydalanishning asosiy doirasi suvli hududlar. Shunday qilib, ular daryolar, suv omborlari va kanallarni loy, qoldiq va boshqa o’simliklar konlaridan tozalash uchun juda mos keladi. Bunday cho’michning qirrasi va tishlari o’tkir, shuning uchun barcha kerakli ishlarni imkon qadar oson bajarish mumkin. Bunday mahsulotlar pastki va 19 yon devorlarda teshiklar mavjudligini taqlid qiladi, shunda ortiqcha suyuqlik fraktsiyasi cho’michni ko’tarish davomida to’kilib ketadi. 1.7 – rаsm. Botqoq hududlarni tozalashda qo’llaniladigan ekskavator cho’michi. Ushbu chomichning avzalliklari qilib konstruksiya oddiyligi va yengil ekanligini ko’rsatishimiz mumkin. Ish jihozda mavjud kamchiliklar ishlatilgan metall list qalinligi kichil ekanligi hisobidan qattiq materiyallarga uchraganda pachoqlanish holatlari kuzatilishi va halqali kovaklarning tezda bitib qolishini ko’rsatib o’tishimiz mumkin. “Avers-Ekaterinburg” tomonidan ishlab chiqarilgan ushbu cho’michlar muzlatilgan, oldindan yumshatilgan tuproqlarni qazish, toshloq joylarda qattiq toshlar bilan ishlash uchun mo’ljallangan. Ushbu cho’michlarlar ishonchliligi, bardoshliligi va chidamliligi bilan ajralib turadi, chunki mo’ljallangan ishlarning bajarilishi tegishli talablarni qo’yadi. Bunday cho’michlarning pastki qismi payvandlangan himoya bilan jihozlangan va ishni yengillashtirish uchun to’plamga tish yoki yon kesgichlar kiritilishi mumkin. Bunday cho’michlar materiallarni yuklash uchun ham ishlatilishi mumkin, ammo bu funktsiyadan faqat an’anaviy yuklash cho’michlari bardosh bera olmaydigan hollarda foydalanish mumkin. Shunday qilib, ular qattiq og’ir materiallarni, masalan, qurilish qoldiqlari yoki tosh qoldiqlarini yuklash zarur bo’lganda ishlatiladi. 20 1.8 – rаsm. Qattiq gruntlarga ishlashga mo’ljallangan ekskavator cho’michi. Ushbu cho’michda avzalligi shundagi uni ishlash jarayonida juda mustahkam metalldan foydalanilgan. Kamchiliklari qilib: qattiq gruntlar bilan bilan ishlaganda gruntning yetarli darajada bo’laklanmasligi hisobidan cho’mich hajmidan foydalanish ko’rsatkichi kamayishi, qazish jarayonida kata kuch talab qilishi va servis ishlarining qimmatga tushishini ko’rsatishimiz mumkin. Hozirgacha ushbu mavzu bo’yicha Respublikamiz va xorijda V.E.Parunakyan, R.I.Sinyanskaya, N.I.Shalnova, V.G.Plotnikov, A.M.Makarov, V.A.Molchanov, Devyatkin, I.D.Tkachevskiy, V.I.Drobotenko, L.A.Xmara, V.I.Balovnev, C.V.Shatov, B.N.Ladijenskiy, Y.U.Vetrov, V.V.Vlasov, A.I.Utkin, I.A.Shemet, S.A.Shemyakin, Y.V.Domnin, N.S.Kradinov, B.G.Berejnov, V.P.Bogatirov, G.P.Volovich, I.A.Nedorezov, G.M.Nosikov, G.T.Fazalov, V.V.Nazarov, N.I.Lavruhin, A.I.Fedulov, A.P.Mattis, D.I.Fedorov va Y.M.Hamchikov, L.A.Xmara, S.V.Shatov, K.T.Glavatskiylar va yana ko’plab olimlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar. V.E.Parunakyan, R.I.Sinyanskaya, N.I.Shalnova, A.M.Makarov, V.A.Molchanov, Devyatkinlar V.G.Plotnikov, [93] tomonidan nam va yopishqoq gruntlarni qazish jarayonida ekskavator cho’michiga yopishgan gruntlarni yuvib tashlash uchun maxsus suv purkagichli cho’mich tavsiya etilgan. Bunda suv purkagich qurilmasi aylanma sharsimon burilovchi o’zakka o’rnatilgan forsunka, suvni ta’minlab beruvchi nasos, quvurlar va suyuqlik idishidan tashkil 21 topgan. Suv purkovchi qurilma cho’mich orqa devorining markaziga, o’z diametriga teng tirqishda devor yuzasining sirt qismida maxkamlovchi boltlar yordamida o’rnatilgan. Suv purkagichning aylanma harakati sharsimon burilovchi qurilma orqali amalga oshiriladi. 1-forsunka; 2-cho’mich orqa devori; 3- mahkamlovchi bolt; 4- sharsimon burilovchi qurilma. 1.9-rasmda V.E.Parunakyan va boshqalar tomonidan tavsiya etilgan suv purkagichli cho’mich qurilmasining sxemasi. Suv purkagichli ekskavator cho’michi quyidagi afzalliklarga ega: nam yoki yopishqoq gruntlarni qazish jarayonida cho’michga qolgan qoldiqlar to’laligicha yuvib tushiradi; purkagichli cho’mich qurilmasi yordamida nam va yopishqoq gruntlarni qazishda oddiy usulga nisbatan 2-3 barobar vaqtdan yutiladi; suv purkovchi uskunaning ishlash davomiyligi, cho’mich gruntni to’kish davri yakunlanib, qazish davri boshlangunga qadar davom etadi bu esa o’z navbatida ortiqcha suyuqlik sarfini kamaytiradi; ikkita texnologik jarayon bir vaqtda amalga oshirilishi tufayli ish jihozning tozaligi saqlanadi va bu o’z navbatida agregatning uzuq muddat ishlashini ta’minlaydi; takomillashgan cho’mich yordamida qazilayotgan hududda cho’michning davriy tozalanib turishi natichasida ish samaradorligi oshib qisqa muddatda katta xajmli ish bajarilishiga erishiladi. 22 Suv purkagichli ekskavator cho’michi quyidagi kamchiliklarga mavjud: qurilma cho’mich orqa devorining pastki burchakgini to’laligicha tozalay olmaydi. I.D.Tkachevskiy [87] tomonidan I-II guruh gruntlarni qazish uchun takomillashgan ishchi jihoz tavsiya etilgan.Ushbu ishchi jihozning kesuvchi qismi yon va orqa devorlariga nisbatan burchak ostida o’rnatilgan, bu esa o’z navbatida qazish jarayonida tushadigan qarshilikni kamayishiga sabab bo’ladi. Takomillashgan ishchi jihoz o’rta bo’lak, old va vertikal yon devorlari ichi bo’sh bo’lgan standart cho’mich bo’lib, old va vertikal yon devoriga kamar shaklida o’tkazilgan pichoq va pastgi qismiga mahkamlangan atval bilan jihozlangan. Ustki qisimdan o’tkazilgan pichiq va atval o’rta bo’lakga maxsus tirgaklar yordamida mahkamlangan. Bu ishchi jihozning o’rta bo’lagi yordami grunt qazib olinsa yon tomonida mavjud pichoq va otval yordamida maxsus profil hosil qilinadi. Tavsiya etilayotgan ishchi jihoz yordamida bir o’tishda muvaqqat ariqlarni hosil qilish imkoniyati ham mavjud. 1-o’rta bo’lak: 2- pichoq; 3-atval; 4-5 mahkamlagichlar. 1.10-rasmda I.D.Tkachevskiy tomonidan I-II guruh gruntlarni qazish uchun takomillashgan cho’mich qurilmasining sxemasi. 23 I-II guruh gruntlarni qazish uchun takomillashgan ishchi jihoz afzalliklari: bir o’tishda o’z profiliga teng bo’lgan muvaqqat ariq hosil qilib ketish xususiyatiga ega; ushbu takomillashgan cho’michni, yon yoqlari mavjudligi hisobidan o’rta bo’lagiga qaraganda 2-3 barobar ko’proq gruntni qaziy oladi; takomillashgan cho’michni hosil qilishda ananaviylariga nisbatan kam metall sarfi qo’llaniladi, bu o’z navbatida ortiqcha metallni iqtisod qiladi. I-II guruh gruntlarni qazish uchun takomillashgan ishchi jihozda uchraydigan kamchiliklar: qazish jarayonida yon yoqlaridagi pichoq va atvalning oralari ochiq bo’lganligi hisobidan gruntni to’laligicha tashiy olmaydi; qattiq va muzlagan gruntlarni qazish imkoniyati mavjud emas. V.I.Drobotenko [88] tomonidan yopishqoq va nam gruntlarni qazishga mo’ljallangan maxsus tebranma harakat qiluvchi qoplama bilan jihozlangan cho’mich tavsiya etilgan. Ushbu takomillashgan ishji jihoz olt,orqa va yon devorlardan iborat bo’lib, orqa devorining ustki qismida maxsus po’lat qatlam aylanma harakatlanuvchi qurilma (sharnir) yordamida o’rnatilgan. Maxsus po’lat qatlamga tebranma harakat berilishi hisobidan cho’mich yordamida qazib olinayotgan nam va yopishqoq gruntlarni cho’michga yopishib qolmasligini ta’minlab turadi. Ixtironing maqsadi cho’michning orqa devoriga yopishgan tuproqdan majburiy tozalash samaradorligini oshirishdan iborat. Ushbu maqsadga ikkita aylanma harakatlanuvchi moslama (sharnir) o’rnatish orqali erishilgan. Maxsus po’lat qatlamga tebranma harakat aylanma harakatlanuvchi qurilma (sharnir) yordamida ekskavator ichki yonuv dvigatelidan olib beriladi. Yopishqoq va nam gruntlarni qazishga mo’ljallangan maxsus tebranma harakat qiluvchi qoplama bilan jihozlangan cho’michning afzalliklari: namlik darajasi yuqori bo’lgan gruntlarni qazish jarayonida cho’michning ichki qismi muntazam ravishda tebranib turishi hisobidan nam grunt cho’michga qolmaydi va bu qazish unumini oshirib, cho’mich xajmidan to’la foydalanishga sabab bo’ladi; 24 1- orqa devor; 2- old devor; 3-yon devor; 4-o’zak qism; 5-tish; 6,7-ikki qismli qalqon; 8-mahkamlagich; 9-tish o’rnatiladigan teshik; 10-aylanma harakatlanuvchi mehanizm (sharnir). 1.11-rasmda V.I.Drobotenko tomonidan yopishqoq va nam gruntlarni qazishga mo’ljallangan maxsus tebranma harakat qiluvchi qoplama bilan jihozlangan cho’mich qurilmasining sxemasi. ushbu takomillashgan ishchi jihoz yordamida qazilayotgan yopishqoq va nam gruntlar oddiy cho’mich yordamida qazilyotganlariga nisbatan 2 barobar ishlash samaradorligi yuqori; tebranma harakat qiluvchi maxsus metall qatlam cho’mich orqa devorining pastki qismiga boltlar yordamida mahkamlanligi hisobidan metall qatlamni ishdan chiqgan holga almashtirish imkoniyati mavjud. Yopishqoq va nam gruntlarni qazishga mo’ljallangan maxsus tebranma harakat qiluvchi qoplama bilan jihozlangan cho’mich uchraydigan kamchiliklar: ushbu takomillashgan cho’michning tebranma harakat qiluvchi metall qismi cho’michning orqa devoriga qisman mahkamlanganligi hisobidan tebranma harakat davomiyligi mobaynida boltlarning bo’shashi kuzatiladi; 25 tebranma harakat qiluvchi metall cho’michning ostki qismida ilgarlanma, qaytma harakat qilishi uchun tirqish qismi mavjud bo’lib, ishlash vaqtida tosh va shunga o’shash qattiq materiyallarning tiqilib qolish ehtimolligi mavjud; tebranma harakat qiluvchi metall qatlam ilgarlanma, qaytma harakat qilish jarayida cho’michning yon yoqlariga tegishi hisobidan uzviy ravishda shovqin hosil bo’lib turadi; takomillashgan ishchi jihoz o’ziga qolgan yopishqoq gruntni to’laligicha qirqib tashlay olmaydi; ushbu ishchi jihoz yordamida qattiq va muzlagan gruntlarni qazish imkoniyati mavjud emas. L.A.Xmara, V.I.Balovnev, C.V.Shatov, B.N.Ladijenskiylar [91] tomonidan ekskavatorning texnologik imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida takomillashtirilgan cho’mich tavsiya etilgan. Ixtiro yordamida qazish, yuklash va metall simlarda montaj ishlarini amalga oshirish imkoniyati mavjud. Ushbu takomillashgan cho’mich ikki qo’lli tutqichlar orqali o’zaro bog’langan old va orqa jag’lardan iborat bo’lib turli hil ishlarni bajarishga mo’ljallangan. Jag’larning harakati vertikal hamda burchak ostida o’rnatilgan gidravlik silindrlar orqali amalga oshiriladi. a) b) 26 c) d) e) f) a) greyfer; b) montaj jarayoni; c) nishablik olish jarayoni; d) old va orqa jag’ tutashgan holati; e) bir vaqtda qazish va tekislash jarayoni; f) greyfer. 1- orqa jag’; 2,10-pichoq; 3,7,8,16,18-mahkamlagich; 4-ikki qo’lli tutqich; 5-old jag’; 6,21,12-vertikal silindr; 9-tish; 11-quloq; 13-bog’lovchi qism; 14-shpal; 15-burchak ostida o’rnatilgan silindr; 17-tirsak; 19-tutkich; 20-paralellogramm simon rama; 22-ekskavator; 23-metall quvur. 1.12- rasmda L.A.Xmara va boshqalar tomonidan tavsiya etilgan takomillashgan cho’mich sxemalari. 27 Cho’mich aylanma harakatini cho’mich orqa qismiga o’rnatilgan vertikal silindr orqali, gorizontga nisbatan qiya harakatini tayanchga burchak ostida o’rnatilgan silindrlar orqali amalga oshiradi. Old va orqa jag’larni birlashtirgan holda bir butun cho’mich hosil qilinib grunt qazish ishlari amalga oshiriladi, bunda cho’michning harakati ekskavator tirsagiga o’rnatilgan silindrdan paralellogramsimon ramaga suyuqlik bosimi orqali berilib turtkichning aylanma harakatini ta’minlash orqali erishiladi. Tafsiya etilayotgan takomillashgan ishchi jihoz quyidagi avzalliklarga ega: Ikki texnologik jarayon bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi, yani ushbu tavsiya etilayotgan cho’michning ikki jag’li bo’lganligi hisobidan birinchi jag’ qazish mobaynida ikkinchi jag’ qazilgan hududni uzviy ravishda tekislab boradi; agregat yordamida qazilayotgan hududda nishablik hosil imkoniyati ham mavjud bo’lib bunga cho’michning vertikal o’q atrofida burilishi hisobidan erishiladi; tavsiya etilayotgan cho’michning old va orqa jag’lari pichoq bilan ta’minlanganligi sababli metall simlarda montaj ishlarini amalga oshirish mumkin; takomillashtirilgan cho’mich bir vaqtning o’zida greyfer vazifasini ham bajaradi; ish organini almashtirmasdan gruntni qazish, tashish, tekislash, imkoniyati mavjudligi sababli agregatning ish unimi oshishi ta’minlanadi; cho’michning old jag’iga o’rnatilgan tishlar ajraluvchan birikmalar orqali o’rnatilganligi hisobidan tishlarni ishdan chiqganda almashtirish imkoniyati mavjud; Tafsiya etilayotgan takomillashgan ishchi jihoz quyidagi kamchiliklar mavjud: ushbu ishchi jihoz yordamida qattiq va muzlagan gruntlarni qazish imkoniyat darajasi juda past; cho’mich konstruktiv jihatdan juda murakkab loyihalangan. Y.U.Vetrov, V.V.Vlasov, A.I.Utkin, I.A.Shemetlar [89] tomonidan toshli gruntlarni va qazilma boyliklarni qazib olish uchun takomillashgan cho’mich 28 tavsiya etilgan. Bunda cho’michning orqa qismi uchli bo’lib, old qismi W shaklidagi pichoqdan tashkil tobgan. Pichoqda bir xil qadamlarni saqlagan holda gruntni qazish jarayonida uchraydigan qattiq materiyallarni parchalab ortish uchun uchi o’tkirlangan tishlar o’rnatilgan. Pichoqlar bir biroviga shu darajada aniqlikda hisoblab o’rnatilganki bunda qazish mobaynida uchraydigan qattiq jismlarni parchalash, tishlarning ketma-ket ishlashi natijasida yuzaga keladi. 1-cho’mich; 2- pichoq; 3, 4,5,6,7-tishlar. 1.13 - rasmda Y.U.Vetrov va boshqalar tomonidan tavsiya etilgan toshli gruntlarni va qazilma boyliklarni qazib olish uchun takomillashgan cho’mich sxemasi. Toshli gruntlarni va qazilma boyliklarni qazib olish uchun takomillashgan cho’michning afzalliklari: cho’mich yordamida bir vaqtning o’zida ikkata texnologik jarayonni amalga oshiradi yani qazish jarayoning o’zida toshlarni parchalash jarayoni ham kuzatiladi; cho’mich tishlari qo’zg’aluvchan qilib o’rnatilganligi hisobidan tishlarda yeyilish holati yuzaga kelganda almashtirish imkoniyati mavjud; Toshli gruntlarni va qazilma boyliklarni takomillashgan cho’michning kamchiliklari: 29 qazib olish uchun takomillashgan ishchi jihozning old qismi W simon pichoqdan tashkil tobganligi hisobidan cho’mich qazish jarayonida o’z xajmiga teng bo’lgan gruntni tashiy olmaydi, bu esa cho’michdan foydalanish samaradorligini pasayishiga olib keladi; cho’michning konstruksiyasi murakkab ishlab chiqarilgan. S.A.Shemyakin, Y.V.Domnin, N.S.Kradinov, V.V.Nazarovlar [90] tomonidan sovuq ob-havoda muzlagan gruntlarni qazib chiqarishga mo’ljallangan cho’mich tavsiya etilgan. Tavsiya etilayoygan ishchi jihozning orqa qismiga tishlar o’rnatilganligi hisobidan mavjud cho’michlardan farqlanadi. Cho’michning orqa qismida o’rnatilgan tishlar konstruktiv jihatdan o’rnatilish tarzi yuqori aniqlikda joylashtirilgangi, ishchi jihoz yordamida qazilayotgan muzlagan gruntning bir vaqtning o’zida ham yumshatib ham maydalab ketilishi ta’minlanadi. Bu natijaga tishlarning bir o’qda joylashmaganligi hisobidan erishiladi. Agregat yordamida gruntlarni qazish ishlari amalga oshirilayotganda cho’michning tishlari bir vaqtning o’zida gruntga kiritiladi. Ish jihozda mavjud tishlar: chomich old pichoq qismida, orqa qismi oxirida va orqa yon tomoning ikki chekkasida gruntga chuqur botishi uchun ma’lum bir burchak ostida qo’zg’aluvchan birikmalar yordamida mahkamlangan. Cho’mich harakatni unga o’rnatilgan silindrlardan bosim ostidagi suyuqlik natijasida oladi. a) b) 1-orqa devor; 2-pichoq; 3-yon devor; 4,5-halqa; 6-tish mahkamlanadigan qism; 7-tish. 1.14- rasmda S.A.Shemyakin va boshqalar tomonidan tavsiya etilgan muzlagan gruntlarni qazib chiqarishga mo’ljallangan cho’mich sxemasi. 30 Muzlagan gruntlarni qazib chiqarishga mo’ljallangan cho’michda mavjud afzalliklar: Ish jihozini almashtirmasdan turib ikki texnologik jarayonni bajarish imkoniyati mavjud, ya’ni yumshatish va qazish jarayonlari, bu o’z navbatida mavjud texnalogiyalar bilan taqqoslanganda vaqt sarfining ikki barobarga kamayishiga olib keladi; tishlar o’zak qismga qo’zg’aluvchan qilib o’rnatilganligi tufayli ularni almashtirish yoki ta’mirlash ishlarini amalga oshirishda ortiqcha muammolar yuzaga kelmaydi; cho’mich tishlarining ma’lum bir burchak ostida o’rnatilganligi yumshatish jarayonida chuqurroq botishiga saba bo’ladi; Muzlagan gruntlarni qazib chiqarishga mo’ljallangan cho’michda uchraydigan kamchiliklar: tavsiya etilgan ish jihozi orqali qazish jarayoni amalga oshirilayotgan vaqtda cho’michda mavjud bo’lgan tishlarning hammasi bir vaqtning o’zida gruntga kiritilishi hisobidan cho’michga tushadigan qarshilik miqdori oshib ketadi va buni natijasida ekskavatorning ish unumdorligi pasayadi; tavsiya etilayotgan cho’michning tishlari burchak ostida o’rnatilganligi hisobidan qazish jarayonida uchraydigan qattiq qotishma (tosh bo’laki, metall,gips), tishlarga zarar yetkazib sinishiga olib keladi. B.G.Berejnov, V.P.Bogatirov, G.P.Volovich, N.I.Lavruhin, A.P.Mattis, I.A.Nedorezov, G.M.Nosikov, G.T.Fazalov, A.I.Fedulov, D.I.Fedorov va Y.M.Hamchikovlar [92] tomonidan qattiq va muzlagan gruntlarni qazish uchun maxsus takomillashtirilgan cho’mich tavsiya etilgan. Ushbu ish jihoz cho’michning orqa devoriga va tagligiga boltlar yordamida maxkamlangan uzluksiz tartibda ishlovchi, faol organ yumshatgich bilan jihozlangan. Bunda yumshatkichga quvvat ekskavatorga o’rnatilgan kompressordan maxsus trubalar orqali yetkazib beriladi. Faol tarzda ishlovchi jihozning grunt bilan kesishadigan qismi konus shaklida ega bo’lib gruntni qazish jarayonida kam qarshilikka uchraydi. 31 Yumshatkich yordamida qattiq va muzlagan gruntlar yumshatiladi va yumshagan gruntlar cho’mich yordamida qazib olinadi. 1- 2-yumshatkich; 3-orqa devor; 4-taglik; 5-havo kanali; 6-havo kirish trubasi; 7-pnevmo bolg’a; 8-maxkamlanovchi qism; 9- havo kanali; 10-halqali truba; 11-radial kanal; 12-markaziy teshik; 13-ortiqch havoni chiqarish teshigi; 14-yumshatkich tishi. 1.15-rasmda B.G.Berejnov va boshqalar tomonidan tavsiya etilgan faol tarzda ishlovchi yumshatkich bilan jihozlangan cho’mich qurilmasining sxemasi. Faol tarzda ishlovchi yumshatkich bilan jihozlangan cho’michning afzalliklari: qattiq va muzlagan gruntlarni qazishda kam qarshikka uchraydi; cho’michda avtomatik dastur mavjud bo’lib bunda kerakli vaqtda yumshatkichga quvvat berilib, kerakli vaqtda yumshagan grunt qaziladi, shuni hisobida vaqt sarfi kamayishiga erishiladi; yumshatkich qurilmasiga ehtiyoj bo’lmaganda, uni yechib qo’yish imkoniyati mavjud; Faol tarzda ishlovchi yumshatkich uchraydigan kamchiliklar: 32 bilan jihozlangan cho’michda qurilma titratma tarzda ishlashi hisobidan qo’shimcha energiyaga ehtiyoj paydo bo’ladi, va bu o’z navbatida ortiqcha sarmoya talab qiladi; kompressor yordamida hosil qilib berilgan bosimdan to’laligicha foydali ishga sarflanmaydi; yumshatkichda titratma harakat bo’lishi natijasida mahkamlovchi boltlarning tez ishdan chiqishi kuzatiladi; ishchi jihozning konstruksiyasi murakkab. L.A.Xmara, S.V.Shatov, chuquryumshatkich bilan K.T.Glavatskiylar jihozlangan cho’mich tavsiya tomonidan [91] etilgan. Ushbu takomillashgan ishchi jihoz asosan muzlagan va qattiq gruntlarni qazish va ma’lum masofaga tashish uchun tafsiya etilgan. Cho’mich orqa devoriga o’rnatilgan arra simon tish va chuquryumshatkich uskunasi bilan jihozlanganligi sababli mavjudlaridan farqlanadi. Chuquryumshatkich uskunasi harakatni suyuqlik bosimi orqali unga o’rnatilgan gidrosilindrlardan oladi. a) b) 1-ekskavator tirsagi; 2-cho’mich; 3-kronshteyn; 4-surgich; 5-paralellogrammsimon rama; 6,9,10-gidrosilindr; 7-quti shaklidagi rama; 8-chuquryumshatkich; 11-cho’mich orqa devori; 12-arra simon tish. 1.16- rasmda L.A.Xmara va boshqalar tomonidan chuquryumshatkich bilan jihozlangan cho’mich sxemasi. 33 Chuquryumshatkich bilan jihozlangan cho’michning afzalliklari: Ish jihozini almashtirmasdan turib ikki texnologik jarayonni bajarish imkoniyati mavjud, ya’ni yumshatish va qazish jarayonlari, bu o’z navbatida mavjud texnalogiyalar bilan taqqoslanganda vaqt sarfining ikki barobarga kamayishiga olib keladi; Takomillashgan cho’michdan yumshatkichning silindrlar yordamida qisman aylanma harakat qilishini inobatga olib Greyfer cho’michi sifatida ham foydalanish mumkin; Chuquryumshatkich bilan jihozlangan cho’michda mavjud kamchiliklar: Chuquryumshatkich yordamida yumshatilgan grunt maydalanmasdan cho’michga yuklanishi hisobida cho’mich xajmidan to’laligicha foydalanilmaydi, va bu o’z navbatida ekskavatorning ishlash unumdorligini pasaytiradi; Takomillashgan cho’michda mavjud yumshatkich bir o’tishda 50-60 sm chuqurlikga ishlov berishi hisobidan, qattiq va gips qatlam uchraganda qarshilik ortishi natijasida yumshatish jarayoni to’liq bajarilmaydi. 34 1.4. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi sifatida ekskavator ishchi jihozini takomillashtirish va ish jihozida mavjud yumshatuvchi tish va yassi kesik disklarning o’lchamlarini asoslash. Yuqoridagi maqsadga erishish uchun dissertatsiya ishiga quyidagi vazifalarni bajarish ko’zda tutilgan. 1. Ishlov beriladigan gruntning fizik mexanik xususiyatlarini aniqlash. 2. Yumshatuvchi tish va disklar bilan takomillashgan ish jihozining maqbul parametrlarini nazariy asoslash. 3. Nazariy topilgan qiymatlar asosida qurilmaning laboratoriya modeli va xo’jalik sinovlarini o’tkazish uchun tajriba-sinov nusxasini tayyorlash. 4. Tajriba-sinov nusxalaridan olingan natijalarga matematik ishlov berish orqali muqobil qiymatlarni aniqlash. 5. Tajribalarni matematik rejalashtirish uslubidan foydalanib, yumshatuvchi tish va diskli ish organlarinii parametrlarini maqbullashtirish. 6. Xo’jalik sinovi natijalarini tahlil etish orqali qurilmaning iqtisodiy samaradorligini aniqlash. 35 Birinchi bob bo’yicha xulosalar 1. Adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatdiki Respublikamizda qattiq, toshli va gips qatlamli grunt turlari mavjud bo’lib, u yerda yer ishlarini amalga oshirish mobaynida mavjud texnikalar yordamida bir muncha noqulayliklar yuzaga keladi va bu o’z navbatida keragidan ortiqcha sarmoya talab qilayotganligi kuzatildi. 2. Qattiq gruntlarda sug’orish va zax qochirish tarmoqlarini qurishda qo’llaniladigan ekskavatorlarning ish jihozi takomillashtirib foydalanish orqali ish samaradorligini oshishiga erishiladi. 3. O’tkazilgan tadqiqotlar tahlili hamda olib borilgan izlanishlar shuni ko’rsatadiki, qattiq gruntlarni qazishda takomillashgan cho’michdan foydalanish natijasida vaqt va harajatlarning kam sarfiga yumshatuvchi tish va aylanuvchi disklar bilan takomillashtirilgan qurilma orqali erishish mumkin. 36 II BOB. NAZARIY TADQIQOTLAR 2.1. Bir cho’michli gidravlik ekskavatorning asosiy ko’rsatkichlarini aniqlash. Ekskavatоrni hisоblash uchun, ish jihоzi va yurish uskunasining turi, cho’michning hajmi, qaziladigan grunt tоifasi hamda gidrоtizimdagi mоy bоsimi haqidagi ma’lumоtlar bеrilgan bo’lishi kеrak [12,80,81,83]. Ekskavatоr ish unumdоrligining nazariy (Un), tехnik (Ut) va ishlab chiqarishdagi (Ui) qiymatlarini hisоblash talab qilinadi. Ish unumdоrligining nazariy qiymati quyidagi fоrmula yordamida aniqlanadi: U n = 3600 q , m3/sоat td (2.1) bu yеrda q - cho’michining hajmi, m3; td -bir davr ish bajarishga kеtgan vaqt, s. Bir davr ish bajarishga sarflanadigan vaqtni quyidagi munоsоbat bilan aniqlash mumkin: t d = t q + t k + tta + tt + tqa + ttu , (2.2) bu yеrda tq - cho’michini to’ldirishga sarflangan vaqt, s; tk – cho’michni ko’tarishga sarflangan vaqt, s; tta – cho’michni to’kish uchun platfоrmani aylanishiga kеtgan vaqt, s; tt – cho’michdagi gruntni to’kishga sarflangan vaqt, s (tt = 1…2); tqa - cho’michni qayta to’ldirish uchun aylantirishga kеtgan vaqt, s; ttu – cho’michni tushirishga kеtgan vaqt, s. Cho’michini to’ldirish uchun sarflanadigan vaqtni quyidagi munоsоbat оrqali aniqlash mumkin: tq = q q ,s (2.3) bu yеrda ℓq –cho’mich bilan gruntni qirqish yo’li, m ; υq – cho’michni tоrtuvchi arqоnning tеzligi, m/s [12]. Cho’michni ko’tarish uchun sarflanadigan vaqtni quyidagi munоsabat оrqali aniqlash mumkin: 37 tk = bu yеrda hk k ,s (2.4) hk –cho’michni ko’tarish balandligi, m; υk – cho’michni ko’taruvchi arqоnning tеzligi, m/s. Оdatda, platfоrmani, cho’michdagi gruntni to’kish va uni qayta to’ldirish uchun aylanishiga kеtgan vaqtlar (tta=tqa) dеyarli tеng dеb оlinadi. Unga sarflangan vaqtni quyidagi fоrmula yordamida aniqlash mumkin: t ta = t qa = a p = 180 p L p p ,s = 180 = 2 6 np np 60 p L (2.5) bu yеrda - cho’michni aylanishidagi yoy uzunligi, m; υp –platfоrmaning aylanish tеzligi, m/s; ωp – platfоrmaning burchakli tеzligi, s-1; L-platfоrma o’qidan ko’tarilgan cho’michni markazigacha bo’lgan masоfa, m; αp – platfоrmani burilish burchagi, grad; np – platfоrmani aylanishlar sоni, ayl/min [12,13,14,80,81,82,83]. Cho’michni tushirishga kеtgan vaqtni quyidagi fоrmula bilan aniqlash mumkin: ttu = htu tu ,s (2.6) bu yеrda htu – cho’michni tushirish chuqurligi, m; υtu – cho’michni tushish tеzligi, m/s. Ekskavatоrning tехnik ish unumdоrligi quyidagi fоrmula оrqali aniqlanadi: Ut = Un kh kq kg , m3/sоat (2.7) bu yеrda kh - cho’michni hajmidan fоydalanish kоeffisiеnti; k q - qazish qiyinligi kоeffisiеnti; k g - gruntni yumshatish kоeffisiеnti. Bu kоeffisiеntlarning taqribiy qiymatlari 2.1-jadvalda kеltirilgan. 38 2.1-jadval Kh , kg va kq kоeffisiеntlarning taqribiy qiymatlari Kоefffisiеntlar qo’rsatkichlari Kh kg Kq I 1,05 1,10 1,0 II 1,00…1,05 1,20 0,95 III 0,90 1,25 0,80 IV 0,85 1,30…1,35 0,70 Ekskavatоrni ishlatishdagi ish unumdоrligi quyidagi fоrmula оrqali Grunt guruhlari aniqlanadi: Ui =Ut·kv, m3/sоat (2.8) bu yеrda kv–ekskavatоrni vaqtdan fоydalanish kоeffisiеnti, s (k v= 0,75 …0,85). Bunda ekskavatоrni bo’sh turish va bir davr ish bajarishga kеtadigan vaqtlaridan unumli fоydalanish hisоbga оlinadi. Ekskavatоrni bоshqaradigan mashinist, tехnikani yaхshi biladigan, tajribali bo’lishi, hamda, uni bo’sh turishiga (qurilish va yoqilg’i mоylash matеriallarini kutishga) yo’l qo’ymaslik zarur [12,17,18,82,84,85]. Ekskavatоrning ish unumdоrligi, (2.1), (2.7), (2.8) fо’rmulalar yordamida aniqlanadi. Gruntni qirqish va bоshqa ichki hamda tashqi kuchlarni aniqlash uchun ekskavatоrning kоnstruktiv chizmasi masshtab bilan chizilib, unda barcha kuchlar va ularga tеgishli yеlkalar ko’rsatiladi. Cho’michni buruvchi gidrоsilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun, cho’michni buruvchi В nuqtasiga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning muvоzanat tеnglamasi М В = 0 dan fоydalaniladi. Unga asоsan cho’michni buruvchi gidrоsilindrga tushadigan kuch Fchs ni quyidagicha ifоdalash mumkin (2.1-rasm): Fchs = FRu ruB + FRn rnB , kN rF (2.9) bu yеrda FRu - gruntni qazishdagi qarshilik kuchining urinma tashkil etuvchisi, kN; FRn - gruntni qazishdagi qarshilik kuchining nоrmal tashkil etuvchisi, kN; ruB , rnB , rF - tеgishli kuchlarning yеlkalari, m. 39 Tirsakni buruvchi gidrоsilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun, uni buruvchi Б nuqtasiga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning muvоzanat tеnglamasi М Б = 0 dan fоydalaniladi. Mоmеntlarning muvоzanat shartidan, tirsakni buruvchi gidrоsilindrga tushadigan kuch Fts ni quyidagicha ifоdalash mumkin (2.1-rasm): FRu ruБ + FRn rnБ +m ch+ g g rchБ+ g + mchs g rchБs + mts g rtsБ Fts = , kN (2.10) rFБts bu yеrda mch+g – cho’mich va undagi gruntni massasi, kg; mch·s - cho’mich Б Б Б gidrоsilindrining massasi, kg; mts-tirsakni massasi, kg; rchБ+ g , rnch s , rts , rFts - tеgishli kuchlarning yеlkalari, m [12]. rtsA rchAs rchA+ g rxA ruA A xs r У х Fxs rFAxs mts·g mx·g mр·g Б ruБ mxs·g А Fts rFБts rchБ+ g mро·g mts·g С rnA my·g О y ruB p po rmB В FRn rnB FRu FR rchБs rtsБ Х rnБ mch.s·g rF Fch.s mch+g·g 2.1-rasm. Ekskavatоrning hisоb chizmasi. Хartumni ko’tarib, tushiruvchi gidrоsilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun, uni platfоrma bilan bоg’langan A nuqtasiga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning muvоzanat tеnglamasi М А = 0 dan fоydalaniladi. Mоmеntlarning 40 muvоzanat shartidan, хartumning gidrоsilindrga tushadigan kuch Fхs ni quyidagicha ifоdalash mumkin (2.1-rasm): Fxs = mxs g rxAs + FRu ruA + mx g rxA + mch + g g rchA + g + (mts + mch s ) g rchA s + mts g rtsA − FRn rnA rFxsA bu yеrda , kN (2.11) mx – хartumni massasi, kg; mts-хartum gidrоsilindrining massasi, kg; rxsA , ruA , rxA , rnA - tеgishli kuchlarning yеlkalari, m. 2.2. Bir cho’michli ekskavatorga o’rnatilgan yumshatkichning konstruktiv parametrlarini asoslash. Gruntga ishlov berish usullarini tahlili shuni ko‘rsatadiki, ishchi qismlarning konstruktiv parametrlarini asoslash mezonlari har bir ishlov berish usuli uchun o‘z holicha bo‘lishi kerak. Gruntni yumshatadigan ishchi qismning asosiy konstruktiv parametrlariga tishining: kengligi b; qalinligi δ; uzunligi L; o‘rnatish burchagi β; ko‘krak tig‘ining o‘tkirlanish burchagi i; ustunining: gorizontal tekislikka nisbatan o‘rnatilish burchagi αcm; kengligi bcm; qalinligi Scm; va ko‘krak tig‘ining o‘tkirlanish burchagi ism kiradi. Ayrim konstruktiv parametrlarni shu yo‘nalishda o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar bo’yicha [ 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 127] asoslash mumkin. Ishchi qism ustunining qalinligi Scm ko‘pincha ishlov berish chuqurligi va mustahkamligiga qarab Scm = 15…40 mm atrofida qabul qilinishi mumkin [102, 107, 114]. Tish tig‘ining kesish burchagi id = 15…200 oralig‘ida bo‘lishi yetarli hisoblanadi [104, 105, 106, 117]. Gruntga yaxshi botishi va ishlov berish chuqurligi barqaror bo‘lishi uchun tish tig‘ining kesish burchagi id = 200 dan kam bo‘lganda yuqori tomondan charxlangan bo‘ladi. Bunday hol tik ustunga qisqa L uzunlikdagi tish qotirilganda ham yuqori tomondan charxlangan bo‘lishi kerak. Kichik qalinlik δ ga ega bo‘lgan tish tig‘ini 41 mustaxkamligini oshirish maqsadida ikki bosqichda charxlash, birinchisida 30…400 oraliqda, ikkinchisida 15…200 oraliqda tavsiya etiladi [109, 117]. Ishchi qism tishi va ustunining kesuvchi tig‘lari shakli qattiq va zich, ayniqsa qattiq gruntlarni yumshatishda yaxshi samara beradi. Gruntni yumshatishda ishchi qurolning o‘zaro ta’sirida gruntning deformatsiyalanish va yemirilish jarayoni mexanikaning asosiy holatlari va KulonMorning mustahkamlik nazariyasini qo‘llash bilan yetarlicha to‘liq tushuntirilishi mumkin [100, 105]. Grunt yumshatuvchi tishning gruntga β o‘rnatish burchagiga ega bo‘lgan ikki yonli tish sifatida qarab, gruntga o‘zaro ta’sir etishdagi deformatsiyasini ko‘rib chiqamiz (2.2-rasm). 2.2 - rasm. Tishni gruntga ta’sir etishda kuchlarning yo‘nalishi va ular orasidagi burchaklarni aniqlash sxemasi Buning uchun tish H qalinlikdagi tuproq qatlamiga b kenglikdagi tish ta’sir ko‘rsatadi deb faraz qilamiz. Tishning β burchak ostida ta’sir etishi natijasida AB yuza bo‘ylab T ishqalanish kuchi va perpendikulyar yo‘nalishda R normal kuch hosil bo‘ladi. Tishni grunt bilan ishqalanish koeffitsientini inobatga olganda bu ikki kuch umumiy Rc = R / cos c kuchni hosil qiladi va normal kuchga nisbatan φs burchak ostida yo‘nalgan bo‘ladi. Grunt qatlamida yangi yorilish yuzasi hosil bo‘lguncha tish tomonidan Rs kuch, tuproq tomonidan yorilish yuzasini hosil bo‘lishiga qarshilik ko‘rsatuvchi Qm 42 kuch bo‘ladi (2.2-rasm). Muvozanatlik shartiga ko‘ra kuchlar yig‘indisi nolga teng bo‘ladi. Qò kuchni gorizontga nisbatan θ burchak ostida yorilish tekisligiga ta’sir etuvchi S, shu tekislikka perendikulyar yo‘nalgan HS tashkil etuvchi kuchlarga ajratsak, u holda S = Qm sin m S = Qm sin m yoki H s = − Rc cos(c + + ) (2.12) S = Rc sin( c + + ) hosil bo’ladi. Agar yorilishdagi chegaraviy urinma kuchlanishni τ, siqilishdagi normal kuchlanishni σ bilan belgilasak, u holda H S = F silj S = F silj bunda Fsilj - yorilish tekisligining yuzasi, sm2. Birinchi yaqinlashishda yorilish tekisligining yuzasini quyidagi ifoda bilan belgilaymiz Fsilj=Fyu+Fyon (2.13) bunda Fyu - ko‘ndalang kesim bo‘yicha yumshatilgan tuproq zonasining yuza qismi maydoni, sm2; Fyon - ko‘ndalang kesim bo‘yicha yumshatilgan tuproq zonasining yon qismlari maydoni, sm2. F silj= Fyu sin + Fyon sin sin sin (2.14) NS va S kuchlar ta’sirida yorilish tekisligida normal σs va urinma τs kuchlanishlar hosil bo‘ladi s = H S − Rc cos( c + + ) = Fsilj Fsilj s = R sin( c + + ) S = c Fsilj Fsilj 43 (2.15) Kulon-Mor nazariyasiga ko‘ra jism ikki yorilish tekisligi bo‘yicha yemiriladi va bunda yorilish tekisligidagi urinma kuchlanishning tish oldidagi maksimal qiymati quyidagi ifoda bilan belgilanadi [108, 118] iao = s + s tg o (2.16) yoki s = Rc sin(c + + ) − Rc cos(c + + ) + tgo Fsilj Fsilj (2.17) bunda τmax - urinma kuchlanishning maksimal qiymati. Chegaraviy muvozanat holatida turgan tuproq bo‘lagida yorilish chiziqlari hosil bo‘lgungacha τmax va σmax kuchlanishlarning maksimal chegaraviy qiymatlari quyidagi ifodalar bilan aniqlanadi s = Rc sin( c + + ) Fsilj cos 0 iao = Qo cos Fneece (2.18) Tish tomonidan ta’sir etuvchi umumlashgan Rc kuchning yo‘nalishi yorilish tekisligi yo‘nalishiga mos kelganda urinma τmax va normal σmax kuchlanishlarning qiymatlari maksimal chegaraviy qiymatlarga teng bo‘ladi. Yorilish tekisligi hosil bo‘lguncha tish tomonidan ta’sir etuvchi umumlashgan Rc kuch deformatsiyalanayotgan grunt hajmiga proporsional degan farazni qabul qilib [109, 112, 127], Rc ni quyidagicha ifodalab olamiz. Rn = qi (2.19) bunda υ – tish tomonidan bosilayotgan tuproq hajmi, sm3; Qo – hajmiy siqilish koeffitsienti, n/sm3. U holda Rn = tg qi b Loea t 2 cos c (2.20) Yorilish yuzasini hosil bo‘lishiga qarshilik ko‘rsatuvchi Qò kuchni aniqlashda gruntning har bir solishtirma maydonchadagi yorilishga qarshiligi normal σm kuchlanishning chiziqli funksiyasi bo‘lgan muhit deb qabul qilamiz. Qm = m Fsilj cos m 44 (2.21) 2.3 - rasm. Deformatsiyalangan grunt hajmini aniqlash sxemasi Normal σm kuchlanishni chegaraviy muvozanat sharoitida jismga passiv bosim ko‘rsatishga tegishli deb birinchi yaqinlashishda 0 2 holat uchun quyidagicha ifodalaymiz [123]. H + C0 ctg m 2 m = A (2.22) bunda A – tuproq fizik-mexanik hossasining funksiyasi; ρ – tuproq zichligi, g/sm3, H – ishlov berish chuqurligi, sm, S0 – tuproqning ilashish koeffitsienti 3 cos2 m 2 −2 +m tgm A= e 1 − sin m Tish ta’sirida hosil bo‘lgan tuproqning yorilish yuzasini tish kengligiga teng asosga ega bo‘lgan to‘g‘ri burchak va tishning ikki tomonida shakllangan ellipsoida yuzalarini yig‘indisidan iborat bo‘ladi deb faraz qilsak [62,63,64]. U holda gruntni ikki tomonlama ochiq holda kesish jarayonida siljiydigan to‘g‘ri burchakli yuzani quyidagicha ifodalab olamiz. Fл = H b cos (2.23) 2.4-rasmdan foydalanib, tish parametrlari b, L, β va bo‘ylama sinish burchagi θ ni inobatga olib ajralib chiqadigan tuproq bo‘lagining hajmini topamiz V= b L cos c (H + he ) 2 sin cos 45 (2.24) 2.4 - rasm. Gruntning chegaraviy sinish yo‘lini aniqlash sxemasi Gruntning hajmiy siqilishi tishning uzunligi va kengligi chegarasida bo‘lishini inobatga olsak, u holda H 2A H + C0 ctg m tg cos c cos 2 Ltish = cos m q0 t sin sin − (H + hrh ) cos2 c (2.25) Shunday qilib, tuproqqa ta’sir etadigan tezlikning ortishi tish uzunligi qiymatining kamayishiga olib keladi. Tish uzunligining muqobil qiymati ustun bilan muqobil birlashtirish, gruntni kam energiya sarfi bilan sifatli yumshatish imkonini beradi. Gruntni yumshatuvchi ishchi qurol gruntni ikki tomonlama yopiq holatida kesish sharoitida ishlaydi. Bunday sharoitda ishchi qurolning grunt bilan o‘zaro ta’siri natijasida tashqi kuch ta’siridan grunt bo‘lagining yorilishi va monolitdan ajralishi ro‘y beradi (2.5-rasm). Ltish = f (H), υ=1,0 m/s, θ = 400, ρ= 1,35 g/cm3, β = 180 bo‘lganda Ltish = f (υ), N=50 sm, θ = 400, ρ= 1,35 g/cm3, β = 180 bo‘lganda 2.5 - rasm. Tish uzunligining ishlov berish chuqurligi (H) va ta’sir tezligi (υ) ga bog‘liqlik grafigi 46 Ta’kidlanadiki [119, 120], urinma va normal kuchlanishlarning chegaraviy yuqori qiymatlarida grunt tish oldida siljish, yon tomonlarida uzilishdan yoriladi. Ajralib chiqadigan bo‘lak bo‘ylama θ va ko‘ndalang sinish burchagi ψ, tishning yumshatish chuqurligi H, uzunligi Ltish va deformatsiyaning tarqalish kengligi A bilan xarakterlanadi. Grunt qatlamining yon tomonga singan shaklini ellipsoidaning bir qismi deb qaralsa (2.6-rasm), u holda ajralib chiqadigan bo‘lakning hajmi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi. V yon = S2 Z (2.26) 6 2.2- rasmdan ko‘rish mumkinki S = K cr H ctg (2.27) bunda Ksk – kritik chuqurlikning qiymatini xarakterlovchi koeffitsient, Ksk=0,78-0,85 [103]. 2.6 - rasm. Chuquryumshatishda ajraladigan grunt bo‘lagining shakli Grunt qatlamidan ajraladigan bo‘lakning uzunligini geometrik nuqtai nazardan belgilasak tg Z = L 1 + tg (2.28) Grunt qatlamidan bo‘lakni uzilishiga qarshilik kuchini [118] asosida aniqlashimiz mumkin 47 Puz.b = arcsin 1 + 1,05 ctg 2 0,8 uz.v K ck H 2 ctg 1,02 ctg + 4 1 − 1,05 ctg 2 (2.29) bunda σuz.v – grunt bo‘lagini o‘zilishida hosil bo‘ladigan vaqtinchalik kuchlanish. Grunt bo‘lagining yon tomonga yorilishga qarshiligi og‘irlik kuchi va uzilishga qarshilik kuchidan tashkil topadi arcsin 1 + 1,05 ctg 2 3 cos ctg Rs. yon = 0,62 K 2 H 3 ctg 2 + uz.v 1,02 ctg + 2 (2.30) 2 K ck 1 − 1 , 05 ctg (2.30) ifodani murakkab bo‘lmagan almashtiruvlardan so‘ng oxirgi h H ko‘rinishga keltiramiz. K ck = cr bo‘lgani uchun hck = K ck H teng deb, = cos ctg 1,02 ctg + arcsin 1 + 1,05 ctg 2 1 − 1,05 ctg 2 belgilab olsak, quyidagi hosil bo‘ladi 3 Rs. yon = 0,62 K 2 H h 2 kp ctg 2 + uz.v 2 2 h kp (2.31) bunda λ - tuproq qatlamining yon tomonga og‘ish burchagiga bog‘liq bo‘lgan proporsionallik koeffitsienti. Grunt qatlamining yon tomonga sinishga qarshiligining gorizontal tashkil etuvchisini quyidagi ko‘rinishda belgilab olamiz Rx. yon = Rc. yon sin( + c ) Grunt qatlamining yuza tomonga sinishga qarshiligining gorizontal tashkil etuvchisi Rx. yuza = Rc. yuza sin( + c ) (2.32) L (1 + K ck )cosC Rx. yuza = H b( m + C0 ctg m ) + tish 2 sin cos (2.33) 2.7-rasmda grunt bo‘lagining yon tomonga yorilishga qarshiligi gorizontal tashkil etuvchisining ishlov berish chuqurligi H va tishning o‘rnatish β burchagiga bog‘liqlik grafigi keltirilgan. Grafikdan β va H ning ortishi bilan qarshilikning ortishi kuzatiladi. 48 2.8-rasmda grunt qatlamining yuza tomonga yorilishga qarshiligi gorizontal tashkil etuvchisining ishlov berish chuqurligi H va tish kengligi b ga bog‘liqlik grafigi keltirilgan. Grafikdan b va H ning ortishi bilan qarshilikning to‘g‘ri chiziqli ortishi kuzatiladi. Nazariy tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, tish kengligi grunt bo‘lagining yon tomonga yorilishga qarshilik qiymatiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan nazariy hisoblar chegaraviy-kuchlanganlik holatida yorilishga qarshilik kuchlari tuproq monolitining chegaraviy muvozanatdan chiqarish va qarshilikni engishga sarf bo‘ladi degan hulosa qilishga asos bo‘ladi. 2.7-rasm. Tuproq bo‘lagining yon tomonga yorilishga qarshiligining ishlov berish chuqurligi H ga nisbatan o‘zgarish grafigi (σuz.v=0,15 kg/sm2, ρ = 1,5 g/sm3, φs = 320, Ksk=0,82, Ψ=450, λ=0,72 qiymatlarda) 2.8-rasm. Grunt bo‘lagining yuza tomonga yorilishga qarshiligining ishlov berish chuqurligi H va tish kengligi b ga bog‘liqlik grafigi (σm = 0,04 kg/sm2, C0 = 0,25 kg/sm2, β = 180, L = 25 sm, ρ = 1,35 g/sm3, φs = 320, φm = 420 qiymatlarda). 49 2.3. Tish ustuniga ta’sir etadigan gruntning qarshilik kuchlari. Tish ustunining parametrlari ham tishning parametrlari kabi yumshatish jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ustunning ko‘krak tig‘i iu va shakli grunt zarralarining eshilmay yonga kam siljib, sirpanib o‘tib ketish shartini bajarishi kerak. Buning uchun tik ustunga tish ta’sir qilgan grunt oqimini yemirilib maydalangandan va ilashish xususiyatini yo‘qotgan degan farazni qabul qilamiz. Olib borilgan tadqiqotlar [102, 103, 105, 106] asosida gruntni yumshatish jarayonidagi ustunga ta’sir etuvchi qarshilik kuchlarni ko‘rib chiqamiz (2.9-rasm). Tik o‘rnatilgan ustunga harakatlanishida gruntni kesishga qarshilik kuch Rl, bo‘yniga va yon tomoniga ta’sir qiluvchi normal N1 va N2 va ishqalanish kuchlar fN1 va fN2 ta’sir ko‘rsatadi. 2.9 – rasm. Gruntni yumshatishda ustunga ta’sir etuvchi kuchlar sxemasi Ustunning qarshilik kuchi tenglamasi Pu = PL + 2 fN 2 + 2 N 1 sin(iu + c ) cos c PL = K L H (2.34) (2.35) bunda Kl - ustun tig‘ning solishtirma kesish qarshiligi; H - ustunning gruntga botish chuqurligi. 2.9-rasmdan foydalanib N 1 = K 1 F1 = K 1 u H b H , N 2 = K 2 F2 = K 2 u 2 sin iu sin u sin u 50 (2.36) bunda K1, K2 - ustun bo‘yni va yon tomoni bo‘yicha gruntning siqilishga solishtirma qarshiligi; F1, F2 - ustunning bo‘yni va yon tomoni yuzasi; δu – ustun qalinligi; iu - ustun ko‘krak tig‘i burchagi; bu – ustun yon tomoni kengligi; αu – ustunni tuproqqa kirish burchagi. (2.34) va (2.35) tenlamalarni (2.36) tenglamaga qo‘yib tutqichning umumiy qarshiligini topamiz Pu = K L H + K 2 2 f bu H H sin(iu + c ) + K1 u sin u sin u sin iu cos c (2.37) Demak ustunning gruntni kesishga sarf bo‘ladigan qarshiligi parametrlari (qalinligi δu, kengligi bu, ko‘krak tig‘i burchagi iu va gruntga kirish burchagi αu); tig‘ning solishtirma kesish qarshiligi RL; botish chuqurligi H va grunt fizikmexanik xossalariga bog‘liq bo‘lgan siqilishga K1, K2 va kesishga KL solishtirma qarshiliklarning funksiyasi hisoblanadi. Grunt yumshatuvchi ish qurolining umumiy qarshilik kuchi quyidagi tenglama bilan aniqlanadi. 2 L (1 + K ck )cos c 3 uz.v 2 Rc = H b ( m + C0 ctg m ) + tish + 0 , 62 h ctg + + kp 2 sin cos 2 hkp (2.38) + KL H + K2 2 f bu H H sin(iu + c ) + K1 u + H 2b + K ck ctg 2 2 sin sin u sin u sin iu cos c 2 ( ) Demak Kulon-Morning mustahkamlik nazariyasi tishning o‘zaro ta’sir etish jarayonini gruntning chegaraviy muvozanat sharoitida qarab, yorilishga bo‘lgan qarshilikni ishchi qurol parametrlari, ishlov berish chuqurligi va gruntning fizikmexanik xossalariga bog‘liq holda aniqlashga asos bo‘ladi. Tish uzunligining muqobil qiymati, grunt bo‘laklarini ustunga yemirilgan holda ta’sir etish va qarshilikni kamaytirish imkonini beradi. 51 Ikkinchi bob bo’yicha xulosa 1. Ish jarayonida takomillashtirilgan cho’michning orqa qismida parallelogram mexanizmiga barmoq orqali mahkamlangan disklar va yumshatuvchi tish, ekskavatorning harakati yoki tirsakning harakati mobaynida ikki texnalogik jarayon bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi, bu esa o’z navbatida mashinaning ish unumdorligini oshishiga olib keladi. 2. Ekskavatorning takomillashgan cho’michdan gruntni yumshatuvchi tish va erkin aylanuvchi disklar yordamida maydalanganligi hisobidan ortiqcha kuch talab etilmaydi. 52 III BOB. QATTIQ GRUNTLARNI YUMSHATUVCHI ISH JIHOZI BO‘YICHA OLIB BORILGAN TАDQIQОT ISHLАRI VA UNING NATIJALARI Qаttiq, o‘tа qаttiq vа muzlаgаn gruntlаrgа ishlov bеrishdа yеr qаzish mаshinаlаrini ishlаtib bo‘lmаydi. Chunki ulаrni yumshаtish uchun grunt turi vа zichligigа qаrаb, kаttа kuch tаlаb qilinаdi (hаr bir sm 2 uchun 60...120 kg kuch). Ekskаvаtor, buldozеr, skrеpеr vа boshqа grunt qаzuvchi mаshinаlаrning ish jihozlаri bundаy kuchgа egа emаs. Shuning uchun ulаrni ishlаtishdаn oldin, gruntni mахsus mаshinа yoki uskunаlаr orqаli yumshаtish zаrur [12,50]. Gruntni yumshаtishdа, oddiy (ponа, tish) yoki fаol (titrаtmа tishli, tishli rotor yoki frеzа, zаnjirli) ish jihozlаridаn foydаlаnilаdi. Аyrim ekskаvаtorlаr mахsus gruntni yumshаtuvchi qo‘shimchа ish jihozigа egа bo‘lib, uning ponа shаklidаgi mеtаll tishi, tеbrаnmа hаrаkаt qilib, gruntni yumshаtаdi. Tеbrаnmа hаrаkаt, unig tishgа o‘rnаtilgаn prujinаgа bosim ostidаgi hаvo yoki suyuqlikning tа’sir etishidаn hosil bo‘lаdi. Хuddi shundаy tеbrаnmа hаrаkаt qiluvchi bir nеchtа tishlаr, ekskаvаtor cho‘michigа hаm o‘rnаtilgаn bo‘lаdi (3.1-rаsm). 1 2 3 4 3.1-rаsm. Gruntni yumshаtuvchi titrаtmа ish jihozli cho‘mich 1-titrovchi tish; 2-tеbrаnmа hаrаkаt hosil qiluvchi uskunа; 3-hаvo quvuri; 4cho‘mich. 53 Gruntlаrni yumshаtishdа, kopyorlаrgа o‘rnаtilgаn zаrb bеruvchi bolg‘аlаrdаn hаm foydаlаnilаdi. Bundа bolg‘аning zаrbi, ungа o‘rnаtilgаn ponа shаklidаgi tish ustungа bеrish orqаli gruntlаr yumshаtilаdi. Qаttiq vа muzlаgаn gruntlаrdа trаnshеya qаzishdа mахsus fаol ish jihozli (bir yoki ikki qаtorli) tishli rotor yoki zаnjirlаrdаn foydаlаnilаdi. Rotor yoki zаnjirgа o‘rnаtilgаn tishlаr toblаngаn yuqori mаrkаli po‘lаtdаn yasаlgаn bo‘lаdi. Mаshinа vа gruntning turigа qаrаb, ish jihozining аylаnish tеzligi 0,75...3,5 m/s, mаshinаning ishchi tеzligi esа 6...210 m/soаt orаlig‘idа bo‘lаdi. Аsosаn zichligi yuqori (1,5...1,8 t/m3) bo‘lgаn gruntlаrni yumshаtishdа trаktorlаrning oldigа yoki orqаsigа o‘rnаtilgаn mахsus ish jihozli yumshаtkichlаrdаn foydаlаnilаdi. Ushbu yumshаtkichlаr yordаmidа zichligi yuqori bo‘lgаn gruntlаrni yumshаtish chuqurligi 0,85 m gаchа bo‘lsа, muzlаgаn gruntlаrdа mаksimаl chuqurlik 0,25 m gаchа borаdi [12,50]. Yuqоridа qilingаn tаhlil vа hisоblаshlаr аsоsidа bir cho’michli ekskavatorga o’rnatilgan yumshatkichning tаkоmillаshtirilgаn kоnstruksiyasi lоyihаlаndi. 3.1. Bir cho’michli ekskavatorga o’rnatilgan qattiq gruntlarni yumshatuvchi ish jihozining loyihasi. Bundа, bir cho’michli ekskavator cho’michi 8 ning orqa qismiga barmoq 6 yordamida maxsus parallelogram mexanizm 5 yordamida gruntni yumshatuvchi tish 7 hamda ikkita yassi kesik disk 4 lar o‘rnаtildi (3.2-rаsm). Bir cho’michli ekskavator tirsagiga paralellogram mexanizm bilan o’rnatilgan yassi kesik disklar cho’mich kengligidagi gurntni kesadi, ikki yon tomoni kesilgan grunt massadan ajralgan so’ng gruntni yumshatuvchi tish yordamida 20-25 sm chuqurlikda yumashtiladi. Yumshatilgan grunt cho’mich yordamidan qazib olinadi. Bu takomillashgan ishchi jihoz quyidаgi аsоsiy qismlаr: tirsak, gidrosilindr, yassi kesik disklar, yumshatuvchi tish, cho'mich, paralelogram mexanizmdаn tаshkil tоpgаn. 54 3.2-rаsm. Qattiq gruntlarni qazishga mo’ljallangan takomillashgan ekskavator ish jihozining yon tomondan ko‘rinishi. 1-tirsak, 2-gidrosilindr, 3-yassi kesik disklar, 4, 6-barmoq, 5- paralelogram mexanizm, 7-yumshatuvchi tish, 8-cho’mich. Takomillashgan ishchi jihoz tirsak 1, gidrosilindr 2 yordamida boshqariladigan parallelogram mexanizm 5, yumshatuvchi tish 7, ikkita erkin aylanuvchi yassi kesik diskli pichoq 3 lar va tirsakga sharnirli mahkamlangan cho‘mich 8 dan tashkil topgan. Ushbu ishchi jihozda cho‘michni boshqaruvchi gidrosilindr va parallelogram simon rama bevosita diskli pichoqga o’rnatilgan barmoq orqali bog’langan, yumshatuvchi tish bir tomoni sharnirning bir o‘qiga, ikkinchi tomoni aylanuvchi disklarga barmoq yordamida mahkamlangan. Yassi kesik disklar, yumshatuvchi tish o‘rnatilgan o‘qning ikki yon sirtida cho’michning kengligiga teng kenglikda o‘zaro simmetrik joylashtirilgan. 3.2-rasmda yumshatuvchi tishlar yordamida qattiq guruntlarni bo‘laklab, maydalash jarayoni ko‘rsatilgan. Qurilma quyidagi tartibda ishlaydi: birinchi navbatda ekskavatorning yurishi davomida yoki tirsakning ish harakati vaqtida yassi kesik disklar orqali muzlagan yoki qattiq gruntlar qirqiladi, so‘ngra yumshatuvchi tishlar yordamida qirqilgan grunt qatlam-qatlam qilib o‘yib olinadi. Bu jarayon tirsakning ishchi harakati 55 orqali yuzaga keladi. Keyingi jarayonda yumshatilgan qatlam cho‘mich orqali qazilib transheya va kanallar hosil qilinadi. Ushbu jarayonlarni amalga oshirishda gidroyuritma orqali ekskavator cho‘michiga beriladigan suyiqlik bosimi yetarli hisoblanadi. Takomillashgan ish jihoz yordamida ikki texnalogik jarayonni bir vaqt (davr)ning o’zida amalga oshirish imkoniyati mavjud. Bunda takomillashtirilgan ekskavator cho’michi yordamida qattiq grunt qazib olish jarayoni davomiyligi vaqtida, cho’michning orqa qismiga parallelogram simon rama orqali mahkamlanhan yumshatuvchi tish gruntni yer sirtidan ajratib olish vazifasini bajaradi, shu bir vaqtnig o’zida aynan yumshatuvchi tishning orqa qismiga barmoq yordamida parallelogram simon ramaga mahkamlangan yassi kesik disklar cho’mich kengligidagi gurntni kesadi, va aynan bu jarayon keying davrda yumshatuvchi tish gruntni yumshatadigan yuzani belgilab beradi. 3.3-rаm. Qattiq gruntlarni qazishga mo’ljallangan takomillashgan ekskavator ish jihozining orqa tomondan ko‘rinishi. 1-yumshatuvchi tish, 2-cho’mich, 3-tirsak, 4-gidroslindr, 5- parallelogram mexanizm, 6- yassi kesik disk, 7-barmoq. 56 57 10-yumshatuvchi tish, 11-cho’ mich. 1-yurish uskunasi, 2-kabina, 3-xartum, 4,7-gidroslindr, 5-tirsak, 8-paralelogram mexanizm, 9-yassi kesik disklar, 3.4-rasm. Takomillashgan ish jihoziga ega bir cho’ michli ekskavatorning konstruktiv sxemasi. 3.2. Qattiq gruntlarni takomillashtirilgan ishchi jihoz yordamida qazish jarayonida olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalari. Takomillashgan ishchi jihozni qo’llаshdа оlib bоrilgаn ilmiy-tаdqiqоt ishlаri nаtijаlаrigа аsоslаnib, quyidаgi tаhlillаrni kеltirish mumkin: - ilmiy vа аmаliy nаtijаlаr аsоsidа erkin aylanuvchi yassi kesik disklarning oraliq masofasini bevosita cho’michning kengligiga bog’liq ravishta cho’mich yon sirtlariga teng qilib belgilandi. Bunda erkin aylanuvchi yassi kesik disklar aylanish jarayonida hosil bo’lgan kesilgan gurunt, yumshatuvchi tish yordamida yer o’zagidan ajratiladi. Erkin aylanuvchi disklarning bu tanlangan oraliq masofasi eng optimal qiymat deb olindi. Erkin aylanuvchi disklar va yumshatuvchi tish qirqish va maydalash ishlarini amalga oshirishgandan so’ng , cho’mich yordamida hosil bo’lgan uvalangan tuproq qazib olinadi. Qazib olish jarayoning samarasini oshishiga erkin aylanuvchi disklarning tanlangan oraliq masofasi katta ahamiyat kasb etadi. - Ekskavatorga o’rnatilgan takomillashgan ish jihoz yordamida bajarilgan ishlar mavjudlariga nisbatan bir necha barobarga samarali ekanli nazariy hisob kitoblar natijasida hisoblab topildi. Ish unumdorligi yuqori bo’lishiga esa takomillashgan cho’michning bir vaqtining o’zida ikkita texnalogik jarayonni yani qirqish va maydalash bilan qazish ishlarini amalga oshirishi evaziga erishilishi nazariy va amaliy hisoblab kitoblar orqali isbotlandi; - mаshinаning ishlаtish jаrаyonigа sаrflаnаdigаn umumiy quvvаtni аniqlаshdаgi nаzаriy vа аmаliy оlingаn nаtijаlаrning fаrqini quyidаgichа аsоslаsh mumkin; mavjud ekskavatorlar cho’michiga beriladigan bosim kuchi qazish jarayoni murakkab bo’lganligi hisobidan katta kuch talab qilingan bo’lsa, biz tavsiya etayotgan cho’michga yumshatilgan gruntni qazishi hisobidan ko’b kuch talab etilmaydi. Bunda kuch yumshatuvchi tish va erkin aylanuvchi yassi kesik disklarga gidroslindr orqali beriladi. 58 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa 1. Olib borilgan eksperimental tadqiqotlar natijalariga ko’ra takomillashtirilgan ish jihozda, cho’michning orqa qismiga parallelogram mexanizmiga barmoq yordamida mahkamlangan erkin aylanuvchi yassi kesik disklar ikkita bo’lishi va ular o’zaro simmetrik tarzda bevosita cho’mich eniga teng bo’lgan oraliqda 620 mm bo’lishi kerak ekanligi lozim deb topildi. 2. Ekskavator cho’michiga tushadigan bosimni kamaytirish maqsadida mavjud erkin aylanuvchi disklarning diametri 350 mm, disklarning o’tkirlanish burchagi 12 gradus bo’lishi lozim. 3. Gigroslindrlarga tushadigan qarshilikni kamaytirish uchun cho’mich orqa qismiga barmoq orqali mahkamlangan disklarning teng o’rta qismida yumshatgich o’rnatilgan bo’lib uning uzunligi 400 mm va yumshatgich tishining uzunligi 250 mm bo’lishi lozim. 4. Gruntni qazish jarayonida yumshatuvchi tish gruntga oson va to’liq botishi uchun tish shakli uchburchak, tishning kesish burchagi 20 0 bo’lishi lozim. 5. Cho’michning harakati mobaynida uning orqa qismiga mahkamlangan disklar va yumshatuvchi tish tegishini oldini olish maqsadida takomillashgan ish jihozda mavjud yumshatgichning uzunligi 400 mm bo’lishi, u barmoq yordamida disklar va parallelogram mexanizmiga mahkamlangan holda bo’lishi lozim. 59 IV BOB. IQTISОDIY KO‘RSATKICHLARI 4.1. Tаkоmillаshtirilgаn ish jihozli iqtisоdiy ekskavatorning ko’rsatkichlarini аniqlаsh. 4.1-jadval Tаkоmillаshtirilgаn ish jihozining parametrlari T/r Parametrlarning nomi Belgilanishi Parametrlarning qiymati 1. Cho’mich hajmi q 0,6 2. Kesik diskning diametri, mm D 350 3. Kesik diskning diametri i 12 ko‘ndalang masofa, mm b 620 5. Kesik disklar soni, dona nd 2 8. Yumshatgichning uzunligi, Lyum 400 Ltish 250 Scm 15…40 id 15…200 ny 1 o‘tkirlanish burchagi, grad. 4. Kesik disklar orasidagi mm 9. Yumshatuvchi tishning uzunligi, mm 10. Yumshatgich ustunining qalinligi, mm 11. Tish tig‘ining kesish burchagi 12. Yumshatgichlar soni, dona Mashina mexanizmlar orqali bajariladigan ishlar quyidagi xarajatlarni o‘z ichiga oladi: 1. Mexanizatorlarning ish haqi (asosiy va qo‘shimcha); 60 2. Yoqilg‘i va moylash materiallarining narxi; 3. Ekskavatorning amortizatsiyasi; 4. Texnik qarov o‘tkazish va remont qilish xarajatlari; 5. Umumiy xarajatlar. Mexanizatorning ish haqi. Ekskavatorlar bilan yer ishlarini bajarishda IV razryadli mexanik haydovchi ishlashi talab etiladi. Xo‘jalik sharoiti uchun ЭТ 14 ekskavatori bilan qattiq gruntlarni qazishda smena normalari belgilab chiqiladi. ЭТ 14 ekskavator bilan bir smenada 90 m3 xajmdagi qattiq gruntni qazish mumkin. 2022 yil yanvar holatida bir smena normasi uchun yuqoridagi ekskavator bilan qattiq gruntlarni qazishda 8500 so‘m to‘lanadi. Mavsum davomida ekskavator bilan 2700 m3 qattiq grunt qazilsa u holda smena normalarining soni N= 30 norma smena N= Qф Wcm = 2700 = 30 90 2700 m3 qattiq gruntni qazish uchun mexanizatorga quyidagi tartibda ish haqi to‘lanadi: 2700∙8500=22950000 so‘m Agar bir mavsumni 3 oydan iborat hisoblasak, mexanizator oylik ish haqi 22950000 = 7650000 so‘mni tashkil etadi. 3 Qo‘shimcha mehnat haqini mexanik haydovchilarning mehnat ta’tilini hisobga olib aniqlaymiz. Qo‘shimcha mehnat haqi asosiy mehnat haqining 3,9 % ni tashkil etadi. 7650000 3,9 = 298350 so‘m 100 Mexanizatorning umumiy ish haqi: 7650000+298350=7948350 so‘m Yoqilg’i va moylash materiallarining narxi. 1 m3 uzunlikdagi ЭТ 14 ekskavatori bilan qattiq gruntlarni qazishda 90 kg dizel yoqilg‘isi sarf bo‘ladi. 150x90=13500 kg jami maydonni tekislashda, yana shuncha yoqilg‘i salt yurish va gruntni qazish uchun sarflansa, jami mavsumda 61 13500 kg sarflanadi. Bir tonna dizel yoqilg‘isi nakladnoy harajatlari bilan birgalikda o‘rtacha 10.959.000 so‘m turadi. U holda sarflanadigan yoqilg‘ining narxi: 13500 10959000 =147946500 so‘m. 1000 Moylash materiallarining narxi asosiy yoqilg‘iga nisbatan foiz hisobida topiladi: Moylash materiallarining narxi so‘m hisobida t/r Nomi Miqdori Narxi, so‘m 1 Dizel moyi 1 tonna 10.959.000 2 Solidol 1 tonna 5.700.000 3 Nigrol 1 tonna 7.500.000 4 Avtol 1 tonna 55.000.000 5 Benzin 1 tonna 9.000.000 A) Dizel moyining miqdori: 13500 4,8 =648 kg 100 B) Solidolning miqdori: 13500 0,8 =108 kg 100 V) Nigrolning miqdori: 13500 0,7 =94,5 kg 100 Sarf qilingan moylash materiallarining narxi yuqoridagi miqdoriy sonlar va keltirilgan jadvalga asosan hisoblayman: 1. Dizel moyi: 648 10959000 =7101432 so‘m 1000 2. Solidol: 108 5700000 =615600 so‘m 1000 3. Nigrol: 94,5 7500000 =708750 so‘m 1000 62 Yoqilg‘i va moylash materiallarining narxi: 147946500+7101432+615600+708750=156372282 so‘m Ekskavatorning amortizatsiyasi. ЭТ 14 ekskavatori MTP balansida 400.000.000 so‘m turadi. Traktorning 1 yillik mehnat sig‘imi 1400 moto.soat. Buni smena vaqtiga ko‘paytirsak, traktorning smena vaqtida ishlagan soati kelib chiqadi: 30∙8=240 soat Traktorga amortizatsiya xarajatlari traktorning balansida turgan narxidan 24% ni miqdorida hisoblanadi. 400,000,000 30 24 =2057142 so‘m 100 1400 Texnik qarov remont xarajatlari. Traktorning remonti uchun bir yilda uning balansda turgan qiymatidan 12% i ajratiladi: 400000000 30 12 =1028571 so‘m 100 1400 Traktorga TXK uchun traktor narxidan 5% miqdorda pul ajratiladi: 400,000,000 30 5 =428571 so‘m 100 1400 Remont va TXK uchun xarajatlar: 1028571+428571=14571420 so‘m Umumiy xarajatlar Umumiy xarajatlar mexanik haydovchi ish haqining 40% ini tashkil etadi: 7650000 40 = 3060000 so‘m 100 Yuqoridagi sanab o‘tilgan xarajatlarni qo‘shib chiqsak, 2700 m3 grunt qazilsa sarflanadigan xarajatlar aniqlanadi: 10285710+4285710+14571420+3060000=32572940 so‘m 1 m3 zovurni tozalash tannarxi quyidagiga teng: 32572940 =217153 so‘m 150 63 4.2. Iqtisodiy samaradorlik. Tavsiya etiladigan ekskavator ishchi jihozining iqtisodiy samarasi quyidagiga teng: Ns= С1 − С 2 229846− 217153 100 = 100 = 5,52% С1 229846 bu yerda C1 - mavjud texnologiya yordamida 1 km zovurni tozalash tannarxi, so‘m. C2 – tavsiya etiladigan texnologiya bo‘yicha tozalash tannarxi, so‘m. 64 To‘rtinchi bob bo‘yicha xulosalar 1. O‘tkazilgan tadqiqotlar asosida ishlab chiqilgan yumshatuvchi ish jihoziga ega bo’lgan bir cho’michli ekskavator belgilangan texnologik ish jarayonni ishonchli bajardi va uning ish ko‘rsatkichlari unga qo’yilgan talablarga to‘liq mos keladi. 2. Iqtisodiy hisoblarni ko‘rsatishicha kesuvchi disklar bilan jihozlangan energiyatejamkor ishchi jihozni qo‘llashda sarflanadigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlarni 5,52 foizga kamaytiradi va buni evaziga ikkita disk va yumshatuvchi tish bilan jihozlangan ekskavator ishchi jihozi 32369268,59 so‘m yillik iqtisodiy samara olinadi. 65 UMUMIY XULOSALAR 1. Adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatdiki Respublikamizda qattiq, toshli va gips qatlamli grunt turlari mavjud bo’lib, u yerda yer ishlarini amalga oshirish mobaynida mavjud texnikalar yordamida bir muncha noqulayliklar yuzaga keladi va bu o’z navbatida keragidan ortiqcha sarmoya talab qilayotganligi kuzatildi. 2. Qattiq gruntlarda sug’orish va zax qochirish tarmoqlarini qurishda qo’llaniladigan ekskavatorlarning ish jihozi takomillashtirib foydalanish orqali ish samaradorligini oshishiga erishiladi. 3. O’tkazilgan tadqiqotlar tahlili hamda olib borilgan izlanishlar shuni ko’rsatadiki, qattiq gruntlarni qazishda takomillashgan cho’michdan foydalanish natijasida vaqt va harajatlarning kam sarfiga yumshatuvchi tish va aylanuvchi disklar bilan takomillashtirilgan qurilma orqali erishish mumkin. 4. Ish jarayonida takomillashtirilgan cho’michning orqa qismida parallelogram mexanizmiga barmoq orqali mahkamlangan disklar va yumshatuvchi tish, ekskavatorning harakati yoki tirsakning harakati mobaynida ikki texnalogik jarayon bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi, bu esa o’z navbatida mashinaning ish unumdorligini oshishiga olib keladi. 5. Ekskavatorning takomillashgan cho’michdan gruntni yumshatuvchi tish va erkin aylanuvchi disklar yordamida maydalanganligi hisobidan ortiqcha kuch talab etilmaydi. 6. Olib borilgan eksperimental tadqiqotlar natijalariga ko’ra takomillashtirilgan ish jihozda, cho’michning orqa qismiga parallelogram mexanizmiga barmoq yordamida mahkamlangan erkin aylanuvchi yassi kesik disklar ikkita bo’lishi va ular o’zaro simmetrik tarzda bevosita cho’mich eniga teng bo’lgan oraliqda 620 mm bo’lishi kerak ekanligi lozim deb topildi. 7. Ekskavator cho’michiga tushadigan bosimni kamaytirish maqsadida mavjud erkin aylanuvchi disklarning diametri 350 mm, disklarning o’tkirlanish burchagi 12 gradus bo’lishi lozim. 8. Gigroslindrlarga tushadigan qarshilikni kamaytirish uchun cho’mich orqa qismiga barmoq orqali mahkamlangan disklarning teng o’rta qismida yumshatgich 66 o’rnatilgan bo’lib uning uzunligi 400 mm va yumshatgich tishining uzunligi 250 mm bo’lishi lozim. 9. Gruntni qazish jarayonida yumshatuvchi tish gruntga oson va to’liq botishi uchun tish shakli uchburchak, tishning kesish burchagi 20 0 bo’lishi lozim. 10. Cho’michning harakati mobaynida uning orqa qismiga mahkamlangan disklar va yumshatuvchi tish tegishini oldini olish maqsadida takomillashgan ish jihozda mavjud yumshatgichning uzunligi 400 mm bo’lishi, u barmoq yordamida disklar va parallelogram mexanizmiga mahkamlangan holda bo’lishi lozim. 11. O‘tkazilgan tadqiqotlar asosida ishlab chiqilgan yumshatuvchi ish jihoziga ega bo’lgan bir cho’michli ekskavator belgilangan texnologik ish jarayonni ishonchli bajardi va uning ish ko‘rsatkichlari unga qo’yilgan talablarga to‘liq mos keladi. 12. Iqtisodiy hisoblarni ko‘rsatishicha kesuvchi disklar bilan jihozlangan energiyatejamkor ishchi jihozni qo‘llashda sarflanadigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlarni 5,52 foizga kamaytiradi va buni evaziga ikkita disk va yumshatuvchi tish bilan jihozlangan ekskavator ishchi jihozi 32369268,59 so‘m yillik iqtisodiy samara olinadi. 67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Sh.Mirziyoyevning 2017 yilning 9 dekabr kuni qishloq xo’jaligi hodimlari kuniga bag’ishlangan tantanali yig’ilishdagi nutqi. Xalq so’zi gazetasining 2017 yil 11 dekabrdagi 194 (6864)-soni. 2. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh. Mirziyoyevning «2018 yilda qishloq xo’jaligi ekinlarini oqilona joylashtirish chora-tadbirlari va qishloq ho’jaligi mahsulotlari etishtirishning prognoz hajmlari to’g’risida» 2017 yil 15 sentyabrdagi PQ-3281-sonli qarori. Xalq so’zi gazetasining 2017 yil 18 sentyabrdagi 168 (6890) soni. 3. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh. Mirziyoyevning “Qishloq xo’jaligining tehnik jihozlanish darajasini yanada oshirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 2018 yilning 4 yanvardagi PQ-3459 sonli qarori. Xalq so’zi gazetasi 2018 yilning 5 yanvar 5 (6989)-soni. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “2017-2021 yillarga mo’ljallangan harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli farmoni. “Xalq so’zi” gazetasining 2017 yil 8 fevraldagi 28 (6722)-soni. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-son qarori. 6. O’zbekiston Respublikasida yoshlar siyosatini amalga oshirishning dolzarb masalalari. Toshkent “Ma’naviyat” 2013 – y 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 19 apreldagi “2013-2017 yillar davrida sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida” gi №PQ-1958 sonli qarorlari. 8. Francisco Rovira М., Qin Zhang, Alan С. Hansen. Mechatronics and Intelligent Systems for Off-road Vehicles (учебное пособие) - Springer London Dordrecht I leidclhcrg New York - 2010. 9. Vafoyev S.T., Musurmanov R.Q. Qurilish va melioratsiya mashinalarini ishlatish. Toshkent “Tafakkur Bo’stoni” 2015. 10. Vafoyev S.T. Melioratsiya mashinalari. Toshkent “Fan texnologiya” 2013. 68 11. Vafoyev S.T., Dauletov N. Qurilish va melioratsiya mashinalaridan foydalanish va texnik servis. Toshkent “Tafakkur Bo’stoni” 2013. 12. Vafoyev S.T., Qurilish mashinalari. Toshkent 2014. 13. Muratov A.R. Gidromelioratsiya ishlarini tashkil qilish va mexanizatsiyalash. Toshkent “Turon-Iqbol” 2007 - y. 14. Vafoyev S.T. va boshqalar. Melioratsiya mashinalarini hisoblash. O’quv qo’llan-masi. - Toshkent. 1996. - 104 b. 15. Vafoyev S.T. va boshqalar. Drenajni himoyalash.//O’zbekiston qishloq xo’jaligi. 2004. №8. 33 – 34 b. 16. Скотников В.А., Радкевич В.Т., Мащенский А.А. Мелиоративные машины для освоения болот.-Минск, Высшая школа,1976,254 с. 17. Томин Е.Д. Технология и механизация мелиоративных работ. – М.: Колос, 1977. - с.132-139. 18. Usmonov T., Vafoyev S.T. Melioratsiya – qurilish mashinalari – Toshkent, 2007 – 240 b. 19. Vafoyev S.T., Smelov G.D., Usmonov T. Yer qazish mashinalarining tortuvchi kuchlarini hisoblash.Uslubiy ko’rsatma. Tashkent, TIQXMII, 1993. 20. A.R.Muratov. Gidromelioratsiya ishlarini tashkil qilish va mexanizatsiyalash. O’quv qo’llanma. Toshkent, “Turon-Iqbol”, 2007 y. 21. B.A.Obodovskiy, S.E.Xanin., Materiallar qarshiligidan misol va masalalar yechish. Toshkent – O’qituvchi. 1980 y. 22. Кленин Н.И., Сакун В.А. Сельскохозяйственные и мелиоративные машины. –Москва: Колос, 1980.– 617 б. 23. Братышев И.П. К вопросу распределения параметров неровностей полей и выбору базы автоматизированного планировщика. В кнг.: Улучшение эксплуатации оросительных систем и планировка орошаемых земель Всесоюз. акад.с.-х. наук им. В.И.Ленина. – М.: 1982. – С. 111- 113. 24. Бабаджанов И.А. Обоснование типа и параметров планировщика с гидромеханическим управлением рабочим органом. Дис….канд. техн. наук,– Янгиюль. 1985. – 162 с. 69 25. Кушнарев А.С. Дискатор – новое почвообрабатывающее орудие, обеспечивающее переход от традиционной технологии производства сельскохозяйственной продукции к энергосберегающей технологии No–till. – Белая Церковь, 2010. – 60 с. 26. Самсонова Н.Г. «Практическое указание по применению длиннобазового планировщика ПТ-4А на планировке поверхности сельскохозяйственных полей». ВНИИГИМ, – Москва, 1959. – C. 36-38. 27. http://lex.uz/Pages/GetPage.aspx?last_id=3262178 28. http://lex.uz/Pages/GetPage.aspx?last_id=2032474 29. Завалишин Ф.С., Мацнев М.Г. Методы исследований по механизации сельскохозяйственного производства.–М.: Колос,1982.–232 с. 30. Веденяпин В.Г. Общая методика экспериментального исследования и обработки опытных данных. – М.: Колос, 1967. – С. 74–85. 32. Мельников С.В., Алёшкин В.Я., Рощин П.М. Планирование эксперимента в исследованиях сельскохозяйственных процессов. – Л.: Колос, 1980. – 166 с. 33. Макаров Р.А., Ренский А.Б., Боркунский Г.Х., Этингоф М.И. Тензометрия в машиностроении. –М.: Машиностроение, 1975. – 288 с. 34. Аугамбаев М., Иванов А.З., Терехов Ю.И. Основы планирования научно– исследовательского эксперимента. –Ташкент: Ўкитувчи, 1993.– 336 с. 35. Высоцкий А.А. Динамометрирование сельскохозяйственных машин. –М.: Машиностроение, 1968. – 291 с. 36. ГОСТ 20915–15. Испытания сельскохозяйственной техники. Методы определения условый испытаний. –Москва: Стандартинформ, 2015. – 23с. 37. O’zRH 63.07: 2001 «Испытания сельскохозяйственной техники. Машины и орудия для обработки пропашных культур. Программы и методы испытаний». Тошкент, 2001 38. Tst 63.03.2001 «Испытания сельскохозяйственной техники. Методы энергетической оценки машин». –Тошкент, 2001 – 59 с. 39. РД Уз 63.03 – 98 «Испытания сельскохозяйственной техники. Методы расчёта экономической эффективности испытываемой сельскохозяйственной 70 техники». – Ташкент, 1998. – 49 с. 40. ГОСТ 23728–88 «Техника сельскохозяйственная. Методы экономической оценки». – М.: Изд–во стандартов, 1989. – 26 с. 41. Qishloq xo’jalik ekinlarini parvarishlash va mahsulot yetishtirish bo’yicha na’munaviy texnologik kartalar. 2016-2020 yillar uchun. I-qism. – Toshkent: QXIITI, 2016. – 140 b. 42. А.Е.Нерозин. Сельскохозяйственные мелиорации. Учебное пособие. - 2-е изд., перераб. и доп. Ташкент.: Изд-во "Укитувчи", 1980. - 272 с. 43.M. Shoumarova, Т.Abdullayev. Qishloq xo’jaligi mashinalari. Т.O’qituvchi. 2002 y. 589-b. 44. Система машин и технологий для комплексной механизации сельскохозяйственного производства на 2011-2016 гг. Часть III мелиорация. Ташкент 2015. 45. Arifjonov A.M., Vafoyev S.T., Zulunov M.S. Hajmiy gidromashinalarning gidravlik hisobi. O‘quv qo‘llanma. - Toshkent, TIQXMII, 1994. - 62 b. 46. Ahmadjonov M.A. Ariq va zovurlarni tozalaydigan mashinalardan foydalanish. Toshkent “O’zbekiston” 1974. 47. Vafoyev S.T., Musurmanov R.Q. Qurilish va melioratsiya mashinalarini ishlatish. Toshkent “Tafakkur Bo’stoni” 2015. 48. Vafoyev S.T. Melioratsiya mashinalari. Toshkent “Fan texnologiya” 2013. 49. Vafoyev S.T., Dauletov N. Qurilish va melioratsiya mashinalaridan foydalanish va texnik servis. Toshkent “Tafakkur Bo’stoni” 2013. 50. Vafoyev S.T., Qurilish mashinalari. Toshkent 2014. 51. Алиев Н.С. Исследование рабочих органов навесных дренажно-кротовых машин.- Труды ЦНИИМЭСХ, 1966 т. IV, с. 61-67. 52. Бейлин Д.Х. Механизация дренажных работ. – М.: Колос, 1975, 154 с. 53. Бобылев Л.М. Комплексная механизация уплотнения грунтов в стесненных условиях промышленного и гражданского строительства. // Механизация строительства. 1973. № 4. - с.20-21. 71 54. “Suv xo’jaligi va melioratsiya ishlari texnologiyasi va mashinalari tizimini ishlab chiqish” mavzusi bo’yicha loyiha materiallari. Toshkent – 2014. 55. Борщов Т.С., Лисовский И.В. Настройка и регулировка мелиоративных машин. Справочник. Л.: Агропромиздат. 1989.-239 с. 56. Vafoyev S.T. va boshqalar. Melioratsiya mashinalarini hisoblash. O‘quv qo‘llan-masi. - Toshkent. 1996. - 104 b. 57. Vafoyev S.T. va boshqalar. Drenajni himoyalash.//O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi. 2004. №8. 33 – 34 b. 58. Веденяпин Г.В. Общая методика экспериментального исследования и обработка опытных данных. – М.: Колос, 1979. - 199 с. 59. Домбровский Н.Г. Многоковшовые экскаваторы. -М.: Машиностроение, 1972, 432 с. 60. Духовный В.А., Баклушин М.Б., Томин Е.Д., Серебренников Ф.В. Горизонтальный дренаж орошаемых земель. –М.: Колос, 1979. – 255 с. 61. Мер И.И. Мелиоративные машины. – М.: Колос, 1964, 367 с. 62. Мер И.И. Мелиоративные машины. Учебное пособие для студентов высших сельскохозяйственных учебных заведений. М.: Колос, 1980.- 347 с. 63. Синеоков Г.Н., Панов И.М. Теория и расчет почво-обрабатывающих машин. – Москва: Машиностроение, 1977.–328 с. 64. Кленин Н.И., Сакун В.А. Сельскохозяйственные и мелиоративные машины. – Москва: Колос, 1980. – 617 с. 65. Горячкин В.П. Сборник сочинений. В 3-х томах. Изд. 2-е. Под. ред. Н. Д. Лучинского. -Т. 1.- Москва: Колос, 1968,-730 с. 66. Бурченко П.Н. К вопросу взаимодействия почвенного пласта и плоского клина // Труды института //ВИМ.Москва, 1978–Т.82. – 138 -155 с. 67. Байметов Р.И. Разработка технологий и комплекса машин для предпосевной обработки почвы в зоне хлопководства: дисс… докт.техн.наук. – Янгиюль, 1990. – 469 с. 68. Тухтакузиев А. Механико-технологические основы повышения эффективности работы почвообрабатывающих машин хлопководческого 72 комплекса // дисс…докт.тех.наук. – Янгиюль, 1998. – 336 с. 69. Панов И.М., Сучков И.В., Ветохин В.И. Вопросы теории взаимодействия рабочих органов глубокорыхлителя с почвой // Исследования и разработка почвообрабатывающих и посевных машин: Сб.науч.тр./ Висхом. – Москва, 1988. – 43-61 с. 70. Плющев Г.В. Исследование процесса глубокого рыхления почвы выбор оптимальных параметров рабочего органа пропашного культиватораглубокорыхлителя для орашаемой зоны земледелия: Автореф.дисс… канд.тех.наук. – Москва, 1974. – 25 с. 71. Маматов Ф.М., Эргашев И.Г. Особенности почвы пахотного слоя перед основной обработкой ее под хлопчатник // Научно-технический бюллетень ВИМ. – Москва, 1991. – Вып. 80. - 22-25 б. 72. Бибутов Н.С., Исследование и обоснование параметров рабочего органа глубокорыхлителя для зоны хлопкасеянея: Автореф. дисс. ...канд.тех.наук. – Янгиюль, – 1983. – 18 с. 73. Гаффаров Х.Р. Совершенствование технологического процесса и обоснование параметров орудия для разуплотнения попахотного слоя почвы в зоне хлопководства: Автореф.дисс. ... канд.тех.наук. – Янгиюль,1993.– 16 с. 74. Абдирахмонов Р.А. Обоснование параметров глубокорыхлителя для полосной обработки почвы: Дисс. … канд. тех. наук.- Янгиюль, Андижан, 2004.- 131 с. 75. Хасанов И.С.Обоснование основных параметров планировщика для работы на малых участках. Дисс. канд. тех. наук.- Янгиюль, 1994.- 146 с. 76. Рахимбоев Ф.М., Ҳамидов М.Ҳ. Қишлоқ хўжалиги мелиорацияси.Тошкент, “Ўзбекистон”, 1996. 365 б. 77. Рябов Г.А., Мер И.И., Прудников Г.Т. Мелиоративные и строительные машины. –М.: Колос, 2-е изд. 1976. 356 с. 78. Скотников В.А., Радкевич В.Т., Мащенский А.А. Мелиоративные машины для освоения болот.-Минск, Высшая школа,1976,254 с. 73 79. Томин Е.Д. Технология и механизация мелиоративных работ. – М.: Колос, 1977. - с.132-139. 80. Usmonov T., Vafayev S.T. Melioratsiya – qurilish mashinalari – Toshkent, 2007 – 240 b. 81. Vafoyev S.T., Smelov G.D., Usmonov T. Yer qazish mashinalarining tortuvchi kuchlarini hisoblash.Uslubiy ko‘rsatma. Tashkent, TIQXMII, 1993. 82. Muratov A.R. Gidromelioratsiya ishlarini tashkil qilish va mexanizatsiyalash. Toshkent “Turon-Iqbol” 2007 - y. 83. S.T.Vafoyev. R.Q.Musurmanov. A.A.Jo’rayev. U.I.Hasanov. “Qurilish va melioratsiya mashinalarini ta'mirlash” uslubiy qo’llanma. Buxoro – 2016 84. S.T. Vafoyev. R.Q.Musurmanov. A.A.Jo’rayev. U.I.Hasanov. “Qurilish va melioratsiya mashinalarining detallarini tiklash” uslubiy qo’llanma. Buxoro – 2016 85. Р.К.Мусурманов, А.А.Олимов. Исследование технологического процесса разравнивания грунта кавальеров Актуальные вызовы современной науки. Переяслав – Хмельницкий. 2017 г. 59-62 с. 86. I.S.Hasanov, A.A.Jo’rayev. Suv xo‘jaligi va melioratsiya inshootlarini qurish va ta’mirlashda mashinalar tizimini ishlab chiqish bo’yicha izlanishlar. TIMI Buxoro filiali 3-ilmiy – amaliy anjumani ilmiy maqolalar va tezislar to’plami. 87. А.C. 611973 Профилировачный ковш екскаватора / И.Д.Ткачевский.//Б.И.1978.-№ 23. 88. А.C. 622937 Ковш екскаватора / В.И.Дроботенко.//Б.И.-1978.-№ 33. 89. А.C. 682605 Ковш роторная екскаватора / Ю.А.Ветров, В.В.Власов, А.И.Уткин, И.А.Шемет.//Б.И.-1979.-№ 32. 90. А.C. 787564 Ковш екскаватора / Домнин, Крадинов, Назаров, Шемякин .//Б.И.-1980.-№ 46. 91. C.У. 1550043 А1 Ковш екскаватора / В.И.Баловнев, Б.Н.Ладыженский, Л.А.Хмара, С.В.Шатов.//Б.И.-1990.-№ 10. 92. А.С. 505772 Ковш экскаватора / Б.Г.Бережной, В.П. Богатырев, Г.П. Волович, Н.И. Лаврухин, А.Р. Маттис, И.А. Недорезов, Г.М. Носиков, Г.Т. Фазалов, А.И. Федулов, Д.И. Федоров, Ю.М. Хамчуков.//Б.И.-1976.-№9 74 93. А.С. 453471 Ковш экскаватора / В.Э. Парунакян, Р.И. Синянская, Н.И. Шальнова, В.Г. Плотников, А.М. Макаров, В.А. Молчанов, Б.Н. Девяткин.// Б.И.-1975.-№46 94. Gill W.R., Vander Веrg G.E. Soil dynamics in tillage and traction. United States Department of Agriculture: Hand-book, 1967.-p.316. 95. James P.L., Wilkins D.E. Dcep ploving an engineering appraisal // Trans.ASAE.-1972.-Vol.15.-№ 3.-р.420-422. 96. Lacomber.R. Evoltion des appareils de travaie du lot // Bult techn inform Hing. Agr.-1973.-№ 278. 97. Sehulte K.H. Auswireung und Technik eines nouen Werfahrens zur gross lachisen Melioration von ferdichteten Boden in der Bundesrepublik Deutschland // В кН.: Труды Х Международного конгресса почвоведов. М., 1975.-т.2.-212 218 б. 98. Smaller “Stubblemaster” Howord Baghaw // Power Farming.-Aust.-1984.№ 3.-p.6-7. 99. You can manage soil moisture // World Farming.1975.-Vol.17.-№ 10.-p.16-17. 100. Кушнарев А.С. Механико-технологические основы процесса воздействия рабочих органов почвообрабатывающих машин и орудий на почву: Дисс. ...докт.техн.наук.-Мелитополь, 1981.-329 б. 101. Кушнарев А.С., Бауков А.В. Некоторые закономерности деформации почвы //Почвообрабатывающие машины и динамика агрегатов: основы повышения Труды/ЧИМЭСХ.- Челябинск, 1970.-Вып.33.-44-49 б. 102. Тўхтақўзиев А. Механико-технологические эффективности почвообрабатывающих машин хлоководческого комплекса: Дисс…докт.тех.наук.-Янгиюль, 1998.-336 б. 103. Муродов энергосберегающих Н.М. Технологические средств для основной и технические обработки почвы: основы Дисс. ...док.тех.наук.- Янгиюль, 2008.- 291 б. 104. Островский В.П. Обоснование параметров рабочих органов и режимов работы глубокорыхлителя и щелевателя почвы в условиях Украинской ССР: 75 Дисс. ...канд.тех.наук.- Глеваха, 1984.- 246 б. 105. Игамбердиев А.К. Обоснование технологии и технических средств для глубокого рыхления почв при производстве хлопчатника: Дисс. ...канд.тех.наук.- Мелитополь, 1988.- 241б. 106. Бибутов Н.С. Исследование и обоснование параметров рабочего органа глубокорыхлителя для зоны хлопкосеяния: Автореф. дисс. ...канд.тех.наук.Янгиюль, 1983.-18 б. 107. Желиговский В.А. Элементы теории почвообрабатывающих машин и механической технологии сельскохозяйственных материалов. 1960.-146 б. 108. Зеленин А.Н. Основы разрушения грунтов механическими способами.Москва: Машиностроение, 1968.-376 б. 109. Синеоков Г.Н., Панов И.М. Теория и расчет почвообрабатывающих машин. - Москва: Машиностроение, 1977.-328 б. 110. Ревут И.Б. Физика почв.- Ленинград: Колос, 1972. - 368 б. 111. Рудаков Г.М. Технологичекие основы механизации сева хлопчатника.Ташкент: Фан, 1974.- 158-197 б. 112. Сергиенко В.А. Технологические основы механизации обработки почвы в междурядьях хлопчатника.- Ташкент: Фан, 1978.-112 б. 113. Байметов Р.И. Технологические основы и параметры орудия для обработки тяжелых глыбистых почв в зоне хлопководства: Автореф. дисс. … канд. техн. наук. - Янгиюль, 1988, -20 б. 114. Муродов М.М., Байметов Р.И., Бибутов Н.С. Механико-технологические основы и параметры орудий для разуплотнения почвы.-Ташкент: Фан, 1988.100 б. 115. Тухтакузиев А. Исследование и обоснование параметров зубовой бороны для работы на повышенных скоростях движения в зоне хлопководства: Дисс. …канд. техн. наук. - Ташкент, 1979. - 144 б. 116. Эргашев И.Т. Изыскание и обоснование основных параметров комбинированного плуга для гладкой вспашки в условиях хлопкосеяния Узбекистана: Дис. … канд. тех. наук. – Москва, 1992. – 177 б. 76 117. Синеоков Г.Н. Проектирование почвообрабатывающих машин.-Москва: Машиностроение, 1965.-311 б. 118. Ветров Ю.А. Резание грунтов землеройными машинами.-Москва: Машиностроение, 1971.-357 б. 119. Бурченко П.Н. К вопросу взаимодействия почвенного пласта и плоского клина // Исследование рабочих органов и машин для обработки почвы: Сб.науч.тр./ВИМ.-Москва, 1978.-т.82.-138-155 б. 120. Виноградов В.И. Физические основы теории взаимодействия лезвия лемеха с почвой //Вопросы механизации сельскохозяйственного производства: Труды/ЧИМЭСХ.-Челябинск, 1967.-Вып. 26.-31-45 б. 121. Кострицын А.К. К обоснованию параметров рабочих оранов для безотвального рыхления почв //Труды/ВИМ.-Москва, 1977.-Т.73.-45-52 б. 122. Кострицын А.К. Об угле сдвига почвы рабочими органами почвообрабатывающих орудий // Механико-технологические основы защиты почв от эрозии: Сб.науч.тр./ВИМ.-Москва, 1983.-Т.96.-102-107 б. 123. Панов И.М. Механико-технологические основы расчета и проектирования почвообрабатывающих машин с ротационными рабочими органами: Дис. … докт.техн.наук.-Москва, 1983.- 432 б. 124. Турецкий Р.Д. Некоторые вопросы резания грунтов // Труды/ЦНИИМЭСХ.-Минск.-1963.-Т.1.-122-129 б. 125. Панов И.М.и др. Обоснование параметров чизельных плугов //Тракторы и сельхозмашины.-1982.-№9.-16-18 б. 126. Рынкевич В.С. Исследование характера деформации грунта при глубоком резании ножом в вертикальной плоскости //Сб.науч.тр./ЦНИИМЭСХ.-Минск; 1977.-Вып.14.-17-26 б. 127. Шакиров Б.Обоснование конструктивных и технологических параметров чизельного плуга и эффективности его применения на основной обработке почвы: Автореф. дисс. …канд.техн.наук.-Москва, 1986.-19 б. Internet saytlari. 128. http://www.mechanic-ua.ru 77 129. http://www.patents.su 130. http://www.techstory.ru 131.http://www.bibliotekar.ru 132.http://www.ziyonet.uz 133. http://www.hydrotechnics.ru 78 ILOVALAR 1-ILOVA UO‘T 662.62 MUZLAGAN GRUNTLARNI QAZISH JARAYONIDA EKSKAVATOR CHO‘MICHIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH Halimov Tilavjon Azamat o‘g’li “TIQXMMI” MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti magstri Qurbonboyev Sindorbek Sarvarbek o‘g’li “TIQXMMI” MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti talabasi Ilmiy rahbar: Jo‘rayev Akram Azamat o‘g’li, t.f.f.d., dots. “TIQXMMI” MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti e-mail: halimovtilav@gmail.com Annotatsiya. Ushbu maqolada bir cho‘michli ekskavatorlar yordamida qattiq va muzlagan gruntlarni qirqish va qazish texnologik jarayonini bir ishchi jihoz yordamida bajarish hamda ish unumini oshirish bo‘yicha ekskavatorlar uchun takomillashgan energiyatejamkor ish jihozining konstruktsiyasini yaratish bo‘yicha dastlabki izlanishlar natijalari keltirilgan. Kalit so`zlar: Sharnir, diskli pichoq, richag, yumshatuvchi tish, o‘q, grunt, cho‘mich, sirt, tish, gidrosilindr. IMPROVING THE EFFICIENCY OF USING AN EXCAVATOR BUCKET DURING THE EXCAVATION OF FROZEN SOILS. Halimov Tilavjon Azamat ugli “TIIAME” NRU Master of the Bukhara Institute of Natural Resources Qurbonboyev Sindorbek Sarvarbek ugli “TIIAME” NRU Students of the Bukhara Institute of Natural Resources Ilmiy rahbar: Jo‘rayev Akram Azamat ugli, (PhD). “TIIAME” NRU Bukhara Institute of Natural Resources Management e-mail: halimovtilav@gmail.com Annotation. This article presents the results of preliminary research on the technological process of cutting and digging hard and frozen soils with the help of single-bucke excavators 79 1-ILOVA DAVOMI using a single work piece and the creation of an improved energy-saving work equipment for excavators to increase productivity. Key words: Hinge, disc blade, handle, softening tooth, arrow, ground, bucket, surface, tooth, hydraulic cylinder. Bugungi kunda Respublikamizda qishloq xo‘jaligi sohasida keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlarning provard maqsadi qishloq xo‘jalik ishlarini kam xarajat, tezkor va sifatli bajarib, yuqori hosildorlikka erishishdan iboratdir. Bu bilan birgalikda energiya va resurtajamkor texnologiyalarni yaratish bu kunning dolzarb masalasi sifatida bo‘lib kelyabdi. Ma’lumki, aholining iste’molga bo‘lgan ehtiyojini qondirish uchun qishloq xo‘jaligida yetishtiriladigan mahsulotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ehtiyojlarni qondirish uchun esa ko‘p mehnat talab qilingan. Asosiy muammo sifatida aholi o‘z ekin yerlarini sug’orish uchun suvning mavjud bo‘lmaganligi yoki uzoq masofalardan suv yo‘li (kanallar)ni tortib kelish bo‘lgan. Bu muammolorni bartaraf etish uchun yerlarni qazuvchi maxsus mashinalar yaratila boshlagan. Bugungi kunda kelib gruntni qazish ishlarini amalga oshirishda qurilish va melioratsiya mashinasi hisoblangan bir cho‘michli ekskavatorlardan foydalanib kelinmoqda. Bir cho‘michli ekskavatorning ish jihozini konstruksiyasi bo‘yicha: teskari cho‘michli, to‘g’ri cho‘michli, draglayn hamda greyfr turlari mavjud bo‘lib, ular yordamida gruntni qazish va yuklash ishlari amalga oshirilib kelinmoqda. Hozirgi vaqtda yer qazish mashinalari yordamida bajariladigan ishlarga talabning tobora ortib boryotganligi, ish samaradorligi va sifatini oshirishni taqozo qiladi. Mavjud yer qazish mashinasi hisoblangan bir cho‘michli ekskavatorlar yordamida olib borilayotgan ishlar asosan I-II grunt toifalarida o‘z ishini talab darajasida olib boradi. Shu sababdan bugungi kunda qattiq, o‘ta qattiq va muzlagan gruntli yerlarda ishlov berish uchun mavjud bir cho‘michli ekskavatorlarni cho‘mich tishlarining samarasi past ekanligini kuzatilmoqda. Chunki qattiq, o‘ta qattiq va muzlagan gruntni yumshatish uchun grunt turi va zichligiga qarab, katta kuch talab qilinadi (har bir sm 2 uchun 60…120 kg kuch). Ekskavator, buldozer, skreper va boshqa grunt qazuvchi mashinalar bunday kuchga ega emas. Shuning uchun mashinalarni ishlatishdan oldin, gruntni maxsus mashina yoki uskunalar yordamida yumshatish zarur. [1,2,3] Qish faslida qazish jarayonlarini amalga oshirish vaqtida uchraydigan muzlagan gruntlar, bazi bir cho‘l hududlarda mavjud gips qatlamli gruntlar va tarkibida tosh bo‘laklari uchraydigan 80 1-ILOVA DAVOMI gruntlarni qazish jarayonida juda ham ko‘p muammolar yuzaga kelib ish hajmi oshishiga va ish sifati yo‘qolishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari yuqorida keltirilgan grunlarni qazish jarayoni bevosita bir nechta yer qazish tashish mashinalarining (buldozer,skreper, va yumshatuvchi jihozlar) ishtiroki ta’minlansagina ijobiy natijaga erishish munkin ekanligi hech kimga sir emas. Bu esa o‘z navbatida vaqt sarfining oshib ketishi, ortiqcha ishchi kuchi va texnikaga bo‘lgan talabning ortishiga hamda qo‘shimcha sarmoya sarflanishiga olib keladi. Bu muammolarning yechimi sifatida biz quyida muzlagan va qattiq gruntlarni bir ishchi jihoz yordamida qo‘shimcha texnikalarsiz qazish ishlarini amalga oshiradigan energiya tejamkor ishchi jihozni tafsiya etgamiz. Biz tafsiya etayotgan energiya tejamkor ishchi jihozning sxemasi quyida 1-rasmda keltirilgan. 1 3 4 2 8 5 6 7 1-rasmda takomillashgan ekskavator cho‘michi tasvirlangan. 1-tirsak; 2-aylanovchi richag; 3-gidrosilindr; 4-cho‘mich; 5,6-o‘qlar; 7-yumshatuvchi tish; 8diskli pichoq. Biz tafsiya qilayotgan takomillashgan cho‘michning vazifasi asosan ishchi qurilmaning ish unumdorligini oshirishga qaratilgan. Tafsiya etayotgan ish jihoz yordamida ikki texnalogik jarayonni amalga oshirish imkoniyati mavjud. Takomillashgan ishchi jihoz tirsak, gidrosilindr yordamida boshqariladigan aylanuvchi richag, ikkita erkin aylanuvchi diskli pichoq va tirsakga sharnirli mahkamlangan cho‘michdan tashkil topgan. 81 1-ILOVA DAVOMI Ushbu ishchi jihozda cho‘michni boshqaruvchi gidrosilindr va aylanuvchi richaklar bevosita diskli pichoqlar orqali bog’langan, yumshatuvchi tish bir tomoni sharnirning bir o‘qiga, ikkinchi tomoni aylanuvchi disklar o‘qiga mahkamlangan. Diskli pichoqlar, yumshatuvchi tish o‘rnatilgan o‘qning ikki yon sirtida o‘zaro simmetrik joylashtirilgan. 1-rasmda yumshatuvchi tishlar yordamida muzlagan va qattiq guruntlarni bo‘laklab, maydalash jarayoni ko‘rsatilgan. Qurilma quyidagi tartibda ishlaydi: birinchi navbatda ekskavatorning yurishi davomida yoki tirsakning ish harakati vaqtida diskli pichoqlar orqali muzlagan yoki qattiq gruntlar qirqiladi, so‘ngra yumshatuvchi tishlar yordamida qirqilgan grunt qatlam-qatlam qilib o‘yib olinadi. Bu jarayon tirsakning ishchi harakati va aylanma harakatlanuvchi richaklarga gidrosilindrning tasiri orqali yuz beradi. Keyingi jarayonda yumshatilgan qatlam cho‘mich orqali qazilib transheya va kanallar hosil qilinadi. Ushbu jarayonlarni amalga oshirishda gidroyuritma orqali ekskavator cho‘michiga beriladigan suyiqlik bosimi yetarli hisoblanadi. Biz taklif qilayotgan takomillashgan ishchi jihozning ustunliklari sifatida konstruksiyasi oddiyligi, muzlagan va qattiq gruntlarni qazish jarayonida qo‘shimcha texnika talab qilmasligi va cho‘michni boshqa turdagi ekskavatorlarga ham osongina o‘rnatish munkin ekanligini ko‘rsatishimiz munkin. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki biz tavsiya qilayotgan takomillashgan ishchi jihoz yordamida endilikda muzlagan va qattiq gruntli hududlarda yangi kanal va kallektorlar hosil qilishning imkoniyati mavjud, bu esa o‘z navbatida o‘zlashtirilmagan yangi hududlarni o‘zlashtirish, suv yetib bormagan hududlarni suv bilan ta’minlashdek muammoli vaziyatlarning yechimi bo‘lib xizmat qiladi. Adabiyotlar ro‘yxati 1. Halimov T., Islamova M., Hamdamov B. Qattiq gruntlarga ishlov berishda bir cho‘michli ekskavatorlar uchun takomillashgan ishchi jihoz. «Eurasian Journal of Academic Research» jurnalining 3-soni to‘plami, 2022, https://doi.org/10.5281/zenodo.6369491 2. S.T.Vafoyev “Qurilish mashinalari” Toshkent -2014 yil. 3. S.T.Vafoyev “Melioratsiya mashinalari” Toshkent -2013 yil. 82 46-pp, URL: 2-ILOVA UO’K 662.62 BIR CHO’MICHLI EKSKAVATOR UCHUN TAKOMILLASHGAN ISHCHI JIHOZ. Halimov T.A.- Gidromelioratsiya ishlarini mexanizatsiyalash mutaxassisligi magistranti Olimov H.H- Texnika fanlari bo’yicha falsafa doktori, Suv xo’jaligi va melioratsiya ishlarini mexanizatsiyash kafedrasi dotsenti. Jo’rayev A.A- Texnika fanlari bo’yicha falsafa doktori, dotsent. Suv xo’jaligi va melioratsiya ishlarini mexanizatsiyash kafedrasi mudiri Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti milliy tadqiqot universiteti Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti. halimovtilav@gmail.com Annotatsiya: Ushbu maqolada bir cho’michli ekskavatorlar yordamida qattiq va muzlagan gruntlarga ishlov berishda ish jihoziga tushadigan qarshilikni kamaytirish hamda ish unumini oshirish bo’yicha ekskavatorlar uchun takomillashgan energiyatejamkor ish jihozining konstruktsiyasini yaratish bo’yicha dastlabki izlanishlar natijalari keltirilgan. Kalit so’zlar: Ekspluatatsiya, resurs, grunt, draglayn, greyfer, prujina, cho’mich, sirt, bolt, tayanch, konus, tish. УСОВЕРШЕНСТВОВАННОГО ЭНЕРГОСБЕРЕГАЮЩЕГО РАБОЧЕГО ОБОРУДОВАНИЯ ЭКСКАВАТОРОВ Halimov T.A.- Магистрант по специалности гидромелиоративных работ механизация 83 Olimov H.H- доктор философии (PhD), доцент кафедры Механизация водохозяйственных и мелиоративных работ Jo’rayev A.A- доктор философии (PhD), доцен, заведуюший кафедры Механизация водохозяйственных и мелиоративных работ Бухарский институт управления природными ресурсами националного исследователского университета Ташкентского института инженеров ирригации и механизации селского хозяйства. halimovtilav@gmail.com Аннотация: В данной статье представлены результаты предварительных исследований по проектированию усовершенствованного энергосберегающего рабочего оборудования экскаваторов для снижения сопротивления рабочего оборудования при работе на твердых и мерзлых грунтах одноковшовыми экскаваторами и повышения производительности. Ключевые слова: Эксплуатация, ресурс, грунт, драглайн, грейфер, пружина, ковш, поверхность, больт, основание, конус, зуб. IMPROVED WORKING EQUIPMENT FOR SINGLE-BUCKET EXCAVATOR Halimov T.A.- Master student in the specialty of irrigation and drainage works mechanization Olimov H.H- Doctor of Philosophy (PhD), Associate Professor of the Department of Mechanization of Water Management and Ameliorative Works Jo’rayev A.A- Doctor of Philosophy (PhD), Associate Professor, Head of the Department of Mechanization of Water Management and Ameliorative Works Bukhara Institute of Natural Resources Management of the National Research University of Tashkent Institute of Irrigation and Agricultural Mechanization Engineers halimovtilav@gmail.com Annotation: This article presents the results of preliminary research on the treatment of hard and frozen soils using single-bucket excavators, to reduce the resistance of the equipment, as well as to create an improved design of energy-saving work equipment for excavators. Keywords: Exploitation, resource, grunt, dragline, grapple, spring, bucket, surface, bolt, base, cone, tooth. Kirish. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 23-oktyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020 – 2030-yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF-5853-son Farmoni ijrosi yuzasidan suv xo’jaligi sohasiga ham katta e’tibor berilmoqda. Respublikamizdagi suv xo’jaligi tizimini ta’mirlashtiklash va rekonstruksiya qilish ishlariga milliardlab so’m mablag’lar ajratilayotganligining o’zi gidrotexnika inshootlarining texnik ishonchliligini, uning ekspluatatsion samaradorligini oshirish orqali, ularning joriy va kapital ta’mirlash muddatlarini uzaytirish, suv resurslaridan samarali foydalanish masalalarining naqadar dolzarb ekanligini ko’rsatib turibdi. Ma’lumki, axolining iste’molga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun qishloq xo’jaligida yetishtiriladigan maxsulotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu extiyojlarni qondirish uchun esa ko’p mehnat talab qilingan. Asosiy muammo sifatida aholi o’z ekin yerlarini sug’orish uchun suvning mavjud bo’lmaganligi yoki uzoq masofalardan suv yo’li (kanallar)ni tortib kelish bo’lgan. Bu muammolarni bartaraf etish uchun yerlarni qazuvchi maxsus mashinalar yaratila boshlagan. [1] Muammoning qo’yilishi va unga yechim. Hozirgi vaqtda ochiq drenajlarni qurish va ta’mirlashning yangi zamonaviy texnika va texnalogiyalar bilan qayta takomillashtirish asosida, samarali ishlashini ta’minlashni talab etmoqda. Bu esa o’z navbatida har tomonlama optimal bo’lgan, ochiq drenajlarni qurish va ta’mirlash mashinalar tizimini ishlab chiqish orqali amalga oshiriladi. Mavjud texnalogiya va mashinalar tizimi esa qisman ayrim namligi yuqori bo’lgan va yer osti suvlari sathi ko’tarilgan hududlar uchun tavsiya etilgan. Ochiq zovurlarni qurish va 84 ulardan foydalanishda joylarning aniq va gidrogiologik, tuproq va iqlim sharoitlarini inobatga olish zarur. Respublikamizning mavjud sho’rlangan hamda sug’oriladigan hududga kirishini hisobga olib, Navoiy viloyatida yangi ochiq drenaj kollektorlarni ochish, mavjudlarni tozalash va ta’mirlashda ularning gidravlik parametrlariga mos eng samarali ishlaydigan bir cho’michli gidravlik ekskavator kovshlarini ishlab chiqarishga joriy etish bugungi kunda dolzarb hisoblanadi. [2,4,5] Navoiy viloyati— Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi viloyat. 1982 yil 20 aprelda Buxoro va qisman Samarqand viloyatlari hududlaridan tashkil etilgan. 1988 yilda maʼmuriy birlik sifatida tugatilib, 1992 yil boshida qayta tiklandi. Shimoliy va shimoli-sharqdan Qozogʻiston, janubi-sharqdan Jizzax, Samarqand, janubdan Qashqadaryo, janubi-gʻarbdan Buxoro viloyatlari bilan chegaradosh. Navoiy shahri tabiati. Navoiy viloyatining hududi tabiiy sharoitiga koʻra, 3 qismga boʻlinadi: viloyatning shimoli-gʻarbiy qismini Qizilqum choʻli egallagan— bu yerda berk botiqlar (Karaqota, Moʻlali, Mingbulok), eol qumli tekisliklar va qoldik togʻlar (Ovminzatogʻ, Yetimtogʻ, Boʻkantov, Tomditov) bor; janubi-sharqiy qismini Nurota togʻ tizmalarining gʻarbiy qismi past va oʻrtacha balandliklardagi togʻlar (Qoratogʻ, Oqtogʻ va boshqalar) hamda togʻlararo botiqlar (Nurota botigʻi va boshqalar) egallagan; Qizilkum choʻli tufayli iqlimi keskin kontinental choʻl iqlimi: yozi uzoq, quruq. issik. Choʻl va yaylovlarda, vohalarda iqlim oʻrtacha. yogʻin, asosan, bahor va qishda yogʻadi. Yillik yogʻin 125-282mm. Vegetatsiya davri 177—212 kun. Navoiy viloyatining asosiy suv manbai— Zarafshon daryosi. Navoiy viloyatini suv bilan taʼminlashda Quyimozor, Toʻdakoʻl suv omborlari, Konimex kanalining ahamiyati katta. Viloyatning shimoliy. va gʻarbiy katta qismi koʻchma qum barxanlari, unda-bunda uchraydigan gilli (so’g’) choʻllardan iborat. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerlar maydoni 926,6 ming ga, haydaladigan yer maydoni 111,1 ming ga, yaylovlar 913,7 ming ga . Barcha ekin maydoni 112,6 ming ga, shu jumladan, paxta 39,4 ming ga, don ekinlari 42,0 ming ga, kartoshka, sabzavot, poliz ekinlari 1,4 ming ga yerga ekiladi. Yerning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida 2,6 ming km kollektor drenaj tarmoqlari, 138 zax qochirish qudugʻi qurilgan. Navoiy viloyatida dehqonchilik maydonlari AmuBuxoro mashina kanali Navoiy, Oʻrtachoʻl, Amu, Sumbul, Mayna tarmoklari hamda Zarafshon daryosidan suv oladigan Toss, Shovot, Chovli, Oʻng va Chap qirgʻoq, Navkar, Konimex kanallari orqali suv bilan taʼminlanadi. 32 yirik suv chiqarish elektr nasos stansiyalari ishlab turibdi. Navoiy viloyatida 75 shirkat, 4 ming fermer xoʻjaliklari mavjud. Viloyatdagi mavjud texnikalar to’g’risida ma’lumot 1-jadval № Tumanlar nomi Ekskavator Buldozer Skreper Avtogreyder Yer tekislagich SIU va MTPlardagi meliorativ texnikalar Jami Meliorativ texnikalar 1 2 3 4 5 6 7 8 Konimex tumani Karmana tumani Qiziltepa tumani Xatirchi tumani Navbahor tumani Nurota tumani Tomdi tumani Uchquduq tumani 31 38 52 29 32 19 24 14 29 32 36 22 35 25 18 8 31 41 14 16 31 33 11 12 12 22 16 14 21 9 9 10 22 31 21 16 21 31 5 10 44 39 36 41 29 28 14 18 169 203 175 138 169 145 81 72 85 Shu bilan birgalikda viloyatda qishloq xo’jaligi texnikalar va shaxsiy texnikalardan ham yerlarning meliorativ holatini yaxshilashda qisman foydalanilib kelinmoqda. Shundan kelib chiqgan holda viloyatning mavjud texnikalariga tez ko’chma xizmatni tashkil etish ish unumdorligini oshirishda samarali vosita bo’lib xizmat qiladi. [3] Navoiy viloyati sharoitida uchraydigan tuproqlarning mexanik tarkibi bo’yicha ma’lumot: 2-jadval Tuproq turlari Hissa (%) Og’ir, o’ta gilli 11 Gilli (so’g’) 18 O’g’ir qumoq 12 O’rta qumoq 28 Yengil qumoq 21 qumoq 10 Yuqorida jadvalni ko’rib shuni xulosa o’rnida aytishimiz munkinki viloyat yer hududining aksaryat qismini gilli (so’g’) qatlam tashkil qiladi bu esa o’z navbatida yerning meliorativ holatini yaxshilash uchun xizmat qiladigan mashinalarning ishlash texnalogiyalarida bir muncha noqulayliklar keltirib chiqarishga sababchi bo’ladi. Buning ta’siri tufayli ayni shu hududlarda qishloq xo’jaligi maxsulotlarini yetishtirishda muammoli vaziyatlar yuzaga keladi. Navoiy viloyatida og’ir, gilli (so’g’) tuproqli hududlarda yangi ochiq zovurlarni qurishda mavjud texnikalardan foydalanish samarasi ancha pasaygani hisobidan shu hududlardaga bir muncha muammolar yuzaga kelib chiqmoqda. Biz tavsiya berayotgan energiya tejamkor ishchi jihoz bu masalaning yechimi bo’lib xizmat qiladi. 2 1 3 1-rasm. Takomillashgan ekskavator cho’mich. 1-tishning tayanchi; 2-konus shaklidagi tish; 3-rezvali birikma. Tavsiya etilayotgan energiyatejamkor ishchi jihoz uch qismdan iborat bo’lib 1 cho’michga o’rnatiluvchi tayanch, 2 takomillashgan tish va 3 uni mahkamlovchi bolt, shaybalardan iborat.Takomillashgan tish ekskavator cho’michiga tayanchning ustki qismida rezvali brikmalar yordamida mahkamlangan. Takominlashtirilgan tish enining uzunligi, cho’mich grunt bilan kesishadigan qism uzinligining 1/3 qismiga teng bo’lib, konus shakliga ega, tishlar orasidagi masofa 10-15 sm ni tashkil qiladi. Tish(konus)ning uzunligi 15-20 sm dan iborat. Takomillashtirilgan tishning yon sirtlari to’laligicha gruntni qirquvchi pichoqdan tashkil topgan. Qurilma cho’michga o’rnatilgan tayanch, tish va uni mahkamlovchi bolt, shaybalardan iborat. Qattiq va muzlagan gruntlarni qazish jarayonida takomillashtirilgan tishning yon sirti to’laligicha 86 pichoqdan tashkil topganligi hisobiga grungni ustki qatlamini kesish jarayonida cho’mich bir muncha kam qarshilikka uchraydi. Qarshilik kamayishining yana bir sababi tishning geometrik o’lchamida, shu tariqada ish oson va samarali amalga oshiriladi. [6] Xulosa Respublika miqyosida olib qaraganda Navoiy viloyati hududi jihatdan eng yirik viloyat bo’lib hisoblanadi. Viloyatning katta qismini cho’lli hudud tashkil qiladi va bu o’z navbatida maskur viloyatda boshqa viloyatlarga nisbatan ko’plab kanal va kallektorlarga ehtiyoj sezilishi bu tabiiy holat hisoblanadi. Navoiy viloyatining tuprog’ining fizik-mexanik xususiyatlari jihatdan ancha murakkab, ya’ni qattiq va gilli (so’g’) tuproqlar bo’lgani tufayli shu hududlarda yangi kanal va kollektorni ochishda muammoli holatlar yuzaga keladi. Bu esa o’z navbatida shu hududlarning meliorativ holatini yomonlashishiga olib keladi. Biz tavsiya etayotgan energiya tejamkor ishchi jihoz yordamida qattiq va gilli ( so’g’) tuproqlarni qazish jarayonida qarshilik kamayishi xisobiga yangi kanal va kallektorni ochish munkin bo’ladi bu esa yerlarning meliorativ holatini yaxshilashishiga sabab bo’ladi. № ADABIYOTLAR REFERENCE 1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil Decree of the President of the Republic of 23-oktyabrdagi PF-5853-son Farmoni. Uzbekistan dated October 23, 2019 No. PF-5853. 2. S.T.Vafoev. “Qurilish mashinalari”. Toshkent -2014 S.T.Vafoev. "Construction machines". Tashkent yil. 2014. 3. Shedrin V.N. “Melioratsiyaning zamonaviy Shedrin V.N. "Modern problems of amelioration muammolari va ularni hal etish yo‘llari”// and ways of their solution" // "Amelioration and “Melioratsiya va suv xo‘jaligi” jurnali. 2006 yil. № 6. water management" magazine. 2006. № 6. S.T.Vafoev. "Amelioration machines". 4. S.T.Vafoev. “Melioratsiya mashinalari”. Tashkent -2013. Toshkent -2013 yil. 5. T.U.Usmonov, N.K.Usmonov “Qurilish T.U.Usmonov, N.K.Usmonov. "Construction mashinalari”.Toshkent -2011 yil. machines". Tashkent -2011. 6. HALIMOV, T. A., ISLOMOVA, M. X., HALIMOV, T. A., ISLOMOVA, M. X., XAMDAMOV, B. M., QURBONBOYEV, S. S., XAMDAMOV, B. M., QURBONBOYEV, S. S., Qattiq gruntlarga ishlov berishda bir cho'michli Improved working equipment for single-bucket ekskavatorlar uchun takomillashgan ishchi jihoz. excavators when working on hard soils. УДК 662.62 ҚАТТИҚ ГРУНТЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШДА БИР ЧЎМИЧЛИ ЭКСКАВАТОРЛАР УЧУН ТАКОМИЛЛАШГАН ИШЧИ ЖИҲОЗ ҲАЛИMОВ ТИЛАВЖОН АЗАМАТ ЎҒЛИ ТИҚХММИ МТУ БухТРБИ магистранти ИСЛАМОВА МАФТУНА ХИКМАТУЛЛАЕВНА ТИҚХММИ МТУ БухТРБИ магистранти ҲАМДАМОВ БАХТИЁР МУРАТ ЎҒЛИ ТИҚХММИ МТУ БухТРБИ магистранти. ҚУРБОНБОЕВ СИНДОРБЕК САРВАРБЕК ЎҒЛИ ТИҚХММИ МТУ БухТРБИ талабаси Annotation: This article presents the results of preliminary research on the treatment of hard and frozen soils using single-bucket excavators, to reduce the 87 resistance of the equipment, as well as to create an improved design of energysaving work equipment for excavators. Keywords: Exploitation, resource, grunt, dragline, grapple, spring, bucket, surface, bolt, base, cone, tooth. Аннотация: В данной статье представлены результаты предварительных исследований по проектированию усовершенствованного энергосберегающего рабочего оборудования экскаваторов для снижения сопротивления рабочего оборудования при работе на твердых и мерзлых грунтах одноковшовыми экскаваторами и повышения производительности. Ключевые слова: Эксплуатация, ресурс, грунт, драглайн, грейфер, пружина, ковш, поверхность, больт, основание, конус, зуб. Аннотация: Ушбу мақолада бир чўмичли экскаваторлар ёрдамида қаттиқ ва музлаган грунтларга ишлов беришда иш жиҳозига тушадиган қаршиликни камайтириш ҳамда иш унумини ошириш бўйича экскаваторлар учун такомиллашган энергиятежамкор иш жиҳозининг конструкциясини яратиш бўйича дастлабки изланишлар натижалари келтирилган. Калит сўзлар: Эксплуатация, ресурс, грунт, драглайн, грейфер, пружина, чўмич, сирт, болт, таянч, конус, тиш. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019-йил 23-октябрдаги “Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020 – 2030-йилларга мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-5853-сон Фармони ижроси юзасидан сув хўжалиги соҳасига ҳам катта эътибор берилмоқда. Республикамиздаги сув хўжалиги тизимини таъмирлаш-тиклаш ва реконструкция қилиш ишларига миллиардлаб сўм маблағлар ажратилаётганлигининг ўзи гидротехника иншоотларининг техник ишончлилигини, унинг эксплуатацион самарадорлигини ошириш орқали, уларнинг жорий ва капитал таъмирлаш муддатларини узайтириш, сув ресурсларидан самарали фойдаланиш масалаларининг нақадар долзарб эканлигини кўрсатиб турибди. Маълумки, ахолининг истеъмолга бўлган эхтиёжини қондириш учун қишлоқ хўжалигида етиштириладиган махсулотлар мухим ахамият касб этади. Бу эхтиёжларни қондириш учун эса кўп меҳнат талаб қилинган. Асосий муаммо сифатида ахоли ўз экин ерларини суғориш учун сувнинг мавжуд бўлмаганлиги ёки узоқ масофалардан сув йўли (каналлар)ни тортиб келиш бўлган. Бу муаммолорни бартараф этиш учун ерларни қазувчи махсус машиналар яратила бошлаган. Маълумки, бугунги кунда келиб грунтни қазиш ишларини амалга оширишда қурилиш ва мелиорация машинаси хисобланган бир чўмичли экскаваторлардан фойдаланиб келинмоқда. Бир чўмичли экскаваторнинг иш жихозини конструксияси бўйича: тескари чўмичли, тўғри чўмичли, драглайн ҳамда грейфр турлари мавжуд бўлиб, улар ёрдамида грунтни қазиш ва юклаш ишлари амалга оширилиб келинмоқда. Хозирги вақтда ер қазиш машиналари ёрдамида бажариладиган ишларга талабнинг тобора ортиб 88 борётганлиги, иш самарадорлиги ва сифатини оширишни тақозо қилади. Мавжуд ер қазиш машинаси ҳисобланган бир чўмичли экскаваторлар ёрдамида олиб борилаётган ишлар асосан I-II грунт тоифаларида ўз ишини талаб даражасида олиб боради. Шу сабабдан бугунги кунда қаттиқ, ўта қаттиқ ва музлаган грунтли ерларда ишлов бериш учун мавжуд бир чўмичли экскаваторларни чўмич тишларининг самараси паст эканлигини кузатилмоқда. Чунки қаттиқ, ўта қаттиқ ва музлаган грунтни ёмшатиш учун грунт тури ва зичлигига қараб, катта куч талаб қилинади (ҳар бир см 2 учун 60…120 кг куч). Экскаватор, булдозер, скрепер ва бошқа грунт қазувчи машиналар бундай кучга эга эмас. Шунинг учун машиналарни ишлатишдан олдин, грунтни махсус машина ёки ускуналар ёрдамида юмшатиш зарур. Тавсия этилаётган энергия тежамкор ишчи жихоз уч қисмдан иборат бўлиб 1 чўмичга ўрнатилувчи таянч, 2 такомиллашган тиш ва 3 уни маҳкамловчи болт, шайбалардан иборат. 3 1 2 1-расм. Такомиллашган экскаватор чўмич. 1-тишнинг таянчи; 2-конус шаклидаги тиш; 3-резбали бирикма. Такомиллашган тиш экскаватор чўмичига таянчнинг устки қисмида резвали брикмалар ёрдамида махкамланган. Такоминлаштирилган тиш энининг узунлиги, чўмич грунт билан кесишадиган қисм узинлигининг 1/3 қисмига тенг бўлиб, конус шаклига эга, тишлар орасидаги масофа 10-15 см ни ташкил қилади. Тиш(конус)нинг узунлиги 15-20 см дан иборат. Такомиллаштирилган тишнинг ён сиртлари тўлалигича грунтни қирқувчи пичоқдан ташкил топган.Қурилма чўмичга ўрнатилган таянч, тиш ва уни маҳкамловчи болт, шайбалардан иборат. Қаттиқ ва музлаган грунтларни қазиш жараёнида такомиллаштирилган тишнинг ён сирти тўлалигича пичоқдан ташкил тобганлиги хисобига грунгни устки қатламини кесиш жараёнида чўмич бир мунча кам қаршиликка учрайди. Қаршилик камайишининг яна бир сабаби тишнинг геометрик ўлчамида, шу тариқада иш осон ва самарали амалга оширилади. Хулоса қилиб айтганда, биз тавсия этаётган энергиятежамкор ишчи жихоз ёрдамида қаттиқ, ўта қаттиқ ва музлаган грунтли ерларга ишлов бериш жараёнида агрегат бир мунча кам қаршиликка учрайди бу эса ўз навбатида вақтни тежаб, машинанинг иш самарасини оширади. 89 Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019-йил 23-октябрдаги ПФ5853-сон Фармони. 2. C.Т.Вафоев. “Қурилиш машиналари”. Тошкент -2014 йил. 3. Шедрин В.Н. “Современные проблемы мелиорации и пути их решения”// журнал “Мелиорация и водное хозяйство”. 2006. №6. 90 3-ILOVA 91 4-ILOVA Экскаватор полноповоротный гусеничный XCMG XE230C с мощным и высокоэффективным двигателем ISUZU CC-6BG1TRP, небольшого объёма, но полностью соответствующего Евро-2. Рабочий вес экскаватора XCMG XE230C составляет 23,52 тонн. Максимальная высота копания - 9640 миллиметров, а глубина - 6920 миллиметров. Благодаря присутствию системы автоматического предпускового подогрева получено рациональное расходование энергии, а соответственно и довольно невысокий расход топлива и практически бесшумная работа двигателя. Китайский экскаватор полноповоротный гусеничный XE230C подойдет для выполнения строительных и земельных работ. С его помощью можно ремонтировать инженерные коммуникации, транспортировать на небольшие расстояния песок, щебень, гравий и другой сыпучий строительный материал, выполнять погрузочно-разгрузочные операции и рытье траншей, каналов. Гусеничный экскаватор XE230C разработан китайскими специалистами 92 компании XCMG, оснащен передовой азиатской электроникой и европейскими комплектующими. Экскаватор полноповоротный гусеничный XE230C: достоинства и характеристики Гусеничный экскаватор XE230C имеет полноповоротную платформу, что помогает легче манипулировать техникой в ограниченном пространстве. Плавное и точное управление – результат использования гидравлики, удобных рычагов и современного операционного обеспечения. Отличительные технологические и конструктивные особенности экскаватора XE230C: высокая мощность двигателя – 125 кВт; максимальная скорость передвижения по объекту – 5,5 км/ч; максимальный преодолеваемый подъем – 70 градусов; максимальный объем ковша – 1,1 м3. Кабина экскаватора выполнена из металла, который не пропускает внутрь внешний шум, пыль и вредные химические компоненты, которые выделяются в ходе технологического процесса. Для достаточного радиуса обзора предусмотрены зеркала заднего вида и большая площадь остекления. Для дополнительного комфорта кабина оснащена кондиционером, регулируемым креслом и монитором, на котором отображаются ключевые параметры рабочего процесса. Гусеничный экскаватор XE230C, цена которого зависит от комплектации, адаптирован для работы в любом регионе России. Жара и холод, высокая влажность и запыленность не снижают производительность спецтехники. Если вы ищете, где купить экскаватор полноповоротный гусеничный XE230C, обратитесь за помощью к представителю компании XCMG по 93 телефону или электронной почте. Он поможет подобрать оптимальную комплектацию, подробно расскажет о технических особенностях модели. Возможно оформление спецтехники в лизинг. ЕК-20 - новая модель пневмоколесного гидравлического экскаватора. В конструкции экскаватора используется: • новая компоновка узлов, повышающая надежность эксплуатации; • силовая установка с двигателем ЯМЗ-236Г5 или Deutz BF04M1013FC; • гидроооборудование производства «Bosch-Rexroth», ОАО «ПСМ» и ОАО «ТВЭКС»; • новый пневмоколесный ход, включающий в себя трансмиссию (мосты и коробка перемены передач) производства фирмы «Zahnrad Fabrik Friedrichshafen (ZF)» (Германия). Трансмиссия обеспечивает переключение передач на ходу, что важно при движении техники в транспортном потоке и при движении на подьем; • гидравлические тормоза, работающие в масляной ванне, обеспечивающие большую плавность торможения; • новая унифицированная кабина с улучшенным интерьером, новой информативной электронной панелью современным требованиям эргономики. ТЕХНИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ: 94 приборов, соответствующая Эксплуатационная масса, кг 20150 Емкость ковша, м3 (по SAE) 1.0 ЯМЗ-236/ Двигатель DeutzBF04M1013FC Мощность двигателя, кВт 110/114 Продолжительность цикла, с 14 Тип насосной установки ПСМ/Bosch Производительность насосной установки, л/мин 2x173/2x220 Частота вращения поворотной платформы, об/мин 8.7/9.6 Максимальное усилие при копании ковшом, кг (по SAE) Максимальное усилие при копании рукоятью, кг (по SAE) 13900 11300 Тяговое усилие, кг 10500 Скорость передвижения, км/ч 26 Максимальный радиус копания (захвата), м 9.3 Максимальная глубина копания, м 5.86 Максимальная высота выгрузки, м 6.2 Угол поворота ковшаб град 177 95 Преимущество колесного экскаватора в его мобильности. Как и экскаватор-погрузчик, колесный экскаватор может самостоятельно с приличной скоростью перемещаться между объектами по городским улицам, конечно, если соответствует разрешенным массогабаритным параметрам, а в кармане оператора лежит удостоверение тракториста-машиниста. Сегмент колесных экскаваторов невелик, так как с одной стороны его подпирают экскаваторы-погрузчики, а с другой – гусеничные экскаваторы различных типов: мини, миди, полноразмерные. Тем более, что за последние, начиная с 2008-го, годы сегмент неуклонно сокращался, что не могло не отразиться на составе его участников. Так, компания Case CE решила не поставлять в Россию колесные экскаваторы в 2020 г. Суммарный годовой выпуск двух заводов в Твери, входящих в компанию «ОМГ СДМ», на уровне 1000 единиц техники, причем в эту тысячу входят не только колесные экскаваторы, а это близко к уровню 2009 г. Takeuchi TB 108 830 1680 2030 7,1 Мини JCB Micro 8008 950 1690 1980 9,2 Компактный (микро) Gehl 153 1705 2380 2545 17,3 Компактный 96 4730…48 70 3590…3900 3680…4290 32 Мини Komatsu 4765…52 PC50MR 55 -2 3800…3900 4230…4495 29,4 Мини New Holland E50 2SR Terex TC50 5000 3700 3594…3718 29 Мини Hitachi ZX50U-2 5100 3860 4150…4380 30,5 Мини Doosan Solar 55V 5500 3796 н. д. 38 Мини Terex TC60 5650 3800 3875…4010 37,9 Средний Gehl 603 5700 4140 3995 42,5 Компактный Komatsu PC60-7 6300 4100…4690 5015…5420 40 Мини Hitachi ZX70LC 6400…67 00 4170…4670 5060…5500 41 Малый средний New Holland E70 SR 6700…70 50 4100…4520 5120…5430 41 Средний JCB JS70 7300…80 00 4140…4570 4735…5603 44 Стандартный 4150 7260 44,4 Мини Takeuchi 7905…81 TB 175W 30 4080 6355 50 Мини Doosan Solar 75V 4020 н. д. 39 Стандартный Hyundai R80-7A 7800 8000 97 New 8010…83 Holland 00 E80 MSR 4380…4660 4780…5270 41 Средний JCB 8080 8250 4230 4560 43 Компактный (миди) Case CX80 8300 4200…4610 4370…4580 39,1 Мини Volvo ECR88 Plus 8400…86 00 4870 5120 43,8 Малый Caterpilla r 308C SR 8430 4140…4370 5090…5670 40,5 Мини Hyundai R110-7A 11 200 5090 8070 66,3 Средний Gehl 1202 11 520 4480 5893 74 Компактный 11 800…1 3550…4350 2 200 5570…6100 60 Тяжелый 5040…5590 5450…5770 59 Малый 12 100…1 5160…6100 2 600 6500…7060 69 Малый New Holland E115 SR Caterpilla r 311C U Case CX130 11 980 Terex TC125 12 500 4330…4870 5240…5820 69 Средний Komatsu PC130-7 12 600 5115…6015 5905…6535 66 Средний Volvo EC140B 13 400…1 5 200 5880 6470 73 Средний Terex TW140 13 800…1 4600…5700 5 900 5200…5700 77…83 Стандартный 98 Takeuchi TB 1140 14 230 4990…5492 5855 62,2 Средний ТВЭКС ЕТ-14 14 800 5200 5420 90,5 3 New Holland E135 SRL 16 000…1 5500…6010 6 200 7430…7660 63 Тяжелый Case 988CK Plus 17 605…1 4750…6650 8 510 н. д. 92,5 Малый Hitachi ZX180L CN-3 17 900 6580-6950 н. д. 91,6 Малый средний Case CX180B 17 900 6040 6400…6710 89,4 Малый ТВЭКС ЕТ-18 18 500 6000 6000 90,5 4 Liebherr R900C 18 500...2 1 100 5500...6300 6100...6400 88 Малый Hitachi ZX2003LC 19 800…2 6700…8200 0 400 6390…7410 124 Средний Komatsu 19 200…1 5380…6620 PC200-7 9 810 6630…7110 107 Средний Caterpilla r 319C LN 20 080 5490…6840 5930…6900 93 Малый Caterpilla r 320D 20 300 5710…7580 5830…7020 103 Средний Liebherr R906 21 200...2 4 400 5950...6450 5800...6000 105 Стандартный 99 Case CX210B Terex TC210L C 21 500 6840 117 Средний 6690…7550 104 Cтандартный 6650 21 000…2 5430…7580 2 200 Case CX240B 25 000 7420 9820…10 790 132 Cредний Terex TC260L C 26 600 6130…7690 6500…8430 125 Ccтандартный ТВЭКС ЕТ-26i 27 500 3720 10 300 132 4 28 200…2 6830…8280 9 900 6690…7470 143 Cредний 6355…8180 6595…7490 180 Cредний Hitachi 33 700…3 ZX350H4 200 3LC 7400 7240 205 Cредний Case CX350B 34 200 8140 11 900 205 Cредний Caterpilla r 328D LCR 34 700 6370…7283 6908…7820 152 Cредний Caterpilla 35 370…3 6170…8090 r 330D L 6 150 6410…7640 200 Большой 36 500…3 6720…8200 8 400 6830…7520 184 Большой н. д. 205 Средний Volvo EC290B LC Komatsu PC360-7 Volvo EC360B Hitachi ZX400L CH-3 33 000 39 000 7300 100 6500...8500 7000...7850 190 Стандартный Komatsu 41 400…4 6845…8445 PC400-7 2 250 7070…7715 259 Тяжелый Volvo EC460B 44 300…4 6570…9150 6 300 6980…7870 228 Большой JCB JS 460 45 100…4 6870…9000 6 800 7550…8460 228 Стандартный Case CX460 46 600…4 6870…7570 8 100 7420…7890 270 Большой Liebherr R944C 39 000...4 1 500 Hitachi ZX450L C-3 46 700 7900 7030…9220 260 Большой Hyundai R500LC7A 48 800 7610 7755 263 Средний Liebherr R954C 49 000...5 6 800 7100...8550 7100...7750 240 Большой Doosan Solar 500LC-V 49 900 6280 н. д. 232 Стандартный Hyundai R800LC7A 82 320 8420 8240 385 Большой Caterpilla 84 130…8 7620…11 550 8060…11 200 r 385C 6 550 390 Большой 8130…8180 397 Большой Hitachi ZX870L CH ВЕ-3 84 600 7140 101