Tayarladi_____________Abadbayev Azizbek
Tekserdi______________Madaminova Sanobar
Eramızǵa shekemgi III asirde áyyemgi Rim (házirgi Italiya ) de qul
iyelewshilik munasábetleri óziniń eń joqarı shıńina kóterilgen edi. Rimdiń basqa
jerlerdi basıp alıw ushın alıp barǵan urısları sebepli iri imperiya júzege keldi,
kóplegen qáwim hám xalıqlar qullikka mahkum etildi. Tiykarlanıp tutqınlardan
ibarat bolǵan qullarning jaǵdayı Gretsiya qullarinikidan salmaqlilew bolǵan. Taǵı
bir ayriqsha ózgeshelik sonda, eger Gretsiyada qullar kóbirek ónermentshilik hám
sawdada ezilgen bolsa, Rimde qullar tiykarlanıp awıl xojalıǵında ekspluataciya
etilgen. Óndiristiń qul iyelewshilik usılı daǵı qarama-qarsılıqlar bulmanda eń keskin
tús aldı hám aqır-áqıbette kolonatning payda bolıwına alıp keldi. Xalıqtıń jarlı
siyasiy gruppaları ásirler dawamında jerge iyelik qılıw ushın keskin gúres alıp bardi.
Bul jaǵday Rim degi ekonomikalıq ideyalarǵa tásir etpey qalmadı, qullikka
tiykarlanǵan iri sulıwundiyalar menen birge qul iyelewshilik xojalıqları - villalardan
nátiyjeli paydalanıw máseleleri bas másele edi.
Sol dáwirdegi alım hám qánigelerdiń dóretpelerinde bir qansha jańa
ekonomikalıq ideyalar ilgeri surildi. Bul ideyalardıń rawajlanıwına itibar berilsa, qul
iyelewshilik sistemasınıń jemiriliwi menen oǵan bolǵan munasábet de ózgerdi.
Katon Starshiy (m. a. 234-149 yy.) iri jer iyesi bolǵan, “Dıyxanchilik” atlı
shıǵarmasında ol qullikka tiykarlanǵan natural xojalıqtı qorǵaw etdi. Katon óz
talapların ózi támiyinleytuǵın yamasa tiykarlanıp tutınıw ma`nisi óndiriwshi
xojalıqlardı tán alar edi (natural xojalıq qorǵaw etiledi). Ol tek artıqsha ónimnigina
satıw kerek, xojalıqta islep shıǵarıw múmkin bolmaǵan zatlarnigina satıp alıw zárúr,
degen ideyanı qollaydı. Ol qul miyneti tiykarında xojalıqtı júrgiziwdiń jańa usılların
da islep shıqtı. Onıń pikrine qaraǵanda, qullar jaslıgınan satıp olinish kerek, sonda
qullarni tárbiyalaw, jumısqa úyretiw ańsat boladı (jası úlkenlerde bul jumıs qıyın
keshedi), qullar arasında kek urıwı sepilsa, olarda iyesine salıstırǵanda ıǵwalar
joǵaladı. qullar qattı ıntızam tiykarında isletiliwi, arzımas gúná ushın jazalanıwı,
jumisına qaray boqilishi hám kiyintirilishi usınıs etiledi.
Bul dáwirde natural xojalıq menen birge bazar munasábetleri de rawajlanıp
atırǵan edi. Bazardı qollaǵan Katon usınıń menen birge jallanba miynetke dushpan
bolǵan. Ol qul miynetin tuwrı shólkemlestiriwge bólek áhmiyet beredi. Bayram
kúnleri jumıs haywanlarına dem berilgen halda, qullar islewge májbúr etilgen.
Kesellengen ho'kiz emlengen, qulni bolsa “eski arava” retinde satıp jiberiw usınıs
etilgen.
Dıyxanchilikda qul miyneti barǵan sayın kem nátiyjeli bolıp atırǵanlıǵın
kórgen Katon jaylaw xojalıǵın, keyinirek sawda hám sútxorlıqtı qollap -quwatlaǵan.
Bahadan artıq ónimdi payda dep bilgen jáne onı tolıq túrde islep shıǵarıw
ǵárejetlerine qosqan (qáte pikir). “Joqarı payda alıw ushın joqarı bahalar kúni
keliwin asıqpay-albıramay kútiw kerek”, deydi ol.
Dıyxanlar qolı daǵı jerler tartıp alınıp, iri sulıwundiyalar vujudga kela basladı,
erkin Rim xalqı, dıyxanlar hám armiya soldatlari yersizlandi. Bul jaǵday iri jer
iyeleri - patritsiylar hám dıyxan -plebeylar ortasındaǵı qarama-qarsılıqtı kúshaytirdi,
aqır-áqıbette ájaǵa -úke Grakxlarning agrar reformaına sebep boldı. Olar yersiz
yamasa kem yerli dıyxanlardıń iri jer iyelerine qarsı gúresin qorǵaw etdiler. Biraq,
bul jumıstı qul iyelewshilik basqarıw princpıın saqlaǵan halda hám iri jer iyelerin
sheklew jolı menen hal etmoqchi boldı. Jer iyeleriniń qolı daǵı jerdiń bir bólegin
kesip hám mámleket fondidagi jerden paydalanıp kem yerli dıyxanlardan azat
dıyxanlar siyasiy gruppası qurıw názerde tutılǵan, eń áhmiyetlisi, bul taypa qul
iyelewshilerdiń isenimli súyenishi bolıwı kerek edi.
áÁjaǵa -úke Tiberiy hám Gay Grakxlarning agrar reforması boyınsha,
mámleket jerinen paydalanıwshılardıń hár biri 500 yuger (125 gektar ), hár balası
ushın 250 yuger, biraq bir shańaraq ushın 1000 yugerdan artıqsha jer alıw
ta'qiqlangan. Odan artıq jerler mal-múlkin tartıp alıw etilgen hám 30 yugerdan
bolınıp, jarlı puqaralarǵa berilgen, lekin bulmandı birovga satıw qadaǵan etilgen.
Bul nızam qabıllandı, biraq onı ámelge asırıwǵa iri jer iyeleri hám senat qarsılıq etdi.
Tiberiy Grakx m. a. 132 jılda kózaba óltirildi, Gay (úkesi) Grakx m. a. 123-122 yy.
de bul reformanı ámelge asırıw ushın jumıstı dawam ettirdi, bir qansha
demokratiyalıq ózgerislerdi ámelge asırdı (Rimde arzan nan satıw ), aqıbette 80 mıń
puqara jer uchastkası aldı. Reforma waqtınsha tabıs keltirdi, m. a. 111 y. mámleket
jerlerin satıwǵa jol berildi, jerler jeke menshikke aylandı (m. a. 121 y. de Gay da
jangda qaytıs bolǵan ).
Qul iyelewshilik basqarıw princpıı krizisqa dus kelgen hám
tushkunlikkatushgan dáwirde rimlik agronomlar varron (m. a. 116 -27 yy.) hám
Lusiy Kolumella (I ásir) lar qul iyelewshilik xojalıǵın ratsionallashtirish máselelerin
islep shıqtılar. Usınıń menen birge alım hám arxeolog bolǵan varron “awıl xojalıǵı
tuwrısında” degen kitabında bul tarawdıń áhmiyetine úlken orın beredi, awıldan
qalaǵa intilganlarni qaralaydı. Ol dıyxanshılıq menen sharbashılıqtı birge
rawajlandırıwdı maqul dep biladi. varron olar ortasındaǵı “Ullı birlespe” tárepdarı
edi. Bunıń tiykarǵı sebebi sonda, Italiyada dán salıstırǵanda arzan edi,
sharbashılıqtıń paydası bolsa talay joqarı bolǵan. Usınıń menen birge, varronning
pikrine qaraǵanda, hár bir xojalıq óz-ózin támiyinlewi kerek, ol bazar
munasábetlerine kem itibar etken, qullar ekspluataciyası tárepdarı bolǵan hám olardı
“gápiretuǵın qurallar” dep bilgen. Ol qullarning siyasiy tárepten qáwipli ekenligin
tushungan hám imeniyolarda bir milletke tiyisli qullarni kóp saqlamaslik kerek, dep
usınıs etken (sebebi birlesip háreket etiwleri ańsat).
Kolumella óziniń awıl xojalıǵına tiyisli iri shıǵarmasında qullar miynetiniń
nátiyjesi tómenligin aytıp otedi (birovga isleydi-de!). Onıń pikrine qaraǵanda, qullar
yerni jaqsı islemeydiler, jer joqarı ónim beriwi ushın qayǵırmaydilar. Ol erkin
mayda óndiriwshilerdiń miyneti qullarnikidan joqarı bolıwın tastıyıqlap berdi, iri qul
iyelewshilik sulıwundiyalariga salıstırǵanda mayda dıyxanchilikni ábzal dep
esapladı. Bul dáwirde iri sulıwundiyalarning daǵdarısı anıq bolıp qaldı, rawajlanıw
tek ekstensiv jol menen bardı, yaǵnıy ónim qosımsha jer esabıgagina asdı. qullar
múmkinshiligi barınsha yerni islemeslikka intilgan. Kolumella bunday jerlerdi erkin
kolonlarga bolıp beriw jaqsılaw nátiyje beredi, degen tuwrı juwmaqqa keldi, onıńshe
mayda óndiriske ótiw kerek edi (házirgi dáwir salıstırıp kóriń).
Citseron Mark Tulliy (m. a. 106 -43 yy.) belgili mámleket ǵayratkeri hám
ataqlı notik bolǵan. Ol jasaǵan dáwirde mámleket talay oraylasqan bolıp, sawdasatıq talay o'sdi, sútxorlıq bayıw derekyiga aylandı. Ol awıl xojalıǵın qollaǵan halda
(sebebi bul tarawdıń bazar ushın da ónim jetkezar edi), iri sawda hám sútxorlıqtı
bayıw derekyi dep esapladı. Sonday eken, Citseron basqalardan ayrıqsha túrde qul
iyelewshiler menen birge sawdager hám sútxordıń mápin de qorǵaw etdi.
Qul iyelewshilik basqarıw princpısınıń ishki keriligi barǵan sayın o'sdi, qullar
kóterilisi júz berdi. Tariyxda Spartak basshılıǵındaǵı (m. a. 73-71 yy.) qullar
kóterilisi úlken áhmiyetke iye, ol ayamastan bastırılǵan sonda da, basqarıw princpı
jayine saldamlı zarba boldı. Lutsiy Sergey Katalina m. a. 63-62 yy.jarlı xalıq
járdeminde hákimiyattı iyelewdi qalegen, qulchilikni joq etiwshi hám boyimoqchi
boldı, biraq onıń háreketleri de zoye ketti.
Jańa eramızdıń I-II ásirlerdinde Rim imperiyasida salıstırǵanda turaqlılıq
dáwiri boldı, lekin qul iyelewshilik ekspluataciyasınıń nátiyjesizligi barǵan sayın
ayan bolıp qaldı, kolonat o'sdi. Aristotel ideyalarında qulchilik tábiyiy zárúrat
delingen bolsa, keleside buǵan sharayat talapsı sebepli kelingen, degen pikirler
júzege chiqa bas-ladi.
QADIMGI DUNYO IQTISODIY TA'LIMOTLARI
05. 10. 2011 18:54
tarawdıń dep bilgen. Qul iyelewshilik xojalıǵın bekkemlew ushın ortasha
támiyinlengen qul iyelewshiler klasın kóteriw kerek, onıń ushın mámleket tárepinen
ádil almasinuvni támiyinlew zárúr. Alım máseleni ahloqiy túrde sheshiwge urınsa de, birinshi ret almasıw ma`nisin analiz etdi hám bahanıń miynet teoriyası urıqların
jarattı. Tovarlardıń almasıw ma`nisi tavar bahosining jaratılıw forması ekenligin
túsinip etdi. K. Marksning formulaların qollaytuǵın bolsaq, T-T munasábeti T-P-T
ga aylanadı hám 5 «loja» 1 uyge yamasa málim muǵdardaǵı aqshaǵa teńlestiriliwi
múmkin. Platonga salıstırǵanda Aristotel pulning mánisin keńlew hám tereńrek
ańlap etdi. Biraq ol tavar óndirisiniń rawajlanbaǵanlıǵı hám bahanı tolıq
tushunmaganligi sebepli tovarlar pul sebepli bir-biri menen salıstırılıwı múmkin
degen qáte . qısqasha juwmaqlarǵa keldi. Natural xojalıq tárepdarı bolǵan alım
mámilediń T-P-T formasınigina tán alǵan (talaptı qandırıwǵa mólsherlengen
jaǵday ), sawda hám sútxorlıq tábiyaatqa qarsı bolıp, bulardıń pul qılıw kórkem
ónerine tán zat dep bilgen jáne onı xrematistikaga tiyisli degen. Aristotel ushın ideal
(túwel) xojalıq - bul onsha úlken bolmaǵan dıyxanshılıq xojalıǵı (ol jaǵdayda
álbette qullar islegen) bolıp, ol derlik kerekli barlıq ónimdi jaratıwshı (natural
xojalıq ) bolıwı shárt edi. Ayırım etiwmegen zatlardı bolsa qońsılaslardan «odil
almasıw» tiykarında alıw kerek. Bul alımdıń xızmeti sonda, ol birinshilerden
ekonomikanıń ayırım kategoriyalarini berdi hám málim dárejede olar ortasındaǵı
óz-ara baylanısıwdı anıqladi. Aristotelning ekonomikalıq sisteması menen A.
Smitning «Xalıqlar baylıǵı» shıǵarmasındaǵı pikirler sáykesligin kóriw, baha
nızamınıń payda bolıwı mexanizmin túsiniw múmkin.
Baha (qımbat ) ekonomikanıń tiykarǵı kategoriyasi esaplanadı. Tariyxan onı
aytıwda eki jónelis bar. Birinshi jóneliste tavar ma`nisi ob'ektiv bolıp, onıń dáregi
sol tavardı islep shıǵarıw ushın sarplanǵan miynet esaplanadı. Ekinshi jóneliste
baha túsinigi sub'ektiv zat bolıp, adamlar tárepinen tavardıń paydalılıǵı basqa
qandayda paydalılıq menen
salıstırıw sebepli júzege keledi.
Aristotelning
ideyalarında eki jónelis urıqları bar. Ol baha nızamı mashqalasın qóyadı, lekin oǵan
tolıq juwap tapa almaydı. Ol almasıwda tavar bahaları teńlestirilishini
kóredi. «Nikomaxov ahloqi» shıǵarmasında ol sonday pikir júrgizedi:
«Jámiyet eki vrachdan tashkil bolmaydı, bálki v rach hám dıyxannan, ulıwma
birdey hám teń bolmaǵanlardan dúziledi. Áne sonday adamlardı bir-birine
teńlestiriw zárúr. Sol sebepli almasıwǵa ushraytuǵın barlıq zatlardı teńlestiriw,
salıstırıw zárúr. Qullası, hámme zat geypara zat menen ólsheniwi kerek. Etikshi
óniminiń dıyxan ónimine, dıyxan óniminiń etikshi
ónimine bolǵan tuwrı
munasábeti, tuwrı teńlemesi tabılıwı kerek». Lekin sol zat ne ekenligi aytilmaydi.
Sorawǵa juwap izlep ol óz pikirin sonday dawam ettiredi: « biz ne ushın almasamız,
sebebi maǵan seniń tavarıń, saǵan bolsa meniń tavarım kerek», degen ápiwayı
qısqasha juwmaqlarǵa keledi. Tovarlardıń teńligi pul sebepli ámelge asadı, deydi ol.
Hámme zat qandayda zat menen ólsheniwi kerek. Bul áwele mútajlik, ol barlıq zattı
baylaw tiykar. Mútajlikti almastırıw ushın (adamlar shártlesiwi menen) pul - chaqa
payda boldı.
Aristotelning bul pikirinde házirgi zaman marjinalizm ideyaları jatadı,
yaǵnıy tovarlardıń paydalılıǵı tiykarǵı orınǵa shıǵadı. Bul alımdıń ekonomika
(ekonomika) ni xrematistikaga keri qoyıwı xarakterli bolıp tabıladı. Ol oylap tapqan
«xrematistika» teksti «xrema» sózinen alınǵan bolıp, múlk, iyelik mazmunına
iye. Aristotel ekonomika (ekonomika) degende turmıs ushın zárúr bolǵan
ónimler (tutınıw bahaları ) ni islep shıǵarıw menen baylanıslı bolǵan tábiyiy xojalıq
iskerligin túsinedi Klasıy hám sotsial tárepten talay jetilisken bóleklengen. Biz
ushın ásirese múlkshilik hám oǵan iyelik formaları zárúrli bolıp tabıladı. Nızamda
«kuchlilar zaifroqlarni cheklamasligi kerek»
degen qaǵıyda bar. Mısalı, qarızdarlıǵı ushın patsha jawıngerleri hám basqa
xalıqtıń erlerin satıw yamasa tartıp alıw man' etilgen. Sútxorlıq iskerligi sheklengen,
onıń muǵdarı pulda 20, ónimde 33 procentten artıq bolmawi kerek.
Tiykarǵı maqset islep shıǵarıwdı, birinshi náwbette awıl xojalıǵın
rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw bolǵan, yaǵnıy miynetsiz dáramat tabıwǵa qarsı
gúresilgen. Qarızdı qarız esabına úsh jıldan artıq ustap turıw múmkin bolmaǵan.
Ulıwma, jeke menshikshilik, sol atap aytqanda erga da tán alınǵan. Birovning jeke
menshikine kóz olaytirgan, oǵan zálel
etkazganlar ekonomikalıq tárepten
jazalanǵan. Bul nızamlar kompleksi mámlekettiń mámleketti ekonomikalıq
basqarıw salasındaǵı dáslepki tájiriybesin kórsetedi. Aqıbette sol dáwirde
mámleket de siyasiy jipslashdi, da ekonomikalıq gúlleniw taptı.
Áyyemgi Indiyanıń «Manu nızamlari»de (m. a. Iv-III ásirler) social miynet
bólistiriwiniń, húkimranlıq hám baǵınıw institutlarınıń bar ekenligi aytıladı.
Indiya daǵı ekonomikalıq ideyalardı sáwlelendiriwshi áyyemgi estelik
«Artxashastra» (m. a. Iv-III ásirler aralıǵinda ) bolıp tabıladı (úshek mánisi boyınsha
ańlatpa, ámeliy turmıs tuwrısındaǵı pán, bul dóretpe m. a. III-II
ásirlerde toldırılǵan ). Bul áyyemgi hám zárúrli tariyxıy estelik bolıp tabıladı
(ol Chandragupta I patshalıǵı dáwirinde patsha máslahátshisi
Kautile Bishnugupta tárepinen jazılǵan degen pikir bar). Ol jaǵdayda
qulchilikni bekkemlew tiykarǵı wazıypa etip qoyılǵan. Qulchilik eń tómen siyasiy
gruppalarǵa tán zat dep esaplanadi. Bul shıǵarmada « buyımdıń ma`nisi »
mashqalası kóterilgen, baha muǵdarı «ish kúnleri»menen belgilengen, xoshametlew
bolsa miynet nátiyjelerine uyqas túrde belgileniwi kerek, delingen. Bul shıǵarmada
mámleketti basqarıw boyınsha usınıslar berilgen bolıp, bir qansha ekonomikalıq
ideyalar da ilgeri surilgan. Mısalı, ol jaǵdayda ónimdiń bazar bahası menen onıń
tábiyiy ma`nisi ortasındaǵı parq aytılǵan. Tavarǵa bolǵan mútajlik artqanda, onıń
bahası bahadan asıp ketiwi múmkin, delingen. Sawda menen shuǵıllanatuǵınlarǵa
bólek pát berilgen bolıp, payda máselesi kóterilgen, paydanıń muǵdarı tavar
bahosiga (basqa ǵárejetler qatarında ) qosılıp, jergilikli ónim ushın 5, shetten kelgen
tovarlar ushın 10 procent (import sol dáwirde de ábzal ) etip belgilengen.
Mámlekettiń ekonomikalıq jumıslarǵa aralasıwı qollap -quwatlanǵan. Awıl
xojalıǵına bólek itibar berilgen, bos erler xalqqa bolıp beriliwi hám salıq tólew
zárúrligi, suwǵarıw imaratları qurıwǵa itibar haqqında sóz júritiledi. Ulıwma,
mámleket mámlekettiń óndiriwshi kúshlerin rawajlandırıwı kerek, degen ideya
oraylıq orındı iyeleydi. (Házirgi dáwirdegi J. M. Keyns hám institutsionalizm
tárepdarları pikiri menen salıstırıń.) Finans salasında dáramat salıǵına úlken itibar
berilgen. Mámleket birpara islerdi rawajlandırıwı ushın materiallıq hám ruwxıy
járdem beriwi kerek, delingen. Ónimge baha belgilew, mámlekettiń bayıwın
támiyinlew (paydanı asırıp, sarp etiw-ǵárejetti kemeytiw), esap -kitaptı tártipke
salıw, hár qıylı keliliklerge qarsı gúresiw kerekligi belgilengen. Sol principlerdi
ámelge asırıw sebepli jámiyettegi narazılıq, teńsizlik joǵaladı, delingen. Áyyemgi
Indiyada jaratılǵan «veda»larda da bir qansha zárúrli ekonomikalıq ideyalar
keltirilgen. Respublikamız ilimpazlarınıń izertlewlerine kóre,zardushtiylik
(zoroastrizm) dininiń (Islamǵasha ) múqaddes kitapı bolǵan
«Avesto» yaǵnıy «hayot jollaması» (tiykarı «Ovasta») de da zárúrli
ekonomikalıq pikirler aytılǵan. Atap aytqanda, jasalma suwǵarıw tiykarında
dıyxanshılıq júrgiziw, ana tábiyaattı izzetlew, haywanlardı
Pavel dıń pikiri) ideyasın ilgeri surdi (sosializmning tiykarǵı principin
eslep kóriń), dıyxanshılıq eń eń húrmetli kásip ekenligin ayttı, sawdanı bolsa tek
payda, payda alıw ushın etiletuǵın jumıs dep qaraladı. Intellektual
miynetti
fizikalıq miynet sıyaqlı bahalaw zárúrli edi. Biraq Avgustin qullarni azat etiwdi
qatań
talap etken emes, ol dinning bas wazıypası xalıqtıń ahloqiy
rawajlanıwlashuviga járdem beriw, degen qısqasha juwmaqlar shıǵarǵan. Bul dinda
ádil baha principi, ónimlerdi jeke emes, bálki social bahalaw, múlk, baylıq hám
basqa kóplegen ekonomikalıq máselelerge tiyip ótilgen.
Avgustin Blajenniy « Faflatda jatqan xalqni oyatıw ushın áwele onıń
tariyxın oyatıw zárúr », degen ullı pikirdi ańlatpa etken.
QISQACHA XULOSALAR
Dáslepki ekonomikalıq ideyalar insaniyattıń payda bolıwı menen qáliplesken,
biraq bizgeshe etip kelgenleri m. a. 2-mıń jıllıqqa tuwrı kelip, kóbirek áyyemgi
Aziya xalıqlarınıń xojalıq iskerligin sáwlelendiredi. Áyyemgi dúnyaǵa málim
dárejede ámeliyattı teoriyalıq ulıwmalastırıw, abstraksiyalash áqibetinde birinshi
ekonomikalıq baqlawlar, ayırım ekonomikalıq túsinikler, kategoriyalar qáliplese
basladı.
Qullikka tiykarlanǵan natural xojalıq, ásirese awıl xojalıǵı qollap quwatlanǵan, baylıqtıń
tiykarǵı dáregi miynet dep esaplanǵan Indiyada
«buyumning ma`nisi»ni «ish kúnleri»menen
belgilew, ónimdiń bazar bahası
menen onıń tábiyiy ma`nisi ortasındaǵı parq aytılǵan, payda máselesi kóterilip, onıń
muǵdarı sheklengen. Mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı qollap -quwatlanǵan.
Kitay daǵı ekonomikalıq ideyalar talay rawajlanǵan bolıp, tábiyiy huqıq
teoriyası ilgeri jıljıtıladı, olarda miynet bólistiriwi, mámlekettiń roli, xalıq baylıǵı
hám hukmdorlar múlki ortasındaǵı baylanısıw, ekonomika hám nızam máselelerine
tiyip ótiledi. Eger Aziyada qul iyelewshilik kóbirek patriarxal formada bolsa,
áyyemgi dúnyada ol klassik túrde júz bergen, natural ónermentshilik, dıyxanshılıq
xojalıǵı qollanǵan, biraq bul dáwir aqırında sawda , sútxorlıq da qollap quwatlanǵan. Pulning tiykarlanıp almasıw (Ksenofont jiynaw ) funksiyası tán
alınǵan. Ónim islep shıǵarıwdı xoshametlew, baylıq jiynaw zıyanlı dep esaplanǵan.
«Ekonomika», «Xrematistika» túsinikleri kiritilugan, olar bir-birine qarsı qoyılǵan,
baha (qımbat ) kategoriyasi, tovarlardıń almasıw principlerı (dáslepki jónelis)
keltirilgen, biraq bunıń kriteryası (miynet muǵdarı, paydalılıq ) anıq berilmegen.
Rimde qul iyelewshilik eń ósdi, lekin páseńlewge de uchray basladı (Aziyada
feodalizm munasábetleri aldınlaw júz bergen). Qulchilikka munasábet ózgerdi,
erkin bilgirlik ústinligi oydin bolıp qaldı, dıyxanshılıq menen sharbashılıq, iri
sawda hám sútxorlıq iskerligi qollandi (Siseron). Mayda óndiriske ótiw procesi,
reformalar (Grakxlar) jolı baslandı.
Katon tárepinen payda túsinigi kiritilgen, biraq onı qáte túrde bahadan artıq
ónim dep bilgen. Zoroastrizmning múqaddes kitapı Avesto hám xristianlik kitapları
Bibliya, Ínjılda da zárúrli ekonomikalıq ideyalar ámeldegi, mısalı sosializmning bas
principi bolǵan «ishlamagan tishlamaydi» ideyası eramız basında málim edi.
Qısqasha qısqasha juwmaqlar etip sonı aytıw múmkin, bul dáwirdegi
ekonomikalıq ideyalarda
natural xojalıq (nobozor) konsepsiyaları tiykarǵı
esaplanadı. Tiykarǵı túsinik hám sóz dizbegiler
Xammurapi nızamları ; konfusiylik; baylıq bólistiriwi; legistlar; daosizm;
«Manu nızamlari»;
«Artxashastra»; «buyumning ma`nisi»; sútxorlıq ; «gapiruvchi qurallar»;
«ekonomika»; «xrematistika». tarawdıń dep bilgen. Qul iyelewshilik xojalıǵın
bekkemlew ushın ortasha támiyinlengen qul iyelewshiler klasın kóteriw kerek, onıń
ushın mámleket tárepinen ádil almasinuvni támiyinlew zárúr. Alım máseleni
ahloqiy túrde sheshiwge urınsa -de, birinshi ret almasıw ma`nisin analiz etdi hám
bahanıń miynet teoriyası urıqların jarattı. Tovarlardıń almasıw ma`nisi tavar
bahosining jaratılıw forması ekenligin túsinip etdi. K. Marksning formulaların
qollaytuǵın bolsaq, T-T munasábeti T-P-T ga aylanadı hám 5 «loja» 1 uyge yamasa
málim muǵdardaǵı aqshaǵa teńlestiriliwi múmkin. Platonga salıstırǵanda Aristotel
pulning mánisin keńlew hám tereńrek ańlap etdi. Biraq ol tavar óndirisiniń
rawajlanbaǵanlıǵı hám bahanı tolıq tushunmaganligi sebepli tovarlar pul sebepli
bir-biri menen salıstırılıwı múmkin degen qáte qısqasha juwmaqlarǵa keldi. Natural
xojalıq tárepdarı bolǵan alım mámilediń T-P-T formasınigina tán alǵan (talaptı
qandırıwǵa mólsherlengen jaǵday ), sawda hám sútxorlıq tábiyaatqa qarsı bolıp,
bulardıń pul qılıw kórkem ónerine tán zat dep bilgen jáne onı xrematistikaga tiyisli
degen. Aristotel ushın ideal (túwel) xojalıq - bul onsha úlken bolmaǵan dıyxanshılıq
xojalıǵı (ol jaǵdayda álbette qullar islegen) bolıp, ol derlik kerekli barlıq ónimdi
jaratıwshı (natural xojalıq ) bolıwı shárt edi. Ayırım etiwmegen zatlardı bolsa
qońsılaslardan «odil almasıw» tiykarında alıw kerek. Bul alımdıń xızmeti sonda, ol
birinshilerden ekonomikanıń ayırım kategoriyalarini berdi hám málim dárejede olar
ortasındaǵı óz-ara baylanısıwdı anıqladi. Aristotelning ekonomikalıq sisteması
menen A. Smitning «Xalıqlar baylıǵı» shıǵarmasındaǵı pikirler sáykesligin kóriw,
baha nızamınıń payda bolıwı mexanizmin túsiniw múmkin. Baha (qımbat )
ekonomikanıń tiykarǵı kategoriyasi esaplanadı. Tariyxan onı aytıwda eki jónelis bar.
Birinshi jóneliste tavar ma`nisi ob'ektiv bolıp, onıń dáregi sol tavardı islep shıǵarıw
ushın sarplanǵan miynet esaplanadı. Ekinshi jóneliste baha túsinigi sub'ektiv zat
bolıp, adamlar tárepinen tavardıń paydalılıǵı basqa qandayda paydalılıq menen
salıstırıw sebepli júzege keledi. Aristotelning ideyalarında eki jónelis urıqları bar.
Ol baha nızamı mashqalasın qóyadı, lekin oǵan tolıq juwap tapa almaydı. Ol
almasıwda tavar bahaları teńlestirilishini
kóredi. «Nikomaxov ahloqi»
shıǵarmasında ol sonday pikir júrgizedi: «Jámiyet eki vrachdan tashkil bolmaydı,
bálki vrach hám dıyxannan, ulıwma birdey hám teń bolmaǵanlardan dúziledi. Áne
sonday adamlardı bir-birine teńlestiriw zárúr. Sol sebepli almasıwǵa ushraytuǵın
barlıq zatlardı teńlestiriw, salıstırıw zárúr. Qullası, hámme zat geypara zat menen
ólsheniwi kerek. Etikshi óniminiń dıyxan ónimine, dıyxan óniminiń etikshi ónimine
bolǵan tuwrı munasábeti, tuwrı teńlemesi tabılıwı kerek». Lekin sol zat ne ekenligi
aytilmaydi. Sorawǵa juwap izlep ol óz pikirin sonday dawam ettiredi: « biz ne
ushın almasamız, sebebi maǵan seniń tavarıń, saǵan bolsa meniń tavarım kerek»,
degen ápiwayı qısqasha juwmaqlarǵa keledi. Tovarlardıń teńligi pul sebepli ámelge
asadı, deydi ol. Hámme zat qandayda zat menen ólsheniwi kerek. Bul áwele
mútajlik, ol barlıq zattı
baylaw tiykar. Mútajlikti almastırıw ushın (adamlar
shártlesiwi menen) pul - chaqa payda boldı . Aristotelning bul pikirinde házirgi
zaman marjinalizm ideyaları jatadı, yaǵnıy tovarlardıń paydalılıǵı tiykarǵı orınǵa
shıǵadı.
Bul alımdıń ekonomika (ekonomika) ni xrematistikaga keri qoyıwı xarakterli
bolıp tabıladı. Ol oylap tapqan «xrematistika» teksti «xrema» sózinen alınǵan bolıp,
múlk, iyelik mazmunına iye. Aristotel ekonomika (ekonomika) degende turmıs
ushın zárúr bolǵan ónimler (tutınıw bahaları ) ni islep shıǵarıw menen baylanıslı
bolǵan tábiyiy xojalıq iskerligin túsinedi (dıyxanshılıq, ónermentshilik hám mayda
sawda ). Bul almasıwdı da óz ishine aladı, biraq zárúr jeke talap -mútajliklerdi
qandırıw shegarasınan chiqmasligi kerek. Bul iskerlik shegaraları da tábiyiy
tarawdıń bolıp, insannıń sanalı jeke tutınıwı sheńberinde bolıwı kerek.
Xrematistika bolsa (ámeliyatda kem qollanıladı ) «mulk arttırıw kórkem
óneri», yaǵnıy ásirese pul formasında
payda arttırıw, baylıq (pul) toplawǵa
jóneltirilgen iskerlik bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, xrematistika - bul kapital
qoyıw, sútxorlıq hám jiynaw «san'ati»bolıp tabıladı. Áyyemgi dáwirde ele sanaat
kapitalı joq edi, biraq sawda hám sútxorlıq (pul) kapitalı sezilerli rolni oynaǵan.
Usılardı esapqa alıp, alım sawda menen baylanıslı bolǵan buyım-múlk arttırıw
kórkem ónerinde maqsetke erisiw boyınsha hesh qashan shegara bolmaydı,
sebebi sheksiz baylıq hám aqshaǵa iyelik tiykarǵı maqset bolıp tabıladı, deydi. Pul
oborotı menen shuǵıllanatuǵınlardıń hámmesi óz
kapitalın sheksiz ósiriwge
ıntıladılar (notabiiy tarawdıń). Aristotel bulardıń notabiiy dep esaplaǵan, biraq sap
«ekonomika» da bolmaslıǵın etarli
tushungan, mıń pushaymanlar bolsınki,
ekonomikadan mudami xrematistika ósip shıǵadı jáne bul
az-azdan tábiyiy
jaǵdayǵa aynalǵan. Aristotelning bul ideyası tariyx sınaqınan ótpedi. Ilimpazlar
qanshellilik urınbasinlar (bul háreket orta asirde de bolǵan ), xrematistikani
qanshellilik notabiiy dep esaplamasinlar, kapitalizm munasábetleri rawajlanıwı
menen ol «tabiiy huqıq»ka sheńber basladı.
Hátte XvII-XvIII ásirlerde
ekonomikalıq adam etiwib shıqtı, onıń barlıq hatti-háreketleri tek bayıw menen
baylanıslı edi. «Ekonomiya» sózi daslep úy xojalıǵın júrgiziw kórkem óneri retinde
júzege kelgen bolsa, keying dáwirde ol kóbirek hám tiykarlanıp «ekonomika»
mánisinde qollanıladı hám ádetde ǵárejetlerdi kemeytiw, málim resursların
jumsawda puxtalıqtı ańlatadı. Házirgi dáwirde bul tekst kóbirek tómendegilerdi
ańlatadı. 1. Rayon, aymaq, mámleket, mámleketler toparı yamasa jáhán xojalıǵı
(mısalı, jáhán ekonomikası, Ózbekstan ekonomikası hám basqalar );
2. Xalıq xojalıǵınıń, tolıq óndiristiń ayırım shárt-shárayatları hám elementleri
(xalıq, miynet, basqarıw hám basqalar ), ayırım tarmaqlar (sanaat, mashinasozlik,
awıl xojalıǵı, sharbashılıq, tálim hám basqalar ) ni izertlew etetuǵın ilimiy tarawdıń;
3. Málim ekonomikalıq sistemanı quraytuǵın islep shıǵarıw, bólistiriw,
almasıw, tutınıw processinden tashkil tapıwshı adamlar ortasındaǵı málim tariyxıy
-ekonomikalıq munasábetler kompleksi.
1. 3. Áyyemgi Rim degi ekonomikalıq ideyalar.
M. a. III asirde Áyyemgi Rim (házirgi Italiya ) de qul iyelewshilik
munasábetleri óziniń eń joqarı shıńina kóterilgen edi. Rimdiń basqa erlerdi basıp
alıw ushın alıp barǵan urısları sebepli iri imperiya júzege keldi, kóplegen qáwim
hám xalıqlar qullikka mahkum etildi. Tiykarlanıp tutqınlardan
ibarat bolǵan qullarning jaǵdayı Gresiya qullarinikidan salmaqlilew bolǵan.
Taǵı bir ayriqsha ózgeshelik sonda, eger Gresiyada qullar kóbirek ónermentshilik
hám sawdada ezilgen bolsa, Rimde qullar tiykarlanıp awıl xojalıǵında ekspluatasiya
etilgen. Óndiristiń qul iyelewshilik usılı daǵı qarama-qarsılıqlar sol erda eń keskin
tús aldı hám aqır-áqıbette kolonatning payda bolıwına alıp keldi. Xalıqtıń jarlı
siyasiy gruppaları ásirler dawamında erga iyelik qılıw ushın keskin gúres alıp bardi.
Bul jaǵday Rim degi ekonomikalıq ideyalarǵa tásir etpey qalmadı, qullikka
tiykarlanǵan iri sulıwundiyalar menen birge qul iyelewshilik xojalıqları - villalardan
nátiyjeli paydalanıw
máseleleri bas másele edi. Sol dáwirdegi alım hám
qánigelerdiń dóretpelerinde bir qansha jańa ekonomikalıq ideyalar ilgeri surildi. Bul
ideyalardıń rawajlanıwına itibar berilsa, qul iyelewshilik sistemasınıń jemiriliwi
menen oǵan bolǵan munasábet de ózgerdi. Katon Starshiy (m. a. 234-149 yy.) iri
er iyesi bolǵan, «Dıyxanch jilik » atlı
Lutsiy Anney Seneka (m. a. 3-mil. 65 yy.) qulchilikning siyasiy qáwpin
tushundi hám qullar menen jumsaqlaw munasábette bolıwdı usınıs etdi, olar da
tábiyaatan azat adam ekenligin tán aldılar.
Sol dáwirde kolonatga, krepostnoylıqqa ótiw kúshaydi. Áne sonday bir
waqıtta eramizǵa shekemdıń I ásirinde (2-yarımında ) jańa diniy ideologiya xristianlik payda boldı. Onıń tiykarǵı isenimleri Ínjılda keltirilgen. Bul múqaddes
kitapda bir qansha ekonomikalıq ideyalar da berilgen. Ápiwayı xojalıq iskerligi
(miynet) zárúr hám ullı jumıs dep qaraladı. Daslep salmaqli qullar aqsha -huqıqın
qorǵaw etken bul dinge sıyınıw, bul jaǵdaydan qutılıw jolı joqarıdan, xudodan dep
bilgen. Sol dáwirde bul dinning basqa dinlerden abzallıǵı sol boldıqı, xalıqlar
ortasındaǵı etnik hám sotsial ayırmashılıqlar biykar etildi, dinge sıyınıw aldında
hámme ese dep daǵaza etildi. Keyinirek bul dinge sıyınıw basqa taypalar arasında
da tarqaldı. Daslep xristianlik múlki ulıwma bolıp, ekspluataciya biykar etilgen,
ádetde sadaqa esabına kún kórilgen. Birinshi xristianlar táqip astına alınǵan, biraq
325 jılı Nikey Soborida xristianlikka Rim imperiyasining mámleket dini mártebesi
berildi, aqıbette qul iyelewshilik hám bolajaq feodal jámiyetiniń ideologiyasına
aylandı. Eramizǵa shekemiy jıldıń basında dáslepki xristianlikning ekonomikalıq
ideyaları Avreliy Avgustin Blajenniy (353-430 ) dóretpelerinde de berilgen. Ol
damaning miynet etiwi zárúr ekenligin, “islemegen tishlamaydi” (apostol Pavelning
pikiri) ideyasın ilgeri surdi (sotsializmning tiykarǵı principin eslep kóriń),
dıyxanshılıq eń eń húrmetli kásip ekenligin ayttı, sawdanı bolsa tek payda, payda
alıw ushın etiletuǵın jumıs dep qaraladı. Intellektual miynetti fizikalıq miynet sıyaqlı
bahalaw zárúrli edi. Biraq, Avgustin qullarni azat etiwdi qatań talap etken emes, ol
dinning bas wazıypası xalıqtıń etikalıq rawajlanıwlashuviga járdem beriw, degen
juwmaq shıǵarǵan. Bul dinda ádil baha principi, ónimlerdi jeke emes, bálki social
bahalaw, múlk, baylıq hám basqa kóplegen ekonomikalıq máselelerge tiyip ótilgen.
Avgustin Blajenniy “Ǵáplette jatqan xalqni oyatıw ushın áwele onıń tariyxın oyatıw
zárúr”, degen ullı pikirdi ańlatpa etken.
Insaniyat uzınıń kup jıllıq tariyxı dawamında úlken Ekonomikalıq jáne social
tarakkiyot yulini basıp utgan. Xar bir dáwirde ol yamasa bul mámlekette ayırım
shaxslar (alım yamasa hákimler) tárepinen sonday Ekonomikalıq axamiyatga iyelik
etiw pikir, goya, teoriya, kontseptsiyalar ilgeri surilgan hám ámelge asırılǵanki, bir
túrde usılar mámleket hám xalklar ravnak tapqan, geyde tushkunlikka dus kelgen.
Áne sol Ekonomikalıq goyalarni xar tárepleme chukur urǵanıw, analiz etiw, olar
ulıwmadunyalıq axamiyatlarini ajıratıp alıp, házirgi dáwir, yaǵnıy ómirge tatbik
etiw aqırındada xam ámeliy, xam teoriyalıq paydalı bolıp tabıladı, sebebi olarda kup
jıllıq tájiriybe sáwlelengen boladı. Ekonomika tariyxı (xalk xujaligi tariyxı ) hám
Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı Ekonomika
pániniń faktologiya hám
metodologiya tiykarların támiyinleytuǵın hám jaratıwshı tiykar retinde axamiyatli
bolıp tabıladı. SHu sebepli bul pánler Ekonomika pániniń ajıralmaytuǵın hám
strukturalıq kismi bolıp tabıladı. Ayniksa, házirgi dáwirde Ekonomika xar bir insan
ómirine jushkinlik menen kirip barmokda hám adamlar Ekonomika tugrisida
múmkinshiligi barınsha kuprok biliwge intilmokdalar. Xosh, túbi joq teńiz sıyaqlı
keń Ekonomika pánin urǵanıwdı neden baslamok kerek, degen soraw tugilishi
tábiyiy. Bizińshe, bul jumıstı, shıpaker emlenuvchini ońlawdı onıń kesellik
tariyxınan baslaǵanı sıyaqlı, tariyxdan baslaw zárúr. Álbette, búgingi hám ertangi
kún máselelerin tula xal etıwde utgan ásir Ekonomistlerinen barlıq sorawlarǵa tayın
juwap tabıw kiyinligi anik, biraq utgan oyshıllardıń pikir-muloxazalari házirgi hám
keleshek tugrisida
tugri juwmaq chikarish ushın jaqsı múmkinshilik beredi.
Anikrogi velosipedti kayta
Áyyemgi dinlerdiń ekonomikalıq
tárepleri. Áyyemgi dúnya ekonomikalıq
ideyaları
Ekonomikalıq pikir, goya, qaraw, táliymatlardıń 'aydo bulishi hám
rawajlanıwınıń tariyxıy procesi
Insaniyat uzınıń kup jıllıq tariyxı dawamında úlken Ekonomikalıq jáne social
tarakkiyot yulini basıp utgan. Xar bir dáwirde ol yamasa bul mámlekette ayırım
shaxslar (alım yamasa hákimler) tárepinen sonday Ekonomikalıq axamiyatga iyelik
etiw pikir, goya, teoriya, kontseptsiyalar ilgeri surilgan hám ámelge asırılǵanki, bir
túrde usılar mámleket hám xalklar ravnak tapqan, geyde tushkunlikka dus kelgen.
Áne sol Ekonomikalıq goyalarni xar tárepleme chukur urǵanıw, analiz etiw, olar
ulıwmadunyalıq axamiyatlarini ajıratıp alıp, házirgi dáwir, yaǵnıy ómirge tatbik etiw
aqırındada xam ámeliy, xam teoriyalıq paydalı bolıp tabıladı, sebebi olarda kup jıllıq
tájiriybe sáwlelengen boladı.
Ekonomika tariyxı (xalk xujaligi tariyxı ) hám Ekonomikalıq táliymatlar
tariyxı Ekonomika pániniń faktologiya hám metodologiya tiykarların
támiyinleytuǵın hám jaratıwshı tiykar retinde axamiyatli bolıp tabıladı. SHu sebepli
bul pánler Ekonomika pániniń ajıralmaytuǵın hám strukturalıq kismi bolıp tabıladı.
Ayniksa, házirgi dáwirde Ekonomika xar bir insan ómirine jushkinlik menen kirip
barmokda hám adamlar Ekonomika tugrisida múmkinshiligi barınsha kuprok
biliwge intilmokdalar. Xosh, túbi joq teńiz sıyaqlı keń Ekonomika pánin urǵanıwdı
neden baslamok kerek, degen soraw tugilishi tábiyiy. Bizińshe, bul jumıstı, shıpaker
emlenuvchini ońlawdı onıń kesellik tariyxınan baslaǵanı sıyaqlı,
tariyxdan baslaw zárúr. Álbette, búgingi hám ertangi kún máselelerin tula
sheshiwde utgan ásir Ekonomistlerinen barlıq sorawlarǵa tayın juwap tabıw kiyinligi
anik, biraq utgan oyshıllardıń pikir-muloxazalari házirgi hám keleshek tugrisida
tugri juwmaq chikarish ushın jaqsı múmkinshilik beredi. Anikrogi velosipedti kayta
kashf etiwge xojat kolmaydi, tariyxıy tájiriybe sonısı menen xam kimmatli bolıp
tabıladı. Biraq sonday buldiki, aqırǵı 25-30 jıl dawamında bul pánlerge kem itibar
berildi, xatto « Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı» katagonga dus keldi, fakat
mustakillik jıllarında bul pánni joqarı ukuv orınlarında kaytadan ukitish baslandı.
Bul uz-uzidan bulgani júk álbette.
Ekonomika baynalminal xodisa bulib, onıń aldında turǵan wazıypalar barlıq
xalklar ushın birdey, biraq olar rawajlanıw dawamında túrlishe nátiyjelerge
eriskenler. Házirgi dáwirde xam bazar Ekonomikasınıń principlerı hámme ushın
birdey bulishga kapustaasdan nátiyjeler túrlishe bolıp tabıladı. XvIII ásir klassik
Ekonomikalıq mektep wákilleri Joqlıq Smit hám David Rikardo ob'ektiv, yaǵnıy
insan xoxishiga boglik bulmagan, biraq olar tárepinen urǵanılıwı múmkin bulgan
konunlar tiykarında ámel kiluvchi xujalik sisteması tugrisidagi táliymattı jarattılar.
Olardıń pikrine qaraǵanda, mámlekettiń Ekonomikalıq siyasatı bul konunlarga qılap
bulmay, kerisinshe, bul konunlarga súyeniwi kerek, áne sonda Ekonomika ravnak
tabadı hám kerisinshe. Sonday eken, bul konun hám konuniyatlarni biliw, olardan
ámeliyatda tugri paydalanıw ómir talabı bulib barmokda. Uzok utmishdagi kupgina
ugitlar, ómiriy tájiriybeler, oqımıslılardıń pikiri hám goyalari házirgi kúnde
askotmokda, olardı urǵanıw hám eń áhmiyetlii ómirge tatbik etiw zárúr.
Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı derlik turt mıń jıllıq rawajlanıwı dawamında bir
kancha boskichlarni basıp utdi. Olardıń túrli yunalishlari hám mektepleri bar.
Ekonomikalıq oylaw tariyxı pániniń ámeliy xujalik ob'ekti menen bekkem
boglikligini kórinetuǵın etedi. «Gónergen teoriyalerdi olar fakat biykar etilgenliga
sebepli principte ilimiy emes deyiw múmkin emes» dep jazadı teńikli Ekonomist T.
Kún. CHunki keyingi, salıstırǵanda jańa karashlar aldınǵılar tiykarında, olardı kabul
etiw, rawajlandırıw yamasa biykar etiw nátiyjesinde payda bulgan. Birpara qánigeler
fakat jańa teoriyalernigina urǵanıwdı usınıs etiwedi, biraq bul sunggi teoriya aldınǵı
kup jıllıq ilimiy, ámeliy tadkikotlarning juwmaqlawshı juwmaǵı retinde kórinetuǵın
boladı yamasa búgin biz «yangi» degen pikir málim vaktdan keyin uzgarishi
múmkin.
Xv-XvII ásirlerde (kisman XvIII ásir baslarında ) jańa Ekonomikalıq
táliymatmerkantelizm payda boldı. Merkantelizm tugrisida kiska maǵlıwmat
beretuǵın bulsak, onıń moxiyati Ekonomikalıq siyasatda mámlekette hám mámleket
ǵáziynesinde kemde-kem ushraytuǵın metallardı kuprok tuplash, táliymatda bolsa
máseleler (sawda, pul oborotı ) tarawindegi Ekonomikalıq konuniyatlarni izlew
bolıp tabıladı, yaǵnıy aldınǵı dáwirdegi goyalardan keskin fark etedi.
Keyingi áhmiyetli ózgeris, bul klassik Ekonomikalıq mekteptiń júzege keliwi
bolıp tabıladı (XvIII ásir). Bul Ekonomikalıq táliymat ishinde fiziokratizm xam
payda boldıki, onıń omiri onsha uzok bulmadi. Klassik mektep goyalari házirgi
dáwirde xam túrli sırtqı kórinislerde kayta kórinetuǵın bulmokda (neoklassik, liberal,
neoliberal, …). Marks atı menen boglik bulgan marksizm táliymatı (nobozor
Ekonomika ) xam tariyxda áhmiyetli urındı iyeleydi. Házirgi dáwirde bul táliymat
tugrisida múmkinshiligi barınsha sóylemeslikka hám ayniksa jazbaslikka háreket
kúsheyip barmokda, kuprok onıń unamsız táreplerin tilge alıw «moda» ga kirgen.
Bunda «jon» bar álbette, sonı 1917 jılı Rossiyada baslanǵan marksizmni ómirge
tadbik etiw procesi nátiyjesiz tugadi. Keyinirek sol yulga utgan bir neshe
mámleketlerde xam eksperiment nátiyjesiz juwmaqlandi. Lekin tariyx ushın
insaniyatqa bul sabok júdá áhmiyetli, usınıń sebepinen onı chetlab utish ádalattan
emes, dep xisoblaymiz. Qıyalıy sotsialistchilar hám markschilarning Ekonomikalıq
goyalari xam urǵanılıwı zárúr. Bunda dialletik mantik bar álbette, lekin yukorida
aytıp ótkeni sıyaqlı, aldınǵı goyalar sebepli ádetde jańa goyalar júzege keledi, sol
sebepli bul goya «yaxshi», unisi «yomon» sıyaqlı bahalaw ádalattan bulmaydi. A.
Smitning ataqlı shıǵarmasında uzidan aldınǵı dáwirde júzege kelgen áyyemgi dúnya,
merkantelizm, fiziokratizm táliymatları analiz etilgen, Evropanıń Ekonomikalıq
tariyxı dıqqat penen urǵanılǵan hám jańa goya payda bolǵan. Taǵı bir kizikarli xolat
mınada, biz ushın Ekonomist bulgan adamlardıń kupchiligi kásip-kori, qánigeligi
buyicha boshka taraw soxiblari yamasa mámleket ǵayratkerleri bulganlar. Mısalı,
klassik mektep tiykarlawshisi v. Petti vrach-shıpaker, P. Buagilber xukukshunos sud'ya, fiziokrat F. Kene xirurg, B. Mande-vil hám A. Smitlar filosof bulishgan.
Bunday mısallardı kuplab keltiriw múmkin biraq biz olardı tiykarlanıp Ekonomistler
dep bilamiz. Bazar munasábetlerin rawajlandırıw processinde ekonomikalıq
táliymatlar tariyxı páni insanlami ekonomikalıq bilim dárejesin asırıw,
ekonomikalıq pikir, ideya, teoriyalaming kelip shıǵıw tariyxın, ulaming mánisin,
ekonomikalıq mektepler, házirgi zaman ekonomikalıq baǵdarları, ulaming tiykarǵı
qaǵıydaların jaqsı biliw, hár bir teoriyanıń ayriqshalıǵın, onıń tiykarǵı táreplerin,
teoriya menen ámeliyattı bir-birine baylanıstırıp úyreniw zárúr ekenligin, hár.
qanday ekonomikalıq juwmaq universal bolmaslıǵın, sol sebepli ulaming ámel qılıw
qásiyetlerin tuwrı túsiniw ushın zárúrli áhmiyetke iye boladı. Házirgi dáwirde
adamlar ekonomika tuwrısında múmkinshiligi barınsha kóbirek biliwge
intilmoqdalar. Al, túbi joq teńiz sıyaqlı keń ekonomika pánin úyreniwdi neden
jańadan baslaw kerek, degen soraw tuwılıwı tábiyiy. Qarıydarlar qálewleri ádetde
shegaralanbaǵan hám sheksiz bolıp tabıladı, biraq resurslar (ádetde jer, miynet,
kapital hám isbilermenlik uqıpı ) sheklengen bolıp tabıladı. Tańsıqlıq mashqalasın
sheshiw ushın sheklengen ekonomikalıq resurslami shegaralanbaǵan alternativ
variantlar (qaleiw tilekler) ortasında ádalatlı bóliwleytuǵın social mexanizm zárúr.
Bunday bólistiriw bir tárepden qarıydar tileklerin kemeytiwi hám sheklewi, ekinshi
tárepden bolsa ekonomikalıq resurslar hám naǵıymetlami jetkiziwdi kóbeytiwi
kerek. Shıpaker emlenuvchini ońlawdı onıń kesellik tariyxınan baslaǵanı sıyaqlı bul
pánni úyreniwdi de onıń tariyxın úyreniwden baslaw zárúr. Álbette, búgingi hám
ertangi kún máselelerin tolıq sheshiwde ótken ásir ekonomistlerinen barlıq
sorawlarǵa tayın juwap tabıw qıyınlıǵı anıq, biraq ótken oyshıllaming oy-órisleri
házirgi hám keleshek tuwrısında tuwrı juwmaq shıǵarıw ushın jaqsı múmkinshilik
beredi. Anıqrog'i velosipedti qayta jańalıq ashıwǵa hájet qalmaydı, tariyxıy tájiriybe
sonısı menen de qımbatlı bolıp tabıladı.
Ekonomika insannıń tariyxı sıyaqlı áyyemgi bolıp tabıladı. Ekonomikaǵa
tiyisli pikir, ideya, qaraw, teoriya hám táliymatlar da kóp mıń jıllıq tariyxga iye.
Lekin ulaming tiykarǵı bólegi jazıw payda bolǵanınan keyin jazba dereklerden
bizgeshe jetip kelgen. Bul derekler, olardaǵı ideyalar, awalo, insaniyattıń múqaddes
múlki bolıp tabıladı, onı tabıw, úyreniw hám keleshek ushın saqlaw savobli bolsa,
olardaǵı kemde-kem ushraytuǵın pikirlami turmısqa qollanıw etiw de teoriyalıq, da
ámeliy áhmiyetke iye bolıwı menen birge úlken tárbiyalıq áhmiyetke de iye.
Ekonomika baynalminal hádiyse bolıp, onıń aldında turǵan wazıypalar barlıq
xalıqlar ushın birdey, biraq olar rawajlanıw dawamında túrlishe nátiyjelerge
eriskenler. «Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı» páninde ayırım ilimpazlar, mámleket
ǵayratkerleri tárepinen ilgeri surilgan ideya, qaraw, teoriya, nızam, táliymat,
konsepsiyalar insaniyat rawajlanıwınıń túrli basqıshlarındaǵı social qatlamlar,
klasslar hám basqa gruppalaming mápleri noqatyi názerinen tariyxıy rawajlanıwı
izertlew etiledi. Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı» pánin úyreniw dárekleri hár túrli
bolıp, áyyemgi arxeologik tabilǵan zatlar, materiallıq naǵıymetler, jar tas hám jay
diywallarındaǵı súwretler, sızılmalar hám xalıq awızsha ijodi úlgileri zárúrli
áhmiyetke iye. Biraq bul pánniń eń zárúrli dárekleri bolıp, qoiyozmalar, mámleket
ǵayratkerleri, alım, oyshıl, oyshıllaming jazıp qaldırǵan kitapları sheshiwshi orındı
iyeleydi. Jáhán ekonomikalıq oylawında áyyemgi qoiyozmalar oǵada áhmiyetli
bolıp tabıladı. Mısalı, 0'zbekiston pánler akademiyası shıǵıstanıw institutında arab,
parsı, áyyemgi turk tillerinde jazılǵan jigirma bes mińnen aslam qoiyozmalar bar.
Lekin bul qoiyozmalami úyreniwde maium obiektiv hám subyektiv kemshilikler bar.
Tap suttiń qaymog'ini alıw ańsat bo'Iganidek, bul qo'lyozmalardagi entsiklopedik
ideyalardan áhmiyetlilerigina úyrenilgen, ekonomika oylawı menen baylanıslı
bolǵan materiallar ele óz izertlewshilerdińin kútip turıptı. Bul pánniń maqseti awalgi
ortodoksal ideyalar zamanagóy ekonomikalıq teoriyanıń mazmunı hám predmetine
qosqan úleslerin hám usınıń menen birge ortodoksal bolmaǵan basqa ideyalaming
zamanagóy ekonomikalıq táliymatlaming qáliplesiwindegi áhmiyetin kórsetken
halda ekonomikalıq teoriyanıń ásirler dawamında qáliplesiwin suwretlab beriwden
ibarat. Bunnan tısqarı kitapda bólek alınǵan ideya hám pikirlaming ekonomika
teoriyasınıń rawajlanıwındaǵı áhmiyeti hám óz o'mida teoriyanıń sociallıqekonomikalıq siyasat qáliplesiwindegi áhmiyeti túsintirilgen. Tabiyiki, bul
ekonomikalıq táliymatlar kisilaming dúnyaǵa kóz qarası hám rásmiy teoriyalerinen
shólkemlesken. Ekonomikalıq dúńyaǵa kózqaras shaxstıń dúnyadaǵı
haqıyqatlıqlami óz sanasında sáwlelendiriwi bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq
táliymatlar tariyxı pánin úyreniwdiń tiykarǵı sebeplerinen biri jaqsı ekonomist boldır.
0'tmishning hám hoziming eń zárúrli ekonomistleri óz pánleri teoriyası tariyxı
menen jaqınnan tanıs bolǵanlar. Ekonomikalıq táliymatlar tariyxın oqıw teoriyalıq
hám logikalıq uqıplıyatlami asıradı, boljawlami juwmaqqa bogTashga
múmkinshilik beredi, óz pikirinen ayrıqsha boTgan sistemalı logika tiykarında
islewdi uyretedi. 0'tmish ideyaların úyreniwdiń taǵı bir sebebi jańa ideyalami
qáliplestiriw bolıp tabıladı. Aldınǵı ekonomikalıq teoriyalami úyreniw kóbinese
jańa ideyalami jaratılıwma odaydı. Geyde teoriyaler ótken zamanda joǵalıp ketedi
hám keleshekke jetip barmaydı yamasa olar maTum jaǵdaylargagina bogTiq
boMedicina qalıwadı. 1815-jıllarda renta hám ónimliliktiń tómenlep barıwı
túsinikleriniń rawajlantirilishi buǵan jaqsı mısal boTadi. Yaǵnıy renta hám
ónimliliktiń tómenlep barıwı túsinikleri 1890 -jıllarǵa shekem islep shıǵarıw
faktorlarına qollanıw etilmegenge shekem tek ǵana jerge salıstırǵanda isletilingen.
Sonday etip, zamanagóy ortodoksal ekonomikanıń júzege keliwin úyreniw arqalı
ortodoksal ideyalardan ayrıqsha bolǵan, lekin házirgi kún ekonomikalıq teoriyaler
mazmunınıń qáliplesiwine járdem bergen ideyalami esten shıǵarmaǵan halda
ekonomikalıq táliymatlar tariyxın úyreniwimiz kerek. Ekonomikalıq teoriyalaming
kólemi hám mazmunına qosımsha túrde sol dáwirdegi ekonomikalıq jaǵday
ortasındaǵı baylanıslılıqqa da itibar qaratıwımız zárúr. Teoriyalerden kelip shıǵıwshı
ulıwma juwmaqlar hám de bólek alınǵan ideyalaming rawajlanıwı arqalı onıń
ekonomikalıq jáne social siyasatti qáliplestiriwdegi áhmiyetin kórsetip ótiwimiz
kerek1.
Abu Hamid al-G'azzoliyning ekonomikalıq pikirleri
Al-G'azzoliy (1058-1111-jıllar ), basqa arab ilimpazları sıyaqlı jámiettiiń
filosofiyalıq, social hám ekonomikalıq táreplerin óz dáwirdiń ústin turatuǵın diniy
ıqtıqatlarına baylanıstırǵan dóretpeler jazǵan. Ol orta ásirler islam dúnyasınıń eń iri
ziyreklik iyelerinen biri esaplanadı. Onıń dóretpeleri Áwliye Tóbeas Akvinskiyga
óz tásirin ótkergaligi maTum. Onıń bazarda valantyor almasıwlarǵa bergen tariypi
on birinshi asirde miynet bólistiriwi menen baylanıslı munasábetlami
muwapıqlashtirishni ámelge asırıwǵa múmkinshilik bergen.
Dáslepki waqıtlarda bir kisi biydaynı ekkan, úyren hám yanchgan, keyin
qamır etip nan japqan, negizinde bul jaǵday bir shańaraqtıń miyneti nátiyjesi boTisi
múmkin. Al-G'azzoliy óz dáwirinde bir nan mıń yamasa odan kóbirek jumısshı
miynetiniń ónimi boTisi múmkinligin baqlaǵan. Keńeyip baratırǵan qánigeliklashuv
hám miynet bólistiriwi ekonomikalıq almasinuvga alıp kelinishini túsinip,
barteming qıyınchiiklarini jeńillestiretuǵın aqshaǵa boTgan munasábetti kórsete
alǵan. Ol mámleket ǵárejetleri, salıqqa tartıw hám qarız alıw ; teńge pullar hám teńge
pullaming arzanlashuvi; procent hám sútxorlıq ; qaysı tárzde eń jaqsı usıl menen
salıq salıw, jámiyet boylap salıq jugin jeńillestiriw menen bogTiq ekonomikalıq
munasábetlami da úyrendi. Ibn Xaldunning ekonomikalıq iikrlari
Ibn Xaldun (1332-1406 -jıllar ) tárepinen kóplegen “ekonomikalıq” máseleler:
payda, usınıs, talap, baha, jámi artıqsha muǵdarlar hám qarjınıń qáliplesiwi sıyaqlı
jaǵdaylar tereń úyrenilganligi hám analiz etilgenligin kóriw múmkin. Ayırım
dereklerde Ibn Xaldun islam dúnyasında dáslepki ekonomikalıq qarawlar menen
shuǵıllanǵanı belgilengenler etiledi, ayırım tartıs hám tartıslarǵa kóre bunday
tanımalılıq al-G'azzoliyga tiyisli. Olardan awal mıń jıllıq dawamında ataqlı
bolıp kelgen Aristotel hám Platon sıyaqlı arab filosofları ekonomikaǵa salıstırǵanda
kóbirek fundamental áhmiyetke iye bolǵan máselelami úyreniw processinde
ekonomikalıq iskerliginiń dáslepki izertlewlerinde ayırım qızıqlı jetiskenliklerge
eristiler. Gomer (Homeros) — grek shayırı. Onıń turmısı haqqında anıq
maǵlıwmatlar joq. Túrli dáwirlerde jaratılǵan izertlewlerde onıń jasap ótken dáwirin
mil. av. 12-ásir menen 7-ásir aralıǵinda dep kórsetiledi. G. dıń soqır bolǵanı, óz
dóretpelerin baqsılar sıyaqlı awızsha aytqanı málim. Olardı kim, qashan jazıp alǵanı
anıq emes. G.ga koefficient berilgen dóretpeler kóp, biraq gomershunoslar kup
tartıslardan keyin fakat 2 shıǵarmanı — „Iliada“ hám „Odisseya“ G. niki dep tán
alǵanlar. Olardıń ikkovi da qaharmanlıq eposi bolıp, grek mifologiyasi tiykarında
jaratılǵan. Usınıń menen birge, olarda tek qosıqlar, ańızlar hám ráwiyatlarǵana emes,
real tariyxıy vokealar da sawlelengen. Atap aytqanda, „Iliada“ dástanında
suwretlengen Troya kóp zamanlar tań qalǵanday qala esaplanıp kelingen, biraq ullı
arxeolog Shpilman kóp jıllıq izertlewlerden keyin onı taptı jáne bul qala tariyxda
ámeldegi bolǵanın tastıyıq etdi. G. dóretpelerinen úlgiler ózbek tiline awdarma
etilgen (Mirtemir, Ílayıq Mirmuhamedov hám basqalar ).[1]
Homer (grekshede Ὅμηρος; ómirin lokallashtirish múmkin bolǵan dáwir —
er. av. XII ásirden er. av. vII asrgacha) — Áyyemgi Grekistondagi tań qalǵanday
shayır -baqsı. " Iliada" hám " Oddiseya" dıń avtorı. Onıń watanı dep atalıwǵa jeti
qala gúresgen: Smirna, Hios, Kolofon, Salamin, Rodos, Argos, Afina.