Mavzu: OSI modeli. Model darajalari.
Reja:
1.OSI modeli.
2. OSI modelining darajalar sathi.
Kompyuterlar tarmoqga ulanganda ko‘p operatsiyalar bajariladi, kompyuterdan
kompyuterdga ma’lumotlarni uzatishni ta’minlaydi. Foydalanuvchiga, qandaydur
ilova bilan ishlayotganga, qanday jarayonlar uchun boshqa ilovaga, yoki
tarmoqdagi boshqa kompyuterda jaylashgani
Olingan bloklar paketli tarmoqlar ko‘rinishida tayorlanadi.
Paketlar kodlashtiradi, tanlangan kirish usullari bo‘yicha tarmoqga elektrik
yoki yorug‘lik signallar yordamida uzatiladi. Keyin qabul qilingan paketlardan ular
ichidagi ma’lumotlar bloki yana tiklanadi, bloklar ma’lumotlarga yoqiladi va ular
boshqa ilovaga erishishga imkon beradi. Bu, albatta, bo‘layotgan jarayonlarning
juda soddalashtirilganlik bayoni. Ko‘rsatilgan protseduralarning bir qismi faqat
dаsturiy amalga oshiriladi, ikkinchisi – apparatli, qandaydur operatsiyalar dasturlar
bilan ham va apparatlar bilan ham bajarilishi mumkin. Barcha bajaradigan
protseduralarning tartibga solish, ularning darajalarga va daraja qisimlariga bo‘lib,
bir biriga ta’sirini ko‘rsatish uchun tarmoq modellarining vazifasidir. Ular to‘g‘ri
ta’sir etishni tashkillashtirishni bir tarmoq ichidagi abonentlarga ham, va har xil
darajadagi xilma-xil tarmoqlarga ham imkon yaratadi. Bugungi kunda OSI (Open
System Interchange) оchiq tizimning axborot olmashuv etalon modeli deb
ataladigan modeli eng ko‘p tarqalgan. Bunda “оchiq tizim” deb nomlanishi uziga
berk bo‘lmagan tizim deb tushuniladi, u qandaydir boshqa tizimlarga ta’sir etish
imkoniyati bor (yopiq tizimga qaraganda).
1984 yili OSI modeli xalqaro ISO standartlari tashkiloti tomonidan
(International Standarts Organiratioh) taklif etilgan. O‘sha vaqtdan beri uni hamma
tarmoqli maxsulot chiqaruvchilari qo‘llaydi. Model OSI har qanday unversal
modelga o‘xshab, qo‘pol, og‘ir va unchalik ixcham emas, shuning uchun har xil
firmalar tomonidan taklif qilinadigan real tarmoqli vositalar qabul qilingan
funksiyalar bo‘linishini majburiy ushlab turmaydi. Biroq OSI modeli bilan
yaqinrоq tanishish tarmoqda nimalar bo‘lishini yaxshi tushinish mumkin.
Modeldagi barcha tarmoqli funksiyalar yetti darajaga bo‘lingan (1-rasm).
Bunda yuqorida turgan darajalar ancha murakkab, global vazifalarni bajaradi,
buning uchun o‘zining maqsadlarida pastki darajalarini ishlatadi va ularni
boshqaradi.
7. Amaliy daraja
6. Vakillik daraja
5. Seansli daraja
4. Transportli daraja
3. Tarmoqli daraja
2. Kanalli daraja
1. Fizik daraja
1-rasm
Pastdagi darajani maqsadi – yuqorida turgan darajalarga xizmat ko‘rsatish
bo‘lib, bu xizmatlarni bajarishda detallari muhim emas. Pastdagi darajalar oddiy,
aniq funksiyalarni bajaradi. Ideal qaraganda har bir daraja faqat yonida bo‘lgan
bilan muloqatda bo‘ladi. Yuqoridagi daraja shu vaqtda ishlab turgan ilovani amaliy
vazifasiga to‘g‘ri keladi, pastki esa – aloqa kanallari bo‘yicha bevosita uzatishga
to‘g‘ri keladi.
Bunda bir abonentdagi har bir daraja shunday ishlaydiki, boshqa abanentning
tegishli darajasi bilan to‘g‘ri aloqada bo‘layotganday, ya’ni tarmoq abonentlarining
bir nomdagi darajalari o‘rtasida virtual aloqa mavjud.
Real aloqani bir tarmoqdagi abonentlar faqat eng pastki, birinchi, fizik darajada
olishadi. Uzatuvchi abonentda axborot hamma darajani o‘tadi, yuqoridan boshlab
pastida olingan axborot tеskаri yo‘l yuradi: pastki darajadan yuqorisiga.
Har xil darajalarning funksiyalarini ko‘rib chiqamiz.
 Amaliy daraja (Application), yoki ilovalar darajasi, foydalanuvchi ilovalarini
bevosita ushlab turib xizmatlarni ta’minlaydi, masalan ma’lumotlar bazasiga kirish
fayllarini uzatish dasturiy vositalari, elektron pochta vositalari, serverda
registratsiya qilish xizmati. Bu daraja qolgan olti darajani boshqaradi.
 Taqdim etish darajasi (Presentation), yoki ma’lumotlani taqdim etadigan
daraja, ma’lumotlar formatini belgilaydi va ular sintaksisini tarmoqga qulay
shaklda qayta tuzadi, ya’ni tarjimon funksiyasini bajaradi. Bu yerning o‘ziga
ma’lumotlarni shifrlаsh va shifrni yechish bajariladi, kerak bo‘lsa ularni siqadi.
 Seansli daraja (Session) aloqa seanslarini o‘tkazishni boshqaradi (aloqani
o‘rnatadi, ushlab turadi va to‘xtatadi).
 Transportli daraja (Transport) paketlarni xatosiz va yo‘qotmasdan, kerakli
ketma – ketlikda еtqаzishni ta’minlaydi. Bu yerda uzatadigan ma’lumotlarni
bloklarga bo‘linadi, paketlarga solinadi va qabul qilinayotgan ma’lumotlarni
taxlaydi.
 Tarmoqli daraja (Network) paketlarni adreslashtirishga javob beradi va
mantiqli ismlarni fizik tarmoqli adreslarga o‘tkazadi (va tеskаri), shuningdek paket
kerakli joyga borish marshrutini tanlaydi (agar tarmoqda marshrutlar bo‘lsa).
 Kanalli daraja, yoki uzatish liniyalarining boshqarish darajasi, boshlanish va
oxirgi boshqarish maydonlarning kiritgan standart ko‘rinishini shaklga solinishiga
javob beradi. Shu joyda tarmoqga kirishni boshqarilishi bajariladi, uzatish xatolari
topiladi va xatoli paketlarni qabul qiluvchiga qayta yuborish bajariladi.
 Fizik daraja (Physical) – modelni eng pastki darajasi bo‘lib, uzatish muxitida
qabul qilingan uzatilgan axborotni signallarga kodlash uchun javob beradi va
teskarisi – kodlarni yechish. Bu yerni o‘zida birlashtiruvchilarga, raz’yemlarga,
elektrlik moslashlarga, yerga tutashtirishga, halaqit
beruvchilardan
himoyalanishga va h.k. talablar belgilanadi.
Modelning ikkita pastki darajalarini (1 va 2) ko‘p funksiyalari apparatli qilinadi
(daraja 2 ni qisman funksiyalari – tarmoqli adapterning dasturiy drayveri bilan).
Huddi shunday darajalarda uzatish tezligi va tarmoq topologiyasi, almashuvni
boshqarish usuli va paket o‘lchamlari topiladi, ya’ni tarmoq turiga bevosita tegishli
bo‘ladi (Ethernet, Token – Ring, FDDI). Yuqori darajalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniq
apparat bilan ishlashmaydi, lekin 3-5 darajalar uning xususiyatlarini hisobga olishi
mumkin.
Darada 2 (kanalli) da ko‘pincha 2 darajagacha ajratiladi.
 Yuqori darajada (LLC – Logical Link Control) mаntiq aloqani boshqaradi,
ya’ni virtual kanal aloqasini o‘rnatadi (uning funksiyasining bir qismi tarmoqli
adapterning drayver dasturi yordamida bajariladi).
 Pastki darajada (MAC – Media Access Cantroi) axborot uzatish muxitga
bevosita kirishni bajaradi (aloqa kanaliga). U to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarmoqning
apparaturasi bilan bog‘langan. Tarmoqni ishlashi uchun esa bizga OSI modeli va
TCP/IP protokollar steki zarur hisoblanadi. OSI (Open System Interconnection)
modeli 7ta pog'onadan iborat va har bir pog'ona paket (ma'lumot uzatishning bir
turi hisoblanadi) hosil qilishda o'z belgisini qo'yib boradi. Ya'ni bunda agar
ma'lumot biror qurilmadan chiqib ketishdan oldin 7-pog'onadan boshlab pastki
pog'onaga tushib borib paket ko'rinishiga keladi va uzatiladi. Ikkinchi kompyuter
uni qabul qilib olgandan so'ng esa 1-pog'onadan boshlab yuqoriga qarab chiqib
boradi va ma'lumot ko'rinishiga keladi. Bunda agar qaysidir pog'onada xatolik
bo'lsa, paket qaytadan so'raladi yoki so'rov bekor qilinadi (bu tushunchalar nisbiy
hisoblanib, ma'lumot almashinuv aynan aytilganidek amalga oshirilmaydi). OSI
modeli etalon model bo'lib, bu faqat nazariy jihatdan mavjud. Hozirgi kunda bu
model asosida TCP/IP stek protokollariga asoslangan holda tarmoq ishlaydi.
TCP/IP ishlab chiqilishining yagona sababi OSI modelini soddalashtirish va qulay
foydalanish hisoblanadi. TCP/IP stek protokollari tuzilishi:
Bugungi kunda OSI (Open System Interchange) оchiq tizimning axborot
olmashuv etalon modeli deb ataladigan modeli eng ko‘p tarqalgan. Bunda “оchiq
tizim” deb nomlanishi uziga berk bo‘lmagan tizim
deb tushuniladi, u qandaydir boshqa tizimlarga ta’sir etish imkoniyati bor (yopiq
tizimga qaraganda). 1984 yili OSI modeli xalqaro ISO standartlari tashkiloti
tomonidan (International Standarts Organiratioh) taklif etilgan. O‘sha vaqtdan
beri uni hamma tarmoqli maxsulot chiqaruvchilari qo‘llaydi. Model OSI har
qanday unversal modelga o‘xshab, qo‘pol, og‘ir va unchalik ixcham emas,
shuning uchun har xil firmalar tomonidan taklif qilinadigan real tarmoqli
vositalar qabul qilingan funksiyalar bo‘linishini majburiy ushlab turmaydi.
Biroq OSI modeli bilan yaqinrоq tanishish tarmoqda nimalar
bo‘lishini yaxshi tushinish mumkin. Modeldagi barcha tarmoqli funksiyalar yetti
darajaga bo‘lingan (6-rasm). Bunda yuqorida turgan darajalar ancha
murakkab, global vazifalarni bajaradi, buning uchun o‘zining maqsadlarida
pastki darajalarini ishlatadi va ularni boshqaradi.
protokollar oilasi
IP (Internet Protocol) – tarmoqlararo protokol
TCP (Transmission Control Protocol) – asosiy transport protokoli
UDP (User Datagram Protocol) – ikkinchi transport protokoli
ARP (Address Resolution Protocol) – adreslar mosligini aniqlash uchun
SLIP –(Serial Line Internet Protocol) – telefon kanallari orqali ma’lulot uzatish
protokoli
PPP (Point to Point Protocol) –ma’lumot almashinuvining “nuqtadan nuqtaga”
kanal protokoli
FTP (File Transfer Protocol) –fayllar almashinish protokoli
RIP – yo’naltirish protokoli
Telnet – virtual terminal emulyatsiyasi protokoli
NFS – taqsimlangan fayl tizimi va tarmoq bosmasi tizimi
SNMP – tarmoqni boshqaruvchi oddiy protokol
DNS (Domain Name System) – domen nomlari tizimi
Internet – gigant tarmoq.
Savol yuzaga keladi: yagona boshqaruvsiz qanday qilib u o’z butunligi va
vazifalarini bajarish
qobiliyatini saqlab qoladi?
Qisman javob: tarmoq o’z ishchanligini qat’iy belgilangan protokollar orqali
saqlaydi.
“Mustahkamlik zahirasi" protokollarning o’zida joylashtirilgan. Diagnostika
vazifalarini ICMP bajaradi.
Boshqaruv vazifasining muhimligini hisobga olgan holda shu maqsadda ikki
protokol yaratilgan SNMP
( Simple Network Management Protocol - 1988г. ) и CMOT ( Common
Management Information
Services and Protocol over TCP/IP).
Ko’pincha boshqaruvchi amaliy dastur tarmoqqa SNMP-UDP-IP-fizik tarmoq
zanjiriga ko’ra ta’sir etadi. Boshqaruvning asosiy obyekti odatda tarmoqning
tashqi pori yoki marshrutizator sanaladi. Har bir boshqariluvchi obyektga unikal
identifikator beriladi.
Ikkala protokol ham axborotni boshqarish uchun Internet tuzlmasi (Internet
structure for management information, SMI) va Internetning boshqaruv axboroti
bazasi (Internet management information base,
IMIB) bilan hamkorlikda ishlaydi.
Internetning boshqaruv protokollarini hujjatlashtirish bilan Internet engineering
task force (IETF) uyushmasining ishchi guruhi shug’ullanadi.
Internet tarmog’ini boshqarish modeli
Tarmoq elementi boshqariluvchi obyekt (Managed entity) va vakildan (Managed
entity) tashkil topgan.
Boshqaruvchi axborotni uzatish aloqa tarmog’ini boshqarish markazi va
vakillar o’rtasida amalga
Oshiriladi
Nazariy Savollar:
1.
2.
3.
Foydalanilgan Adabiyot :
© Mualliflik huquqi 2021, Kompyuter - Internetni o'zlashtirish. Skype. Ijtimoiy
tarmoqlar. Windows darslari.
A. Kushnerenko, G. Lebedev “Informatika va hisoblash texnikasi asoslari”
Toshkent “O’qituvchi”-1991 yil;