Noverbal komunikatsiyaning ekspremental
tatqiq qilishdagi asosiy yunalishlar
Reja:
Noverbal komunikatsiya
Ekspremental tatqiq qilish
Ekspremental tatqiq qilishdagi asosiy yunalishlar
Noverbal muloqotning
milliy-madaniy
xususiyatlari
Noverbal muloqot
vositalari
Tayanch so‘z va iboralar:
noverbal muloqot,
noverbal vositalar, verbal
xabar, noverbal xabar, qo‘l
harakatlari, imo-ishoralar,
masofa, emotsional holat,
salomlashuv, xaylashuv,
inkor, rozilik, iltimos
qilish, kechirim so‘rash.
Noverbal (so‘zsiz, nutqsiz) kommunikatsiya muloqot
qilayotgan individlarning bir-biriga o‘zaro ta’siri va
emotsional holati haqida signal beruvchi muloqot shaklidir.
Noverbal kommunikatsiya kishilarning eng qadimiy
muloqot shaklidir. Kommunikatsiyaning noverbal vositalari
tildan oldin rivojlangan bo‘lib, ularning dastlabki vazifasi
o‘zining barqarorligi va samaradorligi bilan ajralib turgan.
Asta-sekin ularning verbal vositalardan afzalligi namoyon
bo‘lgan: ular bevosita qabul qilingan, shuning uchun ham
adresatga kuchli ta’sir ko‘rsatgan.
Ular vositasi qandaydir sababga
ko‘ra so‘z orqali berib
bo‘lmaydigan eng nozik tuyg‘ular,
munosabatlar ifodalangan.
Noverbal kommunikatsiya kishilar
o‘rtasidagi noverbal xabarlar
almashinuvi va ularning talqinini
bildiradi. Har bir madaniyat
borliqni o‘ziga xos belgilar va
ramzlar yordamida aks ettirgani
uchun ham noverbal muloqot
yuzaga chiqadi.
Noverbal xabar katta ko‘lamdagi ma’lumotlarni berish
imkoniyatiga ega. Bu avvalo, muloqotchining shaxsiyati haqidagi
ma’limotdir.
Muloqot chog‘ida muloqotchining mizoji, hissiy holatini bilib
olishimiz, uning shaxsiy xususiyatlari va xislatlari, kommunikativ
salohiyati, ijtimoiy maqomini aniqlab olishimiz, shuningdek,
uning o‘z shaxsi haqidagi fikrlarini o‘rganib olishimiz mumkin.
• Shu bilan birga, noverbal vositalar orqali muloqotchilarning bir-biriga bo‘lgan
munosabati, ularning yaqinligi yoki uzoqligi, munosabat turi (ustunlik-tobelik) va
o‘zaro aloqalarining ta’sirini bilib olish mumkin.
•
Vanihoyat, muloqot ishtirokchilarining vaziyatga bo‘lgan munosabati, ya’ni ular
mazkur vaziyatda o‘zlarini qanchalik erkin tutishyapti, ular uchun muloqot
qiziqarlimi yoki tezroq mulotdan chiqib ketishga harakat qilishyaptimi va h.k. haqida
ma’lumotga ega bo‘lish mumkin.
• Madaniyatlararo muloqot jarayonida noverbal muloqot verbal muloqotning tarkibiy
qismi va u bilan o‘zaro bog‘liq hisoblanadi.
Verbal va noverbal vositalar bir-birini to‘ldirishi, inkor
qilishi va almashinishi mumkin:
- noverbal muloqot verbal xabarni to‘ldirishi mumkin. Agar
siz kulib: “Salom, ishlar qalay?” desangiz, u holda bu ikki
harakat bir-birini to‘ldiradi.
noverbal xatti-harakat verbal xabarga zid bo‘lishi mumkin.
Agar siz suhbatdoshingizning ko‘ziga qaramay: “Siz bilan
gaplashish juda yoqimli” desangiz, bunday noverbal harakat
sizning ijobiy verbal xabaringizni inkor etadi.
- noverbal xatti-harakatlar verbal xabarning o‘rnini almashtirishi mumkin. Bola: “Bu
o‘yinchoqni xohlayman” deyish o‘rniga o‘yinchoqni ko‘rsatishi mumkin.
noverbal harakatlar verbal xabarni boshqarishi mumkin. Masalan, bosh qimirlatish, qarash,
talaffuz yordamida so‘zlash navbati kelganini anglash mumkin.
- noverbal harakat verbal xabarni takrorlashi mumkin: Sekinroq gapirish haqidagi iltimosni,
ko‘rsatkich barmoqni labga bosish harakati bilan birga amalga oshirish mumkin.
Noverbal xabar har
doim vaziyatdan kelib
chiqadi, undan faqat
muloqot
ishtirokchilarining
hozirgi holatinigina
anglash mumkin.
Noverbal xabardan
verbal xabardagidek
mavjud bo‘lmagan
predmetlar yoki boshqa
joyda yuz bergan
hodisalar haqida
ma’lumot olib bo‘lmaydi.
Odatda, noverbal xabar
g‘ayriixtiyoriy va o‘zo‘zidan yuz beradi.
Kishilar o‘z maqsadlarini
yashirish uchun
nutqlarini nazorat
qilishlari mumkin, biroq
ular o‘zlarining noverbal
xatti-harakatlarini
Bundan tashqari noverbal kommunikatsiya
vositalari turli xalqlarda turlicha qo’llanilishi ham
alohida e’tiborga molik. Lekin yana bir e’tiborli
jihati ko’pgina xalqlarda eng ko’p qo’llaniladigan
insonlarning hissiyotlarini ifodalaydigan
kommunikativ vositalar deyarli farqlanmaydi.
Insonlarning noverbal muloqotdagi xatti
xarakatlari ularning emotsional holatlari xaqida
to’liq ma’lumot beradi. Chunki, muloqot
jarayonida inson o’zi bilmagan holda
histuyg’ularini namoyon qiladi va bu jarayonni
boshqaro olmaydi.
Albatta, ba'zi pozitsiyalar, imoishoralar taqlid qilinishi mumkin, ammo
ongli ravishda boshqarilmaydigan juda ko'p xattiharakatlar belgilari
mavjud, shuning uchun ularni hech qanday tarzda soxtalashtirish
mumkin emas.
Bunday belgilarga avtonom nerv tizimining faoliyatiga asoslangan
belgilar (terlash, terining oqarishi va qizarishi, nafas olishning o'zgarishi
(u kamdan-kam yoki tez-tez, yuzaki yoki chuqur bo'lishi mumkin va
hokazo), qorin bo'shlig'ining ohangidagi o'zgarishlar kiradi. Inson
mushaklari (tananing beixtiyor kuchlanishi mumkin), yo'talish, yutish).
• Noverbal belgilarning foydalanilishiga ko'ra, suhbatdosh tomonidan taqdim etilgan
ma'lumotlarning noto'g'ri yoki haqiqatligini baholash mumkin. Ko'pincha ovozning
ohangi yoki beixtiyor imo-ishorasi aytilgan so'zlarga qaraganda ancha ishonchliroq
bo’lishi mumkin. Hozirgi vaqtda noverbal muloqotning psixologik mexanizmlari,
inson psixikasi va xatti-harakatlari o'rtasida bog'liqlik mavjudligi faol o'rganilmoqda.
Noverbal muloqot bevosita inson tabiati bilan uzviy bog’liq. Noverbal vositalardan
foydalanishiga suxbatdoshni chuqurroq bilish vositasi sifatida foydalanish mumkin,
chunki u bu odamning dunyosining bir qismidir.
Adabiyotlar
• 1. M. Maxsudova Muloqot psixologiyasi o'quv qo'llanma. Toshkent «turon-iqbol» 2006
• 2. Л.А. Карпенко. – Издание 2-е, расширенное, исправленное и дополненное. Ростовна-Дону: Феникс, 1998. – 512 с.
• 3. Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии. Москва:
Директ-Медиа, 2008
• 4. Лурия, А. Р. Основы нейропсихологии : учеб. пособие для студ. высш. учеб.
заведений / А. Р. Лурия. — Москва : Академия, 2003. — 384 с. — Текст :
непосредственный
• 5. Lasswell, H. The Structure and Function of Communication in Society // The Process
and Effects of Mass Communication. Chicago, 1971.
EʼTIBORINGIZ UCHUN RAXMAT