See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/348817821
BILIMLARNI TASVIRLASH USULLARI: MANTIQIY MODELLAR, TARMOQLI
SEMANTIK MODELLAR, FREYMLI MODELLAR, MAHSULOTLI MODELLAR
Book · January 2021
CITATIONS
READS
0
8,535
2 authors:
Nurmuxamad Duisenov
Bekjan Akhmedov
Chirchik state pedagogical Institute
Chirchik state pedagogical institute
188 PUBLICATIONS 316 CITATIONS
121 PUBLICATIONS 955 CITATIONS
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by Nurmuxamad Duisenov on 27 January 2021.
The user has requested enhancement of the downloaded file.
SEE PROFILE
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT VILOYATI, CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA
INSTITUTI
“INFORMATIKA” KAFEDRASI
INFORMATIKA O’QITISH METODIKASI YO’NALISHI
19/1 GURUH TALABASINING
KURS ISHI
MAVZU: BILIMLARNI TASVIRLASH
USULLARI: MANTIQIY MODELLAR,
TARMOQLI SEMANTIK MODELLAR, FREYMLI
MODELLAR, MAHSULOTLI MODELLAR
Bajardi: Abdusamatova Shaxnoza
Komissiya raisi:
dotsent D.G’. Axmedjonov
A’zo:
dotsent N.A. Gulboyev
A’zo:
dotsent N.V. Jurayeva
A’zo:
dotsent M.Yusupov
A’zo:
o’qituvchi B.A. Axmedov
Chirchiq - 2021
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………...............
I BOB
4
Bilimlarni taqdim etish modellari: Mantiqiy model,
Tarmoqli semantik model………………………………..
1.1
Mantiqiy model ……………………………………………..
7
1.2
Tarmoqli semantik model ……………………..
12
II BOB Bilimlarni taqdim etish modellari: Freymli model,
Maxsulotli model …………………………………..……...
2.1
Freymli model ……………….………...................................
15
2.2
Maxsulotli model …………………………………………….
35
Xulossa ……………………………………………………….
39
Foydalangan adabiyotlar……………………...……………
40
2
KIRISH
Mustaqillikka erishilgandan keyin barcha sohalardagi kabi ta`lim tizimida
ham jiddiy islohatlar amalga oshirildi, ta`limning sifatini yaxshilashga kirishildi.
Bilim – predmet sohani tavsiflovchi bilimlar bazasida saqlanuvchi axborot
ko‘rinishi
hisoblanib,
ob‘yektni
to‘la
tavsiflashni
ta‘minlash
shartlarini
qanoatlantirishi lozim. Bilim uchun hos hususiyatlar ichki interpretasiyalanish, o‘z
tuzilmasiga egaligi, bog‘liqligi, faolligi kabilar hisoblanadi.
Biror intellektual tizimda bilim olishni tashkil etish uchun, ularni EHM da aks
ettirish lozim bo‘ladi. Buning uchun u qandaydir ko‘rinishga ega tizimlashtirilgan
axborot shakliga keltiriladi. EHM da aks ettirilgan axborot prosedurali va
deklarativ bo‘ladi. Prosedurali axborot dastur ko‘rinishida bo‘lib, masalani echish
jarayonida amalga oshiriladi.
Deklarativ axborot dastur qayta ishlovchi ma‘lumotlarda aks ettiriladi.
Bilimlarni aks ettirishning mantiqiy, tarmoqli, produksionli, freymli modellari
ishlatiladi. Bilimlarni hosil qilish ikki funksiya orqali amalga oshiriladi:
axborotni tashqi muhitdan olish; olingan axborotni tizimlashtirish.
Bilimlarni hosil qilishda turli ko‘rinishlar va olinayotgan axborotlarning ham
har xil ko‘rinishlari mavjud. Shunga qarab bilimlarni hosil qilish tizimlari (BHKT)
o‘qitish, o‘zini o‘qituvchi yoki maxsus funksiyaga moslashtirilgan ko‘rinishda
bo‘ladi. Axborotni quyidagi ko‘rinishlarda olish mumkin: axborotlarni mantiqiy
hulosalashlarsiz olish; bilim ko‘rinishiga keltirilgan axborotni olish; misollar
yordamida o‘qish; metadarajada bilim olish. Ixtiyoriy ko‘rinishdagi axborot qabul
qilishda bilim olish jarayoni yuz beradi. Mantiqiy xulosalashlarsiz bilim olish
mexanik yodlash hisoblanadi. Bilim ko‘rinishida ifodalangan axborotlarni
xulosalashlar uchun qo‘llash mumkin. SHu qatorda axborotni to‘g‘ridan-to‘g‘ri
eslab qolish ham ishlatilishi mumkin bo‘lib, ular navbatdagi xulosalashlar, boshqa
bilimlarni va faktografik ma‘lumotlarni hosil qilishda ishlatiladi.
3
Mavzuning dolzarbligi. Axborot tizimida bilimlarni hosil qilish masalasi
axborot resurslaridan maksimal haqqoniylikka ega bo‘lgan ma’lumot yoki ularning
majmuasini shakllantirishni talab etadi. Bu esa tizim ish samaradorligini
belgilovchi asosiy omil hisoblanadi.
Mutaxassislarning fikricha semantik to'rlar boshqa usullardan ancha avval
yaratilganligiga qaramay bilimlarni tasvirlashda ko'p qo'llaniladigan usuldir.
Semantik to'rlar obyektlar to'plami va ular orasidagi munosabatlarni aks ettiradi.
Kurs ishining obyekti:Bilimlarni tasvirlashda metodik yondashuv.
Kurs ishining predmeti: ta’lim soxasida bilimlarni taqdim etishning
samaradorligi va avfzalliklari.
Kurs
ishining
maqsadi:
talabalarni
zamonaviy
texnalogiyalardan
foydalangan holda ta’lim tizimini yangicha usullardan foydalanib o’qish jarayonini
tubdan o’zgartirish, bilimlarni taqdim etishning metodikalardan foydalanish va
multimedia texnologiyalarini ishonchlilik, xavfsizlik va unumlilik ko’rsatkichlarini
oshirishni takomillashtirishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari: Kurs ishini taqdim etishdan ko’zlangan maqsadlar
o’quvchilarga va talabalarga bilimlarning taqdim etish modelidan qanday
foydalanish yo’llari?
Bilimlarni tasvirlash usuli nechiga bo’linishi, freymli, mantiqiy , sementik,
va.h.k larni qanday ishlatish va buni talabalarda rivojlatirish.
Mavzu bo’yicha adabiyotlar, normativ-huquqiy hujjatlar sharhi (tahlili).
Kurs ishi yuzasidan turli adabiyotlar ko’rib chiqildi. O`rta Osiyolik
mutafakkirlarning ilmiy meroslaridan foydalaniladigan asosiy darsliklar va ular
asosida informatika fanini o'qitish mazmuni informatika o’qitish metodikasi
bo’yicha ilmiy izlanishlar birinchilar qatorida.
O`zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Karimov o’z
asarlarida malakali kadrlar tayyorlashni yo’lga qo’yish, ta’lim va tarbiyani isloh
qilish zarurligi haqida juda ko’p ta’kidlaganlar. Ta’limning yangi usuli va
4
uslublarini joriy qilish, ta’lim isloxotlarini amalga oshirish bugungi kunimiz uchun
eng muhim masala ekanini doimiy o’qitmoqdalar.
Kurs ishining nazariy ahamiyati: Kurs ishining nazariy ahamiyati
informatika fani bo’yicha yig’ilgan ilmiy izlanishlar asosida, insonlar o’zlari uchun
ko’plab shart-sharoitlarni takomillashtirishda foydalanish bilan izohlanadi.
Kurs
ishining
amaliy
ahamiyati:
ko’plab
professor
olimlarninig
informatika, fizika, matematika, dasturlash va boshqa soxalarida bizgacha
qoldirgan meroslarini o’rganish va shulardan foydalangan holda yangiliklar
yaratish fan texnika taraqqiyoti rivojlanishiga xizmat qilish.
Ish tuzilmasining tavsifi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, sakkista bo’lim, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan. Ishning hajmi 31 betdan iborat.
5
I BOB. BILIMLARNI TAQDIM ETISH MODELLARI: MANTIQIY
MODEL, TARMOQLI SEMANTIK MODEL
121.1 MANTIQIY MODEL.
Bizni o’rab turgan olam to’g’risidagi bilimlar dekla-rativ va protsedurali
bilimlarga bulinadi. Deklarativ bilimlar bu biror bir tizimda o’zaro borlangan
dalillardir. Xaqiqatan ham ro’y bergan biror bir xodisa, vokea dalilga misol bo’la
oladi [24,34]. Protsedurali bilimlar — dalillar ustida bajarilgan amallarni
(algoritmlar, dasturlar, analitik uzgartirishlar, empirik qoidalar va shu kabilarni)
amalga oshirish natijasida hosil bo’ladigan bilimlardir. Bilimlarning bunday
bulinishi shartli xarakterga ega, chunki bilimlarni ifodalash (tasvirlash) ning aniq
modellari xar xil maqsadda tasvirlashning deklarativ va protsedurali shaqllarini
ishlatadi. Kompyuterning boshlanrich uchta avlodida protsedurali tasvirlash
yagona, u xam masalalarni echishda qo’llaniladi. Kompyuterlar uchun dasturlar bu
bilimlarning saqlovchilari bo’ladi, deklarativ bilimlar xar doim tobe bilimlardir.
Intellektual tizimlar buyicha muta-xassislarni xar ikki bilim turi bir xilda
kiziktiradi. Ekspert tizimlar sohasidagi tadqiqotlar shuni kursatadiki, bilimlarni
tasvirlash uchun kupincha semantiq tarmoqlar, freymlar va maxsulot qoidalarining
modellari ishlatiladi. SHuning uchun bu modellarni tularok ko’rib chiqamiz.
Mantiqiy model- ma'lumotlar bazasi va apparat platformasining yakuniy
bajarilishidan qat'i nazar, qabul qilingan ma'lumotlar modelini (ierarxik, tarmoq,
relatsion va hk) hisobga olgan holda ma'lumotlar bazasi strukturasining grafik
ko'rinishi. Boshqacha qilib aytganda, u ma'lumotlar bazasida WHAT nima
ekanligini ko'rsatadi (domen ob'ektlari, ularning atributlari va ular o'rtasidagi
munosabatlar), lekin QANDAY savolga javob bermaydi (1-rasm).
Mavzu
sohasining
tavsifi:
Ulgurji savdo zavodoh ombor
6
Turli shaharlardagi etkazib beruvchilarning ma'lum doirasidan (doimiy yoki
tasodifiy) ma'lum materiallardan (quyma) tayyorlangan qismlar omborga etkazib
beriladi.
Yetkazib beruvchi sifatida yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar
ishtirok etishlari mumkin, bundan tashqari, ushbu guruhlar o'ziga xos xususiyatlar
to'plami bilan tavsiflanadi; yuridik shaxslar - davlat raqami va sanasi ro'yxatdan
o'tkazish, nomi, yuridik manzili, mulkchilik shakli; Tadbirkorlar - TIN, nomi,
sug'urta polisi, pasport raqami, tug'ilgan sana.
Etkazib berishda sana, miqdori va narxi, qadoqlash turi va etkazib berish usuli
(avtotransport, temir yo'l transporti, olib ketish) hisobga olinadi va bitta etkazib
berishda bir necha turdagi qismlar bo'lishi mumkin.
Agar etkazib beruvchilar yiliga 1 000 000 rubldan ortiq mahsulot etkazib
bersalar doimiy bo'lib qoladilar.
Qismlar sana, miqdori va ish sonini hisobga olgan holda zavod ustaxonalariga
yuboriladi. Stokdagi tovarlarning haqiqiy miqdori saqlanadi.
Shakl 1. IDEF1X notasida mantiqiy ma'lumotlar bazasining modeli
IDEF1 metodologiyasiX"shaxs - aloqa" tushunchasiga asoslangan ma'lumotlarni modellashtirish
usullaridan biri (Shaxs - munosabatlar) 1976 yilda Piter Chen tomonidan taklif
qilingan.
Mantiqiy modellar asosiy hisoblash tilidan foydalanadi. Birinchi predikat mos
keladi munosabatlar nomi , va muddatli argumentlar ob'ektlar . Predikatik
mantiqda ishlatiladigan barcha mantiqiy iboralar qiymatlarga ega haqiqat
yoki soxta.
Misol: iborani ko'rib chiqing Jon IT mutaxassisi. Ushbu ibora quyidagicha
ifodalanishi mumkin: (Jon, IT mutaxassisi). Ruxsat bering X - ob'ekt ( Jon), kim IT
mutaxassisi. Keyin quyidagi belgi ishlatiladi: bu ( XIT mutaxassisi).
7
Ifoda: Smit IBM uchun mutaxassis sifatida ishlaydipredmet sifatida uchta
argument bilan ifodalanishi mumkin: ishlaydi (Smit, IBM, mutaxassis).
Mantiqiy modellar bilan ishlashda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak:
1. Dalillar tartibi har doim ushbu mavzu bo'yicha qabul qilingan predmetlarni
sharhiga muvofiq berilishi kerak. Dasturchi qat'iy dalillar tartibini qaror qiladi va
unga boshidan oxirigacha amal qiladi.
2. Predikat o'zboshimchalik bilan ko'p sonli argumentlarga ega bo'lishi
mumkin.
3. Shaxsiy predikatlar va u bilan bog'liq bo'lgan dalillardan iborat mantiqiy
biriktirgichlardan foydalangan holda murakkab gaplarga birlashtirilishi mumkin:
AND (END,), OR (yoki,), NOT (emas, ~), → - formada qoidalarni shakllantirish
uchun ishlatiladigan ta'sir. : IF ..., TO…
Keling, bir nechta misollarni ko'rib chiqaylik:
1 ) Predikat nomi a.
(Smit, IT mutaxassisi) ∩ o'qiydi (Smit, adabiyot).
Smit IT mutaxassisi bo'lib, adabiyotlarni o'qiydi..
2 ) Predikat nomi xabar beradi.
Hisobot (Smit, Jon) → rejissyorlik (Jon, Smit).
Agar Smit Jonga hisobot bersa, u holda Smit Smitni boshqaradi..
3 ) Predikat nomi yozgan.
Yozdi (Smit, dastur) ∩ YO'Q
ishlar (dastur) → disk raskadrovka (Smit,
dastur, kechqurun) YOKI uzatish (dastur, dasturchi, keyingi kun).
IF Smit dastur yozdi Va u ishlamaydi, TO Smit kechqurun dasturni tuzatishi
kerak YOKI uni ertasi kuni dasturchiga topshiring.
Bayonotlarda o'zgaruvchilar argument sifatida ham ishlatilishi mumkin.
Bunday holda, o'zgaruvchilar tushunchasi kiritiladi. hisoblagich .
Ikkita turdagi hisoblagich mavjud:
1 . Umumjahonlikning kvantifikatori.
8
2. Borliqning miqdoriyatori.
(x ) ma'lum bir sohaga tegishli qavslardagi o'zgaruvchining barcha qiymatlari
to'g'ri bo'lishi kerakligini anglatadi.
(x ) faqat ba'zi qiymatlarni anglatadi x haqiqatlar.
Va ular bir-birining bir qismi bo'lishi mumkin.
121.2
TARMOQLI SEMANTIK MODEL
Ushbu modellarning asosini kontseptsiya tashkil etadi tarmoq, cho'qqilar,
yoylar. Tarmoqlar quyidagilardir: oddiy va ierarxik, bu erda uchlari ba'zi
tushunchalar, ob'ektlar, ob'ektlar, hodisalar, jarayonlar yoki hodisalardir. Ushbu
ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlar yoylar bilan ifodalanadi. Kontseptsiyalar odatda
mavhum yoki aniq ob'ektlardir, va munosabatlar shunga o'xshash munosabatlardir
bu, ega qismi, tegishli, sevadi . Oddiy tarmoqlar ichki tuzilishga ega emas va
ierarxik tarmoqlarda ba'zi vertikalar ichki tuzilishga ega.
Semantiq tarmoqlar apparati yordamida bilimlarni tasvirlash biror bir muxitni
tashkil etuvchi ob’ektlar va ular orasidagi aloqalar majmuasidir.
Semantik
tarmoqlarning
o'ziga
xos
xususiyati
bu
uchta
turdagi
munosabatlarning majburiy mavjudligidir.
1 . sinfning elementi;
2 . mulk qiymati;
3 . sinf elementiga misol.
Ierarxik semantik tarmoqlarda tarmoqlarni pastki tarmoqlarga (kosmosga)
ajratish ta'minlanadi va munosabatlar nafaqat vertikallar, balki bo'shliqlar o'rtasida
ham o'rnatiladi.
9
Bo'shliqlar daraxti.
Bo'sh joy uchun 6-bet ajdodlar makonida yotgan barcha uchlari ko'rinadi P
4, P 2, P 0qolganlari ko'rinmas. "Ko'rinish" munosabati "istiqbollar" to'plami
tartibida makonni guruhlash imkonini beradi.
Ierarxik tarmoqlarni grafik tasvirlash uchun qoidalar yoki konventsiyalarni
ko'rib chiqing:
1. bir xil bo'shliqdagi vertikal va yoylar to'g'ridan-to'g'ri yoki ko'pburchak
bilan bog'langan;
2. yoy uning nomi joylashgan bo'sh joyga tegishli;
3. bo'sh joy P i ichki bo'shliq tasvirlangan P j , avlod deb hisoblanadi (ichki
daraja), ya'ni. dan P i "Aftidan" P j . P i mavjud bo'lgan "eng yuqori" deb
hisoblash mumkin P j .
Semantik tarmoq tipidagi ma'lumotlar bazasida echim topish muammosi,
etkazib berilgan tarmoqqa mos keladigan ma'lum bir pastki tarmoqqa mos
keladigan tarmoq qismini topish muammosiga qadar kamayadi.
Tarmoq semantik modellarining asosiy ustunligi insonning uzoq muddatli
xotirasini tashkil etish haqidagi zamonaviy g'oyalarga muvofiqdir.
Modellarning etishmasligi semantik tarmoqqa chiqish topish qiyinligi.
Xar xil avtorlar semantik tarmoqlarning turli xil turlari tuzilishini taqlif
kilmokdalar. Bu turlarning umumiy, asosiy funktsional elementi bo’lib, ikki kiem
(«tugunlar» va «yoylar»)dan iborat bo’lgan struktura xizmat qiladi. Xar bir tugun
biror bir tushunchani, ey esa ixtiyoriy ikkita tushuncha orasidagi munosabatni
bildiradi. Munosabatlarning xar bir jufti oddiy dalilni bildiradi. Tugunlar moe
10
munosabatning nomi bilan belgilanadi, yoy yo’nalishiga ega bo’ladi. Bunga kura
aniq dalil tushunchalari orasidagi «sub’ekt yoki ob’ekt» munosabatini tasvirlaydi.
Masalan «Rustamov institutda ishlaydi». Bu erda «Rustamov» sub’ekt, «institut»
esa ob’ekt sifatida tasvirlanadi, ular («ob’ekt» va «sub’ekt»lar) «ishlaydi»
munosabati bilan borlangan. U xolda «Rustamov institutda ishlaydi» dalilini aks
ettiradigan semantiq tarmoqning funktsional elementi quyidagi ko’rinishga ega
bo’ladi:
Rustamov institutda->-ishlaydi. Bu tarmoqda sub’ekt va ob’ektni boglovchi
faqat binar aloqa (munosabat) ishlatilgan. Semantiq tarmoqlarni tuzishda tugunlar
orasidagi munosabatlar sonini cheklab bo’lmaydi, ya’ni biror bir tugun boshqa
ixtiyoriy tugunlar bilan munosabatda bo’lishi mumkin. Bu ixtiyoriylik natijasida
dalillar tarmogini tuzish ta’minlanadi. Masalan, 12.1-rasmda keltirilgan tarmoq,
quyidagi tekstni tasvirlaydi:
«Rustamov institutda ishlaydi. U institut direktori. Rustamov texnika fanlari
doktori ilmiy darajaga ega, ilmiy unvoni — akademik. U institut ilmiy
kengashining raisi. Bugun soat 9da Rustamov institut metodik kengashida, soat 16
da esa institut ilmiy kengashida ma’ruza qiladi». Bu tarmoqda vaqtli boglanishlar
yoylar, fe’llarga mos boglanishlar esa tugunlar yordamida tasvirlangan.
Semantiq tarmoqlar ko’rinishidagi bilimlar tasvirlanishining yaxshi tomoni
shu bilan xarakterlanadiki, bunday tarmoqlar bilan kompyuterda ishlash oson
kechadi. CHunki bunday tarmoqlarda ob’ektlar orasidagi aloqalar aniq kursatiladi,
dasturlar tuzish engillashadi.
Masalan, 12.1 -rasmdagi tarmoq buyicha Rustamov qaerda, kim bo’lib
ishlashini va aniq vaqtlarda qaerda bo’lishi va nima qilishini bilish mumkin.
SHuningdek, boshqa murakkabrok savollarga xam javob topish mumkin. Masalan,
«Bugun institut ilmiy kengashi bo’ladimi va soat nechada?»
Semantiq tarmoqlar va ularning modullari bilimlar buyicha muxandis
tomonidan yaratiladi, boshqacha so’z bilan aytganda xisob-mantiq tizimlarning
11
yaratuvchilari tomonidan tuziladi. SHundan sung tizim sunggi foydalanuvchilarga
xavola
etiladi.
Semantiq
tarmoqlar
kurilishiga
bunday
yondoshish
foydalanuvchilarni, masa-lan, texnologik jarayonlarni loyixalash va boshqarish
sohasida ishlovchilarni kanoatlantirmaydi. Amaliy dastur tuzuvchi o’zaro
munosabat (aloqa) boski-chida texnologik jarayonning xar bir ko’rinishi uchun
aloxida bu tizimning semantiq tarmorini tuzadi. Sunggi foydalanuvchi tomonidan
texnologik jarayon uzgartirilsa, bilimlar muxandisiga semantiq tarmoqni
uzgartirishga to’g’ri keladi.
12
II BOB. BILIMLARNI TAQDIM ETISH MODELLARI: FREYMLI
MODEL, MAXSULOTLI MODEL
2.1 FREYMLI MODEL
Biror intellektual tizimda bilim olishni tashkil etish uchun, ularni EHM da aks
ettirish lozim bo‘ladi. Buning uchun u qandaydir ko‘rinishga ega tizimlashtirilgan
axborot shakliga keltiriladi. EHM da aks ettirilgan axborot prosedurali va
deklarativ bo‘ladi. Prosedurali axborot dastur ko‘rinishida bo‘lib, masalani echish
jarayonida amalga oshiriladi.
Deklarativ axborot dastur qayta ishlovchi ma‘lumotlarda aks ettiriladi.
Bilimlarni aks ettirishning mantiqiy, tarmoqli, produksionli, freymli modellari
ishlatiladi. Bilimlarni hosil qilish ikki funksiya orqali amalga oshiriladi:
axborotni tashqi muhitdan olish; olingan axborotni tizimlashtirish.
Freym — bu qandaydir standart holat uchun mo'ljallangan ma'lumotlarni
deklarativ keltirilishidir. Freymlarni tarmoq ko'rinishida ko'rsatish mumkin. Unda
yuqori tabaqalar ularning ma'nosini namoyish etadi va har qanday sharoitda chin
qiymatga ega bo'ladi. Pastki tabaqa muayyan informatsiyaga ega bo'lgan slotlar
bilan to'ldiriladi.
Freymlar nazariyasini, bilimlarni freymlar bilan tasvirlash G’OYASINI va
«freym» termi-nini 1975 yilda M. Minski degan olim taklif kilgan. «Freym» so’zi
ingliz tilidan olingan bulib, ramka, deraza, reshyotka, ichki skelet kabi
mazmunlarda ishlatiladi. Freymlar nazariyasining moxiyati kuyidagicha. Inson
yangi xolatga tushib kolgan paytda, u uzining xotirasi-dagi freymlar deb
nomlanuvchi asosiy strukturami tuzi-lishiga murojaat kiladi. YA’ni bunday xolatda
turri echimni kabul kilish uchun nimalar kilish kerakligini eslaydi. Freym — bu
oldin eslab kolingan bilimlarni tasvirlash birligi. Bu birlikning detallari davr va
talab takozosi bilan uzgarishi mumkin. Freym — ma’lu-motlar tuzilishini
ifodalaydi, uning yordamida, masa-lan, sizning xonangizdagi xolatni tasvirlash
mumkin. Xar bir freym xar xil axborotlar bilan tuldirilishi mumkin. Agar okibat
13
kutilgan natijani bermasa, bu ax-borot — kurilayotgan freymning kullanish
usullariga alokador bulishi mumkin. Freym kup jix,atdan uzining tuzilishiga kura
semantik tarmokka uxshash buladi. Freym — ierarxik tuzilgan, tugun va
munosabat (aloka) lar tarmoridir. Bu erda yukori tugunlar umumiy tushun-chalarni
ifodalasa, pastki tugunlar esa bu tushuncha-larning xususiy xollaridir. Semantik
tarmoklardan farkli ularok, freym sistemalarda x,ar bir tugundagi tarmoklar
tushunchasi atributlar tuplami (masalan, ism, rang, ulcham, shakl) va bu
atributlarning kiymatlari (masalan, Rustam, kuk, kichkina, dumalok) bilan beriladi. Atributlarni esa slotlar (tirkishlar) deyiladi. Slotlar freym ichida axborotning
anik, joyini kursata-di. Masalani echish uchun axborot etarlimi yoki kaysi-lari
etishmaydi, agar etarli bulmasa ularni freymning kaeridan olishi kerak? Bu kabi
vazifalarni slotlar bajaradi. Atributlar uzgaruvchan xarakterga ega bulgan xolatda
slotlar shpats (oralik)larni .uz ichiga oladi. Bu shpatslarga slotlarning xozirgi
ahamiyati (kiyma-ti)ni tasvirlovchi ayrim ob’ektlar joylashadi. Muno¬sabat
(aloka)lardan tashkil toptan freymlar tuplamini yirib freymlar sistemasini kurish
mumkin. Bilimlarni freymlar yordamida tasvirlanishining matematik tuzilishini
kuyidagi kurinishida yozish mumkin: {i ..., { Bu erda i freymlarning nomlari, vj
— slotlarning nomlari, gj — slotlarning kiymati. Slotlarning kiymati sifatida
boshka freymlarning nomlari ham bulishi mumkin, ular freymlar orasidagi
munosabat
(aloka)larni
ta’minlaydi.
Agar
boshka
freymlarga
mu-rojaat
kilinayotganda, slotlar nomlari xisobga olin-masa, u xolda bir jinsdagi freymlar
tarmogi xosil buladi. Aks xolda, boglanishlar kaysi slotlardan xosil bulgan bulsa
shu slotlarning nomlari bilan ataladi va freymlar bir jinsli bulmaydi.
Muvofiklashtirish protseduralaridan bosh-laymiz. Buning uchun xotiradan odam
xarakteristika-larini tasvirlovchi «odam» freymini chakiramiz. Hamma slotlarning
shartlarini kanoatlantiradigan ma’lumot-lar olinganda, ob’ekt odam sifatida aynan
teng-lashtiriladi (identifikatsiyalanadi). Agar EXMga kira-digan ma’lumotlar
«odam» freymida berilgan shart-larga moe kelmasa, masalan ob’ekt (sub’ekt) ning
14
massa-si 300 kg va ob’ektning dumi bor deyilsa, bu ma’lu-motlardan xulosa shuki,
kurilayotgan ob’ekt odam emas. SHundan sung uxshashlik freymining
kursatkichidan foydalanib va xotiradan «maymun» freymini chakirib, shunga
uxshash muvofiklashtirish utkaziladi. Bunday usul, xatto axborotlar tulik
berilmagan xolda ham xolatning mazmunini tushunishga imkon beradi.
15
<html>
<body>
<form name="myform">
<select name="tanlash">
<option value="1">kompyuter turlari
<option value="2">kompyuter modellari
<option value="3">Asosiy qurilmalar
<option value="4">Qo'shimcha qurilmalar
<option value="5">Ichki qurilmalar
</select>
<input type="button" value="OK" onclick="funk()">
</form>
<script language="JavaScript">
var n=document.myform.tanlash.value;
16
function funk()
{
if(myform.tanlash.value=="1")
{
document.write("<table border=1><tr bgcolor=red><td>Kompyuter
turlari</td><td>qiymati</td></tr>")
document.write("<tr><td>Noutbuk</td> <td>1000$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Stol kompyuterlari</td>
<td>600$</td></tr></table>")
}
else if(myform.tanlash.value=="2")
{
document.write("<table border=1><tr bgcolor=red><td
colspan=2><h1>Kompyuter modellari</td></tr>")
document.write("<tr bgcolor=green><td><h2>SLOT</td>
<td><h2>Qiymati</td></tr>")
document.write("<tr><td><h2>HP</td> <td>600$</td></tr>")
document.write("<tr><td><h2>Magintosh</td> <td>660$</td></tr>")
document.write("<tr><td><h2>Acer</td> <td>540$</td></tr>")
document.write("<tr><td><h2>Samsung</td> <td>860$</td></tr>")
document.write("<tr><td><h2>Sony</td> <td>1600$</td></tr>")
document.write("<tr><td><h2>Apple</td> <td>3100$</td></tr>")
document.write("<tr><td><h2>LG</td> <td>900$</td></tr></table>")
}
else if(myform.tanlash.value=="3")
{
17
document.write("<table border=1><tr bgcolor=red><td>Asosiy
qurilmalar</td></tr>")
document.write("<tr><td>Tizimli blok</td> <td>400$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Monitor</td> <td>200$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Klaviatura</td> <td>60$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Sichqoncha</td> <td>40$</td></tr></table>")
}
else if(myform.tanlash.value=="4")
{
document.write ("<table border=1><tr bgcolor=red><td>Qo'shimcha
qurilmalar</td></tr>")
document.write("<tr><td>Printer</td> <td>600$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Skaner</td> <td>600$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Proyektor</td> <td>600$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Joystik</td> <td>600$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Akustika jihozlari</td> <td>600$ </td></tr>
</table>")
}
else if(myform.tanlash.value=="5")
{
document.write("<table border=1><tr bgcolor=red><td>Ichki
qurilmalar</td></tr>")
document.write("<tr><td>Sistemali plata</td> <td>600$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Vinchester</td> <td>600$</td></tr>")
document.write("<tr><td>Manba bloki</td> <td>600$</td></tr>")
document.write("<tr><td>DVD ROM</td> <td>600$</td></tr>")
18
document.write("<tr><td>Operativ
xotira</td>
<td>600$</td></tr></table>")
}
}
</script>
</body>
</html>
Freymlarni quyidagi konstruksiya bilan ifodalash mumkin:
F=[<r1,v1>,<r2)v2>...<rn vn>]</r</r</r
F-freym nomi
r-slot nomi
vi - slotning qiymati.
Freymlar tizimlarida informatsion qidiruv tizimlari bilan bog'langan. Agar,
sharoit muammoga, bir freym javob bera olmasa, u holda bunday tarmoq boshqa
freymni o'z ichiga olib 2-freym, bu muammoga javob beradi. Freymlarning asosiy
xossalarini ko'rib chiqamiz:
a.
bazali tip. Berilgan predmetni juda zarur obyektlarini o'z ichiga
oladigan freym. Lekin holatini o'zgartirganda yana yangi freymlarni qurishga
to'g'ri keladi.
b.
iyerarxik strukturaga ega bo'lgan freymlar sitemasi. Iyerarxik
strukturaning ayrimligi atributlar haqidagi informatsiya yuqori bosqichda
joylashgan bo'lib, past tabaqadagi hamma freymlar bilan bog'liq bo'ladi.
d) freymli tizimlarda xulosalar chiqarish.
Freymlar — ekspert tizimlarning bilimini ko'rsatishning keng tarqalgan
formalaridan biridir. Freym o'zini slot yacheykalari to'plamidan iborat struktura
kabi ko'rsatish mumkin. Har bir slot nomdan o'rniga biriktirilgan nomdan iborat.
19
Qiymat ma'lumotlar, protseduralar hamda boshqa Komp’yuter ga yuboriladigan
ma'lumotlardan iborat bo'lishi yoki bo'sh bo'lishi mumkin.
Har qanday freym quyidagi nom va mundarijalardan tashkil topadi:
1.
Freym nomi. Bu freymga aloqador identifikatordir. Freym berilgan
freym tizimida yagona nomga ega bo'lishi kerak.
2.
Slot nomi. Bu slotga aloqador identifikatordir. Slot o'zi tegishli
bo'lgan freymda yagona nomga ega bo'lishi kerak.
Odatda slot nomi hech qanday yuklash ma'nolarini anglanmaydi va berilgan
slotning identifikatoridir, lekin ba'zi hollarda u maxsus ma'noga ega. Bularga
strukturalashgan
obyektlarni
tasvirlash
uchun
ishlatiladigan
IK-A,
DDEKENDANTA, FINEDBY, COMMENT va hokazolarni kiritish mumkin. Bu
slotlar tizimli deyiladi va bilimlar bazasini tahrir qilish va chiqarishni boshqarishda
ishlatiladi.
3.
Meros
ko'rsatkichi.
Bu
ko'rsatkichlar
faqat
«abstraktkonkret»
muomilasiga asoslangan iyeararxik tipdagi freym tizimlarga tegishlidir, ular past
darajadagi xuddi shunday nomli freymlarga ega bo'lgan yuqori darajadagi
freymdagi slot atributlari haqidagi biror bir informatsiyani ko'rsatadi. Tipik meros
ko'rsatkichlari:
Unique (U: — unikal ), Kame (K: — xuddi shunday), Range (R: — chegarani
o'rnatish), Override (O: — e'tiborga olmaslik ) va hokazo. U freymning har xil
qiymatli slotga ega bo'lish mumkinligini ko'rsatadi, K — hamma slotlar bir xil
qiymatga ega, R — quyi darajali freym slotining qiymati, yuqori darajadagi freym
slotining qiymatlari bilan ko'rsatilgan oraliqda bo'lish kerak, O — yuqori
darajadagi freym slotining qiymati ko'rsatilmaganda, past darajadagi freym
slotining qiymatini qo'yish.
4. Ma'lumotlar tipi ko'rsatkichi slotning son qiymatiga egaligini ko'rsatadi yoki
boshqa freymga ko'rsatkich bo'lib xizmat qiladi. Ma'lumotlar tipiga quyidagilar
kiradi:
20
FRAME (ko'rsatkich), INTEGER (butun), REAL (haqiqiy), BOOL (bul
toifa), LIKT (bog'langan protsedura), TEXT (matn), LIKT (ro'yxat), TABLE
Gadval), EXPREKKION (ibora) va boshqalar.
5. Slot qiymati. Slot qiymatini kiritish punkti. Slotning qiymati bu slot
ma'lumotining ko'rsatilgan toifasi bilan ustma-ust tushishi kerak, bundan tashqari
shajara shartlarini bajarishi kerak.
6. Demon. Bu yerda IF-NEEDED, IF-ADDED, IF-REMOVED va hokazo
demon tiplarini aniqlaydi. Demon deb, bir qancha shartlarni bajarganda avtomatik
yuklanadigan protseduraga aytiladi. Demonlar mos slotlarga murojaatda yuklanadi.
Bundan tashqari demon bog'langan protseduralarning har xilligidir.
7. Bog'langan protseduralar. Slotning qiymati sifatida protsedura tipidagi
DASTURni ishlatish mumkin.
FREYMLARNI TATBIQ ETISH
Freymning sxematik ko'rinishi
Mutaxassislarning fikricha semantik to'rlar boshqa usullardan ancha avval
yaratilganligiga qaramay bilimlarni tasvirlashda ko'p qo'llaniladigan usuldir.
Semantik to'rlar obyektlar to'plami va ular orasidagi munosabatlarni aks ettiradi.
Ko'riladigan obyektlar uchun barcha mavjud munosabatlarni yozib chiqish
semantik to'rni beradi. Obyektlar to'rning tugunlari bo'lib xizmat qiladi,
munosabatlar
yoylar
yordamida
ifodalanadi.
Semantik
to'rni
tuzishda
to'rning elementlari aloqalari soniga, uning xossalari va murakkabligiga cheklovlar
qo'yilmaydi. Shuning uchun ko'rsatkich sifatida keltiriladigan funksiyalarni ma'lum
darajada tartiblash maqsadga muvofiqdir.
Semantik to'rlar — ET da bilimni ko'rsatish formalizmidir. Unda uzoq
muddatli xotiraning strukturali modeli sifatida so'z ma'nosini tushunish modeli
ko'rsatiladi. Bu modelda uzoq muddatli xotira strukturalarini yozish uchun so'zlar
orasidagi semantik munosabatlarni ko'rsatish uch maqsadida turli xil struktura
ishlatilgan. Bu model tabiiy bilim va inson tilidan foydalanishni farqlaydi. Shuning
21
uchun asosiy g'oya obyektga tegishli bo'lgan sinf qiymatini, uning aks etishini
yozish va obyekt holatlarini ko'rsatuvchi so'zlar aloqasini o'rnatishdir. Namuna
sifatida «choynak» konseptual namoyishi uchun oddiy semantik to'rni ko'rish
mumkin. Bu to'rda qiymatlar yozilgan sinf, holat va misol deb ataluvchi munosabat
operatorlari aniqlanadi.
Semantik to'rni qurishda elementlarni aloqa sonida, holatida va to'rning
murakkabligida cheklanishlar bo'lmaydi.
Obyektlar
biror munosabat
bilan
bog'liq bo'lsa, ular
yoylar bilan
birlashtiriladi. Bu munosabatlar quyidagilar bo'lishi mumkin:
— sinfning elementi bo'lishi mumkin
— u obyektni shu sinfga kirishini anglatishi mumkin.
— Keltirib chiqarish — keltirib chiqarishi sababini ifodalaydi.
Keltirilgan misollardan ham ko'rinib turibdiki, bilimlarni
semantik to'rlar orqali ifodalash juda qulay ekan. Biroq, to'rlarni bog'lovchi
munosabatlar va bilimlarni turli xilligi sun'iy intellekt masalalarini yechish
jarayonini murakkablashtiradi. Shuning uchun bilimlarni tasvirlashda iloji boricha
bir xillika erishishga harakat qilinadi.
Frame modellari.
Turli xil modellarning afzalliklarini birlashtirgan vakilliklarni rivojlantirish
istagi ramka vakolatxonalarining paydo bo'lishiga olib keldi.
Freym ( inglizcha. Ramka – ramka yoki ramka ) Ba'zi bir standart vaziyatni
yoki mavhum tasvirni namoyish qilish uchun yaratilgan bilimlar tuzilishi.
Quyidagi ma'lumotlar har bir freym bilan bog'langan:
1 . ramkadan qanday foydalanish kerak;
2 . Kutilayotgan natijalar qanday bo'lishi kerak;
3 . Agar taxminlar bajarilmasa nima qilish kerak.
22
Freymning yuqori darajalari sobit bo'lib, ushbu freym tomonidan tasvirlangan
ob'ektlar
yoki
haqiqiy
vaziyatlarni
ifodalaydi.
Pastki
darajalar
keltirilgan uyalar freym chaqirilganda ma'lumot bilan to'ldiriladi. Slot ba'zi
atributlar uchun bo'sh qiymatdir.
Ramka
shuningdek
rasm
yoki
vaziyatni
namoyish
qilish
uchun
rasmiylashtirilgan modeldir.
Ramka tuzilishini quyidagicha ko'rsatish mumkin:
ASAR:
(1-tirqish nomi: 1-chi bo'sh joy qiymati),
(2-tirqish nomi: 2-chi bo'sh joy qiymati),
(Nth uyasi nomi: Nth uyasi qiymati),
Freym tizimlari odatda ma'lumot qidirish tarmog'i ko'rinishida taqdim etiladi,
undan taklif qilinayotgan freymni muayyan vaziyatga moslashtirish mumkin
bo'lmaganda foydalaniladi, ya'ni. agar uya bilan bog'liq bo'lmagan shartlarga javob
beradigan qiymat belgilanmasa.
Bunday holatlarda tarmoq boshqa freymni qidirish va taklif qilish uchun
ishlatiladi.
Ramkalar nazariyasining eng muhim xususiyati semantik tarmoqlar
nazariyasidan olingan. Ikkala freymda ham, semantik tarmoqlarda ham meros
AKO ulanishlari orqali amalga oshiriladi (A-Kind-of \u003d bu). AKO uyasi
yuqori merosxo'r darajadagi ramkani bildiradi, bu erdan aniq meros qilib
olinmagan, ya'ni. o'xshash uyalar qiymatlari uzatiladi.
23
Ramka tarmog'i.
Bu erda "talaba" tushunchasi yuqori darajadagi "bola" va "shaxs" ramkalari
xususiyatlarini meros qilib oladi. Keyin, "Talabalar shirinliklarni yaxshi
ko'radilarmi?" Degan savolga "Ha" deb javob berish kerak (chunki bolalarda
bunday xususiyat mavjud). Mulkni meros qilib olish qisman bo'lishi mumkin,
chunki o'quvchilar uchun yosh "bola" ramkasidan meros bo'lib o'tmagan, chunki u
o'z doirasida aniq ko'rsatilgan.
Ramkalarning asosiy ustunligi - bu inson xotirasini tashkil qilishning
kontseptual asoslarini, shuningdek uning moslashuvchanligi va ko'rinishini aks
ettirish qobiliyatidir.
2.2 MAHSULOT MODELLARI.
An'anaviy dasturlashda, agar i - buyruq filial buyrug'i bo'lmaganligi sababli, u
quyidagicha bo'ladi i + 1- th jamoasi. Bunday dasturlash usuli ishlov berish ketmaketligi ishlov berilayotgan bilimlarga kam bog'liq bo'lgan hollarda qulaydir.
Aks holda, dastur mustaqil modullar to'plami sifatida yaxshiroq ko'rib
chiqiladi, namuna boshqariladi . Bunday dastur namunalarni tahlil qilishning har
bir bosqichida ushbu modulni qayta ishlash uchun qaysi modul mosligini
aniqlaydi. Namuna bilan ishlaydigan modul ushbu vaziyatni hal qilish uchun javob
beradi. Namuna asosida boshqariladigan modul bir yoki bir nechta tuzilmalarni
tadqiq qilish va o'zgartirish mexanizmidan iborat. Har bir bunday modul muayyan
24
narsani amalga oshiradi ishlab chiqarish qoidasi . Boshqarish funktsiyalari tarjimon
tomonidan ta'minlanadi. Namunaviy boshqaruv modullaridan foydalanishda
bilimlarni taqdim etish nuqtai nazaridan quyidagi xususiyatlar tavsiflanadi:
1. bilimlar bazasida saqlanadigan doimiy bilimlarni va vaqtincha bilimlarni
ishchi xotiradan ajratish;
2. modullarning tarkibiy mustaqilligi;
3. boshqaruv pallasini muammoli hudud to'g'risidagi bilimlarni o'z ichiga
olgan modullardan ajratish.
Bu sizga turli xil boshqarish sxemalarini ko'rib chiqish va amalga oshirishga
imkon beradi, tizim va bilimlarni o'zgartirishga yordam beradi.
ESning asosiy tarkibiy qismlari.
Ekspert tizimida ishlatiladigan axborot texnologiyalarining asosiy tarkibiy
qismlari quyidagilardir (1-rasm): foydalanuvchi interfeysi, bilimlar bazasi,
tarjimon, tizimni yaratish uchun modul.
Produktsion tizimlar. 70-yillarning o’rtalariga kadar ekspert tizimlarda
bilimlarni tasvirlash uchun bilimlarni ifodalovchi produktsiey modellar keng
qo’llanildi. Bu umumiylik ekspert tizimlarning 1-avlodiga xos edi (masalan,
DENDRAL, MYCIN, PUFF, SECS, Rl, MDX, MEDAS va boshqalar).
Produktsion (maxsuliy) qoidalar bilimlarni «AGAR — U XOLDA»
ko’rinishida tasvirlaydi. Qoidaning «AGAR» qismi bir qator shartlarni ifodalaydi,
25
bu shartlar qanoatlantirilsa, qoidaning ikkinchi, ya’ni «U XOLDA» qismidagi
xulosalar mazmunga ega bo’ladi. Masalan: AGAR televizion tasvir tinik bo’lmasa,
Va vaqt o’tishi bilan u pasaya borsa, Va tasvir uta ko’rib bo’lmaydigan darajaga
etsa, «U XOLDA» kineskop ishdan chikkan bo’ladi, yangisi-ga almashtirish kerak.
Bilimlarni qayta ishlovchi, bilimlarni tasvirlashda ishlatiladigan Produktsion
qoidalarni uz ichiga oluvchi tizimlar produktsion tizimlar deb nom oldi. Ekspert
tizimlarning qo’llanishi buyicha produktsiyalarni «vaziyat->-xarakat», «xolat-v
echimni qabul qilish», «jo’natish — xulosa» tarzida talqin qilish mumkin.
Deduktiv xulosa tizimi uchun o’ziga xoslik — bu «jo’natish — xulosa»
ko’rinishidagi talqin qilishdir. Bunda jo’natishlar va xulosalar — aksioma va
teoremalarni, produktsiyalarni o’zi esa xulosa qoidalarini ifodalaydi.
Produktsiyalar tilining asosiy elementi quyidagi konstruktsiyadir:
(i), P, Pj; A → V; (j)Q.
Bu konstruktsiya og’zaki quyidagi tekst bilan ifodalanishi mumkin:
«Agar R shart bajarilsa va A shart urinli bulsa, u xolda V ishni qilish va
produktsiyaning i nomerli shar-tini Q shartiga uzgartirish kerak». Bizning
yozuvdagi (i) qoidaning tartib nomeri.
Ekspert tizimlar xulosalarni chiqarish buyicha uch xil bo’ladi: 1) to’g’ri yul
bilan xulosa chiqaruvchi, 2) teskari yul bilan xulosa chiqaruvchi, 3) aralash yul
bilan xulosa chiqaruvchi ekspert tizimlar. Masalan, to’g’ri yul bilan xulosa
chiqaruvchi ETlar yordamida kasallik alomatlariga kura kasallik aniqlanadi.
Teskari yul bilan xulosa chiqaruvchi ETlar yordamida farazlardan (taxmin kilingan
kasallikdan) bu
farazni
isbotlovchi
yoki
isbotlay olmaydigan
dastlabki
ma’lumotlarga tomon sekinasta boramiz.
Mashxur chet el ekspert tizimlardan DENDRAL tizimi to’g’ri yul bilan
xulosa chiqaruvchi, MYCIN esa teskari yul bilan xulosa chiqaruvchi ETdir.
Aralash yul bilan xulosa chiqaruvchi tizimlarda ikki tomon-lama jarayonni
amalga oshirish mumkin, lekin bu xolatda ekspert tizimning bilimlar manbaida
26
vaziyat (xolat) bilan birlikda maqsad xam berilishi lozim. Bilimlarni tasvirlovchi
qoidalarning muxim axamiyati shundaki, tasvirlash modul xarakterga ega, ya’ni
boshqa qoidalarga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etmasdan yangi qoidalarni kushish,
eskilarini olib tashlash yoki uzgar-tirish mumkin.
Qoida produktsiya ko’rinishida bilimlarni tasvirlashning ikkita jiddiy
kamchiligi bor. Bu kamchiliklar hozirgi zamon dasturlash amaliyotida u
(tasvirlash) ning imkoniyatlarini birmuncha cheklaydi.
Birinchidan, uxshash qoidalar tuplamini aniqlay oladigan xamda qoidalar
tuplamiga uzgartirish kiritishda yoki qoidalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni
aniq-lashda foydali bo’ladigan qoidalar modulligi qoidalarga asoslangan ekspert
tizimlarning bilimlar bazasini tashkil etishga tuskinlik qiladi.
Ikkinchidan, tuzilishning bir jinsligi kup xol-larda, bilimlarning xar xil
turlarini bir sintaksisda tasvirlashga majbur qiladi va okibatda tizimdagi
bilimlarning vazifasini zaiflashtiradi. Masalan, boshqa qoidalarni chakirishni
boshqaradigan, yashirin xolda ishlaydigan yoki yakun yasaydigan qoidalarni yangi
ma’lumotni chiqarishda ishlatiladigan qoidalar-dan farklab bo’lmaydi.
Ekspert tizimlarda bilimlarni tasvirlash usullariga yakun yasab shuni
ta’kidlash lozimki, hozirgi paytga kadar ishlab chikilgan usullarda aniqlik va bir
kiymatlilik yuk. Bunga bir tomondan, bilimlarni aniqlash va ularni ifodalash
usullarining kupligi, ikkinchi tomondan, ulardan xar birining samaradorligi-ni
baxolashda, ular bilan ishlashda eng maqsadga muvofik muolajalarni aniqlash
usullarining yukligi sababdir. Bu xol bilimlarni ifodalashning umumiy nazariyasini
yaratishni takozo etadi. Hozircha bunday nazariya yuk. SHu sababli bilimlarni
ifodalashning u yoki bu usuliga baxo bera olmaymiz.
27
Xulosа
Bilim injeneriyasi – bu sun’iy intellektning zаmonаviy Yo’nаlishlаri
hisoblаnаdi. Bilimlаrni olishning vа uni tuzilmаlashtirishning аsosiy tuShunchаsi –
bu bilimlаr mаydoni. Bilimlаr mаydoni grаf, diаgrаmmа, jаdvаl, formulа vа tekst
ko’rinishidаgi muаmmo soxаsining ob’ektlаri vа ulаr o’rtаsidаgi munosаbаtlаr.
Ushbu mavzuda bilimlarni bilimlar bazasida taqdim etishning asosiy
modellari, yaʼni mantiqiy modellar, tarmoqli, freymli va mahsulotli modellar kirib
chiqilgan. Mantiqiy modellarning asosida rasmiy nazariya tushunchasi yotadi.
Bazida har xil modellarning afzalliklarini birlashtiruvchi taqdim etishlarini ishlab
chiqishga harakat qilish freym - taqdim etishlarni vujudga kelishiga olib kelgan.
Modellarning har bir turi uchun misollar ularning taʼriflari bilan birga taqdim
etilgan. Bilimlarni mahsulotli qoidalar ko'rinishida taqdim etish quyidagi
afzalliklarga
ega:
bilimlarni
tashkil
qilishning
modulliligi;
qoidalarning
mustaqilligi; bilimlarni zamonaviylashtirishni oddiyligi va tabiiyligi; boshqaruvchi
bilimlarni predmetlidan ajratilganligi; vazifalarning avtomatlashtirilgan yechimi
uchun boshqaruvchi mexanizmlarni bir qator qoʼllanishlar uchun imkoniyat
yaratish.
Freymlar — ekspert tizimlarning bilimini ko'rsatishning keng tarqalgan
formalaridan biridir. Freym o'zini slot yacheykalari to'plamidan iborat struktura
kabi ko'rsatish mumkin. Har bir slot nomdan o'rniga biriktirilgan nomdan iborat.
Qiymat ma'lumotlar, protseduralar hamda boshqa Komp’yuter ga yuboriladigan
ma'lumotlardan iborat bo'lishi yoki bo'sh bo'lishi mumkin.
Freymlarni tarmoq ko'rinishida ko'rsatish mumkin. Unda yuqori tabaqalar
ularning ma'nosini namoyish etadi va har qanday sharoitda chin qiymatga ega
bo'ladi. Pastki tabaqa muayyan informatsiyaga ega bo'lgan slotlar bilan to'ldiriladi.
Ko'riladigan obyektlar uchun barcha mavjud munosabatlarni yozib chiqish
semantik to'rni beradi. Obyektlar to'rning tugunlari bo'lib xizmat qiladi,
28
munosabatlar yoylar yordamida ifodalanadi. Semantik to'rni tuzishda to'rning
elementlari aloqalari soniga, uning xossalari va murakkabligiga cheklovlar
qo'yilmaydi. Shuning uchun ko'rsatkich sifatida keltiriladigan funksiyalarni ma'lum
darajada tartiblash maqsadga muvofiqdir.
Muаmmo
soxаsining
funktsionаl
tuzilmаsi
(SF)
ekspertning
fikrini
modellashtirаdi. Muаmmo soxаsining kontseptuаl modeli (SK) bilim mаydonining
(R) kаm o’zgаrаdigаn (stаtik) qismi, funktsionаl tuzilmаsi (SF) esа ko’p
o’zgаrаdigаn qismi hisoblаnаdi.
Bilimlаr mаydonini Shаkllаntirishdаgi аsosiy muаmmo – bu bilimlаrni olish.
Bu jаrаyon nаtijаsidа ekspert kompetentligi bilimlаr bo’yichа muxаndisgа
ko’chirilаdi.
Bilimlаrni olish (egаllash) degаndа ekspertning mаxsus dаstur bilаn muloqotli
ish rejimidа ishlash nаtijаsidа bilimlаr bаzаsini аvtomаtlashtirilgаn usuldа
yarаtilishigа аytilаdi. Bilim bo’yichа muxаndisning bilim mаnbаi bilаn to’g’ridаnto’g’ri kontrаkt qilishni bilimni аniqlash (chiqаrish) termini bilаn belgilаnаdi.
Bilim injineriyasining bilimlаrni olish vа o’qitishning modellаrini loyihаlashtirish,
mа’lumotlаrni tаhlil qilishning usul vа аlgorimtlаrini Shаkllаntirish termini bilаn
belgilash qаbul qilingаn.
Bilimlаrni olishning uchtа аspektlаri mаvjud: psihologik, lingvistik vа
gnoseologik. Munosаbаt yoki kommunikаtsiya (lаt. Sommunicatio-аloqа) –bu
fаnlаrаro tushunchа hisoblаnаdi.
Psihologik аspektning «qаtlаmlаri»: Kontektli qаtlаm (S11); protsedurаli
qаtlаm (S12); kognetiv qаtlаm (S13).
Bilim injeneriyasidа lingvistik аspektining quyidаgi qаtlаmlаrini fаrqlash
mumkin: «umumiy kod»; tuShunchаgа oid tuzilmаlаr; foydаlаnuvchi lug’аti.
Gnoseologiya – bu fаlsаfаning bir bo’limi bo’lib, bilish nаzаriyasi bilаn
bog’lаngаn holdа hаqiqаtni insonning ongidа аks ettirishni аmаlgа oShirаdi.
29
АDАBIYOTLАR:
(REFERENCES)
1.
Akhmedov, B. A., & Khasanova, S. K. (2020). Public education system
methods of distance in education in development of employees. Journal of
Innovations in Engineering Research and Technology, 1(1), 252-256.
2.
Ахмедов, Б. А. (2020). Математические модели оценки характиристик
качества и надежности программного обеспечения. EURASIAN
EDUCATION SCIENCE AND INNOVATION JOURNAL, 3(10), 97-100.
3.
Гулбоев, Н. А., Дуйсенов, Н. Э., Ахмедов, Б. А., & Рахманова, Г. С.
(2020). Модели систем управления электрическими сетями. Молодой
ученый, 22(312), 105-107.
4.
Мухамедов, Ғ. И., & Ахмедов, Б. А. (2020). Инновацион “Klaster
mobile” иловаси. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 140145.
5.
Ахмедов, Б. А. (2020). О развитии навыков интерактивных онлайнкурсов в дистанционных условиях современного общества (модельпрограмма для преподавателей образовательных учреждений).
Universum: технические науки, 12 (81), 11-14.
6.
Ахмедов, Б.А., Якубов, М. С., Карпова, О. В., Рахмонова, Г.С., &
Хасанова, С. Х. (2020). Геймификация образовательного процесса
кластерный подход. INTERCONF, 2 (38), 371-378.
30
7.
Yusupov, M., Akhmedov, B. A., & Karpova, O. V. (2020). Numerical
Simulation of Nonlinear Vibrations of Discrete Mass with Harmonic Force
Perturbation. Acta of Turin Polytechnic University in Tashkent, 10 (4), 7175.
8.
Akhmedov, B. A., Xalmetova, M. X., Rahmonova, G. S., Khasanova, S. Kh.
(2020). Cluster method for the development of creative thinking of students
of higher educational institutions. Экономика и социум, 12(79).
9.
Akhmedov, B. A., Makhkamova, M. U., Aydarov, E. B., Rizayev, O. B.
(2020). Trends in the use of the pedagogical cluster to improve the quality of
information technology lessons. Экономика и социум, 12(79).
10.
Akhmedov, B. A., Majidov, J. M., Narimbetova, Z. A., Kuralov, Yu. A.
(2020). Active, interactive and distance forms of the cluster method of
learning in development of higher education. Экономика и социум, 12(79).
11.
Akhmedov, B. A., Eshnazarova, M. Yu., Rustamov, U. R., Xudoyberdiyev,
R. F. (2020). Cluster method of using mobile applications in the education
process. Экономика и социум, 12(79).
12.
Akhmedov, B. A., Kuchkarov, Sh. F., (2020). CLUSTER METHODS OF
LEARNING ENGLISH USING INFORMATION TECHNOLOGY.
SCIENTIFIC PROGRESS, 1(2), 40-43.
31
View publication stats