“Пул ва банклар” фанидан Якуний назорат саволлари
KU-18 talabasi Xamidjonov Azizbek
24-вариант
1. Кредит тизими вa унинг тaркиби
2. Тижoрaт бaнклaрининг турлaри
3. Миллий валюта
тизими
ва
унинг элементлари
JAVOBLAR:
1. Kredit, boʻsh turgan pul mablagʻlarini ssuda fondi shaklida toʻplash va ularni pulga muhtoj
boʻlib turgan yuridik va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun
maʼlum muddatga, foiz toʻlovlari bilan qaytarish shartida qarzga berish munosabatlarini
ifodalaydi. Kredit (lot. Creditum — qarz, credo — ishonaman,maqullayman) — pul
mablagʻlari, tovar va xizmatlarni kelishilgan ustama (foiz) toʻlab qaytarib berish sharti bilan
maʼlum muddatlarga qarzga berish. Qarzga mablagʻ beruvchi tomon kreditor (davlat, bank,
korxona, xususiy shaxs va boshqalar), ssuda oluvchi tomon esa debitor (qarzdor) deyiladi.
Kredit
kelishuvi
qarzdan
foydalanish
shartlari
kayd
etilgan
shartnoma
bilan
rasmiylashtiriladi. Kredit muomalasi qarz beruvchi va qarz oluvchi oʻrtasidagi iqtisodiy
munosabatdir. Lekin har qanday qarz munosabati ham kredit boʻla olmaydi. Kredit
munosabatida olingan mablagʻ qaytarib berilishi, foydalanilgani uchun haq (kelishilgan
foizda) toʻlanishi, muddatli, maʼlum tovar va nomoddiy aktivlar bilan taʼminlangan boʻlishi,
maqsadli ishlatilishi shart. Berilishi muddatlariga koʻra, qisqa muddatli (1 yilga qadar), oʻrta
muddatli (1yildan 5 yilgacha), uzoq, muddatli (6 yildan ortiq) kreditga boʻlinadi.
Kreditning tijorat, bank, davlat, isteʼmol, xalqaro, ipoteka va boshqa shakllari bor. Tijorat
krediti — bir xoʻjalik yurituvchi subʼyekt tomonidan beriladi va, odatda, veksel bilan
rasmiylashtiriladi. Bank krediti — jismoniy va yuridik shaxslarga pul shaklida banklar
tomonidan beriladi. Bank kreditining forfeyting , faktoring , haridorga qarz berish kabi
koʻrinishlari bor. Davlat krediti — davlatning qarz beruvchi va qarz oluvchi sifatida
ishtirokini nazarda tutadi. Davlat qarz beruvchi sifatida bank tizimi orqali byudjetdan
tarmoq, hudud, korxonalarni kredit ajratib moliyalashtiradi. Qarz oluvchi sifatida aholiga
davlat zayomlari, obligatsiyalarini sotish bilan jismoniy yoki yuridik shaxslardan qarz oladi,
natijada ichki davlat qarzi, chet davlatlardan olingan kreditlar hisobidan tashqi davlat qarzi
paydo boʻladi. Isteʼmol krediti — aholiga isteʼmol tovarlari, xizmatlarni nasiyaga sotish, uyjoy qurilishi harajatlari uchun, lombardlardagi mulk garovi hisobiga, oʻzaro yordam kassasi
qarzlari va boshqa koʻrinishlarda beriladi. Xalqaro kredit — muddatli, qaytimli va foiz
toʻlash shartlari bilan bir mamlakatdagi kreditor tomonidan ikkinchi mamlakatdagi qarz
oluvchiga pul yoki tovar shaklida beriladigan qarz, shuningdek, chet el obligatsiyalari, chet
el korxonalari aksiyalari va b, qimmatli qogʻozlariga fonda olish maqsadlarida kapital
qoʻyish.
Kredit iqtisodiyotda muhim vazifalarni bajaradi, ularning orasida moliya resurslarini
qayta taqsimlash asosiy oʻrinda turadi. Kredit yordamida kapitalni bir tarmoqdan
ikkinchisiga, bir mulkdordan boshqasiga oqib oʻtishi taʼminlanadi. Shu bilan ishlab
chiqarishni kengaytirish, iqtisodiy rivojlanishni jadallashtirish, mablagʻlarni kapital
qoʻyishning eng foydali va istiqbolli yoʻnalishlarida toʻplash imkoniyatlari yuzaga keladi.
Kredit resurslarini banklar tomonidan tartibga solish mexanizmlari yordamidapul
aylanmasi toraytiriladi yoki ken-gaytiriladi, toʻlovga qrbil talabning koʻpayishi yoki
qisqarishi yuz beradi, bu esa, oʻz navbatida, ishlab chiqarish rivojiga ragʻbat beradi.
KREDIT munosabatlarida uning barqaror boʻlishi muhim ahamiyatga ega. Bunga
erishish uchun mamlakatda KREDIT siyosati olib boriladi. KREDIT siyosati tarkibida
banklarning foiz siyosati va ajratilayotgan kreditlarning yoʻnalishlari, ularning qaytarilishini
taʼminlash, kreditning samaradorligini oshirish, imtiyozlar, yuz berishi mumkin boʻlgan
xavf-xatarlar oldini olish tadbirlari katta rol oʻyvaydi. Oʻzbekistonda tijorat banklarning
KREDIT siyosati mamlakat iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarini jadal rivojlantirishga
yoʻvaltirilgan. Jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining markazlashtirilgan
kreditlari mamlakat mustaqilligini mustahkamlashga yoʻvaltirilgan yangi ishlab chiqarish
korxonalarini barpo etishga ajratilmokda. Shuningdek, mamlakat tijorat banklari ham yangi
ishlab chiqarish quvvatlarini barpo etishga kreditlar ajratish bilan birga kichik va oʻrta
biznesni qoʻllabquvvatlashni ham amalga oshirmoqda. Imtiyozli shartlarda ajratilayotgan
kreditlar va mikrokreditlar shular jumlasidandir. KREDIT tizimi: Markaziy bank, tijorat
banklari, kredit uyushmalari va chet el banklari filiallari va vakolatxonalari. KREDIT
tizimida Markaziy bank alohida oʻrin tutadi va u emissiya maqomiga ega. Mamlakatda
kredittizimi faoliyati "Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki toʻgʻrisida" (1995.21.12),
"Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida" (1996. 25.4) qonunlari bilan tartibga solinadi.
2. Tijorat banki – tijorat asosida bank faoliyati, ya'ni mablag‘larni jalb qilish va kreditlarni
taqdim etish, bank hisobvaraqlarini ochish va uni yuritish hamda to‘lovlarni o‘tkazish kabi
amaliyotlarni amalga oshiruvchi kredit tashkilotidir. Tijorat banklari – bo’sh pulga
(jamg‘armaga) ega va pulga muhtoj bo‘lganlar o‘rtasidagi vositachilardan biri hisoblanadi.
Tijorat banklari iqtisodiyotning “qon tomir tizimi” bo‘lib, aholi va biznesning to‘planib
qolgan jamg‘armalarini taqsimlash orqali iqtisodiyotni zarur moliyaviy resurslar bilan
ta'minlaydi. Bu vositachilik iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan
“yoqilg‘i”
bilan
ta'minlaydigan
omilidir.
Vositachi
sifatida
tijorat
banklari
pul
mablag‘laridan foydalanganligi uchun foiz to‘lash sharti bilan omonatlarni jalb qiladilar va
ularni aholi va tadbirkorlarga kreditlar va investitsiyalar shaklida foiz evaziga taqdim
etadilar. O‘zbekistonda tijorat banki faoliyatini yuritish uchun Markaziy bank tomonidan
beriladigan bank litsenziyasini olish zarur. Ushbu litsenziya muddatsiz va uchinchi
shaxslarga berilishi mumkin emas. Birinchidan, banklar sizning mablag‘ingiz bilan samarali
foydalanishni va xavfsizligini ta'minlagan holda, omonatga pulingizni qabul qilib, foiz
to‘lash orqali mablag‘laringizni ko‘paytirib beradi. Ikkinchidan, Sizga mablag‘ kerak
bo‘lganda yoki zarur narsalarni sotib olish uchun jamg‘armalaringiz yetarli bo‘lmaganda,
tijorat banklari sizga kreditlar taqdim etishi mumkin. Misol uchun, uy, texnika, avtomobil,
mebel sotib olish, o‘qish to‘lovlari va boshqalar uchun kreditlar olishingiz mumkin.
Uchinchidan, banklarning kassalari va mobil ilovalari orqali mahsulotlarning xaridi,
ko‘rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar, jarimalar va boshqalar uchun to‘lovlarni amalga
oshirish oson. To‘rtinchidan, naqd pulsiz mablag‘lar bilan to‘lash uchun tijorat banklarida
hisobvaraq ochish mumkin. Bu, onlayn do‘konlarda amalga oshirilgan xaridlar uchun eng
qulay to‘lov yo‘li hisoblanadi. Bank hisobvarag‘iga mablag‘ingizni qo‘yib, ularni
xavfsizlikda saqlaysiz.
Tijorat banklarining xizmatlar turi:












Jismoniy shaxslarga
Pul o‘tkazmalari
Omonatlar
Bank kartalari
Kredit mahsulotlari
Konversion amaliyotlari
Mobil banking
Individual seyf va yacheykalar
Hisob-kitob va kassa xizmatlari
To‘lovlarni qabul qilish
Kommunal to‘lovlarni amalga oshirish
Jamg‘arma sertifikatlari
Mol-mulkni ishonchli boshqarish












Yuridik shaxslarga
Kredit mahsulotlari, shu jumladan xorijiy valyutada
Lizing
Faktoring
Konversion amaliyotlari
Internet-banking
Individual seyf va yacheykalari
Hisob-kitob va kassa xizmatlari
Xorijiy kredit liniyalari
Loyihalarni moliyalashtirish
Sug‘urta tashkilotlar nomidan sug‘urta shartnomasini tuzish
Omonat sertifikatlari
Mol-mulkni ishonchli boshqarish
Shu bilan birga tijorat banklariga moliyaviy amaliyotlar bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlab
chiqarish, savdo, sug‘urta va boshqa faoliyat bilan bevosita shug‘ullanish taqiqlanadi.
3.
Jahonda 50dan ziyod oltin bozorlari mavjud, ulardan 11tasi g’arbiy Yevropada
(London, Syurix, Parij, Jeneva va boshqalar), 19tasi Osiyoda (masalan Bayrut, Tokio),
14tasi Amerikada (aqshda - 5), 8tasi Afrikada joylashgan. Davlat tomo"Valyuta"
kategoriyasi milliy va jahon xo’jaligi o'rtasida aloqa hamda o'zaro munosabatlarni
ta'minlaydi. Jahon valyuta tizimi jahon pullarini amaldagi shakllariga asoslangandir.
Jahon pullari deb xalqaro munosabatlarga (iqtisodiy, siyosiy, madaniy) xizmat
ko'rsatuvchi pullarga aytiladi. Har bir mustaqil davlat o'z milliy pul tizimiga ega bo'lgani
singari, o'zining valyuta tizimiga ham ega. Valyuta tizimi tashkiliy jihatdan valyuta
munosabatlari, valyuta fondlari hamda ushbu munosabatlarni amalga oshishi, valyuta
fondlarining shakllanishi, taqsimoti va qayta taqsimoti bilan bog’liq munosabatlarni
amalga oshiruvchi hamda muvofiqlashtiruvchi davlat organlari yig’indisidan iboratdir.
Valyuta tizimi - bu, mamlakatlar o'rtasida valyuta munosabatlarini tashkil etish shaklidir.
Valyuta tizimi - bu, milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan
valyuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirishning shaklidir. Valyuta tizimi - bu,
davlatlararo shartnomalar va kelishuvlar bilan belgilanadigan, xalqaro valyuta munosabatlarini
tashkil etishning davlat-huquqiy shaklidir. Valyuta tizimi - bu, xo’jalik aloqalarini
baynalmilallashuvi asosida tarixan shakllangan, valyuta amali bilan bog’liq iqtisodiy
munosabatlar yig’indisidir. Valyuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va roli
jamiyatning iqtisodiy tizimi bilan belgilanadi. Valyuta tizimi davlat, rezident va norezident
shaxslarga tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun sharoit yaratib beradi.
Sub’ektlarning ushbu faoliyati amalga oshishida valyuta qonunchiligi alohida ahamiyat kasb
etadi. Valyuta qonunchiligi - bu, mamlakat ichkarisida valyuta qimmatliklari bilan bir mamlakat
tashkilotlari va fuqarolari hamda boshqa mamlakat tashkilotlari va fuqarolari o'rtasidagi
shartnomalarni hamda mamlakat ichkarisidan xorijga va xorijdan mamlakat ichkarisiga milliy
hamda xorijiy valyutalar va boshqa valyuta qimmatliklarini olib kirish, olib chiqish, o'tkazish
yo'li bilan amalga oshirilishini tartibga soluvchi qonuniy me'yorlar yig’indisidir. Maxsus
adabiyotlarda valyuta tizimlarining 3 ko'rinishi farqlanadi, ya'ni milliy, jahon va hududiy valyuta
tizimlari. Milliy valyuta tizimi mamlakat pul tizimining tarkibiy qismi bo'lib, valyuta
munosabatlarining yig’indisi sifatida maydonga chiqmaydi, balki ushbu munosabatlarni faqat
qonunchilik aktlari bilan tashkil etilish tartibini belgilaydi. Valyuta munosabatlarini tashkil
etishning bunday tartibi birinchi navbatda valyuta tizimi elementlarini belgilashni o'z ichiga
oladi.
Milliy valyuta tizimining qonunchilik asosida belgilanadigan elementlariga quyidagilar
kiradi:
1. Milliy valyuta va uning nomi;
2. Milliy valyuta paritetini belgilash;
3. Milliy valyutaning konvertatsiya shartlari;
4. Milliy valyuta kursining rejimi;
5. Xalqaro kredit muomala qurollaridan foydalanishni tartibga solish (reglamentatsiya);
6. Xalqaro zahira aktivlari tarkibiy qismlari (komponentlari) o'rtasidagi nisbatni aniqlash;
7. Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblarini tartibga solish (reglamentatsiya);
8. Milliy valyuta va oltin bozorlari faoliyatining rejimi;
9. Valyuta cheklanishlarining o'rnatilish tartibi;
10. Valyuta munosabatlariga xizmat ko'rsatuvchi va ularni muvofiqlashtiruvchi milliy organlar
maqomi.
Yuqorida zikr etilgan elementlar yig’indisi xalqaro valyuta-kredit va hisob-kitob
munosabatlarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan belgilanadigan valyuta mexanizmidir.
Milliy valyuta va uning nomi milliy valyuta tizimining asosi bo'lib hisoblanadi, u qonun
asosida davlatning pul birligi sifatida belgilanadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda
ishlatiladigan milliy pullar valyutaga aylanadi. Xalqaro hisob-kitoblarda odatda xorijiy valyuta,
ya'ni boshqa mamlakatlarning erkin muomalada yuradigan valyuta maqomiga ega pul birliklari
ishlatiladi. Ushbu pul birliklari bilan deviz tushunchasi bog’liq.
Deviz - bu, xorijiy valyutadagi har qanday to'lov vositasidir. Xorijiy valyuta valyuta
bozorida oldi-sotdi ob’yekti bo'ladi, xalqaro hisob-kitoblarda ishlatiladi, banklarda hisobvaraqlarda saqlanadi, ammo ushbu davlat hududida qonuniy hisob-kitob vositasi bo'lib
hisoblanmaydi (kuchli inflyatsiya davrlarini hisobga olmagan holda). Mamlakatda kuchli
inflyatsiya va inqiroz holatida milliy valyutani nisbatan barqaror bo'lgan xorijiy valyuta siqib
chiqaradi, zamonaviy sharoitda bu aqsh dollari va Yevrodir.
"Valyuta" kategoriyasi, milliy va yahon xo’jaliklarining o'zaro aloqasi hamda
munosabatlarini ta'minlaydi.
Milliy valyuta paritetini belgilash. Valyuta pariteti - bu, ikki valyuta o'rtasidagi, qonuniy
asosda belgilangan nisbat. Monometalizm davrida (oltin yoki kumush) valyuta kursining asosi
bo'lib tanga pariteti hisoblangan. Tanga pariteti - bu, turli mamlakatlar pul birliklarini o'zidagi
metall sig’imiga ko'ra o'zaro solishtirishdir. Tanga pariteti tushunchasi valyuta pariteti
tushunchasi bilan mos keladi.
Oltin monometalizmi davrida valyuta kursi oltin paritetiga asoslangan edi. Bunda
valyutalar zaminidagi rasmiy oltin miqdorlari bo'yicha o'zaro solishtirilar edi. Bu sharoitda
valyuta kursi ushbu oltin pariteti atrofida, oltin nuqtalar chegarasida, tartibsiz asosda tebranar
edi. Oltin nuqtalarning klassik mexanizmi 2 shart mavjudligi holatida amal qilar edi, ya'ni
oltinning erkin asosdagi oldi-sotdisi va uning chetga cheklanmagan miqdorda erkin olib
chiqilishi. Valyuta kursining tebranish chegaralari oltinni xorijga olib chiqish xarajatlari bilan
belgilangan va amalda paritetdan +;- 1%-dan oshiq bo'lmagan. Oltinni xorijga olib chiqish
xarajatlariga fraxt, sug’urta, kapitalga foiz yo'qotishlari, probani aniqlash va boshqa shu kabi
xarajatlar kirgan. Oltin standartini bekor qilinishi bilan oltin nuqtalar mexanizmi o'z harakatini
to'xtatdi.
Oltinga almashmaydigan kredit pullar sharoitida valyuta kursi asta-sekin oltin paritetidan
uzoqlasha boshladi, chunki oltin muomaladan xazinaga siqib chiqarilgan edi.
1970 yilning o'rtasigacha valyuta kursining asosi bo'lib valyutalar zaminidagi oltin
sig’imi, ya'ni rasmiy baho masshtabi va oltin paritetlar xizmat qilgan edi. Valyutalarning rasmiy
baho masshtablari va oltin paritetlari Ikkinchi jahon urushidan so'ng Xalqaro Valyuta Fondida
qayd etiladigan bo'ldi. Valyutalar o'zaro nisbatining o'lchovi kredit pulda ifodalangan oltinning
rasmiy bahosi edi. Ushbu baho boshqa tovarlar baholari bilan birgalikda milliy valyutalar
qadrsizlanish darajasining ko'rsatkichi bo'lib xizmat qildi. Davlat tomonidan qayd etiladigan
oltin rasmiy bahosining o'z haqiqiy (bozor) qiymatidan uzoq vaqt davomida sezilarli farqlanishi
natijasida oltin paritetining sun'iylik xarakteri kuchaydi.
1934-1976 y.y., ya'ni 40 yil mobaynida baho masshtabi va oltin pariteti oltinning rasmiy
bahosi asosida belgilangan edi. Ushbu baho aqsh g’aznaxonasi tomonidan 1934 yilda 1 unsiya
oltin 35 aqsh dollari hajmida beligilangan va dollarning devalvatsiyasigacha o'zgarmasdan
saqlanib kelgan. O’tkazilgan devalvatsiya natijasida 1971 yilning dekabrida oltinning rasmiy
bahosi 38 dollargacha va 1973 yilning fevralida esa 42,22 aqsh dollarigacha ko'tarildi. BrettonVuds valyuta tizimida, aqsh dollari standartining hukmronligi sharoitida, aqsh dollari boshqa
davlatlar valyutalari kurslari hisob-kitobining hisoblash asosi bo'lib xizmat qilgan. Shu bilan
birgalikda davlat tomonidan muvofiqlashtirish natijasida aqsh dollaridagi oltinning rasmiy
bahosi ancha pasaytirib ko'rsatilgan va u oltinning bozor bahosidan sezilarli farq qilar edi.
Oltinning bozor baholari: 1971 yilda - 40,8 aqsh dollari, 1973 yilda - 97 aqsh dollari, 1975 yilda
- 160 aqsh dollari, 1976 yilda - 125 aqsh dollari, 1977 yilda - 148 aqsh dollari, 1978 yilda - 193,2
aqsh dollari edi. 1971 yilda aqsh dollarining rasmiy baho asosida oltinga almashtirilishining
to’xtatilishi natijasida valyutalarning oltin sig’imlari va oltin paritetlari sof nominal tushunchaga
aylanib qoldi. Xalqaro Valyuta Fondi esa 1975 yilning iyul oyidan ularni e'lon qilishni to’xtatdi.
Yamayka valyuta islohoti natijasida g’arb davlatlari rasmiy asosda valyuta kurslarining asosi
sifatidagi oltin paritetidan voz kechdilar. Rasmiy oltin paritetlari bekor bo'lganidan so'ng tanga
pariteti ham o'z ahamiyatini yo'qotdi. Zamonaviy sharoitda valyuta kursi valyuta paritetiga
asoslangandir. Valyuta pariteti - bu, qonuniy asosda belgilangan valyutalar o'rtasidagi nisbat
bo'lib, u ushbu paritet atrofida tebranib turadi.
Xalqaro Valyuta Fondining o'zgargan Ustaviga muvofiq valyutalarning paritetlari SDR
yoki boshqa xalqaro valyuta birligida belgilanishi mumkin. 1970 yilning o'rtalaridan boshlab
yangilik sifatida paritetlar valyuta savati (korzina) asosida belgilana boshlandi. Bu bir
valyutaning o'rtacha tortilgan kursini boshqa bir qator valyutalar yig’masiga solishtirish
uslubidir. Valyuta savatining (korzina) aqsh dollari o'rniga ishlatilishi dollar standartidan ko'p
valyutali standartga o'tish tendensiyasini aks ettiradi.
Milliy valyutaning konvertatsiya shartlari. Konvertatsiya - bu, milliy valyutani xorijiy
valyutalarga almashinishidir. Konvertatsiya shartlariga ko'ra milliy valyutalar:
-erkin konvertatsiya qilinadigan. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan davlatlarda valyuta
cheklanishlari yo'q bo'lib, milliy valyutalar xorijiy valyutalarga erkin konvertatsiya qilinadi.
Xalqaro Valyuta Fondining yangi tahrirdagi Ustaviga (1978 y.) "erkin foydalaniladigan valyuta"
tushunchasi kiritilgan. Xalqaro Valyuta Fondi ushbu toifaga aqsh dollari, Germaniya
markasi, Yapon ienasi, Buyuk Britaniya funt sterlingi va Fransiya frankini kiritdi. Haqiqatda
olganda erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalar deb to'lov balansining joriy operatsiyalari
bo'yicha valyuta cheklanishlari mavjud bo'lmagan davlatlar valyutalari hisoblanadi (bular asosan
rivojlangan davlatlar va jahon moliyaviy markazlari shakllangan yoki Xalqaro Valyuta Fondi
oldida valyuta cheklanishlarini kiritmaslik majburiyatini o'z zimmasiga olgan ayrim rivojlanib
borayotgan davlatlar);
-qisman konvertatsiya qilinadigan valyutalar, valyuta cheklanishlari saqlanib qolgan
mamlakatlarda mavjud bo'lib, milliy valyutaning xorijiy valyutalarga konvertatsiyasi davlat
iqtisodiy siyosatidan kelib chiqqan holda birmuncha cheklanadi.
-xorijiy valyutalarga konvertatsiya qilinmaydigan (yopiq) valyutalarga bo'linadi. Ba'zi
davlatlarda siyosiy sabablarga ko'ra milliy valyutalar xorijiy valyutalarga umuman konvertatsiya
qilinmaydi (SSRI, Shimoliy Koreya, Kuba davlatlari), ya'ni rezident va norezident shaxslar
uchun valyuta almashtirishga ruxsat yo'q.