De functie en onderliggende boodschap van de Duitse mop tijdens de Tweede
Wereldoorlog in Duitsland
Mathieu Weiss (5580579)
Scriptiebegeleider: Drs. Erik Jacobs
1
INHOUDSOPGAVE
Inleiding, samenvatting, historiografie en probleemstelling
Hoofdstuk 1: Methode, werkhypothese, verantwoording
Pagina 3 t/m 5
Pagina 5 t/m 8
& milde Duitse moppen
Hoofdstuk 2: Harde Duitse moppen
Pagina 8 t/m 10
Hoofdstuk 3: Joods-Duitse moppen
Pagina 10 t/m 13
Hoofdstuk 4: Subcategorieën en vergelijking met humor
Pagina 13 t/m 15
onder Mussolini in Italië
Conclusie
Pagina 15 t/m 16
Bibliografie
Pagina 16
2
Abstract
Wat was de functie van de moppen die de Duitsers elkaar vertelden tijdens het
nationaalsocialistisch bewind in Duitsland onder Hitler? In de historische literatuur komen
verschillende interpretaties over de functie van humor naar voren waarin ruwweg het
onderscheid bestaat tussen het conflictmodel en het harmoniemodel. De gangbare positie is
het conflictmodel, dit gaat ervan uit dat humor de functie heeft van verzet en weerstand. De
Duitser Patrick Merziger neemt een sterk afwijkende positie in met zijn harmoniemodel en
stelt dat humor gedurende de periode onder het nationaalsocialistisch bewind van
harmonieuze en alomvattende aard was. Aan de hand van een verzameling moppen van
Rudolph Herzog kom ik tot de conclusie dat voor zowel het conflictmodel als het
harmoniemodel geldt dat de historische werkelijkheid genuanceerder lag. Binnen de Duitse
moppencultuur bestaan verschillende moppencategorieën met uiteenlopende functies. De
meest afwijkende categorie moppen is de Joods-Duitse; deze zijn cynischer, harder en
kritischer. Het standpunt van Merziger is daarom niet geheel juist. De verschillende
interpretaties over de functie van humor binnen het historiografisch debat zijn te algemeen
of te smal beschreven als het gaat om humor in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Inleiding
‘’Who would be saved if Hitler, Göring, Goebbels and their generals all capsized while on a
voyage at sea? Germany.’’1 Duitsers vertelden elkaar allerlei moppen in cafés en
privéruimtes tijdens het nationaalsocialistisch bewind in Duitsland. Deze moppen gingen
over diverse onderwerpen: het naziregime, Hitler, andere grote nazileiders, gebeurtenissen
zoals de Reichstagbrand en andere ontwikkelingen die plaatsvonden in de periode van 1933
tot 1945. Moppen over de ijdelheid van Hermann Göring, de erbarmelijke situatie waarin
Joden zich bevonden en de omstandigheden in concentratiekampen zijn slechts een aantal
voorbeelden van onderwerpen die in Duitse moppen naar voren kwamen. De echte ariër is
zo blond als Hitler, zo dun als Göring en zo lang als Goebbels.2 Waarom maakten Duitsers
moppen gedurende een tijdperk dat bekend staat als de zwartste bladzijde van de Duitse
geschiedenis? Hadden de moppen een bepaalde functie voor de Duitsers en welke
boodschap lag er in de moppen verscholen?
Historiografie en probleemstelling
Over de functie van humor wordt al meer dan een eeuw gediscussieerd. Een van de eerste
denkers die zich met dit thema bezighield was de Franse filosoof Henri Bergson. In zijn
invloedrijke standaardwerk Le Rire essai sur la signification du comique uit 1900 concludeerde
Bergson dat humor een middel is om de eigen gemeenschap te vormen en van andere
gemeenschappen te onderscheiden. Zo wees hij op de functie van de gezamenlijke lach binnen
kleine groepen, bijvoorbeeld wanneer een passant die als buitenstaander wordt beschouwd,
zichtbaar en hoorbaar wordt uitgelachen. Humor leidt dan voor zowel de lachers als de
uitgelachen partijen tot bestendiging van sociale in- en exclusiviteit. Bergson ’s visie is vandaag
de dag nog steeds invloedrijk aangezien hij nog regelmatig wordt aangehaald door denkers
1
2
R.Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler's Germany, Melville Books House, (Melville 2011) 44.
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 15.
3
die zich bezighouden met humor. Het is van belang om te benadrukken dat in Bergson’s
beschouwing van humor een conflictmodel van toepassing is. Humor zorgt namelijk voor
onderscheid tussen groepen mensen en draagt bij aan de verduidelijking van tegenstellingen
en verschillen.
In 1971 werd deze visie op humor genuanceerd door de Duitse auteur Jurgen
Brummack. Hij stelde dat humor niet alleen een sociale, maar ook een politieke betekenis had.
Zo wees Brummack in zijn artikel Zu Begriff und Theorie der Satire op het idee dat humor als
een politiek instrument van massabewegingen fungeert om macht te verkrijgen binnen
totalitaire regimes.3 Het verschil ten opzichte van Bergson is dat Brummack spreekt over
humor als een specifiek middel voor massabewegingen, terwijl Bergson de optie openhoudt
dat humor gebruikt kan worden voor allerlei verschillende gemeenschappen. De positie van
Brummack is interessant binnen deze scriptie omdat hij focust op de functie van humor binnen
totalitaire regimes zoals het nationaalsocialisme. De reden dat Brummack deze functie van
humor toebedeelt aan massabewegingen is omdat hij zich beperkte tot bronnen die dit
ondersteunden. Hij heeft bijvoorbeeld de Duitse moppen niet bestudeerd. Dat is ook
begrijpelijk omdat veel van de verzamelingen van Duitse moppen pas later zijn gepubliceerd
en van context zijn voorzien. De bronnen die Brummack gebruikt om zijn interpretatie te
onderbouwen zijn afkomstig van humoristische nazipropaganda die door het naziregime zelf
werd verspreid, bijvoorbeeld in kranten. De nazi’s vormden een beweging die politieke invloed
wilde krijgen en gebruikte humor om Duitsers voor zich te winnen en aan zich te binden.
De Duitse filosoof Odo Marquard reageerde in 1993 in zijn artikel Das lachen ist die
kleine Theodizee op dit debat en nam een afwijkende positie aan. Humor fungeert volgens
Marquard als een middel om weerstand en verzet te bieden tegen elke vorm van macht.4
Zowel Marquard als Bergson impliceren dat humor kan dienen als een middel van verzet. Het
verschil is echter wel dat Marquard ruimte overlaat voor verzet middels humor door slechts
één individu. Eveneens is binnen deze beschrijving sprake van het conflictmodel. Zo laat
Marquard binnen zijn interpretatie ruimte over voor bijvoorbeeld een cartoonist die
humoristische en kritische cartoons maakt over een dictator met de functie om zich daarmee
te distantiëren en te verzetten. Opvallend is echter wel dat Marquard een zeer brede
interpretatie van de functie van humor hanteert. Doordat zijn interpretatie breed is, bestaat
er een grotere kans dat zijn interpretatie toepasbaar is op de historische werkelijkheid.
Humor werd bijna een eeuw lang geplaatst binnen de kaders van het conflictmodel.
Humor zou fungeren als wapen in een strijd tussen groepen; in het sociale-, maar ook in het
politieke domein. Pas in 2007 deed de Duitse historicus en humorspecialist Merziger een
poging hier verandering in te brengen, door humor juist te interpreteren als een middel
waarmee samenlevingen zich als een geheel verbinden, zonder de ingroup en outgroup
mechanismen die aan de thesen van Bergson, Brummack en Marquard ten grondslag liggen.
Merziger stelt in zijn artikel uit 2007 Humour in Nazi Germany: Resistance and Propaganda?
The Popular Desire for an All-Embracing Laughter dat er sprake was van ‘The German humour’:
alomvattende, harmonieuze en onomstreden humor. Humor was volgens Merziger
vriendschappelijk en had de functie om zich te verenigen en juist niet om zich af te zetten of
3
J. Brummack ‘Zu Begriff und Theorie der Satire’, Deutsche Vierteljahrsschrift fur Literaturwissenschaft und
Geistesgeschichte, 45 (1971) 275–377, 282.
4
O. Marquard ‘Das Lachen ist die kleine Theodizee’ Steffen Dietzsch (ed.), Luzifer lacht (1993) 8–21, 12.
4
weerstand te bieden.5 Met verenigen wordt ook niet bedoeld dat humor zou zorgen voor de
vorming van een gemeenschap tegenover een andere gemeenschap. Humor had volgens
Merziger een harmonieus karakter waar iedereen om moest kunnen lachen en had daardoor
geen kritische politieke dimensie. Hij neemt hiermee een sterk afwijkende positie in binnen
dit historiografische debat. Hij reageerde in dit artikel dan ook expliciet op de
eerdergenoemde denkers en nam afstand van hun interpretaties van de functie van humor.
Het essentiële verschil met de bovengenoemde posities is dat er binnen Merzigers
interpretatie sprake is van een harmoniemodel. Dit verschil is er omdat Merziger van mening
is dat kritische humor, in de vorm van bijvoorbeeld satire, niet aansloeg in Duitsland. Merziger
stelt dat Hitler aan het begin van het nationaalsocialistisch bewind bewust humor toeliet
omdat hij van mening was dat het volk een uitlaatklep nodig had. Het contrast met de grote
aanwezigheid van kritische en anti-hegemoniale satire in Italië onder het fascisme van
Mussolini is daarom interessant ter vergelijking. Deze vergelijking wordt binnen deze scriptie
in het laatste hoofdstuk uitgevoerd.
Hoofdstuk 1: Methode, werkhypothese, verantwoording en milde Duitse
moppen
In deze scriptie wordt de theorie van Merziger getoetst aan de hand van een historische casus:
de moppen tijdens het nationaalsocialistisch bewind. Deze casus is gekozen omdat Duitse
moppen in 2011 voor de eerste keer coherent en overzichtelijk zijn verzameld. Ik onderzoek
op basis van deze verzameling in hoeverre de these van Merziger op Nazi-Duitsland van
toepassing is. Het is de vraag in hoeverre Merzigers interpretatie van humor ook van
toepassing is op de periode van het totalitaire nazistische regime in Duitsland; een periode die
wordt gekenmerkt door verscherpte tegenstellingen en scherpe schisma's in de Duitse
maatschappij. Deze scriptie tracht aan te tonen dat er uitzonderingen op de interpretatie van
Merziger bestonden en dat de historische werkelijkheid genuanceerder lag dan Merziger
veronderstelt. Mijn positie ondersteun ik aan de hand van het verzamelde werk uit 2011 Dead
Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany van schrijver Rudolph Herzog. Hij verzamelde
honderden moppen uit het nationaalsocialisme in Duitsland. Door te analyseren in hoeverre
deze moppen enerzijds het regime ondermijnden en bekritiseerden, of juist anderzijds
alomvattend, harmonieus en onomstreden waren, kan ik al dan niet onderbouwen of de
positie van Merziger correct is.
Verantwoording bronnenmateriaal
De Oekraïens-Joodse schrijfster Salcia Landmann verzamelde na de Tweede Wereldoorlog
vele Joodse moppen en publiceerde deze in haar boek Der Jüdische Witz uit 2011.6 Deze
verzameling behelst honderden Joodse moppen uit de gehele Joodse geschiedenis. Rudolph
Herzog heeft de Joods-Duitse moppen uit de Tweede Wereldoorlog in Duitsland uit de
verzameling van Landmann in zijn boek opgenomen en van context voorzien. Herzog
verzamelde verder zelf rond de 150 moppen en verwerkte deze in zijn boek. Deze moppen
5
Merziger, Patrick. 'Humour in Nazi Germany: Resistance and Propaganda? The Popular Desire for an AllEmbracing Laughter' Cambridge University Press, (2007) 275-290, 276.
6
S. Landmann, Der Jüdische Witz, Patmos-Verlag, (Ostfildern, 2011).
5
haalde Herzog uit verschillende biografieën van prominente Duitse humoristen en
verschillende verzamelingen van Duitse moppen, verzameld door bijvoorbeeld Hans-Jochen
Gamm in zijn werk Der Flusterwitz im Dritten Reich uit 1963.
In mijn scriptie maak ik onderscheid tussen verschillende categorieën moppen: milde
Duitse moppen, harde Duitse moppen, Joods-Duitse moppen en verschillende
subcategorieën. Doordat ik de eerste drie categorieën evenveel ruimte geef in mijn scriptie,
wek ik wellicht de indruk dat deze in werkelijkheid ook zoveel ruimte innamen binnen het
nationaalsocialisme. Ik wil echter benadrukken dat dit niet het geval was. De Joods-Duitse
moppen werden met name onder Joden verteld; een minderheid in de Duitse samenleving.
Verder is het zo dat ik met name in de verzameling van Rudolph Herzog milde moppen
tegenkwam, alhoewel er tevens harde grappen te vinden waren.
Milde Duitse moppen
De meerderheid van de Duitse moppen zijn gericht op de menselijke zwakheden van
nazileiders en niet zozeer op de misdaden waar zij verantwoordelijk voor waren. Hermann
Göring was een populair doelwit vanwege zijn pompeuze verschijning en zijn liefde voor
prestige en medailles. De volgende mop illustreert dit: Göring recently added an arrow to the
many medals on his chest. It’s there as a directional sign : ‘’To be continued on my back.’’. 7 De
toon in deze mop is eerder vriendelijk dan kritisch aangezien zijn bezit van vele medailles niet
belachelijk wordt gemaakt. De Duitse moppen gingen vrijwel nooit over het feit dat Göring
verantwoordelijk was voor massamoorden en andere misdaden. Integendeel, Göring komt in
de meeste moppen naar voren als een betrouwbare leider. In een later hoofdstuk komt echter
naar voren dat er ook een aantal felle moppen zijn gemaakt over Göring.
Sommige Duitsers vroegen zich af waarom het naziregime de noodzaak voelde om een
rechtssysteem op te zetten. Al vanaf het begin van het nationaalsocialisme vonden er
onrechtmatigheden plaats en werden vijanden van het naziregime geterroriseerd. De
volgende mop gaat over deze hypocrisie van de nazi’s: A high-ranking Nazi official visiting
Switzerland asks what a certain public building is for. ‘’That’s our Navy Ministry,’’ his Swiss
host explains. The nazi laughs and says: ‘’Why does Switzerland need a ministry of the navy?
You’ve only got two or three ships.’’ The Swiss answers, ‘’Why not? Germany has a ministry of
justice.’’8 In deze mop ligt duidelijk de boodschap verscholen dat sommige Duitsers de nazi’s
als hypocriet beschouwden. Hier wordt namelijk verwezen naar de hypocrisie van het
Ministerie van Justitie in Duitsland terwijl mensen dagelijks ongelijk werden behandeld door
nazi’s. De volgende mop gaat in op de rol van de nazileiders binnen deze hypocriete toestand
in Duitsland: Two pictures, one of Hitler and one of Göring, are hanging on the wall of a school
with a space left in the middle. A teacher asks: ‘’What should we use to fill the gap?’’ A pupil
stands up and says, ‘’A picture of Jesus. The Bible says he was nailed up between two
criminals.’’9 Göring en Hitler worden in de mop als criminelen geschetst. Dat kan
geïnterpreteerd worden als een behoorlijke persoonlijke aanval op de nazileiders.
De humor in het Derde Rijk was volgens Herzog die van de overwinnaar en reflecteerde
de arrogantie van de Duitser. De verslagen naties werden inderdaad regelmatig in moppen
7
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 15.
‘Ibidem’, 50.
9
‘Ibidem’, 172.
8
6
geridiculiseerd en als inferieur beschouwd: ‘’The pope has arrived in Warsaw. He’s giving
Poland extreme unction.’’ Volgens Herzog kregen steeds meer Duitsers
superioriteitsgevoelens door de vele overwinningen. Hierdoor keken zij neer op de verslagen
naties en schetsten ze af als minderwaardig. Populaire moppen in Duitsland eerden de leiders
van het naziregime: Who is Germany’s greatest electrician? Adolf Hitler. He connected Austria,
cut off Russia, electrified the entire world, and is still the one flicking the switches.10 Deze mop
illustreert een zekere mate van trots op Hitler en zijn successen. In de onderliggende
boodschap komt de kracht van Hitler naar boven, hij heeft de touwtjes in handen. Het gaat
over Duitsland: een bindende factor. De mop straalt daarmee kracht en binding uit van het
Duitse volk met Hitler als de gemeenschappelijke deler.
De Duitse schrijver Ralph Wiener nam voor de aanvang van de Tweede Wereldoorlog
de volgende grap op: It’s July 1939, and three Swiss are talking about where they want to go
on vacation. They agree that it’s time to see Germany. One says he wants so see Munich, and
the second says he’d like to visit Berlin. The third pipes up: ‘’I’m going to Warsaw. ‘’But Warsaw
isn’t part of Germany,’’ the others object. The third says: ‘’My vacation’s in October.’’ Wiener
stelt dat de mop een element van nazi wishful thinking in zich verscholen heeft. Zeer
waarschijnlijk was de maker van deze grap overtuigd van de goede zaak om Polen te
veroveren, aldus Wiener. Volgens Herzog komt in deze grap de Duitse megalomanie naar
voren die destijds toenam in het fascistische Duitsland.11 Naar mijns inziens is dit een milde
Duitse grap waar geen kritiek in verscholen zit. De Zwitser in deze mop voorziet al dat Polen
veroverd zal worden. Er zit geen element in de grap dat blijk geeft van enige vorm van kritiek
of verzet tegen deze voorspelling; slechts wat ironie.
In de moppen werd vrijwel altijd vermeden om de gruwelijkheden waar deze leiders
en het regime verantwoordelijk voor waren, impliciet of expliciet te noemen. Naar mijns
inziens illustreren bovenstaande moppen met name het fatalisme, de overgave en de
ondermijning van de Duitsers. De moppen impliceren nauwelijks kritiek op het regime of de
leiders. Deze overgave en dit fatalisme betrof alle Duitsers en heeft daardoor meer een
bindend karakter in zich dan het creëren van tegenstellingen. Juist omdat alle Duitsers bekend
waren met de onderwerpen en figuren die centraal staan in deze moppen. Daardoor kunnen
in theorie alle Duitsers om deze moppen lachen, een all embracing laughter zoals Merziger
stelt. Bovendien lijken er tevens geen onderliggende boodschappen in verscholen te liggen
waarin een duidelijke groep of gemeenschap wordt gecreëerd. De interpretatie van Merziger
dat humor de functie had om alle Duitsers te laten lachen, lijkt hier wel op zijn plaats. Doordat
de moppen mild zijn, kunnen ze al gemakkelijker als harmonieus en alomvattend worden
geïnterpreteerd. Dit wordt eenvoudiger omdat de onderwerpen die in de moppen centraal
staan niet bijzonder gewaagd zijn of gevoelig liggen. Dit in tegenstelling tot de moppen die in
de volgende hoofdstukken worden behandeld: harde Duitse moppen en Joods-Duitse
moppen. De milde moppen waren eerder regel dan uitzondering. Voor de harde moppen geldt
het tegenovergestelde.
10
11
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 102.
‘Ibidem’, 137.
7
Hoofdstuk 2: Harde Duitse moppen
Een aantal Duitse moppen lijken wel degelijk hard en kritisch van aard te zijn en gericht tegen
de nazileiders. De volgende mop is gericht tegen Göring en het naziregime in het algemeen:
On the evening of February 27, Göring’s assistant arrives out of breath at his boss’s office and
yells, ‘’State Premier Göring, the Reichstag is on fire!’’ Göring looks at the clock, shakes his
head in surprise and says, ‘’What, already?’’12 Deze mop vertelden Duitsers elkaar nadat de
Reichstagbrand had plaatsgevonden. De mop toont aan dat de Duitsers hun twijfels hadden
over wie verantwoordelijk was voor de Reichstagbrand in 1933. Hierin ligt een sterke twijfel
en verdeeldheid verscholen, of wellicht zelfs de overtuiging dat Göring en de nazi’s
verantwoordelijk waren voor de brand. De vraag is of Duitsers die aan de kant van de nazi’s
stonden om deze mop konden lachen. Naar mijn idee is de mop niet onschuldig en wel degelijk
van kritische aard. Het lijkt mij niet evident dat een mop als deze voor harmonie onder de
Duitsers zorgde. Doordat de Reichstagbrand een zeer gevoelig onderwerp was in Duitsland en
Duitsers verdeeld waren, kan deze mop juist de tegenstellingen onder Duitsers hebben
benadrukt en versterkt.
De geestelijken die kritiek hadden op het naziregime kregen sympathie onder een deel
van het Duitse volk. De geestelijken bleven gedurende de Tweede Wereldoorlog een
alternatief systeem voor het nazisme vertegenwoordigen. Eén grap prees de katholieke
bisschop van Munster, graaf Clemens August von Galen: In one of his sermons, Count von
Galen criticized the educational programs of the Hitler Youth. A member of the congregation
interrupted him: ‘’How can a man without children dare to speak about education?’’ Von Galen
countered, ‘’Sir, I’m not going to tolerate any criticism of our Führer in my church.’’13 De
Duitsers bewonderden Von Galen omdat hij zich verzette tegen de plannen van Hitler op het
gebied van educatie en euthanasie. Wederom is de onderliggende boodschap niet onschuldig
en wel degelijk van kritische aard. De Duitsers zullen namelijk niet onverdeeld achter de missie
van de geestelijken hebben gestaan. Bovendien ligt in deze mop wel degelijk kritiek verscholen
op specifiek Hitler en het naziregime door te wijzen op de hypocrisie van de Führer, aangezien
hij zelf geen kinderen had maar wel plannen maakte die gericht waren op de educatie van
kinderen.
Duitsers waren bovendien bang om gearresteerd en weggestuurd te worden naar
concentratiekampen wegens het overtreden van de normen van het naziregime, zoals terug
te zien is in de volgende mop: Two men meet up in the street, and the first one says: ‘’Nice to
see you out again. How was the concentration camp?’’ The second man replies, ‘’It was great.
Mornings we got breakfast in bed, with our choice of freshly ground coffee or cocoa. We did
some sports, and then there was a three-course lunch with soup, meat, and dessert. After that
we played some board games and took a nap. And after dinner, they showed movies.’’ The first
man can’t believe his ears. ‘’Wow! And the lies they spread about the place. Recently I was
talking to Meyer, who also spent some time here. He told me horror stories.’’ The second man
nods seriously and says, ‘’That’s why he got sent back.’’14 Deze mop illustreert hoe Duitsers
om konden gaan met hun angst voor het naziregime door zelfcensuur toe te passen. Het was
12
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 44.
‘Ibidem’, 48.
14
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 64.
13
8
geheel terecht om bang te zijn aangezien Duitsers regelmatig werden opgepakt.
De Duitse komiek en zanger Robert Dorsay stond bekend om zijn moppen. Niet al zijn
grappen vielen echter in de smaak bij het naziregime. Dorsay negeerde enkele
waarschuwingen van de nazi’s over zijn moppen en bovendien weigerde hij expliciet om zich
bij de nazipartij te voegen. Als gevolg van onder andere de volgende grap werd Robert Dorsay
op 8 oktober 1943 middels de guillotine geëxecuteerd: At a procession of the Führer through
the city, young girls line the streets carrying flowers. One of them hands Hitler a bunch of grass.
‘’What am I supposed to do with this?’’ Hitler asks. ‘’Eat it, the girl answers. People are always
saying that better times will only come when the Führer bites into grass’’15. In deze mop komt
expliciet de wens naar voren om Hitler te doden omdat als gevolg daarvan betere tijden
zouden aanbreken. Deze mop is sterk gericht tegen de persoon Hitler en toont aan dat er
onder de Duitsers anti-Hitlersentimenten aanwezig waren. Het lijkt mij dat in deze mop kritiek
besloten ligt en dat niet iedereen in Duitsland het daar onverdeeld mee eens zal zijn geweest.
Bovendien is het goed mogelijk dat niet alle Duitsers de wens om Hitler te doden konden
waarderen, en vonden dat deze wens een grens overging. Deze mop heeft daarom niet een
sterk harmonieus en onomstreden karakter.
Een andere Duitser die een grens overging met haar grap was Marianne Elise Kürchner.
Zij werkte als technisch tekenaar in een fabriek in Berlijn. Voor het vertellen van de volgende
grap werd zij door een collega bij de autoriteiten aangegeven: Hitler and Göring are standing
on the top of the Berlin radio tower. Hitler says he wants to do something to put a smile on
Berliner’s faces. So Göring says: ‘’Why don’t you jump?’’. 16 Op 26 juni 1943 werd Marianne
Elise terechtgesteld en kreeg zij de doodstraf wegens het ondermijnen van het naziregime en
het uiten van de wens om de oorlog te verliezen, aldus de president van het hof, Roland
Freisler. Het naziregime was dus van mening dat in deze mop te veel kritiek en antinazistische
sentimenten verscholen lagen. In de mop ligt de doodswens van Hitler centraal. Wederom lijkt
het mij dat in deze mop kritiek besloten ligt, dat niet iedereen in Duitsland het daar onverdeeld
mee eens zal zijn geweest en er dus niet door iedereen om gelachen kon worden.17
De angst waarin Duitsers leefden kan een verklaring zijn voor de interpretatie van
Merziger. Wellicht dat de meeste moppen inderdaad van harmonieuze en alomvattende aard
waren en er weinig kritiek en verzet besloten lag in de moppen, maar kwam dit doordat
Duitsers simpelweg te bang waren om kritiek te uiten op het regime. Desondanks zijn de
bovenstaande moppen naar mijn idee behoorlijk hard en kritisch. Deze moppen zorgden wel
degelijk voor tegenstellingen en conflicten onder Duitsers. Marianne K. werd als gevolg van
het vertellen van een mop door haar eigen collega aangegeven en uiteindelijk onder de
guillotine gelegd. De interpretatie van Brummack is het meeste van toepassing op de functie
van de harde Duitse moppen vanwege de kritiek op macht die in de moppen verscholen ligt.
Alhoewel het moeilijk is om te constateren in hoeverre de moppen de functie hadden om een
eigen groep te creëren tegenover een andere groep zoals Bergson betoogt, snijden de
moppen wel degelijk gevoelige onderwerpen aan. Het resultaat van het vertellen van
bepaalde moppen was dat mensen en groepen tegenover elkaar kwamen te staan, zoals
bovenstaande voorbeelden illustreren. Hierdoor gaven collega’s elkaar bijvoorbeeld aan bij de
15
‘Ibidem’, 170.
‘Ibidem’, 167.
17
‘Ibidem’, 168.
16
9
politie. De interpretatie van Merziger lijkt in bovenstaande gevallen niet helemaal op te gaan.
De moppen werden in ieder geval niet altijd als onschuldig opgevat en geïnterpreteerd.
Hoofdstuk 3: Joods-Duitse moppen
Joods-Duitse moppen zijn bedacht door Joodse-Duitsers en gaan over Joden. Enkele van deze
moppen worden in dit hoofdstuk behandeld. Er is echter één uitzondering. De laatste mop die
in dit deel wordt behandeld, is bedacht door Duitsers en gaat over Joden. De volgende JoodsDuitse grap gaat over de kleur van de uniformen van de nazi’s: A Swiss visiting a Jewish friend
in the Third Reich asks him: ‘’So how do you feel under the Nazi’s?’’ He answers: ‘’Like a
tapeworm. Every day, I wriggle my way through a mass of brown stuff and wait to be
excreted’’. 18 Deze mop laat zien dat Joden bijzonder slecht behandeld werden onder de nazi’s.
Zo bestaan er meerdere Joods-Duitse moppen waarin een cynische en harde boodschap
verscholen lag.
Herzog stelt dat het verschil tussen Joods-Duitse moppen en Duitse moppen in de
functie en boodschap van de moppen ligt. De moppen die de Joodse-Duitsers vertelden,
kunnen volgens hem geïnterpreteerd worden als een poging om moed te verzamelen. Herzog
haalt de schrijfster Salcia Landmann aan, die deze interpretatie van Herzog onderschrijft.
Landmann stelt dat de harde en cynische Joods-Duitse moppen aantonen dat Joden een
enorme wil hadden om ten koste van alles te overleven. Volgens Landmann is de Joods-Duitse
humor door hun levensbedreiging onder de nazi’s daardoor ook ‘zwarter’, ofwel harder en
cynischer. Het behouden van een afwijkende, cynische en eigen humor had volgens Landmann
de functie van weerstand tegen het naziregime. Een milde Joodse grap dekte volgens haar niet
de lading van de gruwelijkheden die de Joden doorstonden. Zelfs met de rug tegen de muur
lachten de Joden. Landmann verwoordt dit met het credo: ‘Ik lach, dus ik ben’. De Joods-Duitse
moppen zijn volgens Herzog en Landmann dus van een andere orde dan de Duitse moppen.19
Joodse-Duitsers maakten regelmatig moppen over de eerste concrete boycot: het
eerste landelijke antisemitische initiatief vanuit het naziregime om Joden te saboteren en
tegen te werken. Een veelvoorkomend thema was hoe arbitrair dit staatsingrijpen kon zijn. A
city on the Rhine during the boycott: SA men stand in front of Jewish businesses and ‘’warn’’
passers-by against entering them. Nonetheless, a woman tries to go into a knitting shop. A SAman stops her and says, ‘’Hey, you. Stay outside. That’s a Jewish shop !’’ ‘’So?’’ replies the
woman. ‘’I’m Jewish myself.’’ The SA-man pushes her back. ‘’Anyone can say that!’’ De
punchline gaat over het feit dat het vrijwel onmogelijk was om het verschil te zien tussen nietJoodse-Duitsers en Joodse-Duitsers. De boycot maakte het duidelijk dat de nazi’s serieus
waren over hun belofte om zelfs volledig geassimileerde Joden uit de Duitse samenleving te
verwijderen. De relatief kleine Joodse minderheid in Duitsland werd een magneet voor
racistische sentimenten. Nazipropaganda wees Joden aan als zondebokken voor een groot
aantal sociale ziekten in de Duitse samenleving terwijl er in de meeste plattelandsomgevingen
helemaal geen Joden leefden: Julius Streicher, the spokesman for the anti-Jewish boycott,
received a telegram from a small town in northern Germany. It read: ‘’Send Jews immediately-
18
19
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 5.
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 5.
10
stop-otherwise boycott impossible.’’20
Joden werden met het jaar alsmaar harder en steviger aangepakt. Ze werden
verbannen uit openbare parken, mochten geen bioscopen meer bezoeken en konden niet
eens meer huisdieren houden. Veel Joden besloten daarom Duitsland te ontvluchten. De
spullen die Joden achterlieten werden op veilingen verkocht aan Duitsers. De Joden die in
Duitsland bleven, riskeerden niet alleen hun eigendommen maar tevens hun levens. Ondanks
deze precaire situatie, bleven Joodse-Duitsers harde en cynische grappen maken over hun
lotsbestemming. Levi and Hirsch bump into one another in the wilderness of Sudan. Each of
them is carrying a heavy rifle and leading a column of bearers. ‘’How is it going,’’ asks one.
‘’What are you doing here?’’ ‘’I’ve got an ivory-carving shop in Alexandria, and to keep costs
down, I shoot the elephants myself. And you?’’ ‘’Much the same. I’ve got a crocodile leather
business in Port Said and am here hunting for crocs.’’ ‘’And what’s the story with our friend
Simon?’’ ‘’Oh, he’s a real adventurer. He stayed in Berlin.’’21
Sommige delen van de Duitse bevolking ervoeren wellicht walging vanwege de
onderdrukking van de Joodse medebevolking en sommigen steunden de Joden. De
meerderheid van de Duitsers keek echter slechts toe naar de dagelijks voorkomende
bedreigingen en ondermijnende maatregelen tegen Joden. An elegant old lady is unable to
find anywhere to sit on a streetcar. No matter where she looks there’s no gentleman willing to
stand up. A modest young Jewish girl offers to rise, but the lady recoils in horror at a ‘Jewish’
seat. At that point, an older gentleman stands up gravely and points out that his seat is pure
‘’Aryan’’. Volgens Herzog kwamen Duitsers maar zelden op voor de Joden. Integendeel, velen
waren zeer gretig om de banen over te nemen van Joden die waren ontslagen of gedwongen
werden om te emigreren. Op 30 september 1933, toen duizenden Joodse advocaten hun recht
verloren om hun beroep uit te oefenen, waren hun ‘Arische’ collega’s maar al te blij hun
cliënten en zaken over te nemen. Een grap reflecteert deze situatie, ingaande de dubbele
betekenis van het Duitse woord Klage: ‘’complaint en ‘’lawsuit’’. One man asks another, ‘’How
are you doing,’’ and the response is: ‘’Like a Jewish lawyer: no complaints.’’22
Volgens Herzog worden de Joods-Duitse moppen bovendien steeds macaberder en
cynischer naarmate de Tweede Wereldoorlog vordert. Volgens hem illustreert de volgende
Joodse mop dit cynische karakter: Two Jews are waiting to face a firing squad, when the news
arrives that they are to be hanged instead. One turns to the other and says: ‘’You see- they’ve
run out of ammunition!’’23 Aan het einde van het naziregime is er voor de Joden nog wat hoop:
het naziregime staat namelijk op het punt te vallen. De situatie voor deze individuele Joden is
hopeloos aangezien ze opgehangen worden. Ondanks de uitzichtloze situatie van deze
individuen, ligt er in de mop toch nog hoop verscholen voor het Joodse volk. Het naziregime
raakt namelijk zijn munitie kwijt en is aan de verliezende hand. Deze mop onderschrijft naar
mijn idee de interpretatie van zowel Landmann als Herzog. Zelfs met de rug tegen de muur,
behoudt de Jood de hoop en wil om te overleven en trots te blijven. De trots en wil van de
Joden is naar mijn idee gegoten in deze harde en cynische mop. Het is echter niet zo dat in
elke Joods-Duitse mop de wil om te overleven verscholen zat.
20
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 82.
‘Ibidem’, 86.
22
‘Ibidem’, 85.
23
‘Ibidem’, 6.
21
11
In de volgende mop ligt naar mijn idee slechts cynisme verscholen. Dit illustreert met
name de uitzichtloze en penibele situatie waarin Joden verkeerden. In het bezette Amsterdam
werden Joden bewust door de nazi’s uitgehongerd door hen onvoldoende voedsel te geven.
A guy (Jew) wanted to commit suicide and tried hanging himself. But the quality of the rope in
the noose is so bad it breaks. So he tried sticking his head in the oven, but they shut off the gas
between two and five in the afternoon. Then he tried living on his rations. That worked like a
charm.24 Dit illustreert de vreselijke situatie waarin Joden onder de nazi’s konden verkeren.
De laatste zin: ‘That worked like a charm’ is bijzonder cynisch bedoeld. Ik herken echter niet
de wil om ten koste van alles te overleven. Integendeel, de wens van deze Jood om een einde
aan zijn leven te maken, toont eerder overgave aan.
Opvallend is dat Duitsers tevens grappen maakten over de Joden. De volgende Duitse
grap was duidelijk tegen Joden gericht. Naast het cliché dat Joden hebzuchtig en gierig waren,
bestond er een ander cliché; namelijk dat Joden communisten waren. Deze grap werd door
een huisvrouw in Westfalen opgepikt en werd volgens Herzog verteld door een uitgever van
een nazistische krant: Trotsky, Lenin and Litvinov are walking through a small Russian town,
and the children on the street shout, ‘’We know who you are, we know who you are.’’ Trotsky
turns proudly to his companions and says, ‘’You see how famous we are. Even kids recognize
us’’. Whereupon the children run away, shouting, ‘’You’re Jews, you’re Jews.’’. 25 Het
naziregime vocht een strijd tegen de communisten. Door de Joden als communisten neer te
zetten, werden de Joden daardoor in een nog kwader daglicht gesteld. Aangezien zowel
Trotsky als Litvinov een Joodse achtergrond hadden, waren zij volgens Herzog een favoriet
doelwit van antisemitische propaganda. Dit laat zien dat er naast de Joods-Duitse moppen
tevens Duitse moppen bestonden die gingen over Joden. Volgens Herzog waren deze vaak van
een sterk antisemitisch karakter. 26
Ik zie met name de interpretatie van Bergson terugkomen in de behandelde JoodsDuitse humor. Deze Joods-Duitse moppen lijken in mijn ogen onder andere de functie te
hebben gehad om een Joodse gemeenschap te vormen. Dat betekent niet dat dit de enige
functie was van deze moppen. Het is wel opvallend dat de grappen die door de Joden en over
de Joden worden verteld, harder en cynischer zijn dan de Duitse moppen. De moppen gaan
namelijk sterk in op het afgrijselijke lot dat de Joden te wachten stond, of ondergingen. Deze
moppen zijn daarom niet zoals Merziger beschrijft: onschuldig, alomvattend en harmonieus.
De Joods-Duitse moppen lijken meer, zoals Landmann uitlegt, de functie van weerstand tegen
het regime te hebben, door hun eigen humor te behouden. Of op zijn minst door het vertellen
van afwijkende en cynische grappen, zich te onderscheiden van de Duitsers.27
Hoofdstuk 4: Subcategorieën en vergelijking met humor onder Mussolini in
Italië
Volgens Herzog lag in sommige moppen wel degelijk een onderliggende boodschap van haat
richting het naziregime verscholen. Deze deden met name hun ronde in Berlijn en stonden
bekend als grof, bot en kritisch op het regime. Eén mop in Berlijn was een parodie op een
24
25
26
27
‘Ibidem’, 210.
‘Ibidem’, 98.
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 98.
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 5.
12
bekende Nazi slogan: ‘’The Führer leads and we follow’’ werd: ‘’The Führer takes the lead en
we take what follows’’. De gemiddelde Duitser kon niets anders doen dan bevelen opvolgen.
In deze grap zit wellicht een boodschap van ontevredenheid over het regime verscholen. Het
laat mijns inziens met name de machteloosheid van de Duitsers zien. Duitsers wisten dat zij in
concentratiekampen terecht konden komen door te veel kritiek te uiten op het regime of de
nazileiders. De volgende grap laat duidelijk zien hoe weinig regie de Duitsers hadden over hun
eigen leven: ‘’A poster the Winter Relief Funds reads: ‘’No one should be allowed to go hungry
or suffer from the cold.’’ A worker says to a colleague: ‘’So now we’re not even allowed to do
that.’’ Volgens Herzog lag in Berlijnse moppen over het algemeen meer kritiek verscholen dan
in andere delen van Duitsland. 28
Ondanks deze kritiek, sloten in de maanden nadat Hitler aan de macht kwam steeds
meer Duitsers zich aan bij zijn partij. Mensen uit het gehele politieke spectrum verlieten hun
oorspronkelijke partij en werden lid van de NSDAP. Nazi Labor Minister Ley visits a factory
and, after taking a tour, he asks the director about political views among his work force. ‘’Do
you still have any Social Democrats ?’’ Yes, around 80 percent.’’ ‘’What about Centrists ?’’
‘’Sure, around 20 percent.’’ ‘’But that means you don’t have any National Socialists ?’’ ‘’Of
course we do. They’re all Nazis now.’’ In het algemeen waren de grappen in het begin van het
naziregime mild en vriendelijk van toon. ‘’Duitsers konden moppen in het openbaar maken
zonder angst voor represailles’’, aldus Carl-Ludwig Schulz die destijds in Berlijn woonde. Er
heerste een mate van politieke correctheid in Duitsland. Maar toen de oorlog daadwerkelijk
uitbrak begon de onderdrukking van moppenvertellers alsmaar sterker te worden. Moppen
die gingen over de brute misdaden van de nazi’s werden wellicht daarom vaak vermeden. 29
Het kwam volgens Herzog veel voor dat Duitsers moppen maakten over de gebruiken
en vreemde gewoonten van de nazi’s. Een voorbeeld daarvan gaat over de Hitlergroet die
Hitler had gekopieerd van de Italiaanse fascisten. Nazipropaganda ging vaak over het
aanmoedigen van loyaliteit onder Duitsers door de nazigroet te brengen. Als je een Duitse
ruimte binnentrad, waren de eerste woorden die je uitsprak: ‘Heil Hitler’. Dit werd verplicht
te doen in iedere openbare en politieke situatie. De inwoners van Keulen kwamen al snel met
een mop rondom dit ritueel, door te verwijzen naar twee personages uit de lokale folklore,
Tünnes en Schäl. Tünnes and Schäl are walking across a cow pasture, when Tünnes steps in a
mound of cowshit and almost falls down. Immediately he raises his right arm and yells, ‘’Heil
Hitler!’’ ‘’Are you crazy?’’ asks Schäl. ‘’What are you doing? There’s no one else around here.’’
‘’I’m following regulations,’’ Tünnes answers. ‘’Whenever you step into anywhere, you’re
supposed to say ‘Heil Hitler.’’’ De intenties achter de groet waren echter geen grappige
aangelegenheid. De groet en de woorden ‘Heil Hitler’ waren een test van nazi’s om erachter
te komen of iemand een bondgenoot was of een potentiële vijand. De aanvankelijke
sociaaldemocraten en communisten waren niet altijd enthousiast om dit gebaar te maken. Zij
die niet voldeden aan de regel konden flinken straffen verwachten.30
Zij die de straffen konden uitvoeren, de Duitse soldaten, maakten volgens Herzog met
name hun bondgenoot Italië belachelijk. Deze moppen gingen over het Italiaanse leger: When
the Wehrmacht High Command received word that Italy had joined the war, one general
28
‘Ibidem’, 5.
‘Ibidem’, 38.
30
‘Ibidem’, 39.
29
13
opined, “That will cost us an extra ten divisions.’’ When informed that Italy was fighting on
Germany’s side, he sighed, ‘’Ouch, make that twenty.’’ De Duitse soldaten zagen zichzelf als
superieur ten opzichte van het Italiaanse leger en dat komt impliciet in deze mop naar voren.
De soldaten zagen de Italianen eerder als een verzwakking dan een versterking van het leger.
Een vast thema was de neiging van Italianen om de hulp van de Duitsers in te roepen als zij in
moeilijkheden zaten: In Italy there’s a new dance craze. It’s called the Retreat and it goes like
this: You take one step forward, then two steps back, spin around your axis, and hide behind
your partner.31 De moppen onder de Duitse soldaten geven blijk van superioriteitsgevoelens
en trots. Hierin zit geen kritiek of verzet verscholen jegens de nazileiders of het naziregime
maar eerder een gevoel van hegemonie en eenheid onder het Duitse leger.
Vergelijking met de functie van humor in Italië onder Mussolini
De historicus Efharis Mascha schrijft in het artikel Mocking Fascism: Popular Culture and
Political Satire as Counter Hegemony uit 2011 dat humor in Italië onder Mussolini werd
beschouwd als sterk anti-hegemoniaal. Humor vond met name plaats in de vorm van satire.
De satire trachtte het discours van het regime van Mussolini te bekritiseren en de zwakke
kanten ervan aan te tonen. Cartoonisten en satirici lieten zien dat Mussolini megalomaan was,
en dat zijn theorie van omnipotentie en zijn poging om het Romeinse Rijk te laten herrijzen te
ondermijnen waren. In Italië had humor volgens Mascha duidelijk de functie van verzet. De
cartoonisten probeerden het officiële discours van het regime belachelijk te maken en te
bekritiseren. Zij zochten continu naar een balans waarbij zij rekening hielden met de censuur
die werd opgelegd. De satire heeft niet geleid tot de val van het regime, maar het droeg wel
bij aan een negatieve evaluatie door Italianen van het regime en de fascistische mythe.
Politieke satire droeg ook bij aan de overtuiging van subalterne groepen om zich te verzetten
tegen de fascisten. Dit ondersteunt sterk de interpretatie van Bergson. De humor zorgde
volgens Mascha voor een significante invloed op het gemeenschappelijke beeld van fascisten
bij Italiaanse burgers.32
De geanalyseerde data in het werk van Efharis Mascha gaat over karikaturen die
gepubliceerd werden in satirische weekbladen: in het bijzonder L’Asino en Becco Giallo uit
1919-1925 door respectievelijk Gabriele Galantara en Giuseppe Scallarini, die de populairste
cartoonisten waren uit die tijd. Beide tijdschriften waren antifascistisch: zij kwamen dan ook
uit de linkse hoek. L’Asino was het eerste socialistische satirische weekblad dat werd
gepubliceerd door Guido Podrecca en Gabriele Galantara in Rome, 1892. Vanaf 1921 werd het
in Milaan gepubliceerd met een wekelijkse druk van 100.000 exemplaren. In 1925 werd
L’Asino onderdrukt door het fascistische regime. Het satirische en antifascistische tijdschrift
Becco Giallo werd in Rome gepubliceerd. Deze werd opgericht in 1924 en in Italië gepubliceerd
tot 1926. Vervolgens werd het tot 1931 gepubliceerd in Frankrijk. Gedurende deze periode
verkocht Becco Giallo wekelijks tussen de 50.000 en 450.000 kopieën. Beide tijdschriften
waren bijzonder populair onder de arbeiders in het Noorden en de boeren in het Zuiden van
31
Herzog, Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany, 140.
Mascha Efharis ‘Mocking Fascism: Popular Culture and Political Satire as Counter Hegemony’ Studies in
Political Humour, (2011) 193-213, 197.
32
14
Italië. 33 Satire werd als machtsmiddel gebruikt om het regime omver te werpen en mensen
ervan te overtuigen dat het fascisme slecht was. Humor werd dus als middel gebruikt om
verzet te bieden tegen de politieke macht, zoals bijvoorbeeld Marquard betoogt.
Conclusie
Zoals blijkt uit voorgaande analyse, zijn de posities van de in deze scriptie behandelde denkers
binnen het historiografisch debat te algemeen of te smal als het gaat om de functie van humor
in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor zowel het conflictmodel als het
harmoniemodel geldt dat de historische werkelijkheid genuanceerder lag. Binnen de Duitse
moppencultuur tijdens het nationaalsocialistisch bewind golden verschillende categorieën
van moppen met verschillende functies. De meest afwijkende moppencategorie in Duitsland
is de Joods-Duitse. Deze categorie moppen onderscheidt zich duidelijk van de Duitse moppen.
De Joods-Duitse moppen zijn cynischer, harder en kritischer dan de Duitse moppen. Het
standpunt van Merziger dat de Duitse humor harmonieus en alomvattend van karakter was,
is daarom niet geheel juist. De meerderheid van de Duitse moppen waren mild van karakter
en harmonieus van aard. Dat betekent echter niet dat er geen uitzonderingen bestonden op
deze regel. De Joods-Duitse moppen laten duidelijk zien in welke verschrikkelijke
omstandigheden Joden verkeerden. In sommige Joods-Duitse moppen komt daardoor een
sterk sentiment van overgave en fatalisme tot uiting. In andere Joods-Duitse moppen komt
echter tevens een sterke overlevingsdrang naar voren. Deze overlevingsdrang is in de moppen
sterk gericht op het Joodse volk als groep. Het is verklaarbaar dat de moppen hierop gericht
zijn gezien het feit dat de Joden als geheel en als groep werden uitgeroeid. Dit vreselijke
gezamenlijke lot, bindt de Joodse groep en vormt daarmee een geheel. De Joods-Duitse
moppen lijken, zoals Landmann uitlegt, meer de functie van weerstand te hebben tegen het
regime, door het behouden van eigen humor. Of, door het vertellen van afwijkende en
cynische grappen, functioneert de humor op zijn minst door zich te onderscheiden van de
Duitsers.
De positie van Bergson is naar mijns inziens het beste toepasbaar als functie van humor
op de Joods-Duitse moppen. Door een eigen vorm van humor te hanteren, creëren de Joden
een eigen gemeenschap. Door het vormen van een zogenaamde in-group wordt de rest een
out-group. Uiteraard is deze scheiding in eerste instantie ontstaan door de nazi’s die de Joden
massaal vervolgden. Het gevolg van deze groepsvervolging is wellicht dat de Joden hun eigen
grappen hebben bedacht om zich als groep te onderscheiden. Dit kan bovendien als een vorm
van verzet worden geïnterpreteerd, alhoewel dit moeilijk te bewijzen is op basis van moppen.
De interpretaties van bovengenoemde denkers binnen dit debat zijn naar mijn idee ofwel te
smal ofwel te breed om te kunnen rijmen met de historische werkelijkheid in Duitsland. Dat
betekent echter niet dat in geen van deze interpretaties een kern van waarheid verscholen zit
en ze wel degelijk toepasbaar zijn. De interpretatie van Marquard is in de regel juist omdat
deze breed is en er daardoor veel gevallen op van toepassing zijn in de praktijk. Er bestonden
namelijk moppen die kritisch van aard waren en waar verzet en weerstand in verscholen
zaten. Hij houdt echter geen rekening met de uitzonderingen, en in het geval van het
33
Efharis ‘Mocking Fascism: Popular Culture and Political Satire as Counter Hegemony’, 206.
15
nationaalsocialisme met het milde en harmonieuze karakter van de Duitse mop.
Ondanks dat de interpretatie van Brummack wellicht accuraat is in het specifieke geval
van massabewegingen in het nationaalsocialisme, betekent het niet dat alleen
massabewegingen gebruikmaakten van humor. Zijn interpretatie is daarom mijns inziens te
smal en rijmt daarmee niet met de historische werkelijkheid in het nationaalsocialisme omdat
deze genuanceerder lag. De vergelijking met de aanwezigheid van humor in het fascistische
Italië maakt duidelijker dat in Duitsland weinig verzet werd geboden middels humor. Ondanks
dat uiteindelijk ook in Italië cartoonisten en makers van spotprenten vervolgd werden,
bestond er veel kritische humor in de vorm van satire. Een interessante vervolgvraag is dan
ook waarom de humor in Duitsland over het algemeen harmonieus van karakter was. Volgens
Merziger komt dit doordat de Duitsers niet hielden van humor waarin verzet, agressie en
afkeer werden verkondigd. Het is echter ook aannemelijk dat Duitsers simpelweg te bang
waren om kritiek te uiten op het naziregime. Een interessant vervolgonderzoek zou zijn om
te onderzoeken waarom het idee bestaat dat Duitsers weinig gevoel voor zouden hebben. Dat
is mede interessant omdat Merziger zelf spreekt over ‘The German humour’ en daarmee de
suggestie wekt dat Duitse humor in het algemeen mild en harmonieus van aard is.
Literatuurlijst
Brummack, J. ‘Zu Begriff und Theorie der Satire’, Deutsche Vierteljahrsschrift fur
Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte, (1971) 275–377
Efharis, M. 'Mocking Fascism: Popular Culture and Political Satire as Counter Hegemony',
Studies in Political Humour (2011) 193-213.
Herzog, R. Dead Funny: Telling Jokes in Hitler’s Germany: Melville Books House, (Melville
2011).
Landmann, S. Der Jüdische Witz: Patmos-Verlag, (Ostfildern 2011).
Marquard, O. ‘Das Lachen ist die kleine Theodizee’, Steffen Dietzsch (ed.), Luzifer lacht, (1993)
8–21.
Merziger, P. 'Humour in Nazi Germany: Resistance and Propaganda? The Popular Desire for
an All-Embracing Laughter', Cambridge University Press, (2007) 275-290.
Ritter, J. ‘Uber das Lachen’, Blatter fur deutsche Philosophie, (1976) 1–21.
16