UO‘T. 332.3:633.2
SIRDARYO VILOYATI QISHLOQ XO‘JALIGI SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISHINING O‘ZIGA XOS JIHATLARI
M.M.Axunboboyev
Katta o‘qituvchi
K.E.Xidiraliyev
G.f.n., dotsent
S.M.Sattarov
Katta o‘qituvchi
A.Jo‘rayev
Talaba
Guliston davlat universiteti
Annotatsiya. Mazkur maqolada Sirdaryo viloyati qishloq xo‘jaligining shakllanish va rivojlanish asoslari atroflicha
ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, viloyat qishloq xo‘jaligining hozirgi rivojlanish holati, erishilayotgan yutuqlar va istiqbollari
misollar asosida bayon qilingan.
Kalit so‘zlar: qishloq xo‘jaligi, omillar, relef, agroiqlimiy sharoit, klaster, urug‘chilik, investitsiya, tarmoq, eksport.
Аннотация. В данной статье подробно рассматриваются основы становления и развития сельского
хозяйства Сырдарьинской области. Текущее состояние развития сельского хозяйства, достижения и
перспективы региона также описаны на примерах.
Ключевые слова: сельское хозяйство, факторы, рельеф, агроклиматические условия, кластер,
семенаводства, инвестиция, отрасль, экспорт.
Annotation. This article discusses in detail the foundations of the formation and development of agriculture in the
Syrdarya region. The current state of agricultural development, achievements and prospects of the region are also
described with examples.
Key words: agriculture, factors, relief, agro-climatic conditions, cluster, seed production, investment, industry, export.
Kirish. Sirdaryo viloyati iqtisodiyoti
o‘zining agrar yo‘nalishi bilan ajralib turadi. Mazkur
holatda viloyatning qishloq xo‘jaligi shakllanishi va
rivojlanishida tabiiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik,
bozor iqtisodiyoti omillarini ta’siri o‘ziga xosdir.
Aynan qishloq xo‘jaligi shakllanishida relef,
agroiqlimiy holat, litologiya, irrigatsiya tizimi
e’tibordan chetda qolmasligi lozim. Agar e’tibor
beradigan bo‘lsak, viloyatning relefi, asosan,
to‘lqinsimon tekislikdan iborat bo‘lib, janubdan
shimoliy-g‘arbga pasayib boradi. Mirzacho‘l
dashtining bir qismi viloyat hududiga kiradi.
Balandligi shimolda 230 m, markaziy qismida
400-500 m, janub va janubiy-g‘arbda 600-650 m.
Sharqida keng Sirdaryo vodiysi joylashgan.
Mezozoy va kaynozoy davrida, asosan,
cho‘kindi jismlarning qalin qatlami bilan qoplangan.
Sho‘ro‘zak, Mirzaobod, Sardoba kabi botiqlar
mavjud. Tekislik qismi daryolar oqizib keltirgan
yotqiziqlardan hosil bo‘lgan, ba’zi joylarini ko‘l,
botqoq va sho‘rxok yerlar egallagan. Viloyatda
yangi kanallar, zovurlar qazilib, cho‘l o‘zlashtirilgan
va ekin maydonlarga aylantirilgan. Tekislik qismida
38
Land of Uzbekistan
irrigatsiya inshootlari qurilib paxtazor, bog‘ va
tokzor barpo qilingan.
Viloyat
ob-havosi
keskin
o‘zgaruvchan
va
quruq.
Qishda
havo
tez
sovuydi
va
harorat-30
darajagacha
(Gulistonda-35 darajagacha) pasayadi. Ba’zan, qish
o‘rtalarida havo birdaniga isib, keyin sovib ketadi.
Yozi quruq va issiq. Iyulning o‘rtacha harorati
27-29 darajagacha. Yozda harorat 32-45 darajagacha
ko‘tariladi. Ko‘pincha issiq shamol (garmsel)
tuproqni quritadi va o‘simliklar rivojlanishiga
yomon ta’sir qiladi. Vegetatsiya davri o‘rtacha
218 kun. Yillik yog‘in 180-220 mm, asosan, qishda
yog‘adi. Yozda kuchli bug‘lanish sababli yer osti
suvlari yuza maydonlarning tuprog‘ini sho‘r bosadi.
Noyabrdan
martgacha
tez-tez
esib
turadigan
“Bekobod
shamoli”
tezligi
20-25 m/sek. (Boyovut tumanida 40 m/sek.)
ga yetadi. Ihota daraxtzorlari barpo qilingan.
Tuproqlari, asosan, och tusli bo‘z tuproq bo‘lib,
kam va o‘rtacha sho‘rlangan, turli xil mexanik
tarkibli tuproqlardir. Tekisliklarda sho‘rxok
va sho‘rxoksimon tuproq uchraydi.
Yer osti
O‘ZBEKISTON ZAMINI
Земля Узбекистана
1/2022
4/2019
suvining chuqurligi 5-6 m. Sho‘ro‘zak massivida,
o‘zlashtirilmagan, pastlik joylarda sho‘rxoklar keng
tarqalgan. Mazkur agroiqlimiy holat viloyat qishloq
xo‘jaligining paxtachilik, g‘allachilik, pillachilik,
mevachilik, sabzavot-polizchilik va chorvachilikka
ixtisoslashuviga imkoniyat yaratgan. Jumladan,
viloyatda fermer, dehqon va qishloq xo‘jalik
korxonalarida qoramol, qo‘y va echki, parranda,
shuningdek, yilqi boqiladi [1].
Tadqiqot obyekti va uslublari. Yuqorida
qayd etilgan, Mirzacho‘l dashtining bir qismi
viloyat hududiga kiradi. Ya’ni, Mirzacho‘lning
o‘zlashtirilgan qismlarini hamda qisman Qizilqum
yerlarini o‘z ichiga oladi. Viloyatda o‘zlashtirishga
yaroqli yerlar ko‘p. Ammo tabiatiga xos ayrim
noqulayliklar tufayli dehqonchilikda ko‘pgina
mehnat, mablag‘ sarflashga to‘g‘ri keladi.
Tabiatning noqulayliklarini bartaraf etish uchun
ihota daraxtzorlari barpo etish, yerosti suvlarini
zovurlar qazib qochirish va tuproqni yuvib turish
talab etiladi.
So‘nggi o‘n yilliklar mobaynida viloyatda
ekinzorlar maydoni 300 ming gektardan oshib
ketdi. Shimoliy va Janubiy Mirzacho‘l kanallari va
yuzlab suv shoxobchalari qurilgan. Tarixga nazar
solsak, Sirdaryo viloyatida qadimgi kanallarning
izlari, sardobalar bor. Ekin maydonlarining kattaligi
jihatidan viloyat respublikada oldingi o‘rinlarda
turadi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining
shakllanishi, rivojlanishi va joylashuvi aholi
joylashuviga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Agar
e’tibor beradigan bo‘lsak, bugungi kunda Sirdaryo
viloyatida mamlakat aholisining 2,5% i yashaydi.
Aholining 90% dan ziyodi sug‘oriladigan hududlarda
joylashgan. Yangi yerlarni o‘zlashtirish maqsadida
boshqa viloyatlardan ishchi kuchlari jalb etilgan.
Endilikda viloyat o‘z ishchi kuchlari bilan ma’lum
darajada ta’minlangan.
Bugungi kunda Respublikaning boshqa
hududlari qatori, viloyatda ham qishloq xo‘jaligi
ishlab chiqarishida innovatsiyalarni qo‘llash asosiy
iqtisodiy mexanizmlardan biriga aylanib bormoqda.
Ya’ni, chorva mollarining yangi zotlarini va
ekinlarning serhosil navlarini yaratish, urug‘chilikka
ixtisoslashgan xo‘jaliklarni shakllantirish davr talabi
bo‘lib bormoqda. Bu esa viloyat qishloq xo‘jaligini
hududiy ixtisoslashuvini takomillashtirishga asos
yaratadi.
Tadqiqot natijalari va ularni muhokamasi.
Innovatsion rivojlanish vazirligining 2019-yilning
1/2022
4/2019
Land of Uzbekistan
birinchi yarim yilligida amalga oshirgan ishlar
yuzasidan tayyorlangan hisobotiga e’tibor bersak, bu
jarayonni viloyat miqyosida qanday kechayotganligi
va ularni yutuqlariga guvoh bo‘lamiz:
Viloyatda
urug‘chilik
tizimining
tubdan yangi modeli joriy etildi, uning qonuniy
asosini shakllantirish maqsadida O‘zbekiston
Respublikasining
“Urug‘chilik
to‘g‘risidagi”
Qonuni qabul qilindi, yangi tashkil etilayotgan
to‘qimachilik klasterlariga urug‘chilik bilan
shug‘ullanishning huquqiy asosi ishlab chiqildi,
urug‘chilikka ixtisoslashgan klasterlarni tashkil etish
orqali qishloq xo‘jaligiga xususiy investitsiyalarni
jalb etishni faollashtirish tizimi tashkil etildi;
- Sirdaryo viloyatida xorijiy investorni
jalb etgan holda “Peng-sheng klasteri” va
“Bek-klaster” negizida urug‘chilikka ixtisoslashgan
klasterlar tashkil etildi;
- Sirdaryo viloyatida sabzavot va poliz
ekinlari ilmiy urug‘chilik stantsiyasi tashkil etilib,
stantsiya binolarini qurish va zarur uskuna bilan
jihozlash uchun Innovatsion rivojlanish va novatorlik
jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan moliyalashtirish
amalga oshirildi;
- Vazirlar Mahkamasining 2019-yil
18-iyundagi 512-son qaroriga muvofiq urug‘chilikni
tubdan yangilangan tizimi ishlab chiqildi va davlatxususiy sherikchiligi asosida Sirdaryo viloyatida
“Peng-Sheng” urug‘chilik klasterlari tashkil etildi
[2].
Jumladan, viloyat yerlarida tarkibida
tsellyuloza mavjud bo‘lgan ekinlar va almashlab
ekishda qatnashadigan boshqa turdagi ekinlarni
etishtirish va qayta ishlash bilan shug‘ullanadigan
agrosanoat klasterini tashkil etish lozim. Bu jarayon
bevosita va bilvosita xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishni talab etadi. Haqiqatdan ham, boshqa
hududlar qatori Sirdaryo viloyati qishloq xo‘jaligiga
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish davr talabi bo‘lib
qolmoqda.
Natijada Agrosanoat klasteri Sirdaryo
viloyatida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni
jalb etish hisobiga tashkil etiladi. Buning uchun
“RS Success Agro” MCHJ tashkil etildi. Klasterning
asosiy vazifalari - ilg‘or ilmiy yutuqlarni, tsellyuloza
mavjud bo‘lgan ekinlar va boshqa qishloq xo‘jaligi
ekinlarini yetishtirishning zamonaviy va samarali
uslublarini, ilg‘or agrotexnik va suv tejamkor
texnologiyalarni, texnik kanop hamda zig‘ir tolasi
va urug‘ini qayta ishlashning samarali usullarini
O‘ZBEKISTON ZAMINI
Земля Узбекистана
39
va ularni chuqur qayta ishlash texnologiyalarini
joriy etish. “Industrial Innovation Group” MCHJ
(BAA) va “RS Success Agro” MCHJ tomonidan
2019-2023 yillarda amalga oshiriladigan investitsiya
loyihalarining prognoz parametrlari tasdiqlangan.
Shuningdek, Sirdaryo viloyatida qishloq
xo‘jaligi sohasini rivojlantirish, zamonaviy
boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘yish hisobiga paxtato‘qimachilik klasterlari tashkil etildi. Bu yerda
mavjud yer maydonlaridan samarali foydalanish,
ayniqsa, eksportbop mahsulotlar yetishtirish
bo‘yicha bir qator ishlar amalga oshirildi.
Xususan, viloyatda anor yetishtirish va uni
qayta ishlash yo‘lga qo‘yildi, shuningdek, eksportbop
poliz mahsulotlari hisoblangan qovun va tarvuz
yetishtirish hamda baliq va baliq mahsulotlarini
ishlab chiqarish bo‘yicha boy tajribalardan
samarali foydalanish choralari belgilandi va amalga
oshirilmoqda.
Sirdaryo viloyatida yer maydonlaridan
samarali foydalanishni tashkil etish, jumladan,
irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini amalga
oshirish, kollektor-drenaj tarmoqlarini tozalash,
sug‘orish uchun artezian quduqlarini qazish hisobiga
yerlarni to‘liq o‘zlashtirish, eksportbop ekinlarni
joylashtirish hamda yaylov va bo‘z yerlarda
chorvachilikni rivojlantirish maqsadida Vazirlar
Mahkamasi qarori hayotga joriy etilgan. Natijada,
Sirdaryo viloyati hokimligi tomonidan viloyatdagi
foydalanilmayotgan 19238 gektar qishloq xo‘jaligi
yer maydoni o‘zlashtirish uchun, quyidagi ishlar
amalga oshirilgan:
- 5852 gektar yer maydoni Vazirlar
Mahkamasining “Fermer xo‘jaliklari va boshqa
qishloq xo‘jaligi korxonalari yer maydonlarini
maqbullashtirish hamda qishloq xo‘jaligi ekin
yerlaridan samarali foydalanishga doir qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2019-yil 9-yanvardagi
14-son qaroriga asosan fermer xo‘jaliklari va boshqa
qishloq xo‘jaligi korxonalarining yer maydonlarini
maqbullashtirish jarayonida fermer xo‘jaliklari va
boshqa qishloq xo‘jaligi korxonalariga;
- 1259 gektar yer maydoni “Indorama
agro”mas’uliyati cheklangan jamiyati xorijiy
korxonasiga;
- 461 gektar yer maydoni parrandachilik va
boshqa tarmoqlarni rivojlantirish uchun tadbirkorlik
sub’ektlariga ajratib berilgan.
Shuningdek, Sirdaryo viloyati hokimligining
Sirdaryo viloyati Mirzaobod tumani hududidagi
zaxira yerlardan “O‘zbekiston temir yo‘llari”
aktsiyadorlik
jamiyatiga
qishloq
xo‘jaligi
mahsulotlari
yetishtirish
uchun
10000
gektar
yer
maydoni
ajratilgan.
Shundan, 7545 gektar foydalanilmayotgan,
2455 gektar foydalanilayotgan qishloq xo‘jaligi
yer maydoniga to‘g‘ri keladi. Tuman hokimliklari
zaxirasidagi 4121 gektar qishloq xo‘jaligi yerlarini
tashabbuskorlarga belgilangan tartibda ajratib berish
va ulardan samarali foydalanish tashkil etilgan
[3, 4].
Xulosa. Viloyat
qishloq
xo‘jaligini
rivojlantirish masalalari, soha oldidagi muammolar
bugungi kunning dolzarb mavzusidir. Uning natijasi
qo‘lga kiritilayotgan yutuqlardir. Bu yutuqlar
bevosita va bilvosita ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar va ularni realizatsiyasida yotadi. Ya’ni bu
jarayonlarning asosiy natijasi sifatida viloyat qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarishida ekport salohiyatni
oshirish maqsad qilingan. Natijada Sirdaryoda
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksport hajmi muttasil
o‘sib boryapti. 2020-yilda Sirdaryo viloyatida
368 ming 612 tonna mahsulot eksport qilingan bo‘lsa,
shundan 133 ming tonnasidan ziyodi sabzavot,
7 ming 950 tonnasi ho‘l meva tashkil etgan. Bundan
to‘rt besh yil oldin qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
asosan Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston,
Tojikiston davlatlariga eksport qilingan bo‘lsa, ayni
kunda dunyoning yigirmadan oshiq davlatlariga
xususan, Janubiy Koreya, Xitoy, Hindiston, Polsha
va Eron boshqa mamlakatlarga eksport qilinmoqda.
Bu Sirdaryo zaminida yetishtirilgan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlariga jahon bozorida talab ortib
borayotganidan dalolat.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Sirdaryo viloyati statistik axborotnomasi. Guliston, 2020-yil.
2. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 30.09.2020 y., 03\20\639\1342-on.
3.Maxmudova G.H. Agrar tarmoqni investitsiyalash samaradorligini oshirish yo‘llari. i.f.n. ilm.dar.olish uchun yozilgan
diss.avtoref. – BMA, 2010 – 8 b.
4. Xamrayeva S.N. -Qishloq xo‘jaligini innovatsion rivojlantirish tendentsiyasi va hozirgi holati tahlili\-Iqtisodiyot va
innovatsion texnologiyalar\ ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel 2016 yil.
40
Land of Uzbekistan
O‘ZBEKISTON ZAMINI
Земля Узбекистана
1/2022
4/2019