Respublika azıq-awqat qáwipsizligin támiyinlewde agrobiznestiń áhmiyeti
Respublikamız ǵárezsizlikke eriskennen keyin, awıl xojalıǵında basqıshpabasqısh ámelge asırılǵan túpkilikli ekonomikalıq reformalar tarawdıń turaqlı
rawajlanıwın támiyinlewge tiykar boldı. Awıl xojalıǵı kárxanaların qayta
shólkemlestiriw processinde awılda jeke menshikke iyelik etiwshiler klası qáliplesti.
Nátiyjede islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıwda xalqımızdıń mentalitetine sáykes hám
jáhánniń aldıńǵı tájiriybesine tiykarlanǵan bazar múnásibetleri shárayatında
nátiyjeli iskerlik júrgize alatuǵın formaları - diyxan hám fermer xojalıqları dúzildi
hám olar búgingi kúnde awıl xojalıǵında tiykarǵı xojalıq júrgiziwshi subyekt
esaplanadı.
Sonıń menen birge awıl xojalıǵı eginleri quramın jetilistiriw nátiyjesinde
azıq-awqat ónimleri islep shıǵarıwdı kóbeytiwge tiykarǵı itibar qaratıldı. Bul bolsa
óz gezeginde qayta islew kárxanaların shiyki zat, xalıqtı bolsa azıq-awqat ónimleri
menen tolıq támiyinlew, sonıń menen birge, awıl xojalıǵı ónimlerin eksport
potencialın asırıwǵa tiykar jarattı. Eń tiykarǵısı, qısqa múddette mámlekettiń azıqawqat qawipsizligin támiyinlewge erisildi.
Azıq-awqat
qawipsizligin
támiyinlew
hár
bir
mámlekettiń
milliy
qawipsizliginiń strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Xalıqtı azıq-awqat ónimleri menen
támiyinlewdiń jaqsılanıwı zárúrli sociallıq-ekonomikalıq wazıypa bolıp, onı
sheshiw hár bir mámleket ushın zárúrli áhmiyetke iye boladı. Sonıń ushın
mámlekettiń azıq-awqat qawipsizligin támiyinlew siyasatı ózin-ózi azıq-awqat
ónimleri menen támiyinlew dárejesi hámde olardı import qılıw dárejelerin aqılǵa say
muwapıqlastırıw, mámleket xalqın azıq-awqat ónimleri menen támiyinlewdiń
kepillengen múmkinshiliklerin jaratıw, buǵan baylanıslı xalıq aralıq sheriklik
baylanısların ornatıw zárúr esaplanadı. Bunnan tısqarı, bul siyasat mudamı
tákirarlanatuǵın túrde jańalanıp turatuǵın azıq-awqat rezerviniń jaratılıwına da
qaratılǵan boladı.
Azıq-awqat qawipsizligin támiyinlewde agrobiznes iskerligi zárúrli orın
tutadı. Buǵan baylanıslı Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoev Oliy
Majlis palatalarınıń qospa májilisinde sóylegen sózinde “Awıl xojalıǵın reformalaw
hám azıq-awqat qawipsizligin támiyinlew máseleleri, hesh gúmansız, biz ushın eń
zárúrli wazıypalardan biri bolıp qaladı. Bárinen burın, agrosanaat kompleksi jáne
onıń lokomotivi, yaǵnıy háreketke keltiretuǵın kúshi bolǵan fermer xojalıqların
izbe-iz rawajlandırıwǵa úlken itibar qaratıladı”,- dep aytıp ótken. Prezident
tárepinen keleshektegi strategiyalıq zárúrli wazıypa retinde egin maydanları hám
eginler quramın optimallastırıw, aldıńǵı agrotexnologiyalardı engiziw hám
ónimdarlıqtı asırıw, mıywe-palız eginleri hám júzim jetistiriwin kóbeytiw
belgilengen.
Azıq-awqat qawipsizligi bul ekonomikanıń sonday jaǵdayı bolıp, bunda jáhán
bazarları terbelislerine qaramastan bir tárepden, ilimiy tiykarlanǵan kórsetkishlerge
sáykes muǵdarlarda, ekinshi tárepten medicinalıq normalar dárejesinde tutınıwdı
qanaatlandırıw ushın shárt-shárayat jaratılǵan halda xalıqtı azıq-awqat ónimleri
menen turaqlı támiyinlew kepilligi beriledi.
Azıq-awqat
qáwipsizligine
erisiwdiń tiykarǵı maqseti ishki hám
sırtqı unamsız tásirge baylanıslı bolmaǵan halda qayta isleytuǵın kárxanalardı shiyki
zat, xalıqtı - azıq-awqat ónimleri menen támiyinlew bolıp tabıladı. Ol hátteki
valyutanıń jetispewshiligi, shetten ónimlerdi alıp kiriwde embargo (basqa
mámleketler tárepinen tosıqlar qoyıw) bahalardıń ósiwine baylanıslı emes bolıwı
kerek.
BMSh nıń Azıq-awqat hám awıl xojalıǵı shólkemi (FAO) hám de Pútkil
dúnya den sawlıqtı saqlaw shólkemi maǵlıwmatlarına kóre házirde dúnyada 800
millionnan artıq adam, yaǵnıy derlik hár 8 adamdıń biri toyıp awqatlanbaydı, dúnya
xalqınıń 30 procentten aslamı tolıq awqatlanbaydı, eń tiykarǵı mikroelement hám
vitaminler jetispewshiligi mashqalası menen turmıs keshirmekte.
Azıq-awqat támiynatında sonday quramalı procesler gúzetilip atırǵan
usınday bir waqıtta mámleketimizde awıl xojalıǵı eginlerinen mol hám sapalı ónim
alıw maqsetinde islep shıǵılıp atırǵan programmalar izbe-izlik penen ámelge asırılıp
atır. Nátiyjede 2020-jıl ushın belgilengen azıq-awqat programmaları boyınsha
21368,2 mıń tonna palız eginleri, kartoshka, palız, miyweler hám júzim islep
shıǵarılıp, bul kórsetkish 2019-jılda jetistirilgen sol túrdegi ónimler boyınsha
(21057,7 mıń tonna) 102,3 procentke kóbirekti quraydı.
1.3.1-keste.
Qaraqalpaqstan Respublikası bárshe turdegi islep shıǵarılǵan diyxanshılıq hám
sharwashılıq ónimleri kórsetkishleri1
№ Ónimler turi
1
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
2
3
4
5
6
7
8
Dán hám sobıqlı dán eginleri
jámi
sonnan:
biyday
mákke juweri dán ushın
aq juweri
tarı
sulı
salı
Kartoshka
Ovoshlar – jámi
Palız, jámi
Miyweler hám rezevarlar
Juzim
Gósh (tiri salmaqta)
Sut
9 Máyek
10
Pal
Ólshem
2020 j.
birligi
2021 j.
2022 j.
tonna
277968,0
271071,0
287103,0
x
tonna
tonna
tonna
tonna
tonna
tonna
tonna
tonna
tonna
tonna
tonna
tonna
tonna
mıń.
dana
tonna
X
175742,0
25465,0
17574,0
991,0
0,0
47206,0
85700,0
286812,0
152628,0
57889,0
10413,0
111 069,0
404 778,0
x
147216,0
31849,0
19987,0
1237,0
0,0
52768,0
89365,0
301497,0
164723,0
61986,0
11114,0
116 386,0
418 801,0
x
165899,0
29878,0
x
x
x
51640,0
90584,0
314563,0
173474,0
64898,0
11531,0
120 504,0
434 002,0
341 296,0
379 731,0
386 951,0
753,0
799,3
835,9
Egerde bul kórsetkishlerdi xalıq jan basına salıstırǵanda medicinalıq normalar
tiykarında tutınıw dárejelerine salıstırıp analiz etetuǵın bolsaq, 2022-jılda bawbaqsha ónimleri tutınıwı medicinalıq normalar boyınsha 113 kilogrammdı qurawı
kerek bolsa da, islep shıǵarıw kólemi 300 kilogramm (2,7 ese kóp), palız ónimleri
boyınsha medicinalıq normalar 19,3 kilogramm bolıp, islep shıǵarıw 61 kilogramm
(3,2 ese kóp), kartoshka tutınıwı normaları 50,4 kilogramm bolıp, islep shıǵarıw
kólemi 78 kilogrammdı (1,5 ese kóp) quraǵan.
Analizlerge názer taslaytuǵın bolsaq, mámleketimiz basshısı tárepinen islep
shıǵılǵan hám ámelge asırılǵan dán ǵárezsizligi siyasatı nátiyjesinde 1991-2017jıllar dawamında dán ónimleri importı derlik 3 márte qısqardı, suwǵarılatuǵın
1
Qaraqalpaqstan Respublikası Statistika Basqarması maǵlıwmatları tiykarında avtor tárepinen dúzildi.
jerlerde ǵálle maydanı 221 mıń gektardan 1 mln. 405,4 mıń gektarǵa yamasa 6,4
esege, hasıldarlıq 22,2 centnerden 50,8 centnerge kóbeydi. Respublika boyınsha dán
ónimlerin jetistiriw 1991-jılda 1,9 mln., 2000-jılda 3,9 mln., 2010-jılda 7,4 mln.,
2022-jılda bolsa 7,6 mln. tonnanı qurap, 1991-jılǵa salıstırǵanda 4 esege, xalıq jan
basına dán islep shıǵarıw bolsa, ortasha 2,7 esege arttı. Sonıń menen birge palız
eginlerin jetistiriw 1991-jıldaǵı 3,35 mln. tonnadan 2022-jılda 8,52 mln. tonnaǵa
yamasa 2,5 esege, kartoshka jetistiriw salıstırmalı túrde 351,2 mıń tonnadan 2 mln.
250,4 mıń tonnaǵa yamasa 6,4 esege, palız ónimlerin jetistiriw 925,8 mıń tonnadan
1558,0 mıń tonnaǵa yamasa 1,7 esege, mıywe jetistiriw 516,6 mıń tonnadan 2 mln.
260,9 mıń tonnaǵa yamasa 4,4 esege, júzim jetistiriw 480,4 mıń tonnadan 1322,1
mıń tonnaǵa yamasa 2,8 esege asıwına erisildi.