ANGREN UNIVERSITETI
“IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI ” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar, ularning turlari va amal qilish
mexanizmi.
Bajardi:Iqtisodiyot fakulteti,
I-109 guruhi talabasi
Irkabayeva L.
Tekshirdi: Yusupov U.
Kurs ishi taqrizga topshirilgan
sana
“____” _______2023 y.
Kurs ishi himoya qilingan sana
“____” _______2023 y.
___________
(imzo)
Baho “_____” _________
___________
(imzo)
ANGREN – 2023
1
Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan
sana
“____” _______2023 y.
Komissiya aʼzolari:
__________________
_________________
Mavzu : Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar, ularning turlari va amal qilish
mexanizmi
Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………..…...3
I
bob .Iqtisodiyot nazariyasi fanining kelib chiqishi va vazifalari
LLIqtisodiyot va uning bosh masalasi……………………………………………..5
Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi……………………….13
bob. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar tog’risida umumiy
ma’lumotlar………………………………………………………………………19
1.2.
II
2.1.Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar.Ularning turlari va ehtiyoj qonuni……...19
2.2.
Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalarni ilmiy bilishning uslublari …………29
Xulosa...…………………………………………………………………………..33
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………….35
2
Kirish
O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning erkinlashuvi va islohotlarning
chuqurlashuvi jarayoni soliq siyosatini ham muntazam takomillashtirib borishni
taqozo qiladi. Soliq siyosati moliya tizimi islohotlarining muhim yo’nalishi
sifatida iqtisodiyotni tartibga solish hamda uning barqarorligini ta’minlash
jarayonida har qachongidan ham muhimroq bo’lib bormoqda. Shu sababli,
mamlakatimiz rivojlanishining muhim ustuvor yo’nalishi sifatida soliq siyosatini
erkinlashtirishning belgilanishi bejiz emas. Bu borada davlatimizning birinchi
rahbari I.Karimovning quyidagi fikrlari e’tiborga loyiqdir: “Izchillik bilan amalga
oshirilayotgan, birinchi navbatda soliq yukini kamaytirishga qaratilgan oqilona
soliq siyosati iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarga, xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning ishbilarmonlik faolligi va moliyaviy barqarorligini yuksaltirishga
xizmat qilmoqda. Xususan, 2011 yilda soliq yuki, 1991 yil bilan solishtirganda,
yalpi ichki mahsulotga nisbatan qariyb 2 barobar kamayib,
41,2 foizdan 22 foizga tushganini qayd etish zarur. 2011 yilda mikrofirma va
kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovi stavkasining 7 foizdan 6 foizga
kamaytirilishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar investitsiya faoliyatining
kengayishiga xizmat qildi. Buning natijasida bo’shab qolgan qariyb 80
milliard 300 million so’m mablag’ni birinchi navbatda ishlab chiqarishni
texnologik yangilash va zamonaviy texnikani joriy etishga yo’naltirish
imkoni paydo bo’ldi”.
Kurs ishining maqsad va vazifalari.Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy hayotning
eng jadal rivojlanayotgan sohalaridan biridir. Iqtisodiy qonun aloqalar ko’p asrlik
tarixga ega. Yuz yillar davomida ular ko’proq tashqi savdo ko’rinishida bo’lib u
axolini milliy iqtisodiyot butkul ta’minlay olmaydigan yoki umuman ishlab
chiqarmaydigan maxsulotlar bilan ta’minlash masalalarini hal qilgan. Iqtisodiy
qonunlar unda ro’y berayotgan jarayonlar dunyodagi barcha mamlakatlar
manfaatlariga ta’luqlidir. Tabiiyki, barcha mamlakatlar birinchi navbatda o’z
manfaatlarini ko’zlab, o’z tashqi iqtisodiy qonunni boshqarishi zarur.
Kurs ishining obyekti: Bugungi kundagi O’zbekistonning iqtisodiy qonun
va kategoriyalarini va uni o’ziga xos hususiyatlarini o’rganish iborat.
Kurs ishining predmeti: O’zbekistonning iqtisodiy qonun va
kategoriyalarini kelajakdagi istiqbollarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2ta bob xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
3
I bob .Iqtisodiyot nazariyasi fanining kelib chiqishi va vazifalari l.l.Iqtisodiyot va
uning bosh masalasi.
Iqtisodiyot nazariyasini o’rganish, iqtisodiy jarayonlarning tub mohiyatini
to’g’ri tushunish ko’’ jihatdan uni o’rganuvchilarning ma’lum nazariy va uslubiy
bilim bilan qurollanishiga bog’liq. Shuning uchun ham mazkur bob insoniyat
jamiyati taraqqiyotining asosi bo’lgan iqtisodiyot tushunchasini, uning oldida turgan
vazifalarni, uzoq davr davomida iqtisodiy bilimlarning shakllanishi va iqtisodiyot
nazariyasi fanining vujudga kelishini qisqacha tavsiflash bilan boshlanadi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanidagi asosiy oqimlar va nazariyalarning umumiy bayoni
qisqacha beriladi. Bu erda iqtisodiyot va uning bosh masalasi, iqtisodiyot nazariyasi
fanining ‘redmeti, vazifalari va boshqa iqtisodiy fanlar ichida tutgan o’rnini ko’rsatib
berish bilan birga iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar hamda ularning amal qilish
mexanizmini yoritib berishga alohida o’rin beriladi.
Bu bobda iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilish usullarining mazmunini ochib
berishga alohida e’tibor qaratiladi.
4
I-bob.Iqtisodiyot va uning bosh masalasi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanini, uning qonun-qoidalarini bilish uchun, eng avvalo,
iqtisodiyotning o’zi nima, uning vazifasi nimalardan iborat, degan savolga javob
berish lozimdir. Insoniyat hayoti va uning taraqqiyoti juda murakkab, ko’’ qirrali va
g’oyat chigal muammolarga boydir. Bu muammolar kishilarning moddiy ne’matlar
ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq,
davlatni boshqarish sohalaridagi va nihoyat, oiladagi va boshqa faoliyat turlarining
borgan sari ko’’ayib, rivojlanib hamda ularning o’zgarib borishi natijasida vujudga
keladi. Uzoq davrlar davomida insoniyat fikrini band qilib kelgan ayrim masalalar
bugungi kunda oddiy haqiqat va oson bilish mumkin bo’lgan narsaga o’xshab
ko’rinadi.
Masalan, bugun hammaga ma’lumki, kishilar yashashlari, siyosat, san’at,
adabiyot, fan, ma’rifat, madaniyat, ta’lim bilan shug’ullanishlari uchun hayotiy
ne’matlarni iste’mol qilishlari, kiyinishlari kerak. Buning uchun esa oziq-ovqat,
kiyim-kechak, uy-joy va turli xizmatlardan iborat hayotiy vositalar zarur. Har bir
kishi, o’zining kundalik hayotida bir qancha muammolarga, ya’ni hayotiy ehtiyojlari
- kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-ro’zg’or buyumlariga ega bo’lish, bilim olish kabi
ehtiyojlar uchun zarur bo’lgan ‘ul daromadlarini qaerdan, nima hisobiga to’ish kerak
degan muammolarga duch keladi.
Shu muammolarni echish va o’z ehtiyojlarini qondirish maqsadida kishilar turli
yo’nalishlarda, sohalarda faoliyat ko’rsatadilar. Demak, insonning turli faoliyatlari
ichida eng asosiysi, insoniyatning yashashi va uning kamol to’ishini ta’minlaydigani
moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishdan iborat
bo’lgan iqtisodiy faoliyatdir.
Iste’mol tovarlari va xizmat ko’rsatish sohalari turli tuman bo’lganligi uchun
iqtisodiy faoliyat ham turlichadir, ularning turi va soni juda ko’’dir.
Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, kishilarning yashashi,
kamol to’ishi uchun zarur bo’lgan hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va
iste’molchilarga etkazib berishga qaratilgan, bir-biri bilan bog’liqlikda amal
qiladigan turli-tuman faoliyatlar yaxlit qilib, bir so’z bilan, iqtisodiy faoliyat deb
ataladi.
Qadimda iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli uy xo’jaligi doirasida ro’y bergan.
Shuning uchun qadimgi grek olimlarining (Ksenofont, ‘laton, Aristotel) asarlarida
iqtisodiyot - uy xo’jaligi va uni yuritish qonunlari deb tushuntirilgan. Arab
leksikonida «iqtisod» tejamkorlik ma’nosida tushunilgan, chunki islom diniga oid
adabiyotlarda tejamkorlikka alohida e’tibor berilgan. Masalan, Quroni Karimda
5
shunday oyat bor: «Englar, ichinglar, hadya qilinglar, ammo isrof qilmanglar». 1
Lekin, hozirgi davrda iqtisodiyot keng ma’noni anglatib, faqatgina uy yoki individual
xo’jalik yuritish yoki tejamkorlik ma’nosini anglatmaydi, balki iqtisodiyot - yirik
xususiy xo’jalik, jamoa xo’jaligi, hissadorlik jamiyatlari, davlat xo’jaliklaridan,
moliya va bank tizimlaridan, xo’jaliklararo, davlatlararo birlashmalar,
kor’orastiyalar, konsternlar, qo’shma korxonalar, davlatlar o’rtasidagi turli iqtisodiy
munosabatlaridan iborat o’ta murakkab ijtimoiy tizimni anglatadi.
Buning ustiga barcha resurslarimiz - ‘ul mablag’lari, tabiiy boyliklar, malakali
ishchi kuchlari, ishlab chiqarish vositalari, iste’mol tovarlari hammasi cheklangan
miqdordadir. Mana shu cheklangan iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanib,
aholining to’xtovsiz o’sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishish,
resurslar va mahsulotlarni to’g’ri taqsimlash yo’llarini to’ish iqtisodiyotning asosiy
mazmunini tashkil etadi.
Iqtisodiyot qamrov darajasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, jahon
iqtisodiyoti, mamlakat iqtisodiyoti, milliy iqtisodiyot, tarmoq iqtisodiyoti,
funkstional iqtisodiyot, mintaqa iqtisodiyoti; korxona yoki firma iqtisodiyoti, oila
iqtisodiyoti.
Ba’zan ularni yaxlitlashtirib, makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot deb
ataladi. Iqtisodiyotning bu turlari, darajalari, shakllari qanday bo’lishidan qat’iy
nazar ularning hammasi bir maqsadga bo’ysungan: u ham bo’lsa insoniyatning
yashashi, ko’’ayishi va kamol to’ishi uchun shart-sharoit yaratib berish, turli xil
hayotiy vositalarni yaratib, ularning ehtiyojlarini qondirib borishdan iboratdir.
Shunday ekan, iqtisodiyot inson hayotining asosini, uning ‘oydevorini tashkil etib,
uning o’zi ham insonsiz, uning faoliyatisiz mavjud bo’lmaydi va mazmunga ham ega
emas. Insonning iqtisodiyotdagi juda katta va keng rolini qisqacha qilib quyidagicha
ko’rsatish mumkin:
Inson tabiatning bir bo’lagi, uning ajralmas qismi sifatida harakat qiladi,
tabiat ashyolarining shaklini o’zgartirib, iste’molga yaroqli holga keltiradi,
boshqacha qilib aytganda, inson iqtisodiyotning harakatga keltiruvchi kuchi, hamma
tovar va xizmatlarining iste’molchisi, ularning ishlab chiqaruvchisi va
yaratuvchisidir.
1.
Inson hamma tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchidan
iste’molchilarga etkazib beruvchi, bozor iqtisodiyoti sharoitida esa sotuvchisi rolini
bajaradi. Bunda u ishlab chiqarish bilan iste’mol o’rtasidagi aloqaning bajaruvchisi
sifatida namoyon bo’ladi.
2.
3.
1
Inson tovar va xizmatlarning sotib oluvchisi va binobarin, ularning
А.Раззо^ов, Ш.Тошматов, Н.Урмонов. И^гисодий таълимотлар тарихи. Т.: «Молия». 2002, 40-бет.
6
iste’molchisi hamdir.
Inson iqtisodiyotning hamma darajalarida uning tashkilotchisi,
boshqaruvchisi bo’lib, uning turli omillari, bo’laklari, sohalari o’rtasidagi
uyg’unlikni, aloqalarning bir-biriga mosligini ta’minlovchi sifatida harakat qiladi.
Insonning iqtisodiyotdagi roli uning hayotning turli davrlarida va bosqichlarida
turlicha namoyon bo’ladi. U yoshligida va qariganida ko’’roq iste’molchi bo’lib,
ya’ni boshqalar yaratgan tovarlar va xizmatlardan foydalanuvchi sifatida ko’zga
tashlansa, ishlab turgan davrida ishlab chiqaruvchi, tashkilotchi, boshqaruvchi
sifatida ish ko’radi, o’zi uchun, bolalarga va qariyalarga hayotiy ne’matlarni yaratadi
va etkazib beradi. Sodda qilib aytganda, inson mehnat qobiliyatiga ega bo’lib, ishlab
turgan vaqtida yoshlikda olgan qarzini uzadi, o’zini-o’zi ta’minlaydi, qarigan chog’i
uchun zamin tayyorlaydi va yosh avlodga qarz beradi. Insoniyatning iqtisodiyotdagi
roli uning tabiatdagi eng oliy tirik mavjudot ekanligi bilan, ya’ni, ongli ravishda
ma’lum maqsadga qarata ijodiy mehnat qila olish qobiliyati bilan belgilanadi.
Insonning boshqa tirik mavjudodlardan farqi ham uning ongli va ijodiy mehnat qila
olishida, o’z faoliyati uchun zaruriy mehnat qurollarini yaratish qobiliyatiga
egaligidadir.
Inson tomonidan yaratilgan tovarlar va xizmatlarning, resurslaming harakati
bo’yicha takror ishlab chiqarish turli fazalardan - ishlab chiqarish, ayirboshlash,
taqsimlash va iste’mol qilish jarayonlarining birligidan iboratdir. Bularning ichida
eng asosiysi va boshlang’ichi ishlab chiqarish jarayonidir. Chunki hamma tovar va
xizmatlar xuddi shu bosqichda yaratiladi. Agar ishlab chiqarilmasa, taqsimlanadigan,
ayirboshlanadigan va nihoyat, iste’mol qilinadigan narsalar bo’lmaydi (ishlab
chiqarish nima va qanday sodir bo’lishi haqida keyingi mavzuda so’z boradi).
4.
Ikkinchi muhim faza esa taqsimot jarayonidir. Bu bosqichda, eng avvalo,
ishlab chiqarish vositalari, ka’ital va ishchi kuchi, tovar va xizmatlarning alohida
turlari, ishlab chiqaruvchi tarmoqlar, sohalar, hududlar va nihoyat, korxonalar
o’rtasida taqsimlanadi. Undan tashqari, ishlab chiqarish natijasi bo’lgan tovar va
xizmatlar, ularning ‘ul holidagi ko’rinishi bo’lgan daromadlar ham taqsimlanadi.
Bunda ishlab chiqarish qanchalik rivojlangan bo’lsa taqsimlanadigan tovar va
xizmatlar hajmi, binobarin daromadlar hajmi ham shuncha katta bo’ladi hamda
daromadlar kishilarning qilgan mehnatining miqdori va sifatiga yoki qo’shgan
ka’italining (‘ul, ishlab chiqarish vositalarining) miqdoriga qarab ular o’rtasida
taqsimlanadi. Taqsimot qancha adolatli va to’g’ri bo’lsa, ishlab chiqarishning
yuksalishiga shuncha ijobiy ta’sir ko’rsatadi, uni rag’batlantiradi.
Ayirboshlash jarayoni - takror ishlab chiqarishning muhim fazasidir. Mehnat
taqsimoti oqibatida ayrim guruh kishilar tovar va xizmatlarning ma’lum turlarini
ishlab chiqarishga, etkazib berishga, ayrim guruhlari esa boshqa turdagi tovarlarni
7
ishlab chiqarish, etkazib berish bo’yicha ixtisoslashadilar. Har bir tovar turini ishlab
chiqaruvchi o’z tovarini sotib, o’ziga kerakli bo’lgan boshqa tovar yoki xizmatlarni
sotib oladi. Natijada turli xil yo’nalishdagi ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat
ko’rsatuvchilar o’rtasida iqtisodiy aloqa - ayirboshlash, ‘ul orqali oldi-sotdi jarayoni
sodir bo’ladi.
Iqtisodiyotda takror ishlab chiqarishning oxirgi fazasi iste’mol jarayonidir. Bu
jarayonda tovarlar va xizmatlar turli kishilar, guruhlar tomonidan iste’mol qilinib,
ularning ehtiyojlarini qondiradilar. Iste’mol ikki turda bo’ladi: ishlab chiqarish
iste’moli va shaxsiy iste’mol. Ishlab chiqarish iste’molida ishlab chiqarish vositalari
(ka’ital) va ishchi kuchidan foydalanilib, unumli iste’mol qilinadi. Shaxsiy iste’mol
jarayonida esa iste’mol buyumlari ‘irovard foydalanilib, ular yo’qotiladi va o’rniga
yana yangisini ishlab chiqarish zaruriyati ‘aydo bo’ladi.
Shunday qilib, tovar va xizmatlar, resurslar harakati doimo to’xtovsiz
takrorlanib turadigan jarayondir. Bu jarayonni ushbu chizmada tushunish osonroq
bo’ladi.
1-
chizma. Tovarlar, xizmatlar va resurslarning takror ishlab chiqarish
jarayonlaridagi harakati.
Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi ehtiyojlarning cheksizligi va iqtisodiy
resurslarning cheklanganligidir.
Bu masalani to’g’ri tushunish uchun, eng avvalo, ehtiyoj nimaligini, uning
turlarini bilish zarurdir.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, inson yashamog’i uchun, eng avvalo, oziq-
8
ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, uy-ro’zg’or buyumlari, trans’ort hamda isitish va
yoritish vositalari zarurdir. Bundan tashqari, inson kamol to’mog’i uchun o’qib,
bilim olishi, kasb o’rganishi, malaka egallashi va davolanishi, dam olishi, turli
xizmatlardan foydalanishi va boshqa juda ko’’ hayotiy narsalarga ehtiyoj sezadi.
Insonning yashashi va kamol to’ishi, umuman insoniyatning rivojlanishi uchun kerak
bo’lgan hayotiy vositalarga bo’lgan zaruriyati iqtisodiyot nazariyasi fanida ehtiyoj
deb ataladi.
Barcha hayotiy ehtiyojlar (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy, siyosiy
ehtiyojlar) ichida ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar alohida o’rin tutadi. Bu ehtiyojlar
kishilarning yashashi, mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan moddiy
ne’matlardan hamda xizmatlardan iborat bo’ladi. Shu jihatdan olganda ijtimoiyiqtisodiy ehtiyojlar moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Moddiy
ehtiyojlar, bu avvalo, kishilarning o’zlariga foydali bo’lgan moddiy ne’matlarni
xarid qilish va foydalanishga bo’lgan xohishlaridir. Bular iste’mol uchun zarur
bo’lgan ko’’lab hayotiy ‘redmetlarni (oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy) va zebziynat buyumlarini (taqinchoq, atir-u’a, engil avtomobil va h.k.) o’z ichiga oladi. Shu
o’rinda ta’kidlash lozimki, bir necha yil oldin zeb-ziynat buyumi, dabdaba bo’lib
hisoblangan narsa endi eng oddiy hayotiy zarur ‘redmetga aylanishi mumkin.
Xizmatlar ham moddiy ne’matlar kabi ma’lum ehtiyojlarni qondiradi. Masalan,
shaxsiy avtomashinani remont qildirish, soch oldirish, huquqshunos maslahatidan
foydalanish kabi xizmatlar moddiy tovarlar bilan bir qatorda kishilarning
ehtiyojlarini qondiradi.
Jamiyatning moddiy ehtiyojlari korxonalar va davlat muassasalari ehtiyojlarini
ham o’z ichiga oladi. Korxonalarga ishlab chiqarish maqsadlarini amalga oshirish,
ya’ni tovarlar ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi kerak.
Davlat, jamoa va xususiy korxonalar, mamlakat aholisining umumiy ehtiyojlarini aks
ettirib, avtomobil va temir yo’llari, maktablar, kasalxonalar qurilishiga xizmat qiladi.
Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ko’rinishga ega bo’lmagan kishilarning bilim va
dam olish, madaniy saviyasini oshirish, malaka-mahoratga ega bo’lish, har xil
xizmatlardan bahramand bo’lish kabi ko’’lab ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Ehtiyojlar
yakka tarzda va birgalikda qondirilishi mumkin. Bu esa ehtiyojning tabiatiga va uni
qondiruvchi obe’ktlar xususiyatiga bog’liq. Shunday buyum va xizmat turlari borki,
ulardan faqat birgalikda foydalanish mumkin. Masalan, ta’lim olish binolari,
kasalxonalardan, dam olish joylaridan bahramand bo’lish, s’ort o’yinlari va
ko’ngilochar tomoshalarni birgalikda ko’rish kabilar shular jumlasidandir.
Jamiyat ehtiyojlariga bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Bular quyidagilar:
a)
jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi. Iqtisodiyoti rivojlanishdan
9
orqada qolgan mamlakatlarda ehtiyojlar doirasi tor bo’lsa, aksincha, iqtisodiyoti
yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda uning doirasi keng va xilma-xil bo’ladi;
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum. Agar jamiyatdagi tuzum bozor
iqtisodiyoti yoki ka’italistik tartiblar asosida qurilgan bo’lsa, undagi ijtimoiy guruhlar
boylar va kambag’allar, mulkdor va mulksizlarga bo’linib, ularga mansub kishilar
ehtiyojlari o’rtasida katta farq mavjud bo’ladi. Yuqori daromad oluvchilar juda
sifatli, noyob mahsulotlar va xizmatlarga ehtiyoj bildirsa, kambag’allarning
ehtiyojlari o’z hayotini saqlash uchun juda zarur mahsulotlar va xizmatlar bilangina
cheklanadi;
b)
v) tabiiy—geografik sharoitlar. Ular ham ehtiyojlarning miqdori va turiga ta’sir
qiluvchi omillardir. Nisbatan sovuq iqlim sharoitida, issiq iqlim sharoitiga qaraganda
hayot kechirish uchun oqsil va yog’ga boy oziq-ovqat, issiq kiyim—kechak, uy va
trans’ort vositalariga ko’’roq ehtiyoj bo’ladi;
g) tarixiy-milliy an’analar va urf-odatlar ham ehtiyojlarga ta’sir ko’rsatadi.
Masalan, tarixan shakllangan milliy va diniy marosimlar, urf-odatlar, Navro’z
bayrami, ro’za va hayitlar o’ziga xos ehtiyojlarni yuzaga keltiradi.
aholi sonining o’sishi, uning tarkibidagi o’zgarishlar ham ehtiyojlarga
ta’sir etuvchi asosiy omillardan hisoblanadi.
d)
xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o’rtasidagi aloqalar, ayniqsa,
ular o’rtasidagi mahsulot va axborot ayirboshlash yangi ehtiyojlarning keng
tarqalishiga olib keladi.
e)
Alohida kishilarning ehtiyojlari ularning yoshi, jinsi, oilaviy ahvoli, kasbi,
mehnatning tabiati kabi omillarga bog’liq. Masalan, keksa kishilar yoshlardan farq
qilib, engil hazm bo’ladigan ovqatga, dori-darmonga, shovqin-suronsiz yashash
muhitiga ko’’roq ehtiyoj sezadilar. Ko’’ bolali oilalarda bolalar kiyimi,
o’yinchoqlarga ehtiyoj yuqori bo’lsa, farzandsiz oilalarda bunday ehtiyojlar
bo’lmaydi. Alohida kishilar ehtiyojlariga kuchli ta’sir qiluvchi omillar shundan
iboratki, murakkab, og’ir va engil mehnat turlari bilan shug’ullanuvchi kishilar
ehtiyojlari bir-biridan tubdan farq qiladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to’liq qondirish mumkin
emas. Jamiyatda har bir ma’lum davrda ko’’lab qondirilmagan ehtiyojlar bo’ladi.
Vaqt o’tishi bilan yangi buyumlarning ‘aydo bo’lishi, keng reklamaning ta’siri va
savdoning rag’batlantirishi natijasida ehtiyojlar o’zgaradi va ko’’ayib boradi.
Shunday ekan, jamiyatning, ya’ni uni tashkil qiluvchi shaxslar, muassasa va
korxonalar ehtiyojlarining cheksizligi, ularning to’xtovsiz yangilanib va o’sib borishi
tabiiydir. Bu ehtiyojlarning to’xtovsiz o’sib borishi iqtisodiy qonunda o’z ifodasini
to’adi. Bunday qonun nafaqat ehtiyojlarning miqdoran o’sib borishini, balki ularning
10
tarkiban yangilanib turishini, eskilarining o’rniga yangilarining kelishini bildiradi.
Ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar o’rtasidagi uzviy,
to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni aks ettiradi. Ishlab chiqarish ehtiyojlarni qondirishga
qaratiladi va uning rivojlanishi yangi ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. Ishlab chiqarish
baynalminal tus olishi bilan ishlab chiqarish va ehtiyoj o’rtasidagi bog’liqlik xalqaro
miqyosda aks etadi. Ma’lum bir mamlakatda ‘aydo bo’lgan ehtiyoj boshqalariga
tarqalib, xalqaro xususiyatga ega bo’ladi. Masalan, kom’yuter bir mamlakatda ‘aydo
bo’lib, tez orada unga ehtiyoj dunyo miqyosida tarqaldi. Xalqaro aloqalar rivojlanib
borgani sari ehtiyojlarning milliy xususiyatlari bilan bir qatorda uning millatlararo,
baynalminal belgilari rivoj to’ib boradi.
Ehtiyojlarning o’zi ham bir-birini taqozo qiladi. Bir ehtiyoj o’z orqasidan
boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqaradi. Masalan, kom’yuter texnikasiga ehtiyojning
‘aydo bo’lishi, o’z navbatida uni ishlatishni o’rganish, unga xizmat ko’rsatish, dastur
tuzish kabi ehtiyojlarni keltirib chiqaradi.
Ehtiyojlarning o’sib borishi bir tekis, uzluksiz bo’lmaydi. Uning o’sishiga
qarshi ta’sir qiluvchi omillar ham mavjud bo’ladi. Ishlab chiqarish holati,
jamiyatdagi hukmron munosabatlar, favqulodda yuz beradigan holatlar (urushlar,
iqtisodiy tizim almashishi) va zilzila, suv toshqini, yong’in kabi tabiiy ofatlar
ehtiyojlarning o’sib borishiga qarshi ta’sir ko’rsatuvchi omillardir. Shunday qilib,
ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni mavjud ehtiyojlarning miqdoran o’sib borishida,
mutlaqo yangi ehtiyojlarning ‘aydo bo’lishida, muayyan ehtiyojlar doirasida turli
ehtiyojlar nisbatining o’zgarishida va bir ehtiyojning boshqasi bilan almashinishida
namoyon bo’ladi. Ehtiyojlarning o’sib borishi, uni qondirish vositalari darajasi bilan
chegaralanadi. Chunki ehtiyojlar cheksiz o’zgargani holda uni ta’minlash uchun
kerak bo’ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan bo’ladi. Iqtisodiy resurslar deganda
jamiyat, mamlakat, ayrim korxona va firma, oila ixtiyorida to’’lanib, ayni vaqtda
mavjud bo’lgan, tovar ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, ularni iste’molchiga
etkazib berishda va iste’mol jarayonlarida foydalanish mumkin bo’lgan imkoniyatlar,
qo’r-qutlar va manbalar tushuniladi. Tabiiy resurslar (er, suv, o’rmon, er osti
boyliklari), ishchi kuchi resurslari, moddiy resurslar (binolar, stanoklar, mashinalar,
asbob-uskunalar, inshootlar, qurilmalar, sotishga tayyor tovarlar, ularning qo’rqutlari, ‘ul mablag’lari va boshqalari) ana shular jumlasidandir. Iqtisodiy
resurslarning ishlab chiqarish omillaridan farqi shundaki, ularga ishlab chiqarishda
qatnashadigan ishchi kuchi, tabiiy resurslar va ishlab chiqarish vositalaridan tashqari
hamma moddiy resurslar, tovar va ‘ul resurslari ham kiradi. Iqtisodiy resurslar
cheklanganligi tufayli hamma odamlar xohlagan iste’mol buyumlarini, trans’ort
vositalarini va boshqa narsalarni darhol xarid qila olmaydi va xohlagancha iste’mol
qila olmaydi. Har bir kishi, hatto eng ko’zga ko’ringan davlat arbobi, sahna yoki s’ort
yulduzi ham bu muammoga duch keladi. Resurslar cheklanganligi faqatgina
11
iste’molni emas, shu bilan birga ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni ham cheklab
qo’yadi. Buning natijasida har bir korxona, mamlakat o’z imkoniyatlarini hisobga
olib, tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hamma turini birdaniga emas,
uning shu davr uchun eng kerakli bo’lgan sohalarini tanlab kengaytirish va
rivojlantirishga e’tibor beradi, resurslarni birinchi navbatda ularga jalb qiladi.
Masalan, O’zbekiston endi mustaqillikka erishgan dastlabki ‘aytda res’ublikamizning
energiya mustaqilligini ta’minlash uchun neft qazib olish va gaz kondensati ishlab
chiqarishga nisbatan ko’’roq mablag’ ajratishga majbur bo’ldi.
Ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida davlat mavjud ‘ul va valyuta
zahiralarini chetdan iste’mol buyumlarini sotib olib kelishga emas, ularni cheklab,
investistiya tovarlarini, ya’ni yangi texnika va texnologiyalarni sotib olib kelishga
qaratadi. Bunda ayrim sohalarga e’tibor va mablag’ sarflash kuchaytirilgan sharoitda
boshqa sohalarga ajratiladigan mablag’larni ob’ektiv ravishda nisbatan kamaytirishga
to’g’ri keladi.
Shunday qilib, resurslarning cheklanganligi ehtiyojni qondirishning muhim
yo’li bo’lgan ishlab chiqarish imkoniyatlarini ham cheklab qo’yadi. Bu imkoniyatlar
darajasi doimo bir xil bo’lib turmaydi, balki yangi texnikalar va texnologiyalarning
yaratilishi va ishga solinishi ishlab chiqarish imkoniyatlarini, uning chegaralarini
kengaytirish imkonini beradi. Yangi texnikalar va texnologiyalar, bir tomondan,
mehnat unumdorligini, ekinlar hosildorligini oshirish, energiya, yonilg’i, mehnat va
boshqa moddiy resurslarni tejash imkonini bersa, ikkinchi tomondan, yangi material,
xom ashyo, energiya va boshqa resurslar manbalarini to’ib, hayotga jalb etish
imkonini beradi: jumladan, erning chuqur qatlamlaridagi boyliklarni to’ish va ishga
tushirish, jahon okeanining uzoq va chuqur joylaridagi resurslaridan foydalanish,
quyosh energiyasidan foydalanish va h.k. Iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish va
ehtiyojlarni qondirish darajasi o’rtasidagi doimiy va mustahkam aloqadorlikni
quyidagicha ifodalash mumkin:
chizma. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi
o’rtasidagi bog’liqlik.
2-
Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, ishlab chiqarish
imkoniyatlarini va binobarin ehtiyojlarni qondirishning darajasini oshirish zarurligi
iqtisodiyot oldiga quyidagi muammolarni qo’yadi.
12
Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning o’timal variantlarini (eng
zarur va tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko’’roq ishlab chiqarishga jalb
qilish.
1.
Mavjud
2.
resurslarning
har
bir
birligidan
tejab-tergab,
samarali
foydalanish.
Fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalarni joriy qilib, yangi
energiya, material, xom-ashyo turlari, ularning manbalarini to’ib, foydalanishga jalb
qilish, resurslar unumdorligining oshishiga erishish.
3.
1.
2. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi.
Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo’ldagi faoliyatning asosiy
yo’nalishlarini aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo’lib, bu intilish
iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kerak bo’lgan tomonga
yo’naltirishga ijobiy ta’sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan.
Iqtisodiyotga oid bilimlar antik dunyoning ko’zga ko’ringan olimlari Ksenofont,
‘laton, Aristotel asarlarida, shunigdek qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston va Markaziy
Osiyo olimlarining asarlarida qarab chiqilgan edi.
Biz uzoqqa bormasdan ming yillar osha bizga etib kelgan Qur’oni Karimni,
hadislarni, Qobusnomani, Ibn Xaldun asarlarini, bobolarimiz Abu Ali Ibn Sino, Abu
Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek asarlarini o’qir
ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari etarli emasligi, ijodiy
mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra amin bo’lamiz.
Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayd (1332- 1406)ning
iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. Uning 1370 yilda
yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida dunyoda birinchi bo’lib
tovarning ikki xil xususiyatini - iste’mol qiymati va qiymat tushunchalarini, oddiy va
murakkab mehnatni, zaruriy va qo’shimcha mehnat hamda zaruriy va qo’shimcha
mahsulot tushunchalarini ajrata bildi. Shuningdek, tovarlarni ayirboshlash
jarayonida, ular bir-biriga taqqoslanganda mehnatni tenglashtirish shaklida yuzaga
chiqishi, ya’ni tovarda gavdalangan mehnatning va uning nafliligini hisobga olinishi
ham ta’kidlangan.2
Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g’oyalari 1482 yilda yozilgan
«Vaqfiya» va 1500 yilda yozilgan «Mahbub-ul-qulub» asarlarida bayon etilgan. U
kishi mahsulotni uch qismga bo’lib, birinchi qismini ketgan xarajatga, i kkinchi
qismini o’zining va oilasining ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy
manfaatlari uchun sarflashga chaqiradi. Bundan tashqari mahsulotni yaratishda
mehnatning roliga va ishlab chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e’tibor
2
А.Раззовдв., Ш.Тошматов., Н.Урмонов. Икгисодий таълимотлар тарихи. Т.: «Молия». 2002, 42-бет.
13
beradi. Shu bilan birga boylikni halol mehnat bilan to’ish, to’’lash va foydalanish
zarurligini ta’kidlaydi.3
Shunisi muhimki, ular hech bir inson o’zi uchun zarur bo’lgan iste’mol
buyumlarning barchasini o’zi yarata olmasligini, shuning uchun bir-biri bilan
iqtisodiy aloqada, munosabatda bo’lishlari ob’ektiv zaruriyat ekanligini ham qayd
qilganlar.
Bundan tashqari, ularning asarlarida doimo xo’jaliklarning barcha turlarida (uy,
shahar, davlat) daromad bilan xarajat muvozanatiga katta e’tibor berish lozimligi,
‘ulning mazmuni va uning kelib chiqish sabablari yoritilgan.
Lekin Aristoteldan boshlab butun dunyoning, jumladan O’rta Osiyoning
ko’’gina olimlari iqtisodiyotni izchil o’rganish asosida uning ko’’gina qonunqoidalarini, tushunchalarini yoritib bergan bo’lsalar ham, hali iqtisodiyot nazariyasi
fan sifatida shakllanmagan edi.
Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan sifatida ko’’gina mamlakatlarda milliy bozor
shakllangan va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda “siyosiy iqtisod” nomi
bilan shakllana boshladi.
Siyosiy iqtisod grekcha so’zdan olingan bo’lib “‘olitiko” - ijtimoiy, “oykos” uy, uy xo’jaligi, “nomos” - qonun degani. Ya’ni uy yoki ijtimoiy xo’jalik qonunlari
ma’nosini beradi. 1575-1621 yillarda yashab, ijod qilgan franstuz iqtisodchisi Antuan
Monkreten birinchi marta 1615 yilda “Siyosiy iqtisod traktati” nomli kichik ilmiy
asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida
asosladi. Keyinchalik klassik iqtisodchilar bu fikrni tasdiqlab, siyosiy iqtisod keng
ma’noda moddiy hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni boshqaruvchi
qonunlar to’g’risidagi fandir, deb yozgan edilar.
Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g’oyaviy oqimlar,
maktablar vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qaerda va
qanday qilib ko’’ayadi, degan savollarga javob to’ishga urinishgan. Bunday iqtisodiy
oqimlardan dastlabkisi merkantilizm deb atalgan. Bu oqim tarafdorlari odamlarning,
jamiyatning boyligi ‘uldan, oltindan iborat, boylik savdoda, asosan tashqi savdoda muomala jarayonida ‘aydo bo’ladi, ko’’ayadi, savdoda band bo’lgan mehnat unumli
mehnat, boshqa mehnatlar esa unumsizdir, deb tushuntirib keldilar. Keyinchalik
ayirboshlash, ya’ni savdo jarayonida hech qanday boylik yaratilmasligi, qiymatning
ko’’aymasligi ma’lum bo’lib qoldi. Faqat ayriboshlashning ekvalentlik tartibi, ya’ni
teng mehnatga teng boylik muvozanati buzilgan taqdirda boylik birovlar foydasiga
qayta taqsimlanadi, natijada kimdir boyib, kimdir xonavayron bo’lib boradi.
3
А.Раззовдв., Ш.Тошматов., Н.Урмонов. И^гисодий таълимотлар гарихи. Т.: «Молия». 2002., 89-90-бег.
14
Merkantilistlar iqtisodiyot nazariyasining asosiy vazifasi davlatning iqtisodiy
siyosatiga amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat deb ta’kidladilar. Ularning
fikricha, iqtisodiyotda ijobiy savdo balansiga erishilishi uchun davlat iqtisodiyotga
faol aralashishi, ya’ni milliy ishlab chiqarish va savdoni o’z ‘anohiga olishi zarur deb
hisoblaydi.
Keyingi oqim fiziokratlar deb atalgan. Ular merkantilistlardan farqli o’laroq,
boylik qishloq xo’jaligida yaratiladi va ko’’ayadi, degan g’oyani olg’a surdilar.
Ularning vakili bo’lgan F.Kene mashhur «Iqtisodiy jadval» asarini (1758) yozdi va
unda fiziokratizm maktabi asoslarini yaratdi. Uning nazariy va siyosiy dasturini
ta’riflab berdi. Bu asarda F.Kene almashuvning ekvivalentlik ta’limotini ilgari surdi.
Uning fikricha almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, almashuv jarayonida teng
miqdorli qiymatlaming almashuvi ro’y beradi, tovarlarning qiymati bozorga
kirmasdan oldin mavjud bo’ladi. F.Kenening ta’limotida sof mahsulot nazariyasi
markaziy o’rin egallaydi. Uning fikricha, yal’i ijtimoiy mahsulot va ishlab chiqarish
harajatlari o’rtasidagi farq sof mahsulot hisoblangan. Uning ta’limotida sof mahsulot
bilan qo’shimcha qiymatni chalkashtirish, ya’ni ikkalasini aynan bir narsa deb
tushunadi. U qo’shimcha qiymat dehqonlarning qo’shimcha mehnati samarasi
sifatida yuzaga keladi deb izohlaydi, ayrim joylarda esa qo’ shimcha qiymatni
tabiatning sof hadyasi deb qarab, uni yaratishda tabiat ham ishtirok etadi deb
tushuntiradi.4 Bu erda u o’zi bilmagan holda qiymat bilan naflilik(iste’mol
qiymat)ning farqiga bora olmaganligini ifoda etadi. F.Kene ta’limotini A.Tyurgo,
Dyu’on de Nemur va boshqalar davom ettirdi. Fiziokratlarning ta’limoti bo’yicha
qishloq xo’jaligida band bo’lgan mehnat birdan-bir unumli mehnat deb hisoblanib,
boshqa sohalardagi mehnat esa unumsiz mehnat deb hisoblangan.
Keyinchalik iqtisodiyot fanining klassik maktabi namoyondalari bo’lmish
A.Smit, U.’etti, D.Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar boylik faqatgina qishloq
xo’jaligidagina emas, balki shu bilan birga sanoat, trans’ort, qurilish va boshqa
xizmat ko’rsatish sohalarida ham yaratilishini isbotlab berdilar va hamma boylikning
onasi er, otasi mehnat, degan qat’iy ilmiy xulosaga keldilar. Shuni aytish kerakki,
A.Smitning “ko’rinmas qo’l” ‘rinsti’i hozirgi kunda juda ko’’ tilga olinmoqda. U
o’zining “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot” (1776) degan
kitobida insonni faollashtiradigan asosiy rag’bat shaxsiy manfaatdir deb ko’rsatadi.
Inson o’z shaxsiy manfaatini amalga oshirishga, ya’ni foyda olishga intilib mehnat
taqsimoti sharoitida qandaydir tovar yoki xizmat turini yaratadi, boshqalarga etkazib
beradi, o’z ka’italini ko’’aytiradi va shu intilishda o’zi bilmagan holda jamiyat
taraqqiyotiga hissa qo’shadi deb tushuntiradi. U ka’ital, mehnat, tovar, ishchi kuchi
va boshqa resurslarning erkin harakatini ta’minlash ‘rinsti’ini ilgari suradi. Ushbu
4
А.Раззовдв., Ш.Тошматов., Н.Урмонов. И^гисодий таълимотлар гарихи. Т.: «Молия». 2002, 147-149-бег.
15
maktabning «klassik» deb nom olishiga ularning quyidagi yutuqlari sabab bo’ldi.
Birinchidan, A.Smit va D.Rikardo iqtisodiyotni o’rganishga ilmiy yondashuv
beradigan tadqiqot usullarini ishlab chiqdi va muvafaqqiyatli qo’lladilar. Aynan ana
shu usullar yordamida ular merkantilistlarning boylikning manbasi savdo degan
g’oyasini asossiz ekanligini isbotlashdi.
Ikkinchidan, iqtisodiyot to’g’risidagi barcha yig’ilgan bilimlarni klassik maktab
namoyondalari ma’lum bir ilmiy tizimga keltirdilar. Bu narsaga ular birinchi bo’lib
iqtisodiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol
o’rtasidagi tizimli aloqani tadqiq etgani sabab bo’ldi.
Uchinchidan, ingliz klassiklari xo’jalik hodisalarining ko’zga ko’ringan
tomonlarini tadqiq qilish bilan cheklanib qolmadilar. Ular ushbu hodisalarning
mohiyatini, ular o’rtasidagi sabab-oqibatli aloqadorlikni aniqladilar, shuningdek
ka’italistik iqtisodiyot qonunlarini ochdilar.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining rivojlanishida Sismondining ham muhim hissasi
bordir. U ka’italistik iqtisodiy mexanizmni tanqid qilib, siyosiy iqtisod inson baxti
yo’lida sostial mexanizmni takomillashtirishga qaratilagn fan bo’lmog’i lozim deb
ko’rsatadi. Ka’italizmning iqtisodiy tuzumini tanqid qilish bilan bir qa torda undan
ko’ra ‘rogressiv bo’lgan jamiyat qurish g’oyasi Sen-Simon, Sharl Fure, Robert Ouen
kabi sostial uto’istlar tomonidan ilgari surilgan edi. Ular xususiy mulkni qattiq tanqid
qilib, uni tugatish tarafdori edilar.
Ulardan keyin marksizm deb nomlangan nazariy yo’nalish o’zlarining
nazariyasida jamiyat taraqqiyotiga tabiiy-tarixiy jarayon deb qarab, ijtimoiyiqtisodiy formastiyalar, ularning iqtisodiy tuzumi, tarkibiy qismlari, vujudga kelish,
rivojlanish va boshqasi bilan almashish sabablari to’g’risidagi ta’limotni hamda
qo’shimcha qiymat nazariyasini yaratdilar.
XIX asrning oxirgi choragidan iqtisodiyot nazariyasining yangi yo’nalishi
«ekonomiks» vujudga kela boshladi. Avvvalo, aytib o’tish kerak, mazkur yo’nalish
klassik ilmiy yo’nalishning asosiy belgilariga ega edi. Birinchidan, ushbu yo’nalish
tadqiqotchilari iqtisodiyotni tadqiq etishda bilish usullarining keng doirasiga
tayanishadi. Ular birinchi bo’lib xo’jalik jarayonlarining miqdoran o’zaro
bog’liqliklarini aniqlashda matematik usullardan, iqtisodiy ‘sixologiya usullaridan
foydalanishdi. Ikkinchidan «ekonomiks» vakillari iqtisodiyot nazariyasining ‘redmeti
sifatida insonlar o’rtasidagi tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarni qarashdi (klassiklarda
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar). Ne’matlar doiraviy aylanishida asosiy va
belgilovchi bo’lib bozorga oid ayirboshlash bitimlari tan olindi.
16
Iqtisodiyot nazariyasi ‘redmetining yangicha talqini xo’jalik yuritishning bozor
tizimi to’g’risidagi marjinalizm deb atalgan butun bir ta’limotga olib keldi. U
inglizcha so’zdan olingan bo’lib, oxirgi, qo’shilgan degan ma’noni beradi. Uning
asoschilari Avstriya iqtisodiy maktabining namoyondalari (Karl Menger, Fridrix fon
Vizer, Bem-Baverk va boshqalar) bo’lib, ular tomonidan qo’shilgan tovar
nafliligining, qo’shilgan mehnat yoki resurs unumdorligining ‘asayib borish qonuni
degan nazariyalar ishlab chiqildi. Marjinalizm nazariyasi aniq olingan tovarga
bo’lgan talab va uning narxi o’rtasidagi bog’liqlik va o’zaro ta’sirini tahlil qilishda
keng qo’llanildi.
Iqtisodiyot nazariyasining yangi yo’nalishi neoklassik, ya’ni yangi klassik deb
nom oldi. Bu nazariyaning yirik namoyondalaridan biri A.Marshall bo’lib, u
iqtisodiy jarayonning funkstional bog’lanishi va funkstional nisbatlarini ishlab
chiqishga harakat qildi, bozor muvozanatini va narxni aniqlovchi omillar talab va
taklifdan iborat deb qaradi. Bu nazariy yo’nalishning namoyondalaridan biri
Shveystariya iqtisodchisi Leon Valras bo’lib, u umumiy iqtisodiy muvozanat
modelining nusxasini ishlab chiqishga harakat qildi.
Avstriya iqtisodiy maktabining namoyondasi Y.Shum’eter 1912 yilda yozgan
“Iqtisodiy taraqqiyot nazariyasi” deb atalgan kitobida iqtisodiy tizimlar
o’zgarishining ichki kuchlarini, ularning ichki mazmunini va turtki beruvchi kuchini
ko’rsatishga harakat qildi va u iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy kuch
tadbirkorlik degan xulosaga keladi.
1936 yilda ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns o’zining “Bandlik, foiz va
‘ulning umumiy nazariyasi” degan kitobida makroiqtisodiy ko’rsatkichlar: milliy
daromad, ka’ital xarajatlar, iste’mol va jamg’arishning o’zaro bog’liqligini tahlil
qilib, investistiya va iste’molning eng maqsadga muvofiq tarzda tashkil to’ishi
iqtisodiy taraqqiyotning muhim omili deb ko’rsatadi. Keyns ta’limoti, ya’ni
keynschilik maktabi ta’sirida iqtisodiyotda makroiqtisodiy tahlil yo’lga qo’yildi. U
davlatning iqtisodiyotni boshqarishda faol qatnashishi zarurligini isbotladi. Keyns
taklif etgan konste’stiyaning mohiyati quyidagilardan iborat.
Birinchidan, ushbu konste’stiyani samarali talab nazariyasi deb atashadi.
Keynsning g’oyasi shundan iboratki, yal’i talabni rag’batlantirish va faollashtirish
orqali ishlab chiqarishni hamda tovar va xizmatlarni kengaytirishga ta’sir qilish edi.
Ikkinchidan, ushbu konste’stiya investistiyalarga hal qiluvchi ahamiyat beruvchi
nazariyadir. Investistiyalardan keladigan daromad oshgan sari investistiya hajmi ham
oshib boradi, demak, ishlab chiqarishning o’sish sur’ati ham yuqori bo’lib boradi.
Uchinchidan, bu nazariya davlatga foiz stavkasini boshqarish orqali
17
investistiyalarga ta’sir o’tkazishi yoki ijtimoiy ishlarga va boshqa sohalarga davlat
investistiyalarini yo’naltirishga imkoniyat beradi.
Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasining muhim yo’nalishlaridan biri
monetarizm deb ataladi. Agar Keyns nazariyasining ishlab chiqilishida markaziy
muammo ishsizlik bo’lgan bo’lsa, monetarizm nazariyasining asosiy muammosi
ishlab chiqarish hajmining ‘asayib borish sharoitida inflyastiyaning vujudga
kelishidir. Ushbu holat stagflyastiya degan nom oldi. Monetarizm maktabining
asoschisi Milton Fridmen bo’lib, uning iqtisodiyot nazariyasiga qo’shgan hissasi ‘ul
nazariyasini yangi mazmun bilan boyitdi. Monetaristlar tovar ishlab chiqarish
jarayoniga ‘ulning qayta ta’sir etish mexanizmini, ‘ul dastaklari va monetar
siyosatning iqtisodiyotni rivojlanishiga ta’sirini chuqur tadqiq etishdi. Monetarizm
‘ul-kredit dastaklari yordamida iqtisodiyotni tartibga solishda o’ziga xos
yondoshuvni vujudga keltirgan nazariyadir.
Hozirgi ‘aytda marjinalizm, monetarizm, keynschilik va boshqa qator
yo’nalishdagi iqtisodiy nazariyalar yig’indisi “Ekonomiks” nomli kitobda
mujassamlashgan bo’lib, bu AQSh, Angliya, va boshqa qator mamlakatlarda darslik
sifatida o’tiladi. Rus tiliga tarjima qilinib, bizga ma’lum bo’lgan ‘.Samuelson,
R.Makkonnell va L.Bryularning kitoblari uning namunalaridir.
Hozirgi ‘aytda bu yo’nalishdagi fan mamlakatimiz va boshqa qator MD2
davlatlarida “Iqtisodiyot nazariyasi” deb atala boshladi.
“Iqtisodiyot nazariyasi” fan sifatida shakllanguncha bosib o’tgan yo’l va unda
vujudga kelgan g’oyalar, oqimlar juda murakkab, ko’’incha bir-biriga zid va qaramaqarshidir. Shu bilan birga aytishimiz kerakki, hech qaysi iqtisodiy maktabning
nazariyalari mutloq va doimiy haqiqat kursisiga egalik qila olmaydi. Har bir maktab
ma’lum darajada muammolarga bir tomonlama yondoshganligini yoki bo’lmasa
ba’zi bir nazariy savollarni yoritishda anglashilmovchilikka yo’l qo’yganligi bilan
ajrab turadi, sababi barcha nazariy oqimlar qaysidir ijtimoiy guruh manfaatlari nuqtai
nazaridan va o’sha davr real holatidan kelib chiqqanlar. Shunday bo’lsada, ular birbirini to’ldiradi, iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning ichki ziddiyatlarini,
qonunlarini ma’lum darajada umumlashtirib ifodalaydi. Demak, jamiyat alohida bir
nazariya asiri bo’lib qolmasligi kerak, uning rivojlanishi umummilliy manfaatlar
bilan yo’naltirilishi zarur.
18
II. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar tog’risida umumiy ma’lumotlar
2.1 Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar.Ularning turlari va ehtiyojlar
qonuni
Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy munosabatlarda amal qiladigan iqtisodiy
qonunlarni ham o‘rganadi.
Boshqacha qilib aytganda bu fanining asosiy vazifalaridan biri iqtisodiy
qonunlarni bilish va uning mazmunini, amal qilish mexanizimini ochib berish
hisoblanadi.
Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy hayotning turli tomonlari, iqtisodiy hodisa va
jarayonlar o‘rtasidagi doimiy, takrorlanib turadigan, barqaror sabab-oqibat
aloqalarini, ularning ichki o‘zaro bog‘liqligini ifodalaydi. Iqtisodiy qonunlar
obyektiv amal qilayotgan iqtisodiy voqealikning umumlashgan nazariy ifodasi
bo‘lib, u obyektv reallikni ilmiy bilish natijasidir, ya’ni uning inson ongidagi
in’ikosidir. Iqtisodiy qonunlar obyektv xarakterga ega bo‘lib, ularning kelib chiqishi,
amal qilishi, rivojlanishi va barham topishi kishilarning ongiga, ularning hoxish
irodasiga bog‘liq emas. Ma’lum tarixiy davrlarda, ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanish darajasiga, mavjud iqtisodiy tizimning xarakteri va shartsharoitiga mos
keladigan iqtisodiy qonunlar vujudga keladi va amal qila boshlaydi. Lekin iqtisodiy
qonunlar kishilarning iqtisodiy faoliyatidan tashqarida, ulardan ajralgan holda
mavjud bo‘lmaydi, balki aynan ularning faoliyati, hatti - harakatlari, iqtisodiy xulqatvori tufayli tarkib topadi va ular orqali namoyon bo‘ladi. Shuning uchun insonlar
iqtisodiy qonunlarning mazmunini bilib, ularning, talablarini hisobga olib,
o‘zlarining amaliy faoliyatlarida foydalanishlari lozim bo‘ladi. Bu iqtisodiy qonunlar
talablariga zid har qanday qaror va hatti -harakatlar kishilarning xohish irodasidan
qat’iy nazar muqarrar ravishda xo‘jalik faoliyatida qiyinchiliklarga, resurslar
isrofgarchiligiga olib keladi.
Iqtisodiy qonunlar tabiat qonunlaridan farq qiladi. Ularning farqi shundaki,
tabiat qonunlari doimiydir, iqtisodiy qonunlar esa ijtimoiy hayot qonunlari bo‘lib,
tarixiydir va o‘zgaruvchandir, chunki u kishilarning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib
19
kishilik jamiyati mavjud bo‘lganda paydo bo‘ladi va amal qiladi.
Amal qilish davrining davomiyligiga qarab iqtisodiy qonunlar quyidagi
guruhlarga ajratiladi:
1.
Umumiqtisodiy qonunlar-kishilik jamiyati rivojlanishining barcha
bosqichlarida amal qiladi. Masalan, vaqtni tejash qonuni, ehtiyojlarning o‘sib borish
qonuni, takror ishlab chiqarish qonuni, unumdorlikning o‘sib borishi qonuni va
boshqalar;
2.
Xususiy
yoki
davriy
iqtisodiy
qonunlar-insoniyat
jamiyati
taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida amal qiladi. Masalan, talab qonuni va taklif
qonuni, tovar-pul munosabatlari mavjud bo‘lgan davrlarda mavjud bo‘ladi.
3.
Maxsus o‘ziga xos iqtisodiy qonunlar - alohida olingan iqtisodiy tizim
sharoitida amal qiladi. Masalan, sof kapitalizm sharoitidagi qo‘shimcha qiymat
qonuni.
Iqtisodiy kategoriyalar. Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy
qonunlar bilan bir qatorda iqtisodiy jarayonlarning alohida
tomonlarini tavsiflaydigan kategoriyalarning mazmunini ham ochib
beradi.
Iqtisodiy kategoriyalar - doimo takrorlanib turadigan, iqtisodiy
jarayonlar va real hodisalarning ayrim tomonlarini ifoda etuvchi ilmiy- nazariy
tushunchadir.
Iqtisodiy kategoriyalar real iqtisodiy hodisalarning mohiyatini ifoda
etadigan ilmiy tushuncha bo‘lib, ilmiy tafakkur mahsulidir. Ular nihoyatda ko‘p va
xilma-xildir. Bozor, pul, tovar, kapital, ishchi kuchi, iqtisodiy muvozanat, moliya,
kredit, bank va boshqa shu kabi tushunchalar iqtisodiy kategoriyalarga misol bo‘la
oladi. Iqtisodiy qonunlardan farq qilib, ilmiy kategoriyalar, iqtisodiy hodisalarning
mazmunini ifoda etadi. Iqtisodiy printsiplar va modellar omillardan faqatgina Pepsi
ichimligin narxigina iqtisodiy baholashni tahlil qilishda va iqtisodiyotni qanday
20
ishlashini tushunishda juda qo’l keladi. Bu tushunchalar iqtisodiy tizim ichida sodir
bo’ladigan sabab va oqibatni anglash vositalaridir. Yaxshi nazariyalar o’z navbatida
kengroq tushunishga va to’g’ri baholashga yordam beradi. Ular haridor va ishlab
chiqaruvchi orasidagi munosabatlarga bog’liq faktlarga tayanadi.
Ehtiyojlarning cheksizligi. Ehtiyojlarning yuksalib borish qonuni
Ishlab chiqarishning pirovard maqsadi iste’mol ya’ni ehtiyojni qondirish
hisoblanadi.
Insonning yashashi va kamol topishi, jamiyatning rivojlanishi uchun kerak
bo‘lgan hayotiy vositalar va iqtisodiy resurslarga bo‘lgan zaruriyat «ehtiyoj» deb
ataladi.
Jamiyat ehtiyojlari kishilar ya’ni jamiyat a’zolari, korxonalar va davlat
ehtiyojlarining birligidan iborat. Ehtiyojlarning bu barcha turlari uchun umumiy
bo‘lgan xususiyat - ular cheksiz va chegarasizdir. Jamiyat ehtiyojlarida kishilarning
ehtiyojlari asosiy va belgilovchi rol o‘ynaydi. Kishilarning barcha hayotiy ehtiyojlari
(iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy, siyosiy ehtiyojlar) orasida ijtimoiy- iqtisodiy
ehtiyojlar alohida o‘rin tutadi. Bu ehtiyojlar kishilarning yashashi, mehnat qilishi
va hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan moddiy ne’matlardan hamda xizmatlardan
iborat bo‘ladi. SHu jihatdan olganda ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar moddiy, ma’naviy
va ijtimoiy ehtiyojlarni o‘z ichiga oladi. Moddiy ehtiyojlar, bu avvalo, kishilarning
o‘zlariga foydali bo‘lgan ne’matlarni iste’mol qilishga bo‘lgan xohishlaridir. Bular
iste’mol uchun zarur bo‘lgan ko‘plab hayotiy predmetlarni (oziq-ovqat, kiyimkechak, turar-joy) va zeb-ziynat buyumlarini (taqinchoq, atir-upa, engil avtomobil va
h. k.) o‘z ichiga oladi. Bu o‘rinda shuni ta’kidlash lozimki, bir necha yil oldin zebziynat dabdaba hisoblangan buyum bugungi kunda eng oddiy hayotiy zarur
predmetga aylanishi mumkin. Xizmatlar ham moddiy ne’matlar kabi ma’lum
ehtiyojlarni qondiradi. Masalan, shaxsiy avtomashinani remont qildirish, soch
oldirish, huquqshunos maslahatidan foydalanish kabi xizmatlar moddiy tovarlar bilan
bir qatorda kishilarning ularga bo‘lgan ehtiyojlarini qondiradi. Ma’naviy ehtiyojlar
moddiy ko‘rinishga ega bo‘lmagan kishilarning bilim va dam olish, madaniy
21
saviyasini oshirish, malaka- mahoratga ega bo‘lish, har xil xizmatlardan bahramand
bo‘lish kabi ko‘plab ehtiyojlarni o‘z ichiga oladi. Ehtiyojlar yakka tarzda va
birgalikda qondirilishi mumkin. Bu esa ehtiyojning tabiatiga va uni qondiruvchi
ob’ektlar xususiyatiga bog‘liq. Ijtimoiy extiyojlar umumlashgan faoliyatning turli
shakllarida qatnashish orqali qondiriladi hamda uni kishilarning birgalikda,
hamkorlikda mavjud bo‘lishi zarurligi taqoza qiladi. SHunday buyum va xizmat
turlari borki, ulardan faqat birgalikda foydalanish mumkin. Masalan, ta’lim olish,
sog‘liqni saqlash, dam olish joylaridan bahramand bo‘lish, sport o‘yinlari va ko‘ngil
ochar tomoshalarni birgalikda ko‘rish kabilar shular jumlasidandir.
Jamiyat ehtiyojlarida korxona va davlat ehtiyojlari ham o‘z o‘rniga ega.
Korxonalarga ishlab chiqarish maqsadlarini amalga oshirish, ya’ni tovarlar ishlab
chiqarish uchun ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi kerak bo‘ladi. Davlat,
butun mamlakat aholisining umumiy ehtiyojlarini aks ettirib, avtomobil va temir
yo‘llar, maktablar, kasalxonalar qurilishiga ijtimoiy ne’matlar bilan ta’minlashga
xizmat qiladi.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun davlatga ham zaruriy ne’matlar va
iqtisodiy resurslar kerak bo‘ladi.
Jamiyat ehtiyojlariga bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi. Bular quyidagilar:
ja
-
miyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi. Iqtisodiyoti rivojlanishdan orqada qolgan
mamlakatlarda ehtiyojlar doirasi tor bo‘lsa, aksincha, iqtisodiyoti gurkirab
rivojlangan mamlakatlarda keng va xilma-xil bo‘ladi;
ja
-
miyatdagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tizim. Agar jamiyatdagi tizim bozor iqtisodiyoti
tartiblari asosida qurilgan bo‘lsa, undagi ijtimoiy guruhlar boylar va kambag‘allar,
mulkdor va mulksizlarga bo‘linib, ularga mansub kishilar ehtiyojlari o‘rtasida katta
farq mavjud bo‘ladi. Yuqori daromad oluvchilar juda sifatli, noyob mahsulotlar va
xizmatlarga ehtiyoj bildirsa, kambag‘allarning ehtiyojlari o‘z hayotini saqlash uchun
juda zarur mahsulotlar va xizmatlar bilangina cheklanadi;
22
- tabiiy-geografik sharoitlar. Bu omil ham ehtiyojlarning miqdori va tarkibiga
ta’sir qiladi. Masalan, nisbatan sovuq iqlim sharoitida, issiq iqlim sharoitiga
qaraganda hayot kechirish uchun oqsil va yog‘ga boy oziq-ovqat, issiq kiyim-kechak,
uy va transport vositalariga ko‘proq ehtiyoj bo‘ladi;
-
tarixiy-milliy an’analar va urf-odatlar, tarixan shakllangan milliy va
diniy marosimlar, urf-odatlar. Jumladan, Navro‘z bayrami, ro‘za va hayitlar o‘ziga
xos ehtiyojlarni yuzaga keltiradi;
aholi sonining o‘sishi, uning tarkibidagi o‘zgarishlar;
-
xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o‘rtasidagi aloqalar, ayniqsa,
ular o‘rtasidagi mahsulot va axborot ayirboshlashning rivojlanishi.
Alohida kishilarning ehtiyojlari ularning yoshi, jinsi, oilaviy ahvoli, kasbi,
mehnatning tabiati kabi omillarga bog‘liq. Masalan, keksa kishilar yoshlardan farq
qilib, engil hazm bo‘ladigan ovqatga, dori-darmonga, shovqin-suronsiz yashash
muhitiga ko‘proq ehtiyoj sezadi. Ko‘p bolali oilalarda bolalar kiyimi, o‘yinchoqlarga
ehtiyoj yuqori bo‘lsa, farzandsiz oilalarda bunday ehtiyojlar bo‘lmaydi. Murakkab,
og‘ir va engil mehnat turlari bilan shug‘ullanuvchi kishilar ehtiyojlari ham birbiridan tubdan farq qiladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to‘liq qondirish mumkin
emas. Jamiyatda har bir ma’lum davrda ko‘plab qondirilmagan ehtiyojlar bo‘ladi.
Vaqt o‘tishi bilan yangi buyumlarning paydo bo‘lishi, reklamaning ta’siri va
bozorlarning rivojlanishi natijasida ehtiyojlar tarkiban o‘zgaradi va miqdoran o‘sib
boradi.
Ehtiyojlar turlari. Ehtiyojlar nihoyatda turli tuman bo‘lib, ularni turkumlashga turli jihatdan yondashish mumkin. Ko‘pgina iqtisodchilar u yoki bu
xususiyatlariga ko‘ra ehtiyojlarni turli guruhlarga ajratib tushuntirishga harakat
qilishgan. Ular, ehtiyojlarni absolyut va nisbiy, minimal va maksimal darajadagi
qondirilishi zarur va qondirilishi kechiktirsa bo‘ladigan, bevosita va bilvosita
qondiriladigan joriy va kelajakda qondiriladigan ehtiyojlarga ajratadi. Ayrim
adabiyotlarda birlamchi - eng zarur ehtiyojlar, ikkilamchi - qondirilishi kechiktirsa
23
bo‘ladigan ikkinchi darajadagi ehtiyojlar mavjudligi qayd qilinadi. Birlamchi
ehtiyojlarga insonning eng zarur bo‘lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa
kabilarga bo‘lgan ehtiyojlarini, ikkilamchi ehtiyojlarga ular ma’naviy, intellektual
faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan bilim olish, san’at, turli ko‘ngil ochar tadbirlarga
qatnashishga bo‘lgan ehtiyojlarini kiritish mumkin. Lekin bunday ajratish shartli.
Ular har-bir inson uchun individual bo‘lib, bir inson uchun kiyim-kechak, turar joy
birlamchi bo‘lsa, boshqasi uchun hayotiy yashash vositalari ahamiyatli. Birov uchun
kiyim-kechakdan ko‘ra bilim olish zarurroq, boshqasi uchun aksincha, yoki bir kishi
uchun ma’naviy ehtiyojga xoxish bo‘lsa, boshqasi uchun kundalik ehtiyoj birlamchi
bo‘lish, yoki ma’lum vaqt o‘tgach ular oddiy ehtiyojlarga aylanishi ham mumkin.
Inson ehtiyojlariga turli jihatdan yondoshib, uni har xil guruhlarga ajratish
mumkin:
1. Ehtiyojlar
sub’ektlariga ko‘ra: individual, jamoa va umumjamiyat
ehtiyojlariga bo‘linadi.
a)
Individual ehtiyoj har bir insonning ehtiyojini ifodalaydi. U fiziologik
ehtiyojlar, o‘zining har tomonlama kamol topishiga bo‘lgan ehtiyojlar va boshqa shu
kabilarni o‘z ichiga oladi.
G
b)
uruhiy ehtiyoj - bu oilaviy yoki kishilarning biron maqsadda birlashgan guruhlari
(mehnat jamoasi, turli uyushmalar) ehtiyojlari bo‘lib, birgalikda yashash, faoliyat
yuritish jarayonida vujudga keladigan umumiy ehtiyojlardir.
v) Umumjamiyat ehtiyoji - bu mamlakat miqyosida, insonlarning bir butun
bo‘lib tarkib topgan ehtiyojlaridir. U o‘z ichiga birinchidan, barcha turdagi individual
va guruhiy ehtiyojlarini olsa, ikkinchidan jamiyatni yaxlit organizm sifatida yashab
turishi uchun zaruriy ehtiyojdir. Bularga tabiiy resurslarni asrash, mudofaa, jamiyatni
boshqarish kabilarni kiritish mumkin. Jamiyatning ehtiyoji turli ijtimoiy toifa va
guruhlarga mansub kishilar ehtiyojining yaxlitligi sifatida namoyon bo‘ladi.
Tabaqalanish darajasiga qarab ehtiyojlar ham farqlanadi. 2. Ehtiyojlar obyektga ko‘ra
moddiy, ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlarga bo‘linadi. Moddiy ehtiyojlar azaliy, ular
24
inson paydo bo‘lishi bilan vujudga kelgan. Ular tabiiy ehtiyojdir. Moddiy ehtiyojlar
eng zarur va hayotiy ehtiyojlardir. Oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joylarga bo‘lgan
ehtiyojlarning qondirilishi yashashning birlamchi shartidir. Moddiy ehtiyojlar albatta
moddiy ko‘rinishga ega, masalan oziqovqat mahsulotlariga ehtiyoj aniq un, guruch,
yog‘, go‘sht, shakar va boshqalar aynan shunday ko‘rinishga ega. Ijtimoiy-ma’naviy
azaliy bo‘lmay jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichida, sivilizatsion rivojlanish
natijasida yuzaga keladi. Jamiyat rivojlanishi bilan ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlar
tabiiy
zaruratga
aylanib
boradi.
Ijtimoiy-ma’naviy
ehtiyojlar
asosan
turli
xizmatlardan foydalanishga bo‘lgan ehtiyojlar tarzida yuzaga chiqadi. Kishilar
ijtimoiy-manaviy xizmatlardan foydalanib, axloqiy, ma’naviy, estetik, jismoniy
jihatdan tarbiyalanadi, bilim oladi, kasb egallaydi, har tomonlama kamol topadi.
Ehtiyojlar tizimida mehnat qilish, dam olish, ish qobiliyatini tiklashga bo‘lgan
ehtiyojlar ajratiladi.
Mehnat ehtiyoji insoning o‘zida mujassamlashgan. Mehnatsiz inson yashay
olmaydi, chunki mehnatsiz nozu-ne’matlarni yaratib bo‘lmaydi va inson shaxsi
kamol topa olmaydi. Mehnat ehtiyoji insonda jismoniy mehnat qilish va aqliy
qobiliyati borligidan kelib chiqadi. Inson mehnatda o‘z o‘rnini topib va qobilyatini
ishga solib, obro‘-e’tibor qozonishga harakat qiladi. Inson mehnat qilar ekan, albatta
ish qobilyatini tiklash uchun dam olishi va turli ko‘ngil ochar tadbirlarda qatnashishi
zarur.
Ehtiyojlar qondirilishi jihatidan yakka tartibda va birgalikda qondiriladigan
ehtiyojlarga bo‘linadi. Har bir inson o‘zining ehtiyojlarining bir qismini yakka
tartibda, ikkinchi qismini esa boshqalar bilan birgalikda qondiradi. YAkka tartibda
qondiriladigan ehtiyojga yagona o‘lchov bilan yondoshib bo‘lmaydi. Moddiy
ehtiyojlarning ko‘pchiligi odatda yakka tartibda qondiriladigan ehtiyojlarni tashkil
etsa, ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlar ko‘proq birgalikda qondiriladigan ehtiyojlardan
iborat. Masalan, kiyim kiyishga bo‘lgan ehtiyoj yakka tartibda, bilim olishga bo‘lgan
ehtiyoj birgalikda qondiriladi.
Ko‘zlangan maqsadiga qarab ehtiyojlarni shaxsiy iste’mol va ishlab chiqarish
25
ehtiyojlari farqlanadi. Iste’mol tovarlari va iqtisodiy resurslarga bo‘lgan ehtiyoj
shular jumlasidandir. Birinchisi insonning bevosita ehtiyojlari bo‘lib, uning hayot
kechirishi, har tomonlama kamol topishiga qaratiladi. Ishlab chiqarish ehtiyojlari esa
kishilar uchun bilvosita ehtiyojlar hisoblanib, uning yordamida inson yashashi,
kamol topishi uchun zarur bo‘lgan turli ne’matlar ishlab chiqarish uchun zarur ishlab
chiqarish vositalari unumli iste’mol qilinadi.
Qayd qilingan ehtiyojlarning barchasi bir-biri bilan bog‘liq bo‘lib, biri
ikkinchisini taqozo qiladi hamda yagona umumjamiyat ehtiyojlari tarzida
shakllanadi.
Jamiyatning, ya’ni uni tashkil qiluvchi kishilar va davlat ehtiyojlar o‘rtasidagi uzviy,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni aks ettiradi. Ishlab chiqarish ehtiyojlarni qondirishga
qaratiladi va uning rivojlanishi yangi ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. Ishlab chiqarish
baynalminal tus olishi bilan ishlab chiqarish va ehtiyoj o‘rtasidagi bog‘liqlik xalqaro
miqyosda aks etadi. Ma’lum bir mamlakatda paydo bo‘lgan ehtiyoj boshqalariga
tarqalib, xalqaro mazmunga ega bo‘ladi. Xalqaro aloqalar rivojlanib borgani sari
ehtiyojlarning milliy xususiyatlari bilan bir qatorda uning millatlararo, baynalminal
belgilari rivoj topib boradi.
Ehtiyojlar o‘zaro bir-birini taqozo qilishi sababli bir ehtiyoj o‘z orqasidan
boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqaradi. Masalan, kompyuter texnikasiga ehtiyojning
paydo bo‘lishi, o‘z navbatida uni ishlatish, o‘rganish, xizmat ko‘rsatish va dastur
tuzishga ehtiyojlarni keltirib chiqaradi.
Ehtiyojlarning o‘sib borishi bir tekis, uzluksiz bo‘lmaydi. Uning o‘sishiga
qarshi ta’sir qiluvchi omillar ham mavjud bo‘ladi. Ishlab chiqarish holati,
jamiyatdagi hukmron munosabatlar, favqulodda yuz beradigan hodisalar (urushlar,
iqtisodiy tizim almashishi) va tabiiy ofatlar (zilzila, suv toshqini, yong‘in kabilar)
ehtiyojlarning o‘sib borishiga qarshi ta’sir ko‘rsatuvchi omillardir. Shunday qilib,
ehtiyojlarning o‘sib borishi qonuni mavjud ehtiyojlarning miqdoran o‘sib borishida,
mutlaqo yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishida, muayyan ehtiyojlar doirasida turli
ehtiyojlar nisbatining o‘zgarishida va bir ehtiyojning boshqasi bilan almashinishida
26
namoyon bo‘ladi. Ehtiyojlarning o‘sib borishi, uni qondirish vositalari darajasi bilan
chegaralanadi. Chunki ehtiyojlar cheksiz o‘sib borgan taqdirda ham uni ta’minlash
uchun zarur bo‘ladigan iqtisodiy resurslar cheklangandir.
Kishilik jamiyati taraqqiyoti tarixiga nazar tashlansa ehtiyojlarning miqdoran
o‘sib, tarkiban takomillashib borishi aniq nomoyon bo‘ladi. yuksalib borishini
ko‘ramiz. Ehtiyojlarning uzluksiz o‘zgarib turishi har qanday jamiyatga xosdir.
Qondirilgan ehtiyoj yangi ehtiyojlarni keltirib chiqarishi xalqda «Insonning ko‘zi
tuproqqa to‘lganda to‘yadi» degan naql kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Hozirgi
zamon fanida ehtiyojlar cheksiz, ular o‘sishining to‘xtashi, jamiyat hayotini
to‘xtashini bildiradi deb e’tirof etishadi. Ehtiyoj o‘sib bormaganda ishlab
chiqarishning taraqqiy etishiga ham zarurat bo‘lmas edi.
Ehtiyojlarning yuksalishi ikki yo‘nalishda amalga oshadi.
Kishilarning ehtiyoji miqdoran o‘sib boradi. Bu bir tomondan aholi sonining
ko‘payib borishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, iste’molning ortishi bilan
bog‘liq.
Ehtiyojlar tarkibi o‘zgarib, yangilanib va ko‘payib boradi. Ayrim ehtiyojlar yo‘qolib,
o‘rniga yangisi keladi. Ishlab chiqarishning o‘zi ehtiyojlarning o‘sishiga va
tarkibining o‘zgarishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Shuning uchun ehtiyojlar borgan sari tarkiban yangilanib, ko‘payib sifat
jihatdan o‘zgarib boradi. Ishlab chiqarish ta’sirida mutloqo yangi ehtiyojlar vujudga
keladi va ayni vaqtda eskilari yo‘qolib boradi.
Chunki, ishlab chiqarish orqaligina turli ne’matlar yaratiladi va muayyan
ehtiyojlarni qondirishga imkonyat ham vujudga keladi. Mavjud ehtiyojning
qondirilishi o‘z navbatida yangi ehtiyojlarni vujudga keltiradi. Masalan, avtomobil
sotib olib ehtiyojning qondirilishi o‘z navbatida qator yangi ehtiyojlarni keltirib
chiqaradi: mashina turadigan joyga, yonilg‘i, ehtiyot qism, sug‘urta qildirish, soliqlar
to‘lash va hokazolarga ehtiyojlar shular jumlasidandir.
Fan-texnika taraqqiyotining tezlashuvi, aholi turmush tarzi o‘zgarishi ham
ehtiyojlarni tubdan o‘zgartiradi. Yangi ixtirolarni ommaviy ishlab chiqarish o‘z
27
navbatida ularga xos ehtiyojlarni vujudga keltiradi. Masalan, kir yuvish mashinasi,
videomagnitafon va boshqalarga ehtiyoj
.
28
1.2 Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalarni ilmiy bilishning uslublari
Uslubiyat — bu ilmiy bilishning tamoyillari tizimi, yo‘llari, qonun - qoidalari,
usullari va aniq tartiblaridir. Bu obyektv voqeylikni bilish dialektikasi, mantiqi va
nazariyasini o‘z ichiga oluvchi bir butun ta’limotdir. Uslubiyat umumiy tavsifga ega,
lekin har bir fan o‘zining predmetidan kelib chiqib, ilmiy bilish usullariga ega
bo‘ladi.
“Usul” grekchadan so‘zma - so‘z tarjima qilinganda “tadqiqot” tushunchasini
anglatib, ilmiy bilishning aniq hodisalarini bildiradi.
Dialektika ilmiy bilishning umumiy usuli bo‘lib xizmat qiladi. Uning
iqtisodiyot nazariyasi fanida qo‘llaniladigan asosiy qoidalari quyidagilar:
-
iqtisodiyot bir-biri bilan aloqada, chambarchas bog‘liqlikda, ziddiyatda
bo‘lgan o‘zaro ta’sir qilib turadigan turli bo‘g‘inlardan, bo‘laklardan iborat yaxlit bir
organizm deb hisoblanadi;
-
iqtisodiy hodisa va jarayonlarning kelib chiqishi, amal
qilishi va
barham topishi, uning sabablari va oqibatlari ichki aloqadorlik va bog‘liqlik
tomonlarini zamon va makonda ro‘y berishi tan olinadi;
-
iqtisodiy jarayonlarni oddiydan murakkablikka, quyidan
yuqoriga
rivojlanishida deb qaraladi. Bu erda son jihatidan o‘zgarishlar to‘plana borib, sifat
jihatidan o‘zgarishga olib kelishi hisobga olinadi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining o‘ziga xos tadqiqot usullari ham mavjud.
Ulardan eng asosiylari quyidagilar:
Ilmiy abstraksiya usuli - voqea hodisalarning tahlil paytida xalal berishi
mumkin bo‘lgan ikkinchi darajali belgilari e’tibordan chetlashtirilib, o‘rganilayotgan
jarayonning asl mohiyatiga tegishli belgilarga e’tiborni qaratishdir.
Tahlil va sintez usuli. Tahlil — bu o‘rganilayotgan bir butunni alohida
qismlarga ajratib ularning xususiyatini ochib berishdir. U ikki darajada amalga
oshiriladi.
29
Mikroiqtisodiy tahlilda iqtisodiyotning boshlang‘ich bo‘g‘ini bo‘lmish korxona va
boshqa iqtisodiy sub’ektlarning yuqori pirovard natijaga erishishga qaratilgan
xattiharakati, xulqi tadqiq qilinadi.
Makroiqtisodiy tahlilda milliy iqtisodiyotning holati, faoliyat qilishi va
natijalari tadqiqot qilinadi. Iqtisodiy resurslarni to‘liq band
qilish, inflyasiyani jilovlash va iqtisodiy muvozanatlikni
ta’minlash orqali iqtisodiy o‘sishga erishish muammolari bu
tahlil obyektdir. Qisqacha aytganda, makro-iqtisodiy tahlilda
milliy xo‘jalik, uning alohida sektorlari (davlat, kooperativ,
xususiy) va jahon xo‘jaligi o‘rganiladi.
Sintez - bu hodisa va jarayonlarning umumiy ta’siri asosida umumiy
xulosalar chiqarishdir.
Mantiqiylik va tarixiylikning birligi usuli. Tarixiylik dalili iqtisodiy fanlarda
ham tarixiy rivojlanish nuqtai nazaridan tadqiqot olib borishni zarur qilib qo‘yadi.
CHunki iqtisodiy jarayonlar jamiyatning tarixiy rivojlanish bosqichlarida ro‘y beradi.
Mantiqiylik usulida jarayonlar faqatgina tarixiy nuqtai nazardan emas, shu bilan
birga ichki zaruriy va qonuniy bog‘lanishlar bo‘yicha ham tahlil qilinadi.
Foydalaniladigan usullar ichida eksperiment alohida o‘ringa ega. Iqtisodiy
o‘sishning keskin o‘zgarishi, xususan iqtisodiyotning inqiroz va beqarorlik
bosqichlarida eksperimentdan keng foydalaniladi.
Induksiya va deduksiya usuli. Induksiya nazariyadan amaliyot tomon borishni,
yaratilgan nazariyalarni kishilarning amaliy hayotida sinab ko‘rishni anglatasa
deduksiya amaliyotdan nazariya tomon borishni, real hayotdagi ro‘y beradigan
hodisa va jarayonlardan nazariyalar yaratishni bildiradi.
Pozitiv va normativ usullar. Pozitiv usul iqtisodiy hodisalarning real
hayotdagi holatini qanday bo‘lsa shu holicha aks ettiradi. Masalan, O‘zbekistonda
ishsizlik 2012 yilda 0,6 foizni tashkil qildi. Respublikada narxlarning o‘sishi o‘tgan
30
2011 yilda 7,0 foizdan oshmadi va h. k. Normativ usul hodisa va jarayonlarning
qanday bo‘lishi kerakligi to‘g‘risidagi fikr va mulohazalardir. Masalan, ishsizlikning
tabiiy darajasi
2,5 foizdan oshmasligi kerak. Real ish haqining o‘sishi narxlarning o‘sish sur’atidan
yuqori bo‘lishi zarur va h. k.
Iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy tahlil qilishda matematik, statistik usullar va
grafiklardan keng foydalaniladi. Matematik usul iqtisodiy hodisa va jarayonning
miqdoriy o‘lchamlarini aniqlash imkonini bersa, grafik usul o‘zgaruvchi miqdorlar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rgazmali qilib tasvirlaydi.
Iqtisodiy tahlilda “Boshqa sharoitlar o‘zgarmay qolganda” degan farazdan ham
foydalaniladi. CHunki real iqtisodiy hayotda hodisa va jarayonlarga ko‘plab omillar
bir vaqtda, shu bilan birga turli xil yo‘nalishlarda ta’sir ko‘rsatadi.
Bu barcha omillarning birgalikda ta’sirida hodisa va jarayonlar mohiyatini
ochib berish qiyin kechadi yoki mutlaqo mumkin bo‘lmaydi. SHu sababli ularning
alohida olingan omil ta’sirida mohiyati ochilib, boshqa omillar ta’siri e’tibordan
chetda qoladi yoki ular o‘zgarmas deb hisoblanadi. Tahlilning keyingi bosqichida
o‘rganilayotgan hodisa yoki jarayonga boshqa omillarning ta’siri ham alohidaalohida qarab chiqiladi.
Iqtisodiy tahlilda iqtisodiy modellardan ham foydalaniladi. Iqtisodiy modellar bu real voqelik, iqtisodiyot va undagi ro‘y beradigan hodisa hamda jarayonlarning
soddalashtirilgan manzarasidir. Boshqacha aytganda, iqtisodiy model - faqat asosiy
omillardan ozod qilingan soddalashtirilgan nazariy qurilma (sxema).
Bunda iqtisodiy modellarning ikkita turi o‘z o‘rniga ega bo‘ladi: muvozanatlashgan
va optimallashgan modellar.
Muvozanatlashgan modellar iqtisodiy hodisa va jarayonlar yoki ularning
natijalari miqdoriy o‘lchamlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni aks ettiradi. Masalan,
yalpi talab va yalpi taklif modeli, tovarlar miqdori va pul massasi modeli, daromadlar
va xarajatlar modeli va h.k.
31
Optimallashgan modellar - alohida olingan iqtisodiy hodisa yoki uning
natijasidagi miqdoriy o‘zgarishlarni va har bir davrdagi optimal me’yorlarini
xarakterlaydi. Masalan, narx modeli, xarajatlar modeli, daromadlar modeli va h.k.
Model qisqa va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Qisqa muddatlisi nisbatan
qisqa davrni, uzoq muddatlisi odatda uzoqroq vaqt davrini oladi.
Iqtisodiyotning barcha masalalariga javob berishga layoqatli yagona model
mavjud bo‘lmaydi. SHu sababli iqtisodiy tahlilda ko‘plab har xil modellardan
foydalaniladi, ulardan har biri muayyan vazifalarni hal qiladi.
Ayni vaqtda, har qanday model real hayotiy voqealar (bankrotlik, tabiiy ofatlar,
siyosiy larzalar va boshqa) ni aks ettirmaydi. U real hayotdan abstraktlashgan,
iqtisodiy etuklikning yuqori andazasidir. Bu qayd qilinganlar iqtisodiy modellar
uning iqtisodiy tahlildagi ahamiyatini pasaytirmaydi. Jumladan yalpi talab va yalpi
taklif modeli umumiy iqtisodiy muvozanatlikni ifodalab, real jarayonlar uning
idealidan farqlanishini aniqlash va undagi aniq omillar ta’sirini miqdoriy baholash
imkonini beradi.
Iqtisodiy printsiplarni yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradigan boshqa
omillar ham mavjud. Umumiylashtirish iqtisodiy printsiplar iqtisodiyot fani yoki
iqtisodiy munosabatlarga oid umumlashgan tushunchalardir. Iqtisodiy printsiplarni
muayyan iste’molchilar yoki ishlab chiqaruvchilar to’g’risidagi yondashuv deb qabul
qilish mumkin.
32
Xulosa
Davlatimiz mustaqilligining dastlabki yillarida milliy valyutamizning joriy
operatsiyalar bo’yicha ayirboshlanishini amalga oshirish uchun respublikamizda
zarur shart-sharoit mavjud emas edi. O’tgan yigirma ikki yil davomida esa aynan
shu shart-sharoitni yaratishga alohida e’tibor qaratildi. Xususan, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning
eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi ma’ruzasida ham bunga to’xtalib o’tilgan: “Biz oddiy bir haqiqatni
doimo esda tutishimiz darkor. Ya’ni, sarmoyasiz taraqqiyot yo‘q, ishlab chiqarishni
va umuman, mamlakatimizni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashni
investitsiyalarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. 2013-yilda moliya sohasini rivojlantirish
va investitsiya dasturini amalga oshirish doirasida mamlakatimizda 13 milliard dollar
qiymatidagi kapital qo‘yilmalar o‘zlashtirildi, bu 2012-yilga nisbatan 11,3 foizga
ko‘pdir. O‘zlashtirilgan kapital qo‘yilmalar umumiy hajmining deyarli yarmini,
ya’ni 47 foizini xususiy investitsiyalar - korxonalar va aholining shaxsiy mablag‘lari
tashkil etgani alohida e’tiborga
loyiqdir.
Jalb etilayotgan investitsiyalarning asosiy qismi - 70 foizdan ortig‘i, birinchi
navbatda, ishlab chiqarish ob’ektlarini qurishga yo‘naltirildi, eng yangi zamonaviy
uskunalar xarid qilishga sarflangan investitsiyalar ulushi esa qariyb 40 foizni tashkil
etdi.
Umuman olganda, mamlakatimiz iqtisodiyotiga investitsiya kiritish va
moliyalashtirish hajmi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 23 foizdan iborat bo‘ldi”
Jahon tajribasidan malumki, ko’pgina mamlakatlar bozor munosabatlari
ma’lum darajada shakllanib, iqtisodiyotning rivojlanishi muayyan bosqichga
etganidagini milliy valyuta konvertatsiyasiga erishishgan. Ushbu davlatlarda
amalga oshirilgan barcha islohotlar asosida, shu jumladan, tashqi iqtisodiy
aloqalarda ham o’z mamlakati manfaatlari ko’zda tutilgan. Agarda ulardagi
islohotlar jarayoni hamda XVF Nizomining 8-moddasini qabul qilish vaqtiga
e’tibor qaratsak, ushbu fikrimiz yana bir bor o’z tasdig’ini topadi.
Bundan tashqari, so’mning almashuv kursini barqaror ravishda saqlab turilishi
respublikamizning valyuta, pul va moliya bozorlarini mustaxkamlaydi, inflyatsion
jarayonlarni hamda valyuta kursi bilan boq’liq xavf-xatarni kamaytiradi, xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarini yuritish, soliqlar,
bojxona hamda boshqa to’lovlarni amalga oshirish jarayonini engillashtiradi.
Shuni ham alohida ta’kidlab o’tish joizki, valyuta rejimining
erkinlashtirilishi nafaqat xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga, balki aholi uchun ham
xorijiy valyutalarga bo’lgan ehtiyojlarini yanada to’laroq qondirishga keng
imkoniyatlar ochib beradi.
33
Shu bilan birga, valyuta siyosatini erkinlashtirish iqtisodiyotning eksportga
yo’naltirilgan tarmoqlarini raq’batlantirishda muxim turtki bo’ladi. Bu esa o’z
navbatida, iqtisodiyotning an’anaviy va yangi tarmoqlarida markazlashmagan
eksport hajmining oshishiga, kichik va o’rta byuiznes korxonalarining tashqi
bozordagi faoliyati jadallashuviga hamda xalqaro bozor konйyunkturasiga
moslashib borishiga va oxir-oqibat ularning mamlakat YAIMdagi salmoq’ining
ortishiga olib keladi.
Nihoyat milliy ishlab chiqaruvchilar, xususan, xalq istemoli mollari, oziqovqat va engil sanoat korxonalarining yanada samarali faoliyat ko’rsatishi uchun
yangi imkoniyatlar yaratiladi. Bunday korxonalarda ishlab chiqarish uchun zarur
bo’lgan va xorijdan keltiriladigan xomashyo hamda ehtiyot qismlarni import qilish
uchun valyuta mablaq’larini erkin sotib olish imkoniyati yanada kengayadi. Bu esa
ichki bozorni o’zimizda ishlab chiqariladigan sifatli iste’mol mahsulotlari bilan
to’ldirishga olib keladi.
Bir so’z bilan aytganda, valyuta rejimining erkinlashtirilishi
O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy hamjamiyatdagi nufuzini yanada oshirish,
mamlakatimizdagi investitsion muhitni yaxshilash, mahalliy va xorijiy
investitsiyalarni raq’batlantirish, iqtisodiyotimizning eksport salohiyatini oshirish
hamda maxalliy ishlab chiqaruvchilarni raq’batlantirish orqali iqtisodiyotimizga
salmoqli ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
So‘m davlatimizning Bayroq, Gerb, Madhiya kabi ramzlari qatori milliy
iftixorimiz timsollaridandir. So‘m biz uchun nafaqat to‘lov vositasi, balki
xalqimizning boy tarixi, qadriyatlari, buyuk bunyodkorlik salohiyatini o‘zida aks
ettirgan ma’naviy vosita sifatida ham qadrlidir. Samarqanddagi Registon maydoni,
Tillakori, Sherdor madrasalari, Go‘ri Amir maqbarasi, Buxorodagi Chashmai
Ayyub ansambli kabi tarixiy obidalar, poytaxtimizdagi Temuriylar tarixi davlat
muzeyi, Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Davlat akademik katta teatri,
“Istiqlol” san’at saroyi, shuningdek, shavkatli sohibqiron bobomiz Amir Temurga
o‘rnatilgan muazzam haykal tasviri tushirilgan kupuralar nafaqat
mamlakatimizning iqtisodiy qudrati, balki xalqimiz ma’naviy salohiyatining
yanada yuksalishiga ham xizmat qilmoqda. Qo‘liga o‘zbek so‘mini olgan har bir
yurtdoshimizning qalbida unda aks etgan tasvirlar ta’sirida Vatani, bunyodkor
xalqi, ajdodlar merosi bilan faxr-iftixor tuyg‘ulari jo‘sh urishi shubhasiz.
34
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: “O’zbekiston”, 2003
2.
O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. -T.: “Adolat”, 2012
3.
O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi
Qonuni. //Xalq so’zi, 1997 yil 29 avgust
4.
O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi Qonuni.
//Soliqlar va bojxona xabarlari, 2000 yil 14 dekabr
5.
O’zbekiston Respublikasining “Soliq maslahati to’g’risida”gi Qonuni. //Xalq
so’zi, 2006 yil 21 sentyab
6.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 30 dekabrdagi
“O’zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari
prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 1675-sonli Qarori
7.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 24 dekabrdagi
“O’zbekiston Respublikasining 2011 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari
prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 1449-sonli Qarori
8.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 22 dekabrdagi
“O’zbekiston Respublikasining 2010 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari
prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 1245-sonli Qarori
9.
Karimov I.A. “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga
ko’taradigan yil bo’ladi”. -T.: “O’zbekiston”, 2012
10.
Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini shakllantirish - mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. - T.:
“O’zbekiston”, 2011
11.
Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. -T.:
“O’zbekiston”, 2011
12.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning “O’zbekiston
mustaqillikka erishish ostonasida” kitobini o’rganish bo’yicha o’quv-uslubiy
qo’llanma. -T.: “O’qituvchi”, 2011
13.
Soliqqa oid qonun hujjatlaridagi yangiliklar. -T.: “NORMA”, 2012
14. Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. -T: “Sharq”,
2009
Malikov T., Vahobov D. Moliya. O’quv qo’llanma. -T.: “IQTISODMOLIYA”, 2010
16.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining
mustaqillik yillaridagi (1990-2010 yillari) asosiy tendentsiya va ko’rsatkichlari
hamda 2011 -2015 yillarga mo’ljallangan prognozlari: statistik to’plam. -T.:
“O’zbekiston”, 2011
17.
Gadoev E. Bilvosita soliqlar: qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i. -T.:
15.
35
“NORMA”, 2011
18.
Jo’raev A., Toshmatov Sh., Abduraxmonov O. Soliqlar va soliqqa tortish.
O’quv qo’llanma, -T.: “NORMA”, 2009.
19.
Toshmurodova B. Soliq munosabatlarini optimallashtirish. -T.: “IQTISODMOLIYA”, 2009.
20.
Zavalishina I.A. Soliqlar: nazariya va amaliyot. - T.: “Iqtisodiyot va huquq
dunyosi” nashriyot uyi, 2007
21.
Almardonov M., Kuzieva N. Soliqlar va soliqqa tortish. -T.: “IQTISODMOLIYA”, 2007
22.
Vahobov A. Byudjet-soliq siyosati yaxlitligi. //O’quv qo’llanma. -T.:
“IQTISOD-MOLIYA” 2005
23.
Jo’raev A. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning samarali
yo’llari. Monogorafiya. - T.: “Fan nashriyoti”, 2004
24.
Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. //O’quv qo’ll anma. T.: 2003
25.
Kosov M. Nalogooblojenie predprinimatelskoy deyatelnosti. Teoriya i
praktika. -M.: “YuNITI”, 2012
26.
Golishcheva L. Nalogooblojenie: planirovanie, analiz, kontrol. -M.:
“Knorus”, 2012
27.
Kozirin A. Nalogovie protseduri. -M.: “Norma”, 2011
28.
Kramarenko L., Kosov M. Nalogi i nalogooblojenie. -M.: “YuNITI”, 2011
36