O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYA VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
“Iqtisodiyot” kafedrasi
“IQTISODIYOT NAZARYASI”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: BOZOR ISLOHOTLARI MOHIYATI-O'TISH DAVRIDAGI
O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.
Bajardi:S17-IQ-23 guruh talabasi:
RUSTAMOV SAID
Qabul qildi:BOZOROVA MAMLAKAT
BUXORO – 2024
1
KURS ISHI UCHUN TAQRIZI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARYASI” FANI
Guruh...........................................................................................................................
........
Talaba familiyasi va ismi
sharifi.........................................................................................
Kurs ishi
mavzusi................................................................................................................
Kurs ishining
tarkibi............................................................................................................
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar
ro‘yxati…………………………………
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning
ko‘rsatgichi)......................
Kurs ishining ijobiy
tomonlari……………………….........................................................
Kurs ishining
kamchiliklari………………………………………………….....................
Kurs ishiga qo‘yilgan
baho………………………………………………………………..
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va
imzosi…………………………………………….
2
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………..4-6
I.BOB.O’ZBEKISTONDA BOZOR ISLOHOTLARI HAQIDA
1.1. O`zbekistonda bozor munosabatlarining shakllanishi, uning bosqichlari va
xususiyatlari…………………………………………………..7-13
1.2. Respublikada bozor islohotlarini amalga oshirish va uning asosiy
yo’nalishlari………………………………………………………………..14-17
II.BOB.BOZOR IQTISODIYOTIGA O’TISH DAVRI VA UNING
O’ZBEKISTONDAGI XUSUSIYATLARI
2.1. O’tish davrining mazmuni. Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llari……….18-25
2.2. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos
xususiyatlari ………………………………………………………………….26-33
XULOSA……………………………………………………………………..34-35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………..37-36
3
KIRISH
Ma’lumki, O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng sobiq
sho’ro tuzumining umrini o’tab bo’lgan ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot
tizimidan voz kechilib, butun dunyoda ―o’zbek modeli‖ degan nom bilan haqli
ravishda e’tirof etilayotgan o’ziga xos taraqqiyot yo’li Prezidentimiz Islom
Karimov tomonidan ishlab chiqildi va bugungi kunda o’zini to’la oqlamoqda.
Mazkur model iqtisodiyotni mafkuradan holiligi, uning siyosatdan ustunligi, qonun
ustuvorligi, davlatning bosh islohotchi bo’lishi, islohotlarning bosqichma-bosqich
amalga oshirishi, kuchli ijtimoiy siyosat olib borish kabi muhim tamoyillarni o’z
ichiga oladi. Yurtimiz istiqloli bizning oldimizda ulkan imkoniyatlar ochdi va
xalqimiz uchun munosib hayot barpo etish, dunyo hamjamiyatidan munosib o’rin
egallashdek yuksak maqsadlar yo’lida mustahkam poydevor bo’lib xizmat
qilmoqda. O’tgan davr mobaynida amalga oshirilgan ulkan ishlar tufayli
yurtimizning barcha hudud va mintaqalari qiyofasi tubdan o’zgarib, obod bo’lib
borayotgani, O’zbekiston o’zining barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari, izchillik
bilan hayotga joriy etilayotgan keng qamrovli ijtimoiy dasturlari bilan jahon
miqyosida yuksak e’tibor va e’tirofga sazovor bo’layotgani hammamizga,
avvalambor, shu zaminda unib-o’sib kelayotgan yoshlarga xursandchilik va ertangi
kunga ishonch bag’ishlamoqda. Eng muhimi, ana shunday o’zgarishlar tufayli
yurtdoshlarimizning dunyoqarashi, ma’naviy olami izchil yuksalib, hayotga,
mehnatga munosabati keskin o’zgarib bormoqda.2 Mamlakatimiz mustaqil
taraqqiyot yo’lida o’z oldiga qo’ygan marralarga yetish, ya’ni rivojlangan
demokratik davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot sifati va darajasini
yuksaltirish va yurtimizning jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallashida
avvalo juda tez o’zgarib borayotgan bugungi zamon bilan hamnafas bo’lib, ertaga
yo’limizda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo va tahdidlarni bartaraf
etish haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi talab qilmoqda. Shu
muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy orzusi
bo’lgan mustaqillik bundan yigirma ikki yil muqaddam Prezidentimiz Islom
Karimov boshchiligida olib borilgan mardona kurashlar natijasida ro’yobga chiqdi.
4
Tarixan juda qisqa, biroq mazmunan asrlarga teng bu yillar davomida xalqimiz
milliy taraqqiyot yo’lidan izchil va qat’iyat bilan borib, barcha sinov va
mashaqqatlarni yengib o’tib, olamshumul yutuq va marralarga erishdi. Ma‘lumki,
bir tizimdan ikkinchi tizimga o’tishning revolyutsion va evolyutsion yo’llari
mavjud. Polsha, Chexoslovakiya, Rossiya bozor iqtisodiyotiga o’tishning
revolyutsion yo’lini tanlab, birdaniga katta o’zgarishlar qilishni ma‘qul topdilar.
O’zbekiston esa o’ziga xos
madaniy, tarixiy, iqtisodiy va
xususiyatlarini hamda bu yo’ldagi jahon tajribasini hisobga
revolyutsion
tabiiy
olgan holda
to’ntarishlarsiz, itimoiy to’qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani
ko’chaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qay‘iyatlilik bilan bosqichma-bosqich
rivojlangan va boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lini tanladi.
Mamlakatimiz Prezidenti ko’rsatib o’tdiki, “Bizning bozor munosabatlariga
o’tish modelimiz Respublikaning o’ziga
ananalar, urf-odatlar va
xos
turmush tarzini har
sharoitlari va
xususiyatlarini,
tomonlama hisobga olishga,
o’tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, besunaqay rivojlantirishning mudhush
merosiga barham berishga asoslanadi”.
O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish yo’li ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo’lni amalga oshirishga,
iqtisodiyotni
tubdan isloh qilishga birinchi Prezident I.A.Karimov tomonidan
ishlab chiqilgan 5 ta tamoyil asos qilib olingan:
1. Iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligining ta‘minlash;
2. O’tish davrida davlatning bosh islohotchi bo’lishi;
3. Butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanishi, qonunlar
ustuvorligini ta‘minlanishi;
4. Bozor munosabatlariga o’tish bilan bir qatorda aholini
ijtimoiy
himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish;
5. Bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish.
Bozor
iqtisodiyotiga o’tish uchun
tegishli
huquqiy negizni, bozor
infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor ko’nikmalarini hosil qilish, yangi
sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni tayyorlash uchun vaqt kerak bo’ladi. Shu
5
sababli bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish maqsadga muvofiq bo’ladi
deb ko’rsatib berilgandir. Bundan tashqari, bozor munosabatlariga o’zgartirish
bilan
cheklanmaydi. U ijtimoiy sohalarni, shu jumladan siyosiy, ma‘naviy-
axloqiy, maishiy va boshqa sohalarni ham tubdan o’zgartirishni ham taqozo
qiladi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotinig boschiqma-bosqich, evolyutsion
yo’li bilan o’tish haqidagi goya juda muhim va afzal ekanligini ko’rsatadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich bo’lishi Prezident I.Karimov
asarlarida belgilab berilgandir.
Birinchi bosqich quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib
quyilganligi ta‘kidlanadi:
- totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- Respublikaning o’ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan
holda bozor munosabatlarining negizlarini shakillantirish.1[1]
Bu vazifani bajarish birinchi bosqichda isloh qilishning qo’yidagi muhim
yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
- o’tish jarayonining haqiqiy asoslarini
shakillantirish
islohatlarning
qonuniy-huquqiy negizini mustahkamlash;
- mahaliiy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini
xususiylashtirish, qishloq xo’jaligida va
xalq
xo’jaligining boshqa
sohalarida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning
barqarorlashuvini
ta‘minlash. Bu
vazifalarni
baarilishi
keyingi
bosqichning strategik maqsadlari va ustun yo’nalishlarini belgilab olish
imkonini berdi.
1[1]
Каримов И.А. Ўзбекситон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: “Ўзбекистон”, 1995, 19-бет
6
I.BOB.O’ZBEKISTONDA BOZOR ISLOHOTLARI HAQIDA
1.1. O`zbekistonda bozor munosabatlarining shakllanishi, uning bosqichlari
va xususiyatlari.
Biz yuqorida bozor iqtisodiyotiga o`tishning yagona va universal, ya`ni
hamma mamlakatlar uchun yaroqli bo`lgan yo`li yo`q ekanini ta`kidlab o`tgan
edik. Endi ana shu fikrni O`zbekiston misolida tasdiqlashga harakat qilamiz.
Avvalo, shuni aytib o`tish kerakki, bozor iqtisodiyotiga o`tishning barcha
mamlakatlar uchun umumiy bo`lgan jihatlari mavjud. Bular mazkur tizimning
mohiyati va asosiy tamoyillaridan kelib chiqadi.
Xususiy mulk shakllarining rivojlanishi uchun davlat tomonidan keng shartsharoitlar yaratish, xo`jalik sub`ektlarining teng huquqliligini ta`minlash va
ularning
o`zaro
raqobatlashuv
muhitini
yaratish,
yakka
hukmronlik
(monopolizm)ga qarshi siyosat o`tkazilishi va hokazolar - bular hammasi har
qanday mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o`tishidagi umumiylik hisoblanadi.
Shu bilan birga, rivojlanishning bozor iqtisodiyoti yo`lini tanlagan mamlakat
o`zining tarixiy tajribasi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi, xalqining milliy
qadriyatlari va mentalitetidan kelib chiqib, o`ziga xos va mos bo`lgan yo`lini
tanlaydi.
Biroq, bozor iqtisodiyotiga "hamma dardning davosi" sifatida qarash
yaramaydi. U keng, tekis va ravon yo`l emas. Unga o`tish hech qachon muayyan
talofotlarsiz ro`y bermaydi. Shuning uchun O`zbekiston Prezidenti I.Karimov
mamlakatimizni bozor iqtisodiyotiga o`tishining asosiy g`oya va tamoyillarini
ishlab chiqdi.
Nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan ushbu g`oya va tamoyillar
mamlakatimizni ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o`tishining yaxlit bir
dasturini tashkil etadi. Bu dasturning ibratli tomoni shundaki, u faqatgina butun
mamlakatimizda yashab turgan fuqarolarning taqdirini o`ylab tuzilgan emas, balki
kelajak avlodlar taqdiriga ham bevosita aloqador bo`lib, ularga ozod va obod vatan
qoldirishni nazarda tutadi. Rejali iqtisodiyot tizimi hukmronligi bilan bog`liq
bo`lgan illatlarni tezroq bartaraf qilish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror va
7
yuqori sur`atlar bilan rivojlanishini ta`minlash, pirovard natijada O`zbekistonni
rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib chiqish dasturning bosh maqsadini tashkil
etadi.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o`tishning o`ziga xos va mos yo`li
bugungi kunda jahonga Yurtboshimiz nomi bilan tanildi va bu yo`l adolatli tarzda
taraqqiyotning o`zbek modeli deb atalmoqda.
Ushbu yo`lni amalga oshirish mamlakat iqtisodiyotida tub islohotlar
o`tkazishni taqozo etadi. Yurtboshimiz ta`biri bilan aytganda, islohotlar islohotlar
uchun emas, balki odamlar uchun, ularning farovonligini oshirish uchun
o`tkaziladi. "Yer, yer osti boyliklari, boshqa tabiiy boyliklar, avlod-ajdodlarning
mehnati bilan yaratilgan iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va ma`naviy kuch-qudrat va
imkoniyatlar milliy boylik bo`lib, odamlar farovonligining kafolati, ijtimoiy
taraqqiyot va ravnaqining asosi bo`lib xizmat qiladi".
O`zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o`tishi I.Karimov tomonidan ishlab
chiqilgan quyidagi beshta muhim tamoyilga tayanadi:
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan to`la xoli qilish va uni siyosatdan
ustun turmog`i. Bu tamoyilga ko`ra, iqtisodiyot va uni barqaror hamda yuqori
sur`atlar bilan rivojlantirish davlat siyosatining mazmunini tashkil etadi.
Ikkinchidan, bozor munosabatlariga o`tish davrida davlatning o`zi bosh
islohotchi vazifasini bajaradi. Buning ma`nosi shundan iboratki, davlat bu davrda
butun
xalq
manfaatlaridan
kelib
chiqib,
mamlakat
ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotining etakchi va ustivor yo`nalishlarini belgilab beradi. Islohotlar
jarayonining tashabbuskori bo`lib qoladi.
Uchinchidan, barcha ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarda qonun ustivorligini
ta`minlash taqozo etiladi. Mazkur tamoyilning mohiyati shundaki, iqtisodiy
o`zgarishlar va jamiyatning yangilanish jaryoni mamlakatda amal qiluvchi
qonunlarga tayangandagina ijobiy natijalar berishi mumkin.
To`rtinchidan, bozor munosabatlariga o`tish aholining kam ta`minlangan
qismini moddiy qo`llab-quvvatlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish bilan
8
qo`shib olib boriladi. Buning uchun davlat kishilarni islohotlarga ruhan tayyorlash
va ularni ijtimoiy himoyalashga qaratilgan kuchli va ta`sirchan siyosat olib boradi.
Beshinchidan, yangi iqtisodiy munosabatlarga o`tish puxta o`ylab,
bosqichma-bosqich, ya`ni inqilobiy sakrashlarsiz amalga oshiriladi. Bundan shu
ma`no chiqadiki, bir bosqich tamomlangandan keyingina va zarur shart-sharoitlar
yaratib, keyingi bosqichga o`tiladi. Iqtisodiy islohotlar bozor munosabatlarining
mexanizmlarini qadam-baqadam shakllantirib boradi.
Islohotlarning o`zbek modeli hozirga qadar mavjud bo`lgan bironta modelni
takrorlamaydi. O`z mazmuni va mohiyatiga ko`ra u quyidagi qoidalarga tayanadi:
-ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti va huquqiy demokratik jamiyatni
barpo etish;
-xalqning boy tarixiy tajribasi, mentaliteti va an`analari hamda islohotlarning
u yoki bu bosqichdagi o`zgarishlarga tayyorgarlik darajasini hisobga olish;
-bozor iqtisodiyoti tizimiga asoslangan rivojlangan davlatlarning boy
tajribasidan mamlakatning o`ziga xos xususiyatlarini nazarda tutgan holda
foydalanish.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o`tishning o`zbek modeliga binoan
mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, ko`p ukladli iqtisodiyotni barpo qilish
islohotlarning ustivor yo`nalishi deb belgilandi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki 10 yillik tajribasi shuni
ko`rsatadiki, yangilanish va taraqqiyot dasturida belgilangan ko`pgina ishlarni
amalga oshirishga muvaffaq bo`lindi. Qisqa vaqt ichida yaratilgan mustahkam
huquqiy me`yorlar negizida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich kirib,
barqaror iqtisodiy taraqqiyotga erishildi.
Fikrimizning dalili sifatida bir necha misollar va raqamlarni keltiramiz. 2000
yilda korxona va xo`jaliklarning 88 foizini xususiy mulk, aktsiyadorlik jamiyatlari,
qo`shma korxonalar, kooperativlar va shirkat xo`jaliklari tashkil etdi. Iqtisodiyotda
band bo`lganlarning 76 foizi, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqaruvchilarning 70
foizi,
sanoat
bo`yicha
65,4
foizi
9
va
qishloq
xo`jalik
mahsulotlari
etishtiruvchilarning 99 foizi nodavlat sektoriga to`g`ri keldi. 1997 yildan boshlab
yalpi ichki mahsulotning 4-5 foizlik yillik o`sishiga erishildi.
Eng muhimi mamlakatimizning don va yoqilg`i mustaqilligiga erishildi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishini ta`minlovchi yangi bank,
moliya, soliq tizimlari, xomashyo birjalari, sug`urta, auditor, lizing kompaniyalari
va bozor infratuzilmasini tashkil etuvchi boshqa tizimlar vujudga keltirildi.
Tarixan qisqa vaqt ichida o`tkazilgan agrar islohotlar, kichik va o`rta
biznesni
rivojlantirishda
erishilgan
yutuqlar,
sanoatning
avtomobilsozlik,
mikrobiologiya, tsellyuloza-qog`oz, qand, farmatsevtika kabi tarmoqlarini
yangidan yaratilgani - bular hammasi taraqqiyotning o`zbek modeli mevalaridir.
Har qanday iqtisodiy tizimning amal qilishi va iqtisodiyotning taraqqiyot
darajasi ko`p jihatdan mulkchilik shakllari va munosabatlariga bog`liq. Iqtisodiy
faoliyat erkinligi, xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning turliligi va teng huquqliligi,
ular o`rtasidagi raqobat, tadbirkorlik tashabbuskorligi, o`zini-o`zi boshqarish va
moliyalashtirish kabi bozor tamoyillarining mavjudligi haqida yuqorida
fikr
yuritgan edik. Bozor iqtisodiyotining mazkur tamoyillari o`z navbatida ularga mos
keluvchi mulkchilik shakllari va munosabatlarini shakllantirishni talab qiladi.
Shuning uchun mamlakatimizda iqtisodiy islohotlar o`tkazish dasturi birinchi
navbatda mulkchilik munosabatlariga tub o`zgarishlar kiritishni nazarda tutgani
tabiiy holdir.
Shuni alohida ta`kidlab o`tish joizki, mamlakatimizda rejali iqtisodiyot
tizimi davrida hukmron mavqega ega bo`lgan ijtimoiy mulk bir qator kamchiliklari
tufayli o`zini to`la-to`kis badnom qilib, iqtisodiy taraqqiyotning to`sig`iga
aylangan edi. Buning sababi shundan iborat ediki, ijtimoiy mulk hukmron bo`lgan
sharoitda u xususiy mulkchilikning rivojlanishiga yo`l qo`ymaydi, xususiy
mulkchilik rivojlanmagan mamlakatda bozor iqtisodiyoti to`g`risida so`z
yuritishning o`zi hech qanday mantiqqa to`g`ri kelmaydi.
Shuning
uchun
markazlashgan
rejali
iqtisodiyot
tizimidan
bozor
iqtisodiyotiga o`tish, avvalambor, xususiy mulkchilik shakllari va munosabatlari
joriy etishni va shu maqsadda davlat mulkini xususiylashtirishni taqozo etadi.
10
Xususiylashtirish deganda, mulkni davlat tasarrufidan chiqarib, alohida
shaxslar va xo`jalik yurituvchi sub`ektlar tasarrufiga o`tkazishni tushunmoq kerak.
Bunda sanoat, qishloq xo`jaligi, qurilish, savdo va xizmat ko`rsatish sohasidagi
korxona va tashkilotlar, uy-joy fondi va hokazolar xususiylashtirish ob`ektlari
bo`lib xizmat qiladi.
Xususiylashtirish o`tkazilgandan keyin ular ayrim fuqarolar, banklar,
aktsiyadorlik jamiyatlari va boshqalarning tasarrufidagi mulkka aylanadi.
Jahon amaliyotida xususiylashtirishning ikkita shakli mavjud bo`lib,
ularning birinchisi davlat mulkini fuqarolar va xo`jalik yurituvchi sub`yektlar
tasarrufiga bepul o`tkazib berish va ikkinchisi uni sotishdir.
Davlat korxonalarini tanlov yoki kim oshdi savdolari (auktsionlar) orqali
xususiy shaxslar, xorijiy sarmoyadorlar va boshqa xo`jalik yurituvchi sub`ektlarga
va korxonalar aktsiyalarini barcha hohlovchilarga sotish xususiylashtirishning eng
rivojlangan usullari hisoblanadi.
O`zbekiston o`zining davlat mustaqilligini qo`lga kiritib, bozor iqtisodiyoti
tomon yuz tutar ekan, uning oldida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, aniqrog`i,
uni xususiylashtirish kechiktirib bo`lmaydigan vazifaga aylandi. Shuning uchun
xususiy mulk shakllari va munosabatlarini qaror toptirish mamlakatimizda
iqtisodiy islohotlarning boshlang`ich nuqtasi sifatida belgilandi.
Mustaqillikning dastlabki 10 yili ichida mulkni davlat tasarrufidan
chiqarishga qaratilgan 20 dan ortiq maxsus dasturlar ishlab chiqildi va ularni
amalga oshirishga davlat boshchilik qildi. Ilgari davlat ixtiyorida bo`lgan 1 mln.
dan ortiq kvartiralarning 98 foizi fuqarolarning xususiy mulkiga aylantirildi. O`rta
va yirik korxonalar aktsiyadorlik jamiyatlariga va ijara korxonalariga aylantirildi.
Davlat mulkini sotish bo`yicha kimoshdi savdolari va tanlovlar tashkil etildi.
Agar iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida asosan kichik korxonalar,
maishiy xizmat muassasalari xususiylashtirilgan bo`lsa, 1994 yildan boshlab, bu
jarayon o`rta va yirik korxonalarni ham qamrab oldi.
11
Iqtisodiy islohotlarni o`tkazishning dastlabki 10 yillik tajribasi shundan
dalolat beradiki, O`zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish quyidagi o`ziga
xosliklar tufayli yuqori natijalar bermoqda.
Birinchidan, u har tomonlama puxta va uzoqni ko`zlab, mamlakat va uning
alohida hududlari xususiyatlarini hisobga oluvchi maxsus dasturlar asosida amalga
oshirildi.
Ikkinchidan, davlat mulkini xususiylashtirish chog`ida aholi uchun kuchli
ijtimoiy
kafolatlar
yaratildi.
Ular,
avvalambor,
shundan
iboratki,
xususiylashtirilayotgan korxona xodimlari aktsiyalarni imtiyozli shartlar bilan sotib
olishi nazarda tutildi, yangi mulkdorlarga eskirgan asosiy vositalar bepul
topshirildi, fermalar, bog`lar va uzumzorlar imtiyozli tarzda xususiylashtirildi.
Xususiylashtirilgan korxonalar uchun soliq to`lashda ham ayrim imtiyozlar
belgilandi.
Uchinchidan, davlat mulkini xususiylashtirish va mulkchilikning
xususiy shakllarini qo`llab-quvvatlash chora-tadbirlarini amalga oshiruvchi
muassasalar tizimi, maxsus organlar tuzildi.
To`rtinchidan, xususiylashtirish jarayonini bosqichma-bosqich amalga
oshirish tamoyiliga qat`iy rioya qilindi. Uning birinchi bosqichida asosan savdo,
aholiga maishiy xizmat ko`rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiylashtirildi.
Kichik xususiylashtirish davri deb atalgan bu bosqich 1994 yilga qadar davom etdi.
Shu yilning o`rtalaridan boshlab mamlakatimizda ommaviy xususiylashtirish davri
deb ataluvchi ikkinchi bosqich boshlandi. Sanoat, qurilish, transport, agrar-sanoat
majmuasi kabi tarmoqlarda o`rta va yirik korxonalar davlat tasarrufidan chiqarilib,
xususiy mulkning turli shakllari keng rivoj topa boshladi.
Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida eng ustivor vazifa nimadan
iborat edi? Bu vazifa, birinchidan, xususiylashtirish jarayoni bilan umumdavlat
ahamiyatiga ega bo`lgan yirik korxonalarni ham qamrab olish bo`lsa, ikkinchidan,
bu jarayonga aholini va chet ellik sarmoyadorlarni ham keng jalb qilish edi.
Xususiylashtirish jarayoni ishtirokchilari tarkibining kengayib borishi o`z
12
navbatida korxonalar aktsiyalarining davlat ixtiyoridagi ulushining kamayib
borishiga olib keldi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning mamlakatimizda joriy etilgan
mexanizmining yana bir muhim xususiyati shundan iborat ediki, u mulkchilik
shakllarini o`zgartirish bilan bir qatorda ishlab chiqarishning boshqaruv tizimini
ixchamlashtirish va yakka hokimlikka barham berishni ham nazarda tutar edi.
Xususiylashtirishning
amalga
oshirilishi
natijasida
mamlakatimizda
ko`chmas mulk va qimmatli qog`ozlar bozori barpo etildi. Xususiylashtirishdan
tushgan mablag`lar ishlab chiqarishni texnika bilan qayta qurollantirish, xususiy
mulk egalariga kreditlar berish kabi maqsadlarga yo`naltirildi.
Xususiylashtirishdan ko`zlangan asosiy maqsad bozor iqtisodiyotining
tayanchi bo`lgan tadbirkorlik harakatiga keng yo`l ochish va mamlakatimizda
mulkdorlar sinfini barpo etish edi. Bugunga kelib shu narsaga xolisona guvohlik
berish mumkinki, bu maqsadga izchillik va sobit qadamlik bilan erishilmoqda.
Eng muhimi, iqtisodiyotning tayanchi va harakatlantiruvchi kuchini
tashkil etgan mulkdorlar sinfi shakllanib, ularning safi yildan-yilga ortib
bormoqda.
13
1.2. Respublikada bozor islohotlarini amalga oshirish va uning asosiy
yo’nalishlari.
Iqtisodiy aloqalar va iqtisodiy munosabatlarni yangi turiga o’tish uchun
iqtisodiy islohotlar strategiyasini ishlab chiqishni talab etadi.
Iqtisodiy islohotlar – bu bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan
chora-tadbirlar
majmundir. Iqtisodiy islohotlardn ko’zda
tutilgan maqsad -
mamlakat aholisi uchun yashash va faoliyat qilishning eng yaxshi sharoitlarini
yaratish, ularning
ma‘naviy-ahloqiy
yetukligiga erishishi, iqtisodiy, ijtimoiy-
siyosiy barqarorlikni ta‘minlashdan iboratdir. Islohotlarni amalga oshirishdan
oldin bozor iqtisodiyotiga utishning nazariy model yaratildi. Bu modelda yangi
iqtisodiyotga utishning umumiy tomonlari va milliy xussiyatlari nazarda tutiladi,
islohotlarning asosiy yo’nalishlari belgilanadi. Respublikada iqtisodiy islohotlarni
amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
- Mulkiy munosabatlarni isloh qilish;
- Agrar islohotlar;
- Moliya-kredit va narx-navo islohoti;
- Boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish;
- Ijtimoiy islohotlar.
Mulkchilik munosabatlarini tubdan o’zgartirish - bu iqtisodiy islohotlarni
bosh bo’g’inidir, chunki shu orqali ko’p ukladli iqtisodiyot va raqobatlashish
muhiti shakllantiriladi hamda bozor iqtisodiyotiga utishning shart-sharoitlari
yaratiladi.
Iqtisodiy
islohotlarni
amalga
qishloq ho’jaligini isloh qilishga
oshirishining dastlabki
ustunlik
berildi. Bunga
bosqichidayoq
quyidagilar sabab
bo’ldi:
- Respublikada va uning iqtisodiyotigsha agrar soha ustunlikka egaligi,
aholining kupchiligi qishloq xo’jaligda bandligi, iqtisodiy o’sishning kup
jihatdan shu tarmoq ahvoliga bog’liqligi;
- Respublika
butun sanoat potentsialining yarmiga
yaqinini tashkil
qiladigaen sanoatning kupgina tarmoqlarini (paxta tozalash, to’qimachilik,
14
yengil sanoat, oziq-ovqat, kimyo sanoati, qishloq xo’jaligi mashinasizligi
va boshqalar) rivojlantirish istiqbollari bevosita qishloq xo’jaligiga
bog’liqligi;
- Qishloq
xo’jalik mahsulotlari paxta hozirgi vaqtda valyuta
resurslari,
respublika uchun zarur bo’lgan ozoq-ovqat mahsulotlari, dori-darmonlar,
texnika va texnologiya uskunalarini chetdan sotib olishni ta‘minlayotgan
asosiy manba ekanligi;
- Mustaqillik sharoitida qishloq xo’jaligining oziq-ovqat muammosini hal
etishdagi rolining ortib borishi.
Moliya-kredit sohasini isloh qilish iqtisodiy tizimni izchillik bilan bozor
munosabatlariga o’sib utishida alohida o’rin egallaydi. Moliyaviy munosabatlarda
davlat byudjeti tanqisligini kamaytirib borish, byudjetdan beriladigan dotatsiyalar
va subsidiyalarni bosqichma-bosqich qisqartirish, birinchi darajali, eng zarur
umumdavlat ehtiyojlari uchun ehtiyojlari uchungina byudjetdan mablag’ ajratish,
xalq xo’jaligini
rivojlantirishda
investitsiya kreditlaridan keng
foydalanish
islohatlarning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi.
Iqtisodiyotni isloh qilishning eng asosiy muammolaridan biri narxlarni
erkinlashtirishdir. Narxlarni erkin shakllanishi uchun narxlar tizimini isloh qilish
ham zarurdir. Dastlab davlat xarid narxlarining amal qilish doirasi qisqartiriladi
va keyin ichki narxlar jahon narxlariga muvofiqlashtirib boriladi. Shuningdek,
narxlarni erkinlashtirishda xomashyo va mahsulot ayrim turlarining, narx-navo
bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasidagi tenglikka erishishga harakat
qilinadi. Narxlar islohoti boshlangana 1994 yilgacha hamma turdagi xomashyo va
mahsulotlar bo’yicha erkin narxlarga o’tildi, barcha iste‘mol mollari narxi ustidan
davlat nazorati bekor qilindi.
Isloh qilishning dastlabki davrida (1992 yil) keng doiradagi ishlab chiqarish
– texnik vositasi bo’lgan
bajarilgan ishlar va
Aholining
mahsulotlar, ayrim turdagi xalq iste‘mol mollari,
xizmatlarning
kelishilgan narxlar va
tariflarga utildi.
hisoyalash maqsadida cheklangan doiradagi oziq-ovqat va
tovarlari narxlarning chegarasi belgilab qo’yildi.
15
sanoat
Narxlar islohotining navbatdagi bosqichida (1993 yil) kelishilgan ulgurji
narxlarni davlat tomonidan tartibga solish tulig’icha to’xtatildi.
Narxlarning
erkinlashtirishning
oxirgi bosqichida (1994 yil oktyabr-
noyabr) xalq iste‘mol mollari asosiy turlarining narxi erkin qo’yib yuborildi.
Shundan qilib, iqtisodiyotni isloh
qilishning birinchi bosqichi narxlarni to’liq
erkinlashtirish bilan tugadi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish boshqarishning tegishli tizimni
yaratishni talab qiladi. Shunga asosan kuplab markaziy iqtisodiy organlar va
vazirliklar tugatildi:
1. Davlat reja qo’mitasi;
2. Davlat ta‘minot qo’mitasi;
3. Davlat narxlar qo’mitasi;
4. Davlat agrosanoat qo’mitasi va boshqalar.
Boshqarishning mahalliy darajasida (viloyat, tuman va shahar) ijrosiga
boshqaruv vazifalarini bojorish uchun hokimlik joriy qilindi. Bozor islohotlari
bozor
infratuzilmasini yaratish chora-tadbirlarini ham
moliya, bank-kredit tizimi
muassasalari,
qamrab oladi. Bunda
sug’urta, auditorlik, yuridik va
konsalting firmalari hamda kompaniyalarini, birja tizimini yaratish taqozo qilinadi.
Bu birqancha yo’nalishlar bo’yicha bordi.
Birinchi yo’nalish bo’yicha tovar xom ashyo birjasi tizimi rivojlandi. Bu
o’z navbatida, brokerlik va dilerlik idoralari, savdo uylari, vositachi firmalar
paydo bo’lishiga olib keldi.
Ikkinchi yo’nalishda kapital bozorining ishini ta‘minlaydigan tuzilmalar
vujudga keltirildi. Kredit resurslari bozori va valyuta bozori vujudga keltirildi
hamda davlatga qarashli bo’lmagan sug’urta kompaniyalari tuzildi.
Uchinchi yo’nalish ishchi kuchi bozorini shakllantirishdan iborat bo’lib,
bu sohada 240 dan ortiq mehnat birjasini o’z ichga oluvchi katta tarmoq
tuzildi.
Bozor islohotlari tashqi iqtisodiy aloqalarga ham tegishlidir. Bu sohada
islohotlarni amalga
oshirish
borasidagi
16
respublikaning
zamonaviy tashqi
iqtisodiy kompleksi mutlaqo yangidan shakllantirildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat
bilan shug’ullanishi zarur bo’lgan muassasalar (tashqi iqtisodiy faoliyat milliy
banki, bojxonalar xizmati) barpo etildi.
Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asl maqsadi - insonga
munosib yashash va faoliyat ko’rsatish sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat.
Shu sababli iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning butun davri davomida
aholini ijtimoiy himoyalash bo’yicha chora-tadbirlar qo’rish ob‘ektiv zaruriyatdir.
Respublikada
aholini
ijtimoiy
himoyalash chora-tadbirlari quyidagi
yo’nalishlar bo’yicha amalga oshirildi.
Birinchi yo’nalish - narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanishi
darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha
darajasini muntazam oshirib borish.
Ikkinchi yo’nalish - Respublikaning ichki iste‘mol bozorini himoya qilish
hamda ozoq-ovqat mahsulotlari va sanoat mollari asosiy turlari iste‘molini
muayyan darajada saqlab turish.
Uchinchi yo’nalish - islohotlarning dastlabki bosqichida aholining kam
ta‘minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoyalash va qo’llab-quvvatlash.
SHunday qilib,
islohatlarning
barcha
yo’nalishlari
mavjud iqtisodiy
tizimning izchillik bilan bozor iqtisodiyotiga o’sib o’tishiga qaratiladi.
17
II.BOB.BOZOR IQTISODIYOTIGA O’TISH DAVRI VA UNING
O’ZBEKISTONDAGI XUSUSIYATLARI
2.1. O’tish davrining mazmuni. Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llari.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun islohotlar o’tkazilib, butun iqtisodiy
munosabatlar tizimi qayta quriladi va o’zgartiriladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish
davri - ma‘muriy buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o’zgartirish
hamda
bozor
tizimining
asoslarini
shakillantirish
jarayonlari amalaga
oshiruvchi tarixiy davrdir. Jahondagi ko’pgina rivojlangan mamlakatlarning
tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo’li - ilmiy asosda
(ravishda) boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan
olindi. Bir qator davlatlar shu yo’lni tanladilar. Ya‘ni:
1. Rivojlangan mamlakatlar yo’li;
2. Rivojlanayotgan mamlakatlar yo’li;
3. Sobiq sotsiolistik mamlakatlar yo’li;
4. Sotsializm g’oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish
mexanizmi bilan qo’shib olib borish yo’li (Xitoy, V‘etnam)
Bozor iqtisodiyotiga o’tish har bir mamlakat uchun xos bo’lgan model
(nusxa yoki
umumiyligi va
andozaga) ga
asoslanadi. Bozor
iqtisodiyotiga
farqi bo’ladi. Umumiyligi – ularning
o’tishning
hammasi
bozor
iqtisodiyotiga o’tishning qonun-qoidalariga amal qiladi. Shuning bilan birga
ko’rsatib o’tilgan har bir yo’lning o’ziga xos xususiyatlari ham bor. Masalan,
bozor munosabatlariga o’tishning rivojlangan mamlakatlar yo’lida oddiy tovar
xo’jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor iqtisodiyotiga
va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o’tiladi.
Mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarni
yo’lining
xususiyati -
bu
qoloq,
bozor
ananaviy
iqtisodiyotiga
iqtisodiyotga
o’tish
erkin bozor
iqtisodiyotiga o’tishdir.
Sobiq
sotsialistik
mamlakatlar
yo’lining
muhim
belgisi
markazlashtirilgan, ma‘muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi
zamon rivojlangan bozor tizimiga o’tishdan iboratdir.
18
Bozor
iqtisodiyotiga
inqilobiy yo’li bilan ya‘ni
jadal usulda yoki
evolyutsion yo’li (tadrijiy) bilan, ya‘ni bosqichma-bosqich o’tish mumkin.
Revolyutsion yo’li qo’llanganda tub islohotlarni o’tkazish, avvalgi tizimni
va tarkib topgan iqtisodiy munosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab
etilib, “karaxt qilib davolash” usuli (“shokovaya terapiya”) deb ataladi.
Eski
iqtisodiy
munosabatlarni
bosqichma-bosqich yangi bozor
munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikatsiz vujudga
keltirish mumkin. Bu o’tish davrining ma‘qul yo’li ekanligini islohotlar tajribasi
ko’rsatadi, ya‘ni kamroq ijtimoiy larzalarga olib keladi.
Ma‘muriy – buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyati kamchilikka ega:
1. Ro’y berayotgan o’zgarishlarga tezda moslashuvchan emasligi, astasekinlik bilan moslashib borishi;
2. Samaradorlikning o’ta darajada pasayib ketganligi.
Ma‘muriy-bo’yruqbozlik iqtisodiyotini
bozor iqtisodiyotiga
aylantirish
uchun tizim islohotlari utkazish amal qiladi. O’tish davrda bozor iqtisodiyotini
shakllantirishning asosiy yo’nalishlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Bu xo’jalik hayotining barcha sohalaridagi
to’liq hamda
cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda
qisqartirish yoki bekor qilishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan iborat:
- xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat manopoliyasini bekor
qilish;
- resurslarning markazlashgan ko’rinishidagi taqsimotini to’gatish;
- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosia shakillantirishga o’tish;
- ichki va tashqi bozorlarda transaktsion bitimlar ustidan davlat nazoratini
pasaytirish.
2. Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish.
- barcha iqtisoiy agentlarning ish faoliyati uchun teng imkoniyat va
sharoitlar yaratilishi;
- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;
19
- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma‘muriy to’siqlarni
olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo’llab-quvvatlash;
3. Instuttsional o’zgarishlar. Mazkur o’zgarishlar quyidagi sohalarni
qamrab oladi;
- mulkchilik munosabatlarini o’zgartirish, jumladan, xususiy
sektorni
yaratish;
- bozor
infratuzilmasini (tijorat banklar,
tovar va fond birjalari,
invesyotitsiya fondlari va h.k) shakillantirish;
-
iqtisodiyotni davlat tomonian
tartibga
solishning
yangi
tizimini
yaratish;
- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo’jalik qonunchiligini qabul qilish.
4. Tarkibiy
o’zgarishlar. Tarkibiy
iqtisodiyot va uning
alohida
tarmoqlari
o’zgarishlar
tarkibida oldingi
birinchi navbatda
tizimdan qolgan
nomutanosibliklarni yumshatish yoki bartaraf etishga yo’naltirilgan. Iqtisodiyot
tarkibiy tuzilishini qayta kurishdan asosiy maqsad-ichki va tashqi bozorlarda
to’lovga qadar talabga ega
bo’lgan
mahsulotlarni
ishlab
chiqarilishini
rivojlantrishdan iborat.
5. Makroiqtisodiy, асосан, moliyaviy barqarorlashtirish. Bu
yo’nalishi
muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma‘muriy-buyruqbozlik tizimining
inqirozi eng avvalo va
kuchli
ravishda
moliyaviy sohada, ayniqsa yuqori
inflyatsiya shaklida namoyon bo’ladi. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish choratadbirlari tizimiga
pul
emissiyasini
cheklash, davlat byudjeti taqchilligini
qisqartirish, ijobiy foiz stavkasini ta‘minlash va boshqalar kiradi.
6. Bozor xo’jaligiga mos bo’lgan aholini ijtimoiy himoyalash tizimini
shakllantirish.
Aholining nisbatan muhtoj qatlamini aniq ijtimoiy qo’llab-quvvatlashni
amalga
oshirishga
yo’naltirilgan. Ushbu
ko’satib o’tilgan bozor tizimining
asosiy unsurlarini shakllanishi o’tish davri tugaganligini bildiradi.
Zamonaviy bozor deganda xaridor va sotuvchilarga tovarlarni erkin sotib
olish va sotish imkonini beradigan har qanday tizim tushuniladi. Bozor tuzilishi
20
turli shakllarda harakat qilishi mumkin. Bu shahar maydonidagi an'anaviy bozor
bo'lishi mumkin; tovar, fond, valyuta birjasi yoki mehnat birjasi; "sotish-sotib
olish" kabi gazeta e'lonlari; tovarlarni sotish uchun axborot-kompyuter tizimlari va
boshqalar.Bozorlarning ko'plab turlari mavjud bo'lib, ularning asosiylarini
quyidagi uchta mezon bo'yicha guruhlash mumkin. Bozor infratuzilmasi tovarlarni sotish bepul jarayonini qilish sotuvchi va xaridorlarni beruvchi, tizim
integratsiya. bozor samarali infratuzilmasini shakllantirish muammolari kimning
iqtisodiyoti o'tish darajada bo'lgan mamlakatlar uchun ayniqsa ahamiyatlidir. Bu
qurilish ko'p turli shakllari paydo bo'ladi. Bu "sotib olish va sotish" kabi oddiy
bozor shaharni va zaxirasini, tovarni, valyuta va gazeta va kompyuter e'lonlari o'z
ichiga oladi.
Bozor infratuzilmasi muayyan mezonlarga ko'ra guruhlangan bo'ladi:
- iqtisodiy maqsadlar bilan (sarmoya bozorlar, iste'mol, ishlab chiqarish
vositalari, samarali kuchlar, valyuta, moliyaviy axborot);
Bozor infratuzilmasi - tovarlarni sotish bepul jarayonini qilish sotuvchi va
xaridorlarni beruvchi, tizim integratsiya. bozor samarali infratuzilmasini
shakllantirish
muammolari
kimning
iqtisodiyoti
o'tish
darajada
bo'lgan
mamlakatlar uchun ayniqsa ahamiyatlidir. Bu qurilish ko'p turli shakllari paydo
bo'ladi. Bu "sotib olish va sotish" kabi oddiy bozor shaharni va zaxirasini, tovarni,
valyuta va gazeta va kompyuter e'lonlari o'z ichiga oladi.
Bozor infratuzilmasi muayyan mezonlarga ko'ra guruhlangan bo'ladi:
- iqtisodiy maqsadlar bilan (sarmoya bozorlar, iste'mol, ishlab chiqarish
vositalari, samarali kuchlar, valyuta, moliyaviy axborot);
deb uning tabiat va maqsadi (passiv) xarakterlaydi ta'minlash. Bu resurslar
jamlash va bu ishlab chiqarish uchun Iqtisodiyot imkoniyatlar va sharoitlar bir
to'g'ridan-to'g'ri vazifasini beradi tovar mahsulotlari.
- tartibga soluvchi (ta'minlash davomidir). Bu faol vazifasi tashqi hisoblanadi.
Bu boshqaruv sub'ektlari o'rtasidagi o'zaro hamkorlikning butun jarayoni mavjud
va ishlab chiqarish jarayoniga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Bu mahsulot yaratish
jarayonida Iqtisodiyot muammolarni ko'rsatadi. Bu vazifalar bilan chambarchas
21
bog'liq va boshqa holda amalga oshirish mumkin emas. Ularning o'zaro tovar-pul
oqimining optimallashtirish natijalari. Bozor infratuzilmasi institutlari investitsiya,
sug'urta, xatti-sohasida vositachilik xizmatlarini ko'rsatish bilan shug'ullanadi
ishonch operatsiyalari. Shu tufayli, anti-inflyatsiya choralarni o'tkazish har qanday
davlat, bandlik siyosatini ta'minlaydi, iqtisodiyotning keskin o'zgarishiga qarab
oldini oladi. Bozor infratuzilmasi - bu bozor aloqalarini oʼrnatish va ularning bir
maromda amal qilishga xizmat koʼrsatuvchi muassasalar tizimidir. Unga ombor
xoʼjaligi, transport, aloqa xizmatlari koʼrsatuvchi korxonalar, tovar va xizmatlar
muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (birjalar, auksionlar, savdo uylari,
savdo-sotiq idoralari va agentliklari kabilar), moliya-kredit munosabatlariga xizmat
qiluvchi muassasalar (bank turidagi muassasalar, kreditlash idoralari, sugʼurta va
moliya kompaniyalari, soliq idoralari) va ijtimoiy sohaga xizmat koʼrsatuvchi
muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish
firmalari) kiradi. Аxborot xizmati idoralari ham bozor infratuzilmasining alohida
boʼgʼinini tashkil qilib, ularga maʼlumotlarni toʼplash, umumlashtirish va sotish
bilan shugʼullanuvchi kompaniya va firmalar kiradi.
Bozor infratuzilmasining bu barcha unsurlari ishlab chiqaruvchilarning savdosotiq,
moliya-kredit
ishlariga,
sherik
topishiga,
ish
kuchini
yollashiga
koʼmaklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarini amalga
oshiradi, ishlab chiqaruvchilar oʼrtasida aloqa oʼrnatishga yordam beradi. Ularning
bir qismi davlat mulkchiligida joylashsa, boshqalari mustaqil muassasa va
uyushmalardan iborat boʼlib, koʼrsatgan xizmatlari uchun haq oladi.
Bozor infratuzilmasida tovar (xizmat)lar muomalasiga xizmat koʼrsatuvchi
muassasalar muhim oʼrin tutishi sababli ularning asosiylarining qisqacha tavsifini
beramiz.
Birja - namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam
savdo - sotiq ishlarini oʼtkazuvchi tijorat muassasalaridir. Tovar birjalaridan farq
qilib, fond birjasida qimmatbaho qogʼozlar va chet el valyutalarining oldi-sotdisi
amalga oshsa, mehnat birjasi ishchi kuchi egasi bilan uni yollovchi korxona
oʼrtasida turib, unga boʼlgan talab va taklifni bir-biriga bogʼlaydi.
22
Birjaning barcha shakllarida kelishuvning xarakterli belgisi tovar, aksiya va
valyuta kurslariga, bahoning tebranib turishiga chayqov yoʼli bilan taʼsir qilishdir.
Birjada uning qatnashchilari ayirboshlash toʼgʼrisida bitim tuzadi, lekin
tovarni yetkazib berish va uning haqini toʼlash birjadan tashqarida yuz beradi.
Bunda tovar egasi va xaridorlar qatnashishi shart emas. Ular nomidan ishni
brokerlar (dallollar) yuritadi. Broker (makler)lar - bu tovar, fond va valyuta
birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus
firma. Ular odatda mijozlar topshirigʼiga koʼra va uning hisobiga ish yuritadi,
kafolat beruvchi hisobiga oʼz nomidan savdo bitimlari tuzishi ham mumkin.
Birjaning yana bir xususiyati shundaki, bu yerda hali ishlab chiqarilmagan,
lekin tayyorlanishi aniq boʼlgan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga kelib
tushmagan tovarlar ham sotiladi.
Birjalar ixtisoslashgan yoki universal boʼlishi mumkin. Ixtisoslashgan
birjalarda ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, universal birjalarda har xil tovarlar
sotiladi.
Аuksionlar - alohida xususiyatlarga ega boʼlgan tovarlarni sotish uchun
muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi. Аuksionda
savdo tovarlarning nisbatan cheklangan roʼyxati boʼyicha, ommaviy sotuvga
qoʼyish yoʼli bilan oʼtkaziladi. Аuksion eʼlon qilingan vaqtda va maʼlum davrda
oʼtkaziladi. Bunda tovarlarning bozorga kelib tushish mavsumi va hajmi hisobga
olinadi. Аuksion savdosida namuna tovarlar roʼyxatda koʼrsatilgan tartibda
savdoga qoʼyiladi, xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi tovarni
sotib oladi.
Аuksionlarda sanʼat asarlari, noyob buyumlar, kolleksiyalar ham sotilishi
mumkin. Savdo yarmarkalari maʼlum vaqtda oʼtkazilib, bu yerda tovarlar ulgurji
ravishda oldi-sotdi qilinadi. Tovar savdosi uning egasi bilan savdo firmasi oʼrtasida
yuz berib, unda bevosita isteʼmolchi qatnashmaydi.
Savdo uylari - savdo muassasasining maxsus turi. U ixtisoslashgan yoki
universal boʼlishi mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyimkechak, oyoq kiyim, gazlama va h.k.) universal savdo uyi har xil tovarlar bilan
23
savdo qiladi. Savdo uylari tarkibida savdo firmalari muhim oʼrin tutadi. Ular tijorat
ishini yurituvchi va ixtisoslashgan savdo-sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil
yoki yirik sanoat korporasiyalari tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo
bilan shugʼullanadigan turlarga boʼlinadi. Аyrim firmalar har ikkala savdo turi
bilan ham shugʼullanadi.
Ulgurji
savdo
firmalari
tovarlarni
oʼz
mulkiga
sotib
olib,
keyin
isteʼmolchilarga sotadi. Chakana savdo firmalari har xil shaklni olib, ular mustaqil
doʼkonlar, maxsus doʼkonlar va supermarketlardan iborat boʼladi.
Supermarket - bu xaridorning oʼz-oʼziga xizmat koʼrsatishiga asoslangan
keng tarmoqli savdo korxonasi. U tovarlarning deyarli hamma turlari bilan,
jumladan import tovarlar bilan savdo qiladi. Supermarket xaridorlarga bepul
maslahatlar beradi, tovarlarni buyurtma boʼyicha xaridor uyiga yetkazadi, ularga
madaniy-maishiy xizmat koʼrsatadi.
Koʼp tarmoqli tashqi savdo firmalari ham savdo uyi deb ataladi. Ular oʼz
nomidan va koʼpincha oʼzlari hisobidan eksport-import hamda boshqa savdo
aloqalarini olib boradi. Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib olish, jihoz
va uskunalarni ijaraga topshirish, kreditlar berish, sugʼurta xizmati koʼrsatish bilan
moliya va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi.
Infratuzilma
tizimida
moliya-kredit
munosabatlariga
xizmat
qiluvchi
muassasalar alohida oʼringa ega. Ular moliya bozori, uning asosi boʼlgan kapital
bozorini shakllantiradi va amal qilish tartib - qoidalarini oʼrnatadi. Moliyaviy
muassasalardan koʼpchiligi oʼziga xos belgilarga ega boʼlsada, ularning barchasi
bitta umumiy belgiga ega. Ular oʼzlarining majburiyatlarini bildiradi, yaʼni
mablagʼlari ortiqcha boʼlgan subʼektlardan pul qarz oladi va oʼz nomidan
mablagʼlari yetishmagan subʼektlarga pul qarz beradi.
Bozor infratuzilmasining banklar, sugʼurta kompaniyalari, soliq va bojxona
idoralari kabi muassasalari moliya-kredit munosabatlarida alohida oʼziga xos
oʼringa ega. Ularning iqtisodiy faoliyati va moliyaviy munosabatlarda tutgan oʼrni
bilan keyingi mavzularda batafsil tanishamiz.Bozor iqtisodiyoti subʼektlarini
moliyaviy axborotlar bilan taʼminlash bozor infratuzilmasining axborot xizmati
24
idoralari, shu jumladan auditorlik firmalari zimmasiga tushadi. Аuditor firmalar korxona, firma, kompaniyalar moliyaviy xoʼjalik faoliyatini tekshirib boruvchi,
ular hisobotini ekspertizadan oʼtkazuvchi idora. Ular odatda aksioner jamiyat yoki
kooperativ shaklda faoliyat koʼrsatadi va toʼliq mustaqillikga ega boʼladi. Аuditor
firmalar oʼz ishini har bir mamlakatda yoki xalqaro miqyosda qabul qilingan hisobkitob va taftish qoidalariga binoan olib boradi. Аuditor firma ishida qatnashuvchi
taftishchilar auditorlar deb ataladi.
Shunday qilib, bozor infratuzilmasi va uning qarab chiqilgan unsurlari barcha
bozor turlarining faoliyat koʼrsatishi, hamda davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni
tartibga solishni taʼminlaydi.
25
2.2. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos
xususiyatlari
XX asrning 90-yillari boshida O’zbekiston ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotida
mutlaqo yangi mazmun va mohiyatga ega tarixiy vaziyat yuzaga keldi. Bu, avvalo,
Yurtboshimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimizning mustaqillikka erishgani
bilan
boqliqdir.
Istiqlolimiz
sharofati
bilan
iqtisodiyotimizga
bozor
munosabatlarini joriy etish, mavjud ijtimoiy-iqdisodiy, xalqaro masalalarni o’z
milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda mustaqil hal etish imkoniyati
yaratildi. Boshqacha aytganda, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tish
jarayoni qadimiy milliy davlatchiligimizni qayta tiklash va milliy iqtisodiyotimizni
shakllantirish bilan uyg’unlikda olib borildi. Ayni paytda, bozor munosabatlari
xalqimiz va Vatanimiz uchun butunlay yangi tushunchalar emasdi. Osiyo va
Yevropaning savdo yo’li - Buyuk ipak yo’li chorrahasida joylashgan o’zbek
zamini asrlar osha Sharq va G’arb o’rtasida o’ziga xos ko’prik bo’lib keldi.
O’zbekiston o’zining ana shu tarixiy va an’anaviy o’rnini egallashi uchun
yurtimizda zamonaviy bozor munosabatlarini va aholi o’rtasida esa bozor
madaniyatini shakllantirish lozim edi. Bu esa oson ish emasdi. Zero, kommunistik
mafkura hukmronlik qilgan sovet zamonida - yetmish yil mobaynida xalqimiz
haqiqiy bozor qadriyatlaridan butunlay uzoqlashtirilgan, odamlardagi bozor
munosabatlariga xos tashabbuskorlik, izlanuvchanlik va tadbirkorlik so’ndirilgan,
boqimandalik kayfiyati hukmronlik qilgan. To’g’ri, sosializm sharoitida ham
«xufiyona iqtisodiyot», kooperativ faoliyat, kolxoz bozori singari bir qarashda
bozorni eslatadigan yarim ochiq, yarim yashirin ko’rinishdagi unsurlar ham
mavjud bo’lgan. Ammo, sosializm mazmun mohiyatiga ko’ra bozor iqtisodiyotiga
butunlay zid, davlat mulkini eng ustuvor o’ringa qo’yar va xususiy mulkchilikning
har qanday ko’rinishini inkor etardi. Shu bois mulk obyektlarini davlat tasarrufidan
chiqarish, xususiylashtirish va monopollashuvdan qaytish mehanizmlari orqali
raqobat muhitini yaratish, erkin tadbirkorlikka keng yo’l ochish, bozor
infratuzilmasini rivojlantirish, talab va taklif asosida shakllanadigan narx
mexanizmini joriy etish kabi bozor ustunlarini qaror toptirish, pirovardida aralash
26
iqtisodiyotga erishish lozim edi. Chunki, shusiz ham chuqur inqiroz girdobiga
tushib qolgan iqtisodiyotimizni sog’lomlashtirishning 5 bozordan boshqa yo’li
yuq, oldinda ulkan islohotlarni amalga oshirish vazifasi turardi. To’g’ri, bozor
iqtisodiyotiga, Yurtboshimiz ko’p bor ta’kidlaganidek, bir kunda va bir zarb bilan
o’tish aslo mumkin emas. Sababi - O’zbekistonda bozor munosabatlariga
o’tishning iqtisodiy asoslari juda zaif edi. Buning ustiga iqtisodiyotimiz xom
ashyoga yo’naltirilgan va asosiy ishlab chiqarish fondlari g’oyat eskirgan.
O’zbekiston sobiq ittifoq davrida amalda arzon mineral hamda qishloq xo’jaligi
xom ashyosini yetkazib beruvchiga aylanib qolgan. Bu mustamlakachilik amaliyoti
chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olganidan keyin boshlangan, sho’rolar
davrida
esa
u
ixtisoslashuv,
mehnat
taqsimoti
vajlari
bilan
yanada
chuqurlashtirilgan va mustahkamlangan edi. Respublika nafaqat jihozlar,
texnologiyalar va juda ko’p turdagi xom ashyo mahsulotlarini, balki birinchi
darajali ahamiyatga ega oziq-ovqat mahsulotlari — g’alla, go’sht, shakar, tuz,
qandolatchilik mahsulotlari va boshqalarni, shuningdek, yurtimizda ishlab
chiqarish mumkin bo’lgan juda keng doiradagi xalq iste’moli mollarini ham
tashqaridan keltirishga majbur bo’lgan. Deyarli barcha tarmoqlarda tugallanmagan
siklga ega ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgani sababli ular atayin xom ashyoni qazib
olish va dastlabki ishlov berish, yarim fabrikalar tayyorlash bosqichida tuxtab qolar
edi. Oddiy xalq ommasida agar ishlab chiqarish vositalarining asosiy qismi davlat
tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan bo’lsa, bundan birinchi
navbatda, sho’ro zamonidan qolgan xufiyona iqtisodiyot korchalonlari yutadi,
o’zining «o’lik kapitalini» ishga solib yuboradi, degan hadiksirashlar ham mavjud
bo’lgan. Albatta, hyech bir yangilikni hamma ham quchoq ochib kutib olmaydi.
Tuzumni,
iqtisodiy-ijtimoiy
munosabatlarni
butunlay
yangicha
asosda
shakllantirishni taqozo qiladigan bozor iqtisodiyotini ham o’z tarafdorlari-yu, unga
shubha bilan qaraydiganlari ham bo’lishi tabiiy. Ko’p jihatdan tavakkalchilikka
asoslangan
bozor
sharoitida
o’z
biznesi
sinishidan,
raqobat
kurashida
mag’lubiyatga uchrashidan hyech kim kafolatlanmaydi. Bunday munosabatlarni
chuqur tadkiq etganlarning fikricha, kapital jamg’arilishining tarixiy tendensiyasi,
27
ya’ni mayda mulklarning kimlardir tomonidan g’oyat yiriklashtirilishi, keng xalq
ommasining yeri, tirikchilik vositalari mehnat qurollarining ekspropriasiya
kilinishi kapitalizm tarixining muqaddimasidir. Bevosita ishlab chiqaruvchilarning
ekspropriasiya qilinishi ko’p mamlakatlarda katta yo’qotishlar, o’pirilishlar,
ayniqsa, aholi kam ta’minlangan tabaqalarini haq-huqulari hisobga olinmasdan
amalga oshirildi.
Respublika nafaqat jihozlar, texnologiyalar va juda ko’p turdagi xom ashyo
mahsulotlarini, balki birinchi darajali ahamiyatga ega oziq-ovqat mahsulotlari —
g’alla, go’sht, shakar, tuz, qandolatchilik mahsulotlari va boshqalarni, shuningdek,
yurtimizda ishlab chiqarish mumkin bo’lgan juda keng doiradagi xalq iste’moli
mollarini ham tashqaridan keltirishga majbur bo’lgan. Deyarli barcha tarmoqlarda
tugallanmagan siklga ega ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgani sababli ular atayin
xom ashyoni qazib olish va dastlabki ishlov berish, yarim fabrikalar tayyorlash
bosqichida tuxtab qolar edi. Oddiy xalq ommasida agar ishlab chiqarish
vositalarining
asosiy
qismi
davlat
tasarrufidan
chiqariladigan
va
xususiylashtiriladigan bo’lsa, bundan birinchi navbatda, sho’ro zamonidan qolgan
xufiyona iqtisodiyot korchalonlari yutadi, o’zining «o’lik kapitalini» ishga solib
yuboradi, degan hadiksirashlar ham mavjud bo’lgan. Albatta, hyech bir yangilikni
hamma
ham quchoq
ochib
kutib
olmaydi.
Tuzumni,
iqtisodiy-ijtimoiy
munosabatlarni butunlay yangicha asosda shakllantirishni taqozo qiladigan bozor
iqtisodiyotini ham o’z tarafdorlari-yu, unga shubha bilan qaraydiganlari ham
bo’lishi tabiiy. Ko’p jihatdan tavakkalchilikka asoslangan bozor sharoitida o’z
biznesi sinishidan, raqobat kurashida mag’lubiyatga uchrashidan hyech kim
kafolatlanmaydi. Bunday munosabatlarni chuqur tadkiq etganlarning fikricha,
kapital jamg’arilishining tarixiy tendensiyasi, ya’ni mayda mulklarning kimlardir
tomonidan g’oyat yiriklashtirilishi, keng xalq ommasining yeri, tirikchilik
vositalari mehnat qurollarining ekspropriasiya kilinishi kapitalizm tarixining
muqaddimasidir. Bevosita ishlab chiqaruvchilarning ekspropriasiya qilinishi ko’p
mamlakatlarda katta yo’qotishlar, o’pirilishlar, ayniqsa, aholi kam ta’minlangan
tabaqalarini haqhuqulari hisobga olinmasdan amalga oshirildi. Davlatimiz rahbari
28
Islom Karimov uzoqni ko’zlab, oqilona yuritayotgan siyosati samarasida
O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishda bunday katta yo’qotish va
talotumlardan
chetlab
o’tildi.
Ijtimoiy
adolatsizlikka,
aholining
keskin
tabaqalanishiga yo’l qo’yilmadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning evolyusion,
bosqichma-bosqich yo’li tanlandi. Bu borada ijtimoiy adolatni ta’minlashda
davlatning islohotchilik roli katta ahamiyatga ega bo’ldi. Prezidentimiz Islom
Karimov
o’zining
iqtisodiy
siyosatga
bag’ishlangan
asarlarida
bozor
iqtisodiyotining shakl-shamoyillari, unga o’tishning zarurati, shart-sharoitlari va
omillarini puxta asoslab berdi. «Biz mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, - deb
yozadi davlatimiz rahbari, - o’z umrini o’tab bo’lgan eski mustabid sovet
tuzumidan voz kechib, jahon tajribasini har tomonlama puxta o’rganish,
umuminsoniy qadriyatlarni chuqur anglash, milliy urf-odat va an’analarimizni
asrab avaylash va yanada mustaxkamlash asosida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat barpo etishga azmu qaror
qildik».10 Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, raqobat
muhitini yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bozor
munosabatlarini qaror toptirishning asosiy shart va yunalishlarini tashkil etdi.
O’tgan davr ichida iqtisodiyotga oid qabul qilingan qonunlar. Prezident farmonlari
va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlarining asosiy qismi ana shu uch
yo’nalishni rivojlantirishga qaratilganini alohida ta’kidlash darkor. Bu yillarda
minglab davlat korxonalari xususiylashtirildi, aksiyadorlik jamiyatlari yoki
mulkchilikning boshqa nodavlat korxonalari sifatida qayta tashkil etildi.
Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida
vujudga keladi. Bozor munosabatlari subyektlari o‘zaro bog‘liq holda va aloqada
bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy hajmi kabi ijtimoiy ishlab
chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo‘ladigan daromadlar va
xarajatlar oqimini shakllantiradi. Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o‘z
maqsad va manfaatlaridan kelib chiqib, mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor ko‘rinishidagi
29
iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi hamda o‘z rivojlanishining tabiiyevolyusion, dinamik xususiyatini belgilab beradi.
Bozor iqtisodiyoti — murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lib, birlashgan,
o‘zaro bog‘langan va birgalikda harakatlanadigan bir qator tarkibiy tuzilmalami
o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning
infratuzilmasi shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi — bu bozor munosabatlariga
ko‘mak
berishga qaratilgan
ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir. Bozor
iqtisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday muammolar borki, ularni
bozor mexanizmi vositasida hal etish kam samara keltiradi yoki umuman hal etib
bo‘lmaydi. Ana shunday muammolarni hal etish uchun davlat ularni o‘z zimmasiga
olishi yoki zarur shart-sharoitlami yaratib berishi kerak. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish
davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh
qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy
munosabatlar tizimini o‘zgartirishdan iboratdir. O‘tish davri quyidagi mezonlar
bilan tavsiflanadi: sikllilik (jamiyatda u yoki bu tarkibiy o‘zgarishlaming qaytarilib
turishi), beqarorlik (jamiyatda mavjud bo‘lgan turli kuchlarning kurashi va o‘zaro
ta’siri), muqobillik (islohotlar va rivojlanish yo‘llarini tanlash imkoniyati),
tarixiylik (eski tizimning yo‘qolib ketishi, o‘niga boshqa tizimning vujudga kelishi,
uning
rivojlanishi).
O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishda tanlagan yo‘li - o‘ziga xos
madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo‘ldagi jahon
tajribasini
hisobga
olgan
holda
revolyusion
to‘ntarishlarsiz,
ijtimoiy
to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin
qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tishdan
iboratdir.
Iqtisodiy islohotlar - bu bozor munosabatlarini shakllantirishga
qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Iqtisodiy islohotlardan ko‘zda tutilgan
maqsad mamlakat aholisi uchun yashash va xo‘jalik faoliyati yuritishning eng
yaxshi sharoitlarini yaratish, ularning ma’naviy-axloqiy yetukligiga erishish,
iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy
barqarorlikni
30
ta’minlashdan
iborat.
Iqtisodiy
islohotlarning bosh bo‘g‘ini mulkchilik munosabatlarini tubdan o‘zgartirishdir,
chunki shu orqali iqtisodiyot va raqobatlashish muhiti shakllantiriladi hamda bozor
iqtisodiyotiga
o‘tishning
shart-sharoitlari
vujudga
keltiriladi.
Respublikada bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida, iqtisodiyotni rivojlantirish
borasida bir qator vazifalar turadi. Bular xususiylashtirish va raqobatchilik
muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqurlashtirish; makroiqtisodiy barqarorlikka
erishish; milliy valyutani mustahkamlash; iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini tubdan
o‘zgartirish; ijtimoiy kafolatlari kuchli bo‘lgan demokratik davlatni shakllantirish
vazifalaridir.
O‘tish davrida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni keng aholi qatlamlari
tomonidan
qo‘llab-quvvatlanishining
asosiy
sharti
islohotlarning
ijtimoiy
yo‘naltirilganligidir. Biz yuqorida bozor iqtisodiyotiga o`tishning yagona va
universal, ya`ni hamma mamlakatlar uchun yaroqli bo`lgan yo`li yo`q ekanini
ta`kidlab o`tgan edik. Endi ana shu fikrni O`zbekiston misolida tasdiqlashga
harakat qilamiz.
Avvalo, shuni aytib o`tish kerakki, bozor iqtisodiyotiga
o`tishning barcha mamlakatlar uchun umumiy bo`lgan jihatlari mavjud. Bular
mazkur tizimning mohiyati va asosiy tamoyillaridan kelib chiqadi.
Xususiy mulk shakllarining rivojlanishi uchun davlat tomonidan keng shartsharoitlar yaratish, xo`jalik sub`ektlarining teng huquqliligini ta`minlash va
ularning
o`zaro
raqobatlashuv
muhitini
yaratish,
yakka
hukmronlik
(monopolizm)ga qarshi siyosat o`tkazilishi va hokazolar - bular hammasi har
qanday mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o`tishidagi umumiylik hisoblanadi.
Shu bilan birga, rivojlanishning bozor iqtisodiyoti yo`lini tanlagan mamlakat
o`zining tarixiy tajribasi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi, xalqining milliy
qadriyatlari va mentalitetidan kelib chiqib, o`ziga xos va mos bo`lgan yo`lini
tanlaydi.
Biroq, bozor iqtisodiyotiga "hamma dardning davosi" sifatida qarash
yaramaydi. U keng, tekis va ravon yo`l emas. Unga o`tish hech qachon muayyan
talofotlarsiz ro`y bermaydi. Shuning uchun O`zbekiston Prezidenti I.Karimov
31
mamlakatimizni bozor iqtisodiyotiga o`tishining asosiy g`oya va tamoyillarini
ishlab chiqdi.
Nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan ushbu g`oya va tamoyillar
mamlakatimizni ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o`tishining yaxlit bir
dasturini tashkil etadi. Bu dasturning ibratli tomoni shundaki, u faqatgina butun
mamlakatimizda yashab turgan fuqarolarning taqdirini o`ylab tuzilgan emas, balki
kelajak avlodlar taqdiriga ham bevosita aloqador bo`lib, ularga ozod va obod vatan
qoldirishni nazarda tutadi. Rejali iqtisodiyot tizimi hukmronligi bilan bog`liq
bo`lgan illatlarni tezroq bartaraf qilish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror va
yuqori sur`atlar bilan rivojlanishini ta`minlash, pirovard natijada O`zbekistonni
rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib chiqish dasturning bosh maqsadini tashkil
etadi.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o`tishning o`ziga xos va mos yo`li
bugungi kunda jahonga Yurtboshimiz nomi bilan tanildi va bu yo`l adolatli tarzda
taraqqiyotning o`zbek modeli deb atalmoqda.
Ushbu yo`lni amalga oshirish mamlakat iqtisodiyotida tub islohotlar
o`tkazishni taqozo etadi. Yurtboshimiz ta`biri bilan aytganda, islohotlar islohotlar
uchun emas, balki odamlar uchun, ularning farovonligini oshirish uchun
o`tkaziladi. "Yer, yer osti boyliklari, boshqa tabiiy boyliklar, avlod-ajdodlarning
mehnati bilan yaratilgan iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va ma`naviy kuch-qudrat va
imkoniyatlar milliy boylik bo`lib, odamlar farovonligining kafolati, ijtimoiy
taraqqiyot va ravnaqining asosi bo`lib xizmat qiladi".1
O`zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o`tishi I.Karimov tomonidan ishlab
chiqilgan quyidagi beshta muhim tamoyilga tayanadi:
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan to`la xoli qilish va uni siyosatdan
ustun turmog`i. Bu tamoyilga ko`ra, iqtisodiyot va uni barqaror hamda yuqori
sur`atlar bilan rivojlantirish davlat siyosatining mazmunini tashkil etadi.
32
Ikkinchidan, bozor munosabatlariga o`tish davrida davlatning o`zi bosh
islohotchi vazifasini bajaradi. Buning ma`nosi shundan iboratki, davlat bu davrda
butun
xalq
manfaatlaridan
kelib
chiqib,
mamlakat
ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotining etakchi va ustivor yo`nalishlarini belgilab beradi. Islohotlar
jarayonining tashabbuskori bo`lib qoladi.
Uchinchidan, barcha ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarda qonun ustivorligini
ta`minlash taqozo etiladi. Mazkur tamoyilning mohiyati shundaki, iqtisodiy
o`zgarishlar va jamiyatning yangilanish jaryoni mamlakatda amal qiluvchi
qonunlarga tayangandagina ijobiy natijalar berishi mumkin.
33
XULOSA
Bozor iqtisodiyoti deganda, tovar – pul munosabatlariga asoslangan va
ularga xos iqtisodiy qonunlar, ya’ni bozor munosabatlari tamoyillari asosida
boshqariladigan iqtisod tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti azaldan mavjud. U bir
necha ming yillardan beri rivojlanib, turli iqtisodiy – ijtimoiy tizimlar doirasida
saqlanib keladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish – bu shunchaki maqsad yemas, balki
iqtisodda bozor munosabatlarini shakllantirish, jamiyatni yangilash yo’lidir, ya’ni
iqtisodiy faoliyat yerkinligiga, mulchilikning xilma – xilligiga, narx yerkinligiga,
raqobat qurashiga, shaxsiy huquq va yerkinliklarning qaror topishiga, daromadning
cheklanmaganligiga yerishish demakdir. Faqat bozor munosabatlari zamonidagina
ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish, ko’plab sifatli mahsulotlar yaratish,
ularga bo’lgan talabni qondirish, tejamli xo’jalik yuritish, to’kinchilik yaratib,
xalqning farovon turmushini ta’minlash, halol va samarali mehnatni qadrlash,
adolat
o’rnatish
mumkin.
Bozor
iqtisodiyoti
—
jamiyat
taraqqayotini
tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar
majmuidir. Tarixan, bozor iqtisodiyotiga o’tish
yeng so’nggi navbatda
«sotsialistik» mamlakatlar o’tmoqda. Xalqaro tajribada bozor iqtisodiyotiga
o’tishning bir qancha modellari mavjud bo’lib, ularni umumlashtirib, bozor
iqtisodiyotiga o’tishning uch turga yoki modelga bo’lishimiz mumkin: 1. G‘arbiy
Yevropa
mamlakatlari
Mustamlakachilikdan
va
boshqa
rivojlangan
ozod
bo’lib,
mustaqil
mamlakatlar
taraqqiyot
yo’li.
yo’liga
2.
kirib
rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarining yo’li. 3.
Mustaqil Davlatlar Xamdo’stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, «sotsialistik»
rivojlanish yo’lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yo’lini tanlagan
mamlakatlar yo’li. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan O’zbekistonda
davlatlashtirilgan, o’ta markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi
iqtisodiyotdan — bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurligi quyidagi bosqichlarni
amalga oshirishni taqozo yetdi: 1. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning huquqiy
asoslarini yaratish, ya’ni uni ta’minlovchi yuridik qonunlar tizimini yaratish. 2.
Bozor infratuzilmasini shakllantirish. Bun da bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni
34
o’rnatishga ko’mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat ko’rsatuvchi sohalarni,
tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish. 3. Mulkchilik va xo’jalik yuritish
usullarini privatizatsiyalash. 4. Narx – navoni liberallashtirish, narxlarni yerkin
qo’yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga keltirish. Bozor
iqtisodiyotiga o’tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik, iqtisodiy
jarayonlarni boshqarish va takomillashtirishda talab, taklif qoidalarining bir xil
bo’lishi bilan bir qatorda har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib
chiquvchi yo’li mavjuddir.
35
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari:
1. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. O‘zbekiston Respublikasining
256-I-son Qonunlari bilan tasdiqlangan (Oxirgi marta O‘zR 23.05.2019 y. O‘RQ542-son Qonuni bilan o‘zgartirishlar kiritilgan).
2. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. O‘zbekiston Respublikasining
161-I-son Qonuni bilan tasdiqlangan (Oxirgi marta O‘zR 09.01.2019 y. O‘RQ514-son Qonuni bilan o‘zgartirishlar kiritilgan).
3.O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. O‘zR 30.12.2019 y. O’RQ-599 son Qonuni bilan tasdiqlangan
4.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevralda qabul qilingan
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida” gi PF-4947-sonli Farmoni
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar
Mahkamasining qarorlari:
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida» gi 2017 yil
15 avgustdagi F-5024-son Farmoyishi. http://press-service.uz/uz/lists/vievv7919
III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari va ma’ruzalari:
6. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi
nutq.
T.: O‘zbekiston, 2016. -56 b.
36
7. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taʼminlash - yurt
taraqqiyoti
va
Konstitutsiyasi
xalq
qabul
farovonligining
qilinganining
24
garovi.
O‘zbekiston
yilligiga
Respublikasi
bag‘ishlangan
tantanali
marosimdagi maʼruza. 2016 yil 7 dekabr. - T.:O‘zbekiston, 2017. - 48 b.
4.
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qatʼiy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. -T.:
O‘zbekiston, 2017.- 108
9. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoevning
2016
yil
1
noyabrdan
24
noyabrga
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari
37
qadar