See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/374814069
1 Green economy Кулланма 24.05
Book · October 2023
CITATIONS
READS
0
128
3 authors, including:
Zebo Sharipova
Kimyo International University in Tashkent
14 PUBLICATIONS 0 CITATIONS
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by Zebo Sharipova on 19 October 2023.
The user has requested enhancement of the downloaded file.
1
ТОШКЕНТ ШАҲРИДАГИ ЁДЖУ ТЕХНИКА ИНСТИТУТИ
Н.Ҳ.ҲАКИМОВ, О.М.АХМЕДОВ, А.А.АБДУМАЛИКОВ
З.Б.ШАРИПОВА
ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ ВА ЭКОЛОГИЯ
Дарслик
TOIIIKEHT-2021
2
ТОШКЕНТ ШАҲРИДАГИ ЁДЖУ ТЕХНИКА
ИНСТИТУТИ
Н.Ҳ. ҲАКИМОВ, О.М.АХМЕДОВ, А.А.АБДУМАЛИКОВ
З.Б.ШАРИПОВА
ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ ВА ЭКОЛОГИЯ
Дарслик
Тошкент шаҳридаги Ёджу техника институти ўқув методик Кенгаши
томонидан “Иқтисодиёт” таълим йўналиши 2 курс талабалари у чун дарслик
сифатида тавсия этилган
ТОШКЕНТ-2021
3
Яшил иқтисодиёт ва экология. Дарслик. - Т.: Тошкент шаҳридаги Ёджу
техника институти, 2021 - 232 бет.
Кириш, хулоса проф. Ҳакимов Н.Ҳ., I, III, IV, IX-БОБлар
Ахмедов О.М, , VII, Х-БОБлар проф. Ҳакимов Н.Ҳ., VIII, X-БОБ лар
А.А.Абдумаликов, X, XI, XII, XIII XIV, ХV-БОБ З.Б.Шарипова
томонидан тайёрланган.
Дарсликда «Яшил иқтисодиёт ва экология» фанининг
назарий асослари, ижтимоий, иқтисодий жараёнлар натижасида
табиий ресурсларга антропоген таъсир, рақамли иқтисодиёт
ривожланиши шароитида атроф-мухитни ифлослантирувчи
асосий манбалар, атроф-мутит муҳофазасига қаратилган
тадбирлар ва унинг ҳуқуқий асосларининг, илмий амалий
жиҳатлари берилган.
Дарслик Тошкент шаҳридаги Ёджу техника институтида
иктисодиёт йуналишида таълим олаётган 2 курс талабаларга
мўлжалланган. Ундан яшил иқтисодиёт ва экология масалаларига
қизиқувчи бакалаврлар, магистрантлар, мустақил илмий
изланувчилар ҳам фойдаланишлари мумкин.
Масъул мухаррир: иқтисод фанлари
доктори профессор А.В.Вахобов.
Такризчилар:
Ўзбеккистон Республикаси Экология
партияси Марказий Кенгаши Ижроия
қўмитасининг раиси, иқтисод фанлари
номзоди, доцент
Н.Н. Обломурадов
Тошкент шаҳридаги Ёджу техника
институти “Молия” кафедраси доценти
иқтисод фанлари номзоди,
доцент
Ф.У. Додиев
Тошкент шаҳридаги Ёджу техника институти ўқув методик
Кенгаши томонидан “Иқтисодиёт” таълим йўналиши 2 курс
талабалари у чун ўқув қўлланма сифатида тавсия этилган.
2021йил 7- сонли баённома.
4
Мундарижа
КИРИШ
9
МАВЗУ 1. ФАННИНГ ПРЕДМЕТИ, ОБЪЕКТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ
12
1.1."Яшил иқтисод ва экология" тушунчаси ва моҳияти
12
1.2.Минтақада экологик вазият ва иқтисодий ривожланиш ҳолати
30
МАВЗУ 2. ТАБИАТ ВА ЖАМИЯТ МУНОСАБАТЛАРИНИНГ
ЗАМОНАВИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ
37
2.1.Ҳозирги замон экологик концепциялари
37
2.2 Биосфера ва инсон
39
2.3 Инсон иқтисодий фаолиятининг атроф мухитга таъсири
41
МАВЗУ 3. БАРҚАРОР ИҚТИСОДИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ МИЛЛИЙ
СТРАТЕГИК ХУСУСИЯТИ
46
3.1.Иқтисодий тараққиёт ва экологик омиллар уйғунлиги
46
3.2.Янги тараққиёт босқичи шароитида ижтимоий иқтисодий ривожланиш
48
3.3.Атрофи муҳитни асраш бўйича миллий стратегик режа ва унинг
аҳамияти
49
МАВЗУ 4.ТАБИИЙ РЕСУРСЛАР ВА УЛАРДАН САМАРАЛИ
ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ ВА ЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
54
4.1.Табиий ресурслар ва табиий шароит.
54
4.2.Энергия ресурслари ва уларнинг иқтисодий ривожланишдаги ўрни. 57
4.3 Ер ресурслари ва улардан рационал фойдаланиш зарурияти. Озиқ овқат
хавфсизлигини таъминлаш.
61
МАВЗУ 5: АТРОФ МУҲИТ ЗАРАРЛАНИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ
БАҲОЛАНИШИ
64
5.1.Табиий ресурсларни иқтисодий баҳоланишининг мақсади ва вазифалари
64
5.1.Сув ресурсларининг иқтисодий баҳоланиши ва унинг методик асослари
70
5.2.Минерал хом ашёлар ва атмосфера ҳавосининг иқтисодий баҳоланиши
72
5
МАВЗУ 6. АТРОФ МУҲИТ СИФАТИ ИҚТИСОДИЙ
НОРМАТИВЛАРИНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ
74
6.1.Атроф муҳит ифлосланишининг шакллари ва классификацияси
74
6.2.Атроф муҳит сифатига ва нормаларига умумий талаблар.
84
6.3.Атроф муҳит нормативларининг комплекс мазмуни.
90
МАВЗУ 7. САНОАТ ВА КИШЛОК ХЎЖАЛИГИ ТИЗИМИДА ТАБИИЙ
РЕСУРСЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ
100
7.1.Хўжалик юритишнинг барча ҳолатларини экологик камраб олиш.
100
7.2.Экология ва бизнес .
103
7.3.Оролни қуткариш халқаро фондининг тузилмаси ва вазифалари
104
МАВЗУ 8: ТАБИАТНИ ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛИ
109
8.1.Aтроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг иқтисодий ва экологик
кўрсаткичларининг ўзаро боғлиқлиги
109
8.2.Табиий кўрсаткичларнинг экологик таҳлили
110
8.3.Aтроф-муҳит ҳолатини иқтисодий таҳлил қилиш бўйича халқаро
тажриба
111
МАВЗУ 9: БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИ МУНОСАБАТЛАРИ ЧУҚУРЛАШГАН
ШАРОИТДА ТАБИАТНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ
МЕХАНИЗМИ
116
9.1.Aтроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг иқтисодий механизми тушунчаси
ва таркиби.
116
9.2.Қизил китобнингмазмуни ва мақсади
121
9.3.Aтроф-муҳитни муҳофаза қилишни молиялаштириш манбалари.
123
9.4.Aтроф-муҳитни бошқариш учун моддий рағбатлантириш.
126
МАВЗУ 10. АЛОҲИДА ҲИМОЯ ҚИЛИНАДИГАН ТАБИИЙ ҲУДУДЛАР
ВА УЛАРНИНГ ИҚТИСОДИЙ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАРИ
128
10.1.
Aлоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тушунчаси
128
10.2.
Ҳимояланган ҳудудларни лойиҳалаш
129
10.3.
Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларининг хусусиятлари
130
6
10.4
Aтроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг иқтисодий механизмлари.
МАВЗУ 11. ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ
131
133
11.1. Минтақаларнинг табиий ресурс комплекслари ҳақида тушунча
133
11.2. Табиий ресурслардан самарали фойдаланиш ва уларни ҳимоя қилиш.
136
МАВЗУ 12. ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРНИ ИҚТИСОДИЙ БАХОЛАШ 140
12.1. Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш тушунчаси
140
12.2. Иқтисодий баҳолаш кўрсаткичлари
142
12.3. Ижара ва харажатлар, уларнинг табиати ва аҳамияти бўйича иқтисодий
баҳолаш
143
МАВЗУ 13. ТАБИАТДАН ФОЙДАЛАНИШНИ БОШҚАРИШ ВА ТАБИИЙ
РЕСУРСЛАР МУҲОФАЗАСИ
147
13.1.
Aтроф-муҳитни бошқариш тушунчаси
147
13.2.
Ўзбекистонда экологик сиёсатнинг асосий йўналишлари
148
13.3.
Aтроф-муҳитни бошқаришнинг давлат институционал механизми 149
МАВЗУ 14. ЯНГИ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧИДА БАРҚАРОР ИҚТИСОДИЙ
РИВОЖЛАНИШ МАҚСАДЛАРИ
152
14.1. Ўзбекистонда “Яшил иқтисодиёт”нинг ҳуқуқий асослари
152
14.2. Янги тараққиёт босқичида экологик модернизациялаш дастури
154
14.3. Маҳаллий иқтисоднинг экологик ҳимояси
160
14.4. Жаҳон давлатларининг “Яшил иқтисодиёт” сиёсати тажрибси.
161
Хитой.
166
Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги
169
Россия Федерацияси
170
МАВЗУ 15. ЖАҲОНДА “ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ” СИЁСАТИ ВА
БАРҚАРОР ТАРАҚҚИЁТ КОНЦЕПЦИЯСИ
172
15.1. БМТнинг «Барқарор ривожланиш мақсадлари» моҳияти.
172
15.2. Ривожланган давлатларнинг «Барқарор ривожланиш мақсадлари». 173
15.3. Ривожланган давлатларнинг «Барқарор ривожланиш мақсадлари» ва
Яшил иқтисодиёт сиёсатининг ўзаро боғлиқлиги.
7
175
ХУЛОСА
177
CASE STUDY-КЕЙС СТАДИ ТЎПЛАМИ
178
ГЛОССАРИЙ (АТАМАЛАР ИЗОҲИ)
184
"ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ ВА ЭКОЛОГИЯ" ФАНИДАН ОРАЛИҚ НАЗОРАТ
УЧУН САВОЛЛАР
197
ФАН БЎЙИЧА ТЕСТЛАР
200
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ
229
8
КИРИШ
Ер юзидаги барча давлатлар олдида турган бугунги куннинг энг долзарб
муаммоси
табиий
бойликлардан
оқилона
фойдаланиш,
атроф
муҳитга
етказиладиган зарарларни камайтириш ва келажак авлодлар учун асраш учун
рационал ечимларини топишдан иборатдир. Мамлакатлар ўз фуқароларининг
фаровонлигини ошириш учун миллий бойлик орттиришга интилишмоқда, ҳамда
иқтисодий ўсишга ҳаракат қилишмоқда. Ҳар қандай жадал иқтисодий
ривожланиш эса табиий ресурлардан оқилона фойдаланишни талаб этади.
Жаҳондаги
давлатларинг
изчил
ривожланиш
жараёнида
яшиллаштиришга эҳтиёж сезилди. Яшил иқтисодиёт
пасайтириш
ва
бартараф
қилиш,
экологик
иқтисодиётни
экологик муаммоларни
ресурслар
танқислигигни
камайтиришга қаратилган, атроф муҳитга зарар етказмаган ҳолда барқарор
ривожланишга йўналтирилган иқтисодий жараённи англатади. Бундай ҳолат
экологик вазият билан чамбарчас боғлиқ.
Жамиятнинг янги тараққиёт босқичида “Энг муҳим масала – аҳолининг
экологик маданиятини ошириш ҳақида жиддий бош қотиришимиз зарур. Ёш
авлод қалбида она абиатга меҳр-муҳаббат, унга дахлдорлик ҳиссини тарбиялаш
орқали эришиш” нафақат Ўзбекистон, балки бутун дунё ҳамжамиятининг долзарб
мавзудир.1
Яшил иқтисодиёт тушунчасининг анъанавий иқтисодиётдан ажралиб
турадиган хусусияти - бу табиий ресурларни иқтисодий қийматга эга деб баҳолаш
ва харажатларни ҳисобга олишдан иборат. Бунда молиявий харажатлар,
экотизимлар ва атроф муҳитга етказилиши мумкин бўлган зарарлар ҳисобга олган
ҳолда амалга оширилиши лозим.
Ўзбекистон Республикасида “Таълим тўғрисида”ги қонуннининг янги
таҳририда (2020) келтирилган вазифаларни олий таълимга татбиқ этиш учун кэнг
1
Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. 1- жилд.
– Тошкент.: Ўзбекистон, 2017. Б-570.
9
кўламли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Шу боис Олий ўқув юртларини
янги ривожланиш босқичи талабига мос дарсликлар, ўқув қўлланмалари билан
таъминлаш ҳам долзарб аҳамиятга эга. Зотан, иқтисодий ислоҳотларнинг устувор
йўналишларини амалиётга изчил татбиқ қилиш кўп жиҳатдан иқтисодиёт
тармоқларини ҳар томонлама етук мутахассислар билан таъминлашга боғлиқ.
Иқтисодчи-экологлар тайёрлашда “Яшил иқтисодиёт ва экология” фани ўзига хос
ўрин тутади. Ушбу дарслик бўлажак иқтисодчи экологларга мамлакатимиз
иқтисодиётида табиий ресурслардан унумли фойдаланиш механизмларини
тушинтиради. Бозор иқтисодиёти мунособатлари чуқурлашган даврда “Яшил
иқтисодиёт” тушунчаси табиий, ижтимоий ва иқтисодий фанлар билан уйғун
ҳолда жадал шаклланиб, такомиллашиб бормоқда. Ҳамда, ушбу предмет жамият
ва табиатнинг ўзаро мувозанатини ўрганади, табиий ресурслардан оқилона
фойдаланишнинг илмий асосларини ишлаб чиқишга хизмат қилади. Шунингдек,
мазкур фан инсон дунёқараши, табиатга муносабатини, ўзи яшаётган жаҳонда ва
мамлакатимизда содир бўлаётган муайян ўзгаришларни ўрганиш учун илмий
тавсиялар беради. Ушбу дарслик иқтисодий-экологик муаммоларни ҳал етишда
инсон
ва
табиат
мунособатлари
уйғунлигини
таъминлашга
қаратилган
омилларнинг ролини очиб беришга хизмат қилади. Шунингдек дарсликда
экологиянинг иқтисодий-демографик, ижтимоий жиҳатлари, экологик таълим
тарбия муаммолари инновацион технологиялар асосида баён этилган.
Атроф-мухит мухофазаси ва уни мунтазам такомиллаштириш
инсоният
томонидан кадимдан амалга оширилиб келинади ва мустақил фан сифатида
узлуксиз ривожланиб бормокда. Бирок, инсон билан табиат ўртасидаги
муносабатларни барқарорлаштириш хамда атроф-мухит ва антропоген таъсир
муаммоларини юмшатиш ўтган асрлар мобайнида ўз ечимини топмаган.
Шу боис, глобаллашув шароитида атроф-муҳит муҳофазаси масалалари
сезиларли даражада мураккаб ва ечими мураккаб бўлган ижтимоий-иқтисодий
муаммолардан бири эканлиги эътироф этилмокда. ХIХ ва ХХ асрда табиат
мухофазасининг асосий таркибий қисмлари моддий таъминот бўлса, ХХ1 асрда
атроф-мухит мухофазаси максадлари жуда кенг ва инсон манфаатларининг турли
10
жиҳатларини қамраб олган.
Бинобарин, атроф-мухит мухофазаси ўзининг қуйидаги асосий жиҳатлари
билан
характерлидир:
гигиеник,
экологик-иқтисодий,
техник-технологик,
тарбиявий,
ижтимоий-сиёсий,
ва
бошқалар.
ижтимоийАтроф-муҳит
мухофазасининг ушбу жиҳатлари кишилик жамиятининг барча жабҳаларини
қамраб олади ва ижтимоий иқтисодий ҳаёт билан доимий муносабатда бўлади.
Табиийки, мавжуд вазият, атроф-муҳит муҳофазаси ва уни ташкил этиш, шунинг
дек бошқаришда алоҳида талаблар қўяди. Мазкур дарслик айни шу максадда
яратилиб, унинг бош мақсади - талабалар, бўлғуси мутахассисларда бу борада
тасаввур уйғотиш, ечимини топишга ўргатишдан иборатдир. Унда табиат
компонентларининг инсон ҳаётидаги аҳамияти, улардан самарали фойдаланиш,
ифлосланиши, деградацияси, мухофаза килиш чора-тадбирларининг иктисодий ижтимоий жиҳатлари, шунингдек, нафақат мамлакатимиздаги ва жаҳондаги
етакчи мамлакатлар дуч келаётган экологик муаммоларнинг негизи айнан инсон
омили билан боғлиқлиги, ҳамда халқаро ташкилотларнинг атроф-мухит
муҳофазасига оид тадбирларидаги ўрни баён этилган.
11
МАВЗУ 1. ФАННИНГ ПРЕДМЕТИ, ОБЪЕКТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ
1.1.
"Яшил иқтисод ва экология" тушунчаси ва моҳияти
Экология (юн. - уй, турар жой ва логия ) -организмдан ҳар хил даражада
юқори турадиган системалар; популяциялар, биоценозлар, биогеоценозлар
(Экосистемалар) ва биосферанинг тузилиши, уларда кечадиган жараёнларни
ўрганадиган фанлар мажмуи. Экология организмлар ва улар билан атроф муҳит
ўртасидаги ўзаро муносабатларни ўрганадиган фан сифатида ҳам талқин
қилинади.
XXI аср инсониятнинг ривожланиши тарихида туб бурилиш асри бўлиши
шубҳасиздир.
Инсониятнинг
яшаш
муҳити
бўлган
биосферадаги
ҳаёт
шароитларини келажак авлодларнинг эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда сақлаб
қолиш зарурдир. Бунинг учун мисли кўрилмаган саъйи ҳаракатларни амалга
ошириш талаб қилинади. Атроф-муҳитни ифлосланишдан сақлаш, аҳолини
ичимлик суви, экологик тоза озиқ маҳсулотлари билан таъминлаш, биологик
хилма-хилликни
асраш,
иқлим
ўзгаришларининг
олдини
олиш,
табиий
бойликлардан оқилона фойдаланиш долзарб муаммолар ҳисобланади ва уларни
ижобий ҳал қилиш инсониятнинг келгуси тараққиётини белгилайди.
Глобаллашув давридаги мавжуд экологик муаммоларни ўрганиш, уларни
тушуниб етиш ва зарур тадбирларни амалга оширишда иштирок этиш учун ҳар
бир инсон Коинот, Қуёш, Ер, нотирик ва тирик табиатнинг уйғунлиги тўғрисидаги
билимларга эга бўлиши лозимдир. Қуёш, юлдузлар ва уларнинг тўпламлариГалактикалар биз яшайдиган Коинотни ташкил қилади. Коинот-бу бизни ўраб
турадиган олам, қуруқлик ва денгиздаги тирик ва нотирик табиат, масалан, кит ва
бактерия, йўл четидаги тош ва гулдаги шудринг томчисидир. Тартибга солинган
Коинот космос деб юритилади. Ҳозирги замон фани Коинотни тахминан ўн беш
миллиард йил олдин «Катта портлаш» натижасида пайдо бўлганлигини
исботловчи далилларга эгадир.
Янги тараққиёт босқичи даврида
экологиянинг методологик асосини
экологик системаларнинг мавжудлиги тўғрисидаги таълимот ташкил қилади.
Унинг мазмунини энергия оқими, унинг ҳосил бўлиши ва боғланиши ташкил
12
қилади. Камайиб бораётган ва йўқолиш хавфи остида турган ҳайвон ва
ўсимликлар Ўзбекистон "Қизил китоби" га киритилган. Дунё миқёсида атроф
муҳитнинг ифлосланиши ва биологик ресурслардан нооқилона фойдаланиш
экосистемаларнинг бузилишига олиб келмоқда. Амударё қуйи қисмидаги атроф
муҳитнинг ифлосланиши охирги йилларда кучайиб кетди. Оролбўйи муаммолари
экологик инқирознинг келиб чиқишига сабаб бўлди, уни фақат халқаро ҳамкорлик
асосида ҳал қилиш мумкин. Мамлакатимизда экологик вазиятни ҳимоялаш ва
табиий ресурсларни авайлаб асраш, ундан самарали фойдаланиш механизмларини
такомиллаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси “Табиатни муҳофаза
қилиш тўғрисида” қонуни қабул қилинган.Ушбу Қонун 11 бўлим, ва 53 моддадан
иборат. (1992). Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси “Экологик назорат
тўғрисида” тўғрисидаги қонуни хам мавжуд. (2013) 2.
Экология фани антропоген омиллар таъсирида табиатдаги боғланишларнинг
бузилиши тўғрисида маълумот беради. У табиий ресурслардан оқилона
фойдаланиш ва табиатни муҳофаза қилишда илмий асос бўлиб хизмат қилади.
Экология бир неча фанлар мажмуидан иборат бўлиб, унда биологик фанлар
асосийдир. Чунки одам, ҳайвонлар ва ўсимликлар дунёси биологик объектлар
бўлиб, улар ўзаро ва ташқи муҳит билан доимо алоқада. Ҳозирги вақтда
экологиянинг маъноси кенгайиб, у экосистемалар тўғрисидаги фанга айланган.
Тирик табиат қандай тузилган, қайси қонунлар асосида мавжуд ва ривожланади,
инсон таъсирига қандай жавоб беради, буларнинг барчаси экологиянинг предмети
ҳисобланади.
Мустақиллик даврида Ўзбекистонда экологияга оид қонунларни қабул
қилиш имконияти вужудга келди. Ушбу қонунларда асосий қоидалар умумий
тарзда баён қилинган. Бу вазият баъзи янги қонун ҳужжатларида (масалан,
Шаҳарсозлик кодексида) ва тартибга солувчи актларнинг салмоқли мажмуасини
ишлаб чиқишни тақазо қилди. Шу мунособат билан, 2001 йилдан бери қабул
қилинган асосий ҳужжатларга эътибор қаратиш лозим. Жумладан, Барқарор
2
Ўзбекистон Республикаси “Экологик назорат тўғрисида” тўғрисидаги қонуни, 1992, 2013 й.
13
интеграллашган сув таъминоти концепцияси; Суғоришни ривожлантиришнинг
2000–2005 йилларга мўлжалланган миллий дастури; 2010 йилгача мўлжалланган
электр ишлаб чиқариш дастури; Энергетика самарадорлиги дастури; 2008–2012
йилларга мўлжалланган табиатни муҳофаза қилиш дастури; 2000-2010 йилларга
мўлжалланган қишлоқ аҳолисини ичимлик суви ва тибиий газ билан таъминлаш
давлат дастури; Суғориш ва дренаж тизимини ривожлантириш стратегияси; 20082010 йилларга мўлжалланган фаровонликни ошириш стратегияси кабилар
мавжуд. Шу жумладан Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев
томонидан 2021 йил 24 февраль куни «Ўзбекистон Республикасида сув
ресурсларини бошқариш ва ирригация секторини ривожлантиришнинг 2021-2023
йилларга
мўлжалланган
стратегиясини
тасдиқлаш
тўғрисида»ги
қарор
имзоланди3.
Стратегия мамлакатнинг сув ресурсларини барқарор бошқариш ва ирригация
секторини такомиллаштиришни қамраб оладиган бир қатор инфратузилмавий,
сиёсий, институционал ва салоҳиятни ривожлантириш чораларини ўз ичига
олади. Унинг доирасида қуйидагилар таъминланади:
-ирригация тизими каналларининг бетон қопламали қисми 35%дан 38%гача
ортиши,
ирригация
тизими
ва
суғориш
тармоқларининг
фойдали
иш
коэффициенти 0,63 дан 0,66 гача ошиши;
-сув таъминоти даражаси паст бўлган суғориладиган майдонлар 526 минг
гектардан 424 минг гектаргача камайтирилиши;
-сувни тежайдиган суғориш технологияларини жорий қилиш 308 минг
гектардан 1,1 миллион гектаргача, шу жумладан томчилатиб суғориш
технологияси 121 минг гектардан 822 минг гектаргача етказилиши;
-шўрланган майдонлар 1 926 минг гектардан 1 888 минг гектарга, шу
жумладан ўртача ва кучли даражада шўрланган ерлар 581 минг гектардан 532
минг гектаргача қисқартирилиши;
-қишлоқ хўжалигида фойдаланишдан чиқиб кетган жами 232 минг гектар
3
https://www.norma.uz/uz/qonunchilikda_yangi/suv_hujaligini_rivojlantirish_strategiyasi_tasdiqlandi «Ўзбекистон
Республикасида сув ресурсларини бошқариш ва ирригация секторини ривожлантиришнинг 2021-2023 йилларга
мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида»ги қарор
14
суғориладиган ер майдонлари қайта фойдаланишга киритилиши;
-60 та йирик сув хўжалиги объекти рақамли технологиялар асосида
автоматлаштирилган бошқарувга ўтказилиши;
-Сув хўжалиги вазирлиги тизимидаги 1 688 та насос станциясидаги 5 231 та
насос агрегатининг электр энергияси истеъмоли ва сув сарфи ҳисобининг
мониторинги онлайн режимда олиб борилиши;
-сув хўжалигида жами 124 та лойиҳа амалга оширилиши, суғориш учун сув
етказиб бериш харажатларининг 9%и сув истеъмолчилари томонидан қопланиши
ва бошқалар.
Сув танқислиги шароитида экинларни кўллатиб суғориш ва сувни зовурга
ташлаб қўйишнинг ҳар бир ҳолатини фавқулодда ҳолат сифатида баҳоланиши
кўрсатилган. 2021 йил 1 июлга қадар сув ресурсларининг автоматлаштирилган
идоралараро ахборот тизими босқичма-босқич ишга туширилиши белгиланди.
Ўзбекистон Республикасининг “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонун
атроф-муҳит борасидаги асосий ҳужжат бўлиб қелмоқда. Ушбу Қонунга қўшимча
ва ўзгартиришлар, охиргиси 2006 йилда киритилди. Қўшимча ва ўзгартиришлар
билан қонун моҳияти ўзгармади; улар асосан “Табиатни муҳофаза қилиш
тўғрисида”ги қонунни янги қабул қилинган қонун ва дастурларга ёки бошқарув
тизимидаги ўзгаришларга мослаш мақсадида киритилган эди. Бироқ, унда ижро
механизми белгиланмаган. Кейин меъерий ҳужжатларни қабул қилиш билан
мазкур муаммо ҳал қилина бошланди.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Табиатни муҳофаза
қилишни таъминлашнинг иқтисодий механизмларини янада такомиллаштириш
чора-тадбирлари тўғрисида” 2018 йилдаги 820-сонли қарори атроф-муҳитни
ифлослаш ва чиқинди учун тўланадиган товон миқдори белгиланади4. Табиий
муҳит
ифлослантирилганлиги
ва
чиқиндилар
жойлаштирилганлиги
учун
компенсация тўловларини қўллаш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқланди.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
4
“Табиатдан
махсус
https://lex.uz/docs/3971356 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Табиатни муҳофаза қилишни
таъминлашнинг иқтисодий механизмларини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида 11.10.2018
йилдаги 820-сонли қарори
15
фойдаланганлик учун тўловлар тизимини такомиллаштириш тўғрисида”ги
қарорида, атроф-муҳитни ифлослаш товонларини йиғиб олиш ва тақсимлаш
ваколатига тегишли тартиб-қоидалар ўзгартирилди ва ифлослаш ва чиқиндиларни
тасарруф этиш учун товонни 1,3 омилида индексация қилиш белгиланди.
Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида қонуни Биохилмахиллик, Рамсар1 ва Бонн2 конвенцияларига мос келтирган Муҳофаза этиладиган
табиий ҳудудлар тўғрисида қонун билан алмаштирилди. Унда муҳофаза қилинган
табиий ҳудудларнинг етти тоифаси белгилаб берилган ва ҳар бирида рухсат
этилган фаолият турлари батафсил таърифланади. Муҳофазаланган табиий
ҳудудларнинг бошқарувини Вазирлар Маҳкамаси, маҳаллий ҳокимият органлари
ва ваколатли давлат идоралари амалга оширади (1-расм).
Ўзбекистон 2002 йилда “Ер ости бойликлари тўғрисида”ги қонунни янги
таҳрирда қабул қилди. Бу қонунда атроф-муҳит учун муҳим қоидалар талайгина,
масалан, қазиб олиш саноати атроф-муҳитни муҳофаза қилиши ва шикастланган
ер ва бошқа табиий жойларни тиклаши зарур; фаолият лицензияланган бўлиши ва
экологик экспертизадан ўтиши шарт; ва чиқинди билан ишлаш ва чиқиндини
чиқариб ташлаш жараёнларига амал қилиш шарт.
1.2.
"Яшил иқтисод ва экология" фанининг мақсад ва вазифалари
Экология фанининг таърифини биринчи марта немис олими Э. Геккель
"Организмларнинг умумий морфологияси" деб номланган асарида (1866) берган.
Экология (oikos-уй, яшаш жойи; logos-ўрганиш, фан) дейилганда организмларнинг
ўзаро ва ташқи муҳит билан алоқадорликларини ўрганадиган биологик фан
тушунилади. Экология «табиий уйимиз»ни ўрганиш, унда яшовчи барча тирик
организмлар ва бу «уй»нинг ҳаёт учун яроқли қилувчи барча функционал жараёнларни
ўз ичига олади. Экология организмларнинг «яшаш жойи» тўғрисидаги фан бўлиб,
унда асосий эътибор организмларнинг ўзаро ва ташқи муҳит орасидаги боғланишлар
характерига қаратилади.
Экология антропоген ва ҳар хил омиллар таъсирида табиатдаги боғланишларнинг
бузилиши тўғрисида маълумот беради. У табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш
ва табиатни муҳофаза қилишда илмий асос бўлиб хизмат қилади. Экология бир неча
16
фанлар мажмуидан иборат бўлиб, унда биологик фанлар асосий бўлиб қолади (2расм).
Расм- 1 Ўзбекистон Республикаси Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
давлат қўмитаси ташкилий тузилмаси5
Экологик тизим, бир-бирига тартибли таъсир қиладиган ва ўзаро узвий
боғланган компонентлардан иборат. Экология организмларни, экосистемалар ва
биосферагача бўлган объектларни ўрганади. Организмлар биргаликда ўсиб,
популяция ҳосил қилади. Популяциялар эса биоценозга киради, биоценозлар
абиотик муҳит билан алоқага кириб, экологик системани ташкил қилади. Энг
катта
экологик
система-
биосферадир.
Популяция
бир
турга
мансуб
индивидларнинг маълум бир территориядаги тарқалганлигидир. Биосфера -тирик
5
https://lex.uz/docs/3930219 Ўзбекистон Республикаси Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат
қўмитаси ташкилий тузилмаси
17
организмларнинг ер физик муҳити билан ҳосил қилган бирлигидир (3-расм).
Биогео-ценология
Аутэкология
Умумий экология
Ҳайвонлар
экологияси
Синэкология
Инсон экологияси
Экология
Глобал экология
Саноат экологияси
Қишлоқ хўжалиги
экологияси
Регионал экология
Шахар экологияси
Инженерлик
экологияси
Эволюцион экология
Расм- 2 Экологияга оид фанлар.
Чунки одам, ҳайвонлар ва ўсимликлар дунёси биологик объектлар бўлиб, улар
ўзаро ва ташқи муҳит билан доимо алоқада. Ҳозирги вақтда экологиянинг маъноси
кенгайиб, у экосистемалар тўғрисидаги фанга айланган. Тирик табиат қандай тузилган,
қайси қонунлар асосида мавжуд ва ривожланади, инсон таъсирига қандай жавоб
беради-буларнинг барчаси экологиянинг предмети ҳисобланади. Табиат – атмосфера
таркибида инсоннинг умумий яшаш шароитидир. Инсонниг экологик хавфсизлигини
таъминлаш экологиянинг муҳим қисмини ташкил қилади. Ушбу жараён фанда инсон
экологияси дейилади.
Табиий ресурслар – инсониятнинг табиий шароитдаги яшаш муҳитидан иборат
бўлиб, инсон умри давомида ундан фойдаланади. Аслида «ресурс» сўзи француз
тилидан олинган бўлиб, «яшаш воситаси» деган маънони англатади. Ресурс деганда
табиий жисмлар ва фойдаланиладиган энергия турлари тушунилади.
Табиий ресурслар инсоннинг яшаши учун зарур бўлган шундай воситалардирки,
18
улар жамиятга бевосита эмас, балки ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш
воситалари орқали таъсир этади.
Атмосфера
(климатотоп)
Гидросфера
(гидротоп)
Тупроқ
(эдафотоп)
Экотоп
Биоценоз
Ўсимлик дунёси
(фитоценоз)
Хайвонот дунёси
(зооценоз)
Микроорганизлар
(микробоценоз)
Расм- 3 Биосферанинг тузулиши
Шуни алохида таъкидлаш керакки, «табиий ресурслар» тушунчасини эколог
олимлар турлича таърифлашади. Шундай килиб, табиий ресурслар кишиларнинг
яшаши учун зарур манбаларга ва мехнат воситалари манбаларига бўлинади.
Аслида, табиий ресурслар иккита асосий гурухга бўлинади :
А. гурухи – моддий ишлаб чикариш ресурслари. Бу гурухга ёкилги
махсулотлари, металлар, сувлар, ёғоч, балик, овланадиган хайвонлар киради.
В гурухи – ишлаб чикаришдан ташкари ресурслар. Бу гурухга ичимлик
суви, дарахтзорлар, иклим ресурслари ва хоказолар киради.
Табиий ресурсларга озик овкатга ишлатиладиган ёввойи усимликлар ва
хайвонлар, ичимлик суви ва бошка максадларда фойдаланадиган сувлар, металлар
19
олинадиган маъданлар, қурилишга ишлатиладиган ёғоч, энергия ва ёқилги
манбалари бўлган кўмир, нефт ва табиий газлар киради. Табиий ресурслар 2 турга
бўлинади (4-расм). Тугайдиган табиий ресурслар ва тугамайдиган табиий
ресурслар. Тугайдиган табиий ресурслар ўз навбатида 2 гуруҳга бўлинади.
Тикланадиган ресурслар ва тикланмайдиган ресурслар. Табиий ресурсларнинг
таснифи (синфларга бўлиниши) 4- расмда кўрсатилган.
Тикланмайдиган табиий ресурсларга ер ости табиий бойликлари ва фойдали
қазилмалар,
яъни
маъданли
ва
маъдансиз
қазилмалар
киради.
Улар
фойдаланаётган даражада нисбатан секин тикланадиган табиий ресурслар
ҳисобланадилар. Бундай ресурсларни тиклаб бўлмайди, шунинг учун ҳам,
минерал ресурслардан самарали фойдаланиш, уларни тежаб-тергаб ишлатиш ва
уларни қазиб олинаётганда ерларга зарар етказилишига йўл қўймаслик зарур.
Табиий ресурслар
тугайдиган
Тугамайдиган
тикланадиган
Тикланмайдиган
• Ичимлик суви
• ўсимликлар
• ҳайвонлар
тупроқ
• минераллар
• энергетика
(кўмир, нефть,
газ, торф в.б.
• Қуёш
энергияси
• Сув энергияси
• Шамол
энергияси
• Тўлқинлар
энергияси
Расм- 4 Табиий ресурслар классификацияси.
Тикланадиган табиий ресурсларга
тирик мавжудотлар,
ўсимлик ва
ҳайвонлар, дарахтлар шунингдек тупроқ киради. Тупрок йўқ бўлиб кетмайди,
балки
асосий
хоссасини
–
унумдорлигини
йўқотиши
мумкин.
Бундай
ресурслардан фойдаланаётганда шуни эсда тутиш керакки, муайян табиий
шароитнинг бузилиши уларнинг қайта тикланишига халақит бериши мумкин.
20
Масалан, ҳозирги вақтда бутунлай қириб юборилган
ўсимлик ва ҳайвонот
турлари, шунингдек, эрозия натижасида бутунлай таркиби бузилган тупроқлар
қайтадан тикланмайди. Бундан ташқари, тикланадиган табиий ресурсларнинг
пайдо бўлиш жараёни маълум вақтга эга бўлиши керак. Масалан, отиб ташланган
ҳайвонларнинг қайтадан пайдо бўлиши учун бир ёки бир неча йил керак, аммо
дарахтлари кесиб ташланган ўрмон камида 60 йилдан кейин қайта тикланиши
мумкин. Ер қобиғида тупроқнинг унумли ва ҳосилдор қатламини ҳосил бўлиш
жараёни ниҳоятда секинлик билан кечади. Тикланадиган табиий ресурслар учун
зарурий шароит яратиб берилса, улар инсон эҳтиёжларини қондиришга абадий
хизмат қилиши мумкин. Тугамайдиган табиий ресурсларга сув, иқлим ва космик
ресурслар киради.
Сув барча тирик организмлар учун ҳаёт манбаи бўлиб 3 та физик ҳолатда:
қаттик(муз), суюқ ва буғсимон ҳолатларда учрайди. Ер шарида сувнинг умумий
миқдори битмас-туганмасдир. Бироқ инсоннинг ижтимоий, иқтисодий фаолияти
натижасида сувнинг захираси ва микдори ер шарининг айрим минтақаларида
турлича бўлиши мумкин.
Дунёдаги сувларнинг 94 % океанлардадир. Бевосита фойдаланишга ярокли
бўлган ичимлик сувининг захиралари 2 % ни хам ташкил этмайди. Бирок битмастуганмас ҳисобланган денгиз сувлари хам ўта ифлосланиш хавфи остида турибди.
Чучук сув эса сифат жиҳатидан тугайдиган ресурс ҳисобланади. Чунки инсонга
ҳар қандай сув эмас, балки истеъмол қилиш учун яроқли тоза сув керак. Ер
шарининг кўпгина минтақаларида сувдан самарасиз фойдаланиш, дарёларнинг
саёзланиб қолиши ва бошқа сабаблар оқибатида ичимлик суви миқдори кескин
камаймоқда. Холбуки, суғориш , саноат ва коммунал хўжалик учун чучук сувга
бўлган эҳтиёж йилдан йилга ортиб бормоқда. Худди шунга ўхшаган микдор
жиҳатдан олганда атмосфера ҳавоси тугамайдиган табиий ресурсларга киради,
аммо сифат жиҳатдан олганда у тугайдиган ресурсларга киради. Қуёш радиацияси
(ёруғлик, иссиқлик), атмосфера ҳавоси, шамол, сув ва тўлқинлар энергияси иқлим
ва космик ресурсларга киради. Ёғингарчиликлар эса сув ресурсларига ҳам иқлим
ресурсларига ҳам киради.
21
Сайёрамизга келаётган Қуёш нурларининг ярмидан кўпроғи энергиянинг
бошка турларига айланади.Уларнинг муайян қисми тупрок, сув ва атмосфера
ҳавосини иситишга сарф бўлади ва аста-секин фазога тарқалади. Уларнинг муайян
қисми ўсимликлар томонидан ўзлаштирилади. Қуёшнинг нурли энергия
захиралари миллиард-миллиард йилларга етиши мумкин. Шунинг учун Қуёш
энергияси битмас- туганмасдир. Атмосфера ҳавоси тирик организмлар учун ҳаёт
манбаидир. Ҳаво битмас-туганмас, лекин унинг таркиби ўзгариши мумкин. Ҳаво
таркибида карбонат ангидрид, радиоактив моддалар, турли газларнинг механик
аралашмалари, кул, чанг ва бошка моддалар мавжуд. Бундай ифлосликларни
саноат корхоналари ва хусусан, транспорт воситалари чикаради. Бу эса инсон
соглигига ката салбий таъсир кўрсатади.
Экологик хавф белгилари
Глобал
• Климет
ўзгариши
• Озон
фактори
• Орол
муаммоси
Регионал
Миллий
• Орол муаммоси
• Сув етишмаслиги
• Сув
ресурсларининг
етишмаслиги ва
ифлосланиши
• Ер кўчиши ва
сел хавфи
• Ҳавонинг
ифлосланиши
• Биохилма
хиликни химоялаш
зарурияти
• Ахоли
саломатдигининг
ёмонлашиши
• Табиий
ресурслардан
норационал
фойдаланиш
• Саноат ва
кундалик
чиқиндилар
• Катастрофалар
ва авариялар
• Атроф мухитнинг
трансчегаравий
зараланиши
• Чўлланиш,
• Турли хавфли,
инфекцион
касалликлар
тарқалиши.
• Табиий ва
техноген
катастрофалар,
(Сардоба, Бухоро)
Локал
• Бази
худудларнинг
радиацион
Зарарланиши
• Ер ости
сувларининг
ифлосланиши
Расм- 5 Экологик хавф белгилари ва турлари.
Тугамайдиган ресурслардан самарали фойдаланиш учун уларни тоза сақлаш
ва энг аввало, сувни тежаб-тергаб сарфлаш керак. Сув ресурслари етишмайдиган
минтақаларда , айниқса Ўрта Осиё минтақасида сувни эҳтиёт қилиш керак.
Экологик кризислар икки гурухга бўлинади. Фавқулотда кризислар
“Сардоба, Бухоро” Секин содир бўлувчи кризислар. (Орол кризиси, чўлланиш) (522
расм).
Экологик
хавсизликни
таъминлашнингустувор
йуналишлари
қуйидаги
вазифаларни ўз ичига олади (6-расм):
Табиий ресурслардан, шу жумладан сув, ер, минерал ва биологик
ресурслардан самарали ва комплекс фойдаланиш;
Республикада атроф-муҳитнинг ифлосланиш даражасини экологик, гигиена
ва санитария меъёрларини камайтириш;
Экологик муаммоларни ечишда жаҳон ҳамжамияти билан ҳамкорликни
чуқурлаштириш;
Атроф-муҳит муаммоларининг комплекс ечими.
Табиий ресурслардан,
шу жумладан сув,
ер, минерал ва биологик
ресурслардан радиация
ва комплекс фойдаланиш
Республика бўйлаб
атроф-муҳитнинг
ифлосланиш
даражасини экологик,
гигиена
ва санитария
меъёрларини
камайтириш.
Маҳаллийлаштиришни таъминлаш
бўйича комплекс чораларни
кўриш, экологик фалокат зонасида
- Орол денгизи минтақасида, шунингдек
мамлакатнинг бошқа экологик
жиҳатдан ноқулай ҳудудларида
экологик ҳолатни тиклаш
Экологик тоза ва
ресурсларни
тежашни жорий
этиш технологиялар
Ҳал этишда жаҳон
ҳамжамияти билан
ҳамкорликни
чуқурлаштириш
Атроф-муҳит муаммолари
Экологик хавсизликни
таъминлашнинг
устувор йуналишлари
Аҳолининг экологик
таълими, маданияти ва
таълими тизимини
ривожлантириш
ва такомиллаштириш
Марказий Осиё
минтақавий
тизимининг
шаклланиши
экологик хавфсизлик.
Республика аҳоли
сини сифатли
ичимлик
суви билан озиқовқат маҳсулотлари,
дори воситалари
билан таъминлаш
Атроф-муҳитнинг
олдини олиш ва
оқибатларини
бартараф
этиш офатлар,
офатлар,
фавқулодда
вазиятлар ва
бахтсиз ҳодисалар.
Ягона атрофмуҳит мониторинги
тизимини
яратиш,
башорат ва
маълумот.
Илмий-техник
салоҳиятни
ривожлантириш ва
ундан фойдаланиш
экология
соҳасидаги
фан ва техника
ютуқлари.
Табиатнинг турли даражадаги
фойдаланувчиларидан турли
даражадаги давлат органларининг
ўзаро таъсирини тартибга с
олишнинг ҳуқуқий ва экологик
механизмини
такомиллаштириш;
қўлланиладиган бошқарув
қарорларининг ижтимоий-иқтисодий
самарадорлигини баҳолаш
тартибига экологик талабларни киритиш.
Расм- 6 Экологик хавфсизликни таъминлашнинг устувор йуналишлари.
23
Аҳолининг
экологик
таълими,
маданияти
ва
таълими
тизимини
ривожлантириш ва такомиллаштириш;
Ўрта Осиё минтақавий тизимининг экологик хавфсизлик;
Атроф-муҳитнинг олдини олиш ва оқибатларини бартараф этиш офатлар,
офатлар, фавқулодда вазиятлар ва бахтсиз ҳодисалар;
Ягона атроф-муҳит мониторинги тизимини яратиш, башорат ва маълумот;
Табий ресурслардан фойдаланувчиларига давлат органларининг таъсирини
тартибга солишнинг ҳуқуқий ва экологик механизмини такомиллаштириш;
Бошқарув қарорларининг ижтимоий-иқтисодий самарадорлигини баҳолаш
тартибига экологик талабларни киритиш;
Илмий-техник салоҳиятни ривожлантириш;
Экологик тоза ва ресурсларни тежаш технологияларини жорий этиш;
Республика
аҳолисини
сифатли
ичимлик
суви
билан
озиқ-овқат
маҳсулотлари, дори воситалари билан таъминлаш;
Маҳаллийлаштиришни таъминлаш бўйича комплекс чораларни кўриш, Орол денгизи минтақасида, шунингдек мамлакатнинг бошқа экологик жиҳатдан
ноқулай ҳудудларида экологик ҳолатни тиклаш.
Экологик сиёсатининг асослари Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг
55-моддасида ўз аксини топган.6 Унга кўра, ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик
ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир,
улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир. Ушбу
конституциявий норма давлат экологик фаолиятининг қуйидаги асосий
принципларини ифодалайди:
Биринчидан,
республика
табиий
ресурслари
умуммиллий
бойлик
ҳисобланади, ҳамда улар номидан давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари
қонунда белгиланган ваколатлари доирасида иш юритади.
Иккинчидан, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш зарур. Экология
6
https://www.lex.uz/acts/20596 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-модда. “Ер, ер ости бойликлари,
сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона
фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир”.
24
ҳуқуқ, табиий ресурслардан экологик норматив ва стандартларга қатъий риоя
этган ҳолда фойдаланишни англатади.
Учинчидан,
табиат
объектлари
ва
ресурслари
давлат
томонидан
қўриқланади. Бу давлат табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза
қилишни таъминлашини ҳамда жисмоний ва юридик шахсларнинг экологик ҳуқуқ
ва манфаатларига, шунингдек экологик ҳуқуқ-тартиботга риоя этилишини
кафолатлашини билдиради.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 100-моддасида эса, маҳаллий
давлат ҳокимияти органларининг асосий ваколатлари келтирилган бўлиб, ушбу
вакиллик органлари фаолиятининг устувор йўналиши сифатида ўз ҳудудида
“атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш” бўйича ваколатлари қайд этилган.
Ушбу норманинг аҳамияти ва зарурияти қуйидагиларда намоён бўлади:
биринчидан, у атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш бўйича асосий
вазифаларни белгилаб беради; иккинчидан, барча даражадаги ҳокимларга ўз
ҳудуди доирасида экологик қонунчиликка риоя этилиши борасида шахсан
жавобгарлик маъсулиятини юклайди.
Хорижий мамлакатлар конституцияларининг таҳлили уларда экологикҳуқуқий нормалар турлича тартибга солинганлигидан дарак беради. Хусусан:
1. Хорижий мамлакатлар конституцияларида давлатнинг табиатни муҳофаза
қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишни таъминлаш сингари
мустақил функциялари мавжудлиги мустаҳкамланган (ГФР Конституциясининг
15-моддаси, Болгария Конституциясининг 31-моддаси ва б.қ.).
2. Табиий объектлар ва ресурсларга нисбатан давлатнинг мутлақ мулк ҳуқуқи
белгилаб
қўйилган
(Венгрия
Конституциясининг
8-моддаси,
Руминия
Конституциясининг 12-моддаси ва б.қ.).
3. Табиий ресурслардан фойдаланишни ривожлантиришда хом-ашё ва бўлган
эҳтиёжни инобатга олиш, улардан оқилона фойдаланиш каби нормалар
мустаҳкамлаб қўйилган. (Венгрия Конституциясининг 7-моддаси ва ш.к.).
4. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш бўйича юридик ва жисмоний
шахсларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини шакллантириш. Айни дамда
25
фуқароларнинг қулай табиий муҳитда яшаш ҳуқуқи айни дамда атроф табиий
муҳитни муҳофаза қилиш мажбурияти билан боғланади (ГФР Конституциясининг
34-моддаси ва ш.к.).
5. Табиатни муҳофаза қилишда жамоат бирлашмалари ва ҳаракатларнинг
ўрни мустаҳкамланган (ГФР Конституцияси 29-моддаси, Руминия Конституцияси
24-моддаси ва б.қ.).
6. Давлатнинг мамлакат ва жамиятнинг табиатни муҳофаза қилиш бўйича
ички
ва
ташқи
сиёсатига
оид
принципларининг
яхлитлиги
(Венгрия
Конституциясининг 20-моддаси ва ҳ.к.).
Шунингдек, Австрия, Албания, Болгария, Венгрия, Литва, Польша,
Словакия, Словения, Хорватия, Чехия ва Эстония каби давлатларда фуқаролар ва
давлатнинг
экология
соҳасидаги
ҳуқуқ ва
мажбуриятлари аниқ-равшан
белгиланган. Хусусан, Греция Конституцияси (1975 й.) 24-моддасида “Табиий ва
маданий атроф муҳитни муҳофаза қилиш давлатнинг мажбурияти ҳисобланади”.
Австрияда эса, “Атроф муҳитни ҳар томонлама муҳофаза қилиш тўғрисида”ги
Федерал Конституциявий қонун (1920 й.) амал қилиши ушбу мамлакатнинг атроф
муҳитни комплекс муҳофаза қилишга интилаётганлигидан далолат беради. ГФР
Конституцияси 20а-моддасида ҳам давлат атроф табиий муҳитни муҳофаза
қилиши, бугунги авлод келажак авлод олдида маъсул эканлиги уқтирилган.
Италияда ҳам атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш бўйича вазифа давлат
зиммасига
юкланган.
таъкидланишича,
Италия
“Республика
Конституцияси
мамлакат
9-моддасида
табиатини
муҳофаза
(1947
й.)
қилади”.
Ҳиндистонда атроф табиий муҳитни муҳофаза қилишнинг конституциявийҳуқуқий асослари давлатнинг атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва уни
яхшилашга ҳаракат қилишга мажбур эканлигини ҳамда бу ҳар бир Ҳиндистон
фуқаросидан талаб қилинишини белгилайди.
26
Расм- 7 Ернинг чўлланиши
Ер ресурси деградацияси экологлар томонидан қуйидагича изоҳланади: “узоқ
муддатли экологик маҳсулдорлигининг камайиши ёки табиий биологик хилма
хиллигининг озайиши ёки ташқи таъсирларга бардошлилигининг йўқолиши
натижасида экотизимнинг бутунлигига салбий таъсир этувчи ер табиий
салоҳиятининг ёмонлашуви шакли ”. Ер ресурслари деградацияси унинг илгариги
унумдорлигининг йўқолишидир (7-расм). Унинг энг муҳим кўрсаткичлари
қуйидаги 3 омил ҳисобланади:
1.Ҳосилдорликнинг
пасайиши Ўзбекистоннинг барча ҳудудларида кузатилади.
Тупроқ ҳосилдорлигини одатда бонитет баллари бўйича ҳисобланиб, бирлиги 0
дан 100 гача. 1990 йиллар бошидан бери Ўзбекистон бўйича суғориладиган
ерларнинг бонитет бали 55–65дан ўртача 10 балга пасайган. Қуйида мамлакат
бўйича бонитет кўрсаткичлари ҳаритаси келтирилган. Кўриниб турибдики,
Ўзбекистондаги аксарият ерларда бонитет ҳолати “ўртача” ёки “ўртачадан
пастроқ”, Хоразм вилояти ва Қорақалпоғистонда эса – “салбий” (8-расм).
27
Расм- 8 . Тупроқ шўрланиши ва сув танқислиги %7
2. Табиий биологик хилма хилликнинг пасайиши – ернинг маълум экологик
хизматларни (ҳосилдорлик, шўрланишга бардошлилик, гидрология циклида
қатнашиш, кимёвий моддалар айланиши циклида қатнашиш ва бошқалар) барча
жараёнларда қатнашувчи биологик ҳаёт шаклларини мавжуд хилма хиллигига
тўғридан тўғри боғлиқдир. Биологик турлар миқдори озайиши билан ўтаётган
жараёнларнинг миқдори ва уларнинг сифати тушади. Натижада деградацияга
учраган ер пайдо бўлади.
3. Ташқи таъсирларга бардошлилик хусусиятининг пасайиши – муқим
ҳаракатдаги соғлом экотизим турли табиий (иқлим ва бошқа табиий офатлар) ва
антропоген (кирланиш, вақтинчалик салбий таъсир ва бошқалар) таъсирларга
бардош бера олади. Айнан тизим ичидаги тўғри ҳаракатдаги жараёнлар,
биохилмахилликнинг
мавжудлиги
экотизимнинг
салбий
таъсирлардан
тикланишига ва олдинги функцияларига қайта эга бўлишига олиб келади.
Биофизикавий
жараёнларнинг
жиддий
бузилиши
тизимнинг
тикланишга
қобилиятини йўқотади, мамлакатда бундай ерлар унимли фойдаланишдан чиқади.
7
Ўзбекистон сув хўжалиги вазирлиги маълумоти
28
Расм- 9 Эрозияга ва тузланишга учраган суғориладиган ерлар ҳажми, км28
Қорақалпоғистон Республикасида тупроқ шўрланишининг кўрсаткичи 69%,
Хоразм вилоятида 100%, Бухоро вилоятида 86% ташкил этади. Чўлланиш ва
техноген ифлосланиш жараёнлари экологик ҳолатга жиддий хавф туғдиради (9расм)
Ҳозирги вақтда мамлакатимизда озиқ овқат маҳсулотларга бўлган ички
эҳтиёжни қондириш учун етарли миқдорда сабзавот, мева ва гўшт ишлаб
чиқарилади. Бироқ сут маҳсулотлари, шакар ва ўсимлик ёғларини импорт қилиш
ҳолати мавжуд.
- 2035 йилга бориб, қуйидаги омилларга боғлиқ бўлган ҳолда, бошқа озиқовқат турларига эҳтиёжлар юзага келиши эҳтимоли мавжуд:
-Озиқ овқат танқислиги шуларга боғлиқ бўлади:
‒ Аҳоли сонининг ўсиши ва ёш таркиби катталар фойдасига ўзгариши;
‒ Даромад ўсиши талабнинг ортиши;
Озиқ-овқат муаммосиининг ечими қуйидагилар билан боғлиқ:
‒суғориладиган ер ва сув ресурслари чекланганлиги;
‒ 2030 йилга қадар суғориш меъёрлари 5-10 фоизга ошадиган иқлим
ўзгариши тахмин қилинмоқда
1 . Ўзбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат қўмитаси, ЎзР
Давлат статистика қўмитаси, Uzdaily.uz, ишчи гуруҳ таҳлили
2 .Ўзбекистон Республикаси сув хўжалиги вазирлиги маълумотлари
29
Ўзбекистон сувдан фойдаланиш трансчегара ва Орол денгизи ички
бассейнининг сув захираларини йил қурғоқчилигига қараб 45 билан 62 км3 /йил
орасида ўзгарадиган тасдиқлаб белгиланган лимитга мувофиқ баҳам кўришга
асосланган. Ушбу миқдорнинг 90 фоизидан ортиғи суғориладиган қишлоқ
хўжалиги учун ишлатилади.
Иқтисодиётнинг турли секторлари орасида сув етказиб бериш жиҳатидан
устунликлар қўйидагича:
• Ичимлик суви ва коммунал сув таъминоти;
• Саноат;
• Қишлоқ хўжалиги ва қишлоқ ерларда сув таъминоти;
• Суғориш тизимлари ва кичик дарёларга соғломлаштирувчи сув чиқариш.
1.2.
Минтақада экологик вазият ва иқтисодий ривожланиш ҳолати
Ўрта Осиёда сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш, қўшни мамлакатлар
билан муносабатларини мустаҳкамлаш масалалари ҳамда Орол денгизининг
қуриши билан боғлиқ оқибатларни бартараф этиш халқаро миқёсдаги саъйҳаракатларни фаоллаштиришни тақозо этмоқда. Атроф-муҳит ифлосланган,
экология ва табиат мувозанати бузилган ҳудудларда тараққиёт бўлмайди.
Ҳозирги даврга келиб сайёрамизнинг экологик ҳолати кўпчилик ривожланган ва
ривожланаётган давлатларни бирдек ташвишга солмоқда. Атроф
муҳит
муҳофазаси, унинг табиий ресурсларидан оқилона фойдаланиш масалалари
долзарб экологик муаммо бўлиб қолмоқда. Ҳозирги экологик инқирознинг асосий
сабабчиси инсон фаолияти бўлиб, атроф-муҳитни ифлосланишдан сақлаш, табиий
бойликлардан оқилона фойдаланиш кўп жиҳатдан инсонлар қайси жамиятда
яшашларидан қатъи назар уларнинг экологик саводхонлиги ва маданиятига
боғлиқ. Ҳозирги пайтда шаҳарлар, саноат марказлари жойлашган ҳудудларда
экологик вазият кескинлашган. Айниқса ҳудуднинг географик, экологик ва
иқтисодий хусусиятларини, иқлим шароитларини ҳисобга олмаган ҳолда, табиат
қонунларига, жумладан атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш қоида ва
талабларига зид равишда янги саноат корхоналарининг қурилиши, уларнинг
ишлаб чиқариш қувватини тўғри баҳоламаслик, технологик жараёнлардаги
30
нуқсонлар, шунингдек эски технологик воситаларидан фойдаланиш атроф
муҳитнинг, айниқса атмосфера ҳавосининг ифлосланишига олиб келмоқда.
Шунингдек, иқлим исиши билан боғлиқ муаммолар. Бунинг сабаби биринчидан
атмосферада иссиқликни ушлаб қоладиган “иссиқхона газлари” натижасида,
иккинчидан ультрабинафша нурлари сийраклашган озон қатламидан Ер юзасига
етиб келиши натижасида иқлим исиши кузатилади. Бу жараён ҳалокатли
натижаларга олиб келади, бу исиш қор ва муз эришини тезлатади, қор суви аввал
дарё ва кўл кейин денгиз ва океанларни тўлдириб юборади, океанлар сатҳи
ўзгаради бу эса чучук сув манбаларини хавф остига қўяди, қирғоқ бўйи фаунафлорасини йўқолишига, сув ресурсларининг камайишига, давлатлар ўртасида
сиёсий зиддиятларга сабаб бўлиши мумкин.
Экологик йўналишдаги илмий изланишлар олиб борилган ва давлат
дастурлари9
қабул
қилинган
бўлишига
қарамасдан,
экологларнинг
маълумотларига кўра, бугунги кунда сайёрамизда турли хил моддаларни ёқиш
сабабли йилига 10,1 милрд. тн кислород сарф бўлмоқда, қишлоқ хўжалигига
яроқли ерларнинг 70 %, чучук сувларнинг 20 % ўзлаштирилмоқда, ўрмонлар
йилдан-йилга камаймоқда, чўл зоналарининг майдони ошаётгани сабабли ҳаво
ҳарорати кўтарилаяпти. Шунингдек, охирги 50 йилда ер юзи аҳолиси деярли уч
маротаба ўсган, техниканинг, саноат корхоналарининг ривожланиши натижасида
транспорт воситаларининг сони 900 миллиондан ортгани, ҳосил қилинган электр
энергиясининг
80%
анъанавий
углеводород
хомашёси
асосида
ишлаб
чиқарилаётгани атроф-муҳитга жиддий зарар етказмоқда. Буларнинг оқибати
ўлароқ, дунёда экологик муҳитнинг
чигаллашуви билан боғлиқ турли хил
касалликлар келиб чиқмоқда. Экологик таълим ва тарбия атроф-муҳит
хавфсизлигини таъминлаш юзасидан кўплаб тавсиялар ишлаб чиқилган,
шунингдек, Ўзбекистондаги экологик вазият ва унинг ижтимоий муаммолари
мавзусида докторлик диссертациялари ҳимоя қилинган10 . XX аср иккинчи ярми –
9
Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 31 октябрдаги “2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикасида атроф
табиий муҳит давлат мониторинги дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори
10
Давлетов Санжарбек Ражабович «XX аср иккинчи ярми – XXI аср бошида Ўзбекистондаги экологик вазият ва
унинг ижтимоий муаммолари», фан доктори (DSc) диссертацияси автореферати. 2018 йил.
31
XXI аср бошида Ўзбекистондаги экологик вазиятни замонавий ёндашувлар
асосида ўрганилган. Масалан, тут дарахти деярли ҳар икки хонадоннинг бирида
ўстирилар эди. Оқ тут ва шотутлар қадимдан кўплаб экилиб келинган. Бунинг
илдизидан тортиб баргию чўпи ҳам дориворлик хусусиятига эга эканлигини буюк
олим Абу Али ибн Сино ўз асарларида таъкидлайди. Ана шундай ноёб ва
шифобахш мевали дарахтни ҳам экологиянинг ифлосланиши ўз домига тортиб
юбораяпти. Бу муаммонинг бир томони. Унинг иккинчи томони, қадимдан
ипакчиликнинг яхши ривожланганидир, пилла қурти етиштириш кўрсаткичи
йилдан-йилга пасайиб бормоқда11.
Бутун жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг тадқиқот натижаларига кўра,
инсон саломатлиги: 20% - наслдан-наслга ўтади; 20% - атроф-муҳит
ифлосланишидан; 50% - оғир турмуш шароитидан; 10% - касалликлар оқибатида
соломатлиги хавф остида қолар экан. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ)
Бош Ассамблеясининг 59-сессиясида Барқарор тараққиёт мақсадлари учун
таълимни (БТТ) амалга ошириш бўйича халқаро схема тасдиқланган 12. БТТ
фанлараро ёндашуви асосида таълим олиш, тарбия, ўз-ўзини ривожлантириш ва
намоён этиш, мустақил ва танқидий фикрлаш, маънан шаклланган, ижтимоий
фаол, ўз хатти-ҳаракаларида ахлоқий ва экологик меъёрларга асосланадиган,
ўзбек халқи қадриятларига мос бўлган, экологик билимга чанқоқ, атроф-муҳит
ҳолати ҳақида қайғурадиган ва янги ижтимоий-иқтисодий ва экологик
муаммоларни олдиндан кўра олиш хусусиятларини шакллантиришга даъват
этади.
Барқарор тараққиёт дастури жамиятнинг барча аъзоларини минтақавий ва
глобал
муаммоларни
ҳал
этиш
учун
зарур
билим
ва
кўникмаларни
ривожлантиришга катта эътибор қаратади. Агар, экологик таълим кўпроқ
экологик мавзуларга эътибор қаратса, Барқарор тараққиёт дастури
сиёсат,
иқтисодиёт, жамият ва атроф-муҳит ўртасидаги ўзаро алоқадорлик масалаларига
алоҳида ёндашади. Барқарор тараққиёт дастурининг асосий ғоялари қуйидаги
11
Экологик хабарнома журнали. No 6/06/2010 йил. Бош муҳаррир Н.Умаров. Shodimetov Yu Ijtimoiy ekalogiyaga
kirish - T 1991й
12
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) Бош Ассамблеясининг 59-сессияси материаллари
32
стратегик ва дастурий ҳужжатларда ўз аксини топган: “Орол денгизи ҳавзасини
барқарор ривожлантириш муаммолари бўйича Ўрта Осиё давлатлари ва халқаро
ҳамжамиятнинг Нукус декларацияси” (5 сентябрь 1995 йил) ва бошқалар.
Табиат билан жамият ўртасидаги муносабатларни оптималлаштириш туб
маънода ҳар бир давлатнинг табиат муҳофазаси соҳасида тутаётган экологик
сиёсатига боғлиқ. Экологик сиёсат иқтисодий ривожланишни белгилайди, ишлаб
чиқариш жараёнида табиий ресурслардан қанчалик оқилона фойдаланилса, тайёр
моддий маҳсулот миқдор жиҳатдан мўл-кўл, сифат жиҳатдан олий навли ёки
даражалиги билан ажралиб туради. Табиий бойликлардан экстенсив усулда
фойдаланиш, исрофгарчиликка йўл қўйиш, атроф-муҳит ифлосланишини олдини
олмаслик ҳудуд иқтисодиётини инқирозга юз тутишига олиб келади. Бинобарин,
мамлакатнинг барқарор ривожланиши экологик-иқтисодий омиллар бир-бирлари
билан узвий боғлиқ. Замонавий техника тараққиёти ва унинг ютуқлари икки хил
ижтимоий натижаларга олиб келмоқда. Бир томондан, техникасиз инсоният
тараққиётини тасаввур қилиш қийин бўлса, иккинчи томондан, техника салбий
оқибатларга олиб келмоқда. Хусусий транспорт воситаларнинг кўпайиши, бир
томондан яхши, иккинчи томондан, шаҳарларнинг экологик ҳолатига салбий
таъсир этмоқда. Шовқинлар инсон саломатлигига салбий таъсир кўрсатмоқда.
Инсоният олдида техникага оид жуда катта муаммоларни ҳал қилиш
масалалалари
турибди.
Атроф-муҳитнинг
саноат
чиқиндилари
билан
ифлосланиши, табиат ресурсларининг тугаб бориши, табиат мувозанатининг
бузилиши, радиоактив фожианинг ўта хавфли эканлиги каби масалаларни ҳал
қилмасдан туриб, инсоният келажагини тасаввур қилиш қийин. Буларнинг
барчаси техникани қандай ва нима мақсадларда ишлатиш кераклиги тўғрисида
чуқур ва атрофлича фикр юритишни тақозо этади.
Жаҳонда экологик муаммолар ечимини талаб қиладиган оммавий чиқишлар,
мунозаралар “яшиллар” ҳаракати кучайиб кетди. Массачусет технологик
институтида (АҚШ) яратилган “Инсониятнинг мураккаб ҳолати” лойиҳасини
келтириб ўтиш кифоя. Мазкур маъруза
инсоният тақдиридан хавотирланиш,
пайдо бўлган фожианинг олдини олишга чақирибгина қолмай, уларни ҳал
33
қилиниш лойиҳасини ҳам асослаб берган эди. “Бугунги кунда одамларнинг сон
жиҳатдан ўсиши, ғамлаб қўйилган табиий ресурслар етарлими?”, “Планетани
таъминлаш, яшаб қолиши учун қанча миқдорда одам керак?”, 2025 йилга бориб
ер шарида 8 млрд инсон бўлиши кутилмоқда, Сайёрамиз аҳолиси сони 2019 йилда
7,7 млрд кишини ташкил қилмоқда, 2050 йил охирига келиб эса 9,7 млрд кишига
етади. Бу ҳақда БМТнинг Нью-Йоркдаги бош қароргоҳида бошланган Аҳоли ва
тараққиёт комиссиясининг 52-сессиясида маълум қилинди 13. Хусусан, дунё
аҳолиси сони аср охирида 11 млрд кишигача етади, бу каби саволларга Д.Медоуз
ва унинг сафдошлари бундан чорак асрдан олдинроқ “Инсоният фожиа томон
кетмоқда, уни ҳал қилиш чорасини топиш кераклиги ҳақидаги фикрни илгари
суради. Уларнинг фикрича, ишлаб чиқаришни маълум миқдорда чегаралаш, акс
ҳолда келгуси авлодга “Обод ва озод Ватан” қолмайди.
XXI асрда инсоният олдида турган муаммолар ўта муҳим эканлигини сайёра
одамлари онгига етказиш. Инсонларнинг тирик қолиши, глобал фожианинг
олдини олиш учун янги муносабатларни шакллантириш каби ўта муҳим ғояларни
илгари суришган эди. Рим клубининг энг асосий йўналишларидан бири инсоният
олдида турган муаммолар, клуб ташаббуси билан қилинган ишлар, унинг
келажаги, илмий-техник, саноат, иқтисодиётнинг социал оқибатлари ҳақида
одамларни хабардор қилиб туриш ва шу орқали муаммоларни ҳал қилишда
одамларнинг фаол иштирокини таъминлашдир. Фан ва техника тараққиёти XXI
асрда, инсониятнинг табиатга ва экологияга таъсири ўзини салбий оқибатларини
келтириб чиқармоқда. Бутун биосфера миқёсида сезилаётганлиги ҳар бир
давлатни мақсадга мувофиқ ҳолда экологик сиёсат юргизишини тақазо қилади.
Чунки, атмосфера, ҳавосига, дунё океанига чиқарилаётган турли чиқиндилар
муттасил кўпайиб бормоқда, демак, ҳар бир фуқаро, жамият ўзаро келишган ҳолда
табиат муҳофазаси учун фаол курашишини ҳамда илмий изланиш олиб бориши
ва оммавий ахборот воситалари ёрдамида ёритиш зарурлигини тақозо этмоқда.
Ўзбекистон Республикаси халқаро ҳуқуқнинг тўлақонли субъекти сифатида
13
https://kun.uz/73074966 БМТ сайёра аҳолиси сонини маълум қилди, 02.04.2019
34
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, аҳоли саломатлигини ҳимоялаш, табиий
ресурслардан оқилона фойдаланиш ва экологик хавфсизликни таъминлашга
қаратилган изчил экологик сиёсат юритмоқда. Бунинг натижасида кейинги
йилларда
атмосферага
ифлослантирувчи
моддаларнинг
чиқарилиши
1,9
баробарга, ифлосланган оқава сувларнинг ташланиши қарийб 2 баробарга
камайди. Ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш усулига ўтиш ҳисобига
пестицидлардан фойдаланиш кейинги 10 йилда 5 баробарга қисқарди. Миллий
экологик муаммоларни ҳал этишга халқаро ташкилотларни жалб этиш йўлга
қўйилди. Мамлакатимизда сўнгги 20 йилда атроф-муҳитни муҳофаза қилишга оид
қарийб 30 га яқин қонун ва 350 дан ортиқ меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул
қилинди, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишни таъминлайдиган ҳамда
фуқароларнинг мақбул атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқларини кафолатлайдиган
кўплаб халқаро конвенсиялар ратификация қилинди, шартнома ва битимлар
имзоланди.
Ҳозирги кунда нафақат Ўзбекистонда, балким ер шарида ҳам
экологик муаммолар дунё ахолисини хавотира солмоқда 14. Мамлакатимизда
ёшларнинг экологик-ҳуқуқий таълим ва тарбияси масаласига алоҳида эътибор
бериб келинмоқда.
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, экологик илм фанни ривожлантириш,
экологияга оид билимларни кенг тарғиб қилиш, табиий тизимларни, уларнинг
биологик ранг-баранглигини сақлаш ва табиатдан фойдаланишни бошқаришнинг
самарали иқтисодий механизмини жорий этиш, экологик хавфсизликни
таъминлаш, атроф-муҳит ифлосланиш даражасини камайтиришнинг ҳуқуқий
механизмини такомиллаштиришдан иборат 15. Ҳар бир давлат ўз ҳудудида энг
аввало, маълум миқдорда атмосфера ва сув ҳавзаларига чиқарилаётган
чиқиндиларни имкони борича минимал миқдорда бўлишига эришиши лозим.
Улар қўшни давлатларнинг ҳавоси, суви, тупроғининг ифлосланишига таъсир
этмасин.
Бундай
экологик
сиёсатни
олиб
борилиши
қўшничиликнинг
мустаҳкамланишига хизмат қилади, бутун бир биосферанинг соғлом бўлишини
14
Х. Аззамов. Экологик муаммолар инсониятни хавотирга солмоқда. // Ҳуррият (2013)
Холмўминов, ТДЮУ профессори, юридик фанлар доктори. Экологик таълим ва тарбия атроф-муҳит
хавфсизлигини таъминлаш омили
15
35
таъминлайди. Мамлакат ҳудудида фаолият юритаётган саноат, автотранспорт
чиқиндилари
атмосфера
ҳавосида
шамолларнинг
умумий
циркуляцияси
жараёнлари таъсирида маълум йўналишларда қўшни давлатларнинг ҳудудига
ўтиб кетиши табиий.
Янгиланадиган энергия ишлаб чиқувчи ёки чиқинди қайта ишловчи энергия
ишлаб чиқариш жиҳозлари учун ушбу мақсадларга жалб қилинган сармоя
инвестицияларига
қўлланишишига
нисбатан
тезлаштирилган
йўл қўйилади.
Қонунда
амортизация
ставкалари
электр энергиясидан самарали
фойдаланишни рағбатлантириш чораси сифатида мавсумий ва кун давомидаги
тарифларни қўллаш имконияти жорий этилган.
Ўзбекистон
Республикасининг
“Энергиядан
оқилона
фойдаланиш
тўғрисида”ги қонун охирги марта 2007 йил 26 сентябрь куни ўзгартирилди.
Қонунда, жумладан, стандарт ва кўрсаткичлар киритиш, энергия самарадорлиги
назоратини
олиб
бориш,
энергия
жиҳатдан
самарали
жараёнларни
ривожлантириш ва энергия жиҳатдан самарадор маҳсулот ишлаб чиқариш ва
юқори самарали жиҳатларни намойиш қилиш зоналарни барпо этиш орқали
энергиядан оқилона фойдаланишга ҳаракат қилинди. Ушбу янги қонунда биринчи
марта чиқинди корхонага тегишли эканлиги ва корхона атроф-муҳитга
кўрсатилган таъсир ва рекультивация учун тўла жавобгар эканлиги таъкидланади.
Шунингдек унда лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш жамғармаси яратилди, маблағ
эса турли давлат ва хусусий манбалардан келиб тушиши керак.
Ўзбекистон Республикаси “Чиқиндилар тўғрисидаги қонуни”да эмиссия ва
ҳаво ва сув ифлосланишидан ташқари чиқиндини чиқариш ва қайта ишлаш
масалалари кўриб чиқилади, инспекция ўтказиш, мувофиқлаштириш, чиқиндини
қайта ишлашга рухсат этиладиган жойларга нисбатан экологик эспертиза ўтказиш
белгиланган. Қонунда фуқароларнинг хавфсиз ва соғлом атроф-муҳитга,
лойиҳалар муҳокамасида қатнашишга, ҳаёти, соғлиғи ва мулкига етказилган зарар
қопланишига ҳақлари борлиги таъкидланади. Мамалакат ичида ёки халқаро
ташиладиган хавфли юк экологик сертификатлашдан ўтиши ва махсус транспорт
воситалари ёрдамида ташилиши шарт.
36
МАВЗУ 2. ТАБИАТ ВА ЖАМИЯТ МУНОСАБАТЛАРИНИНГ
ЗАМОНАВИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ
2.1.
Ҳозирги замон экологик концепциялари
Табиат – табиий, обектив қонунларига бўйсунадиган, ривожланадиган атроф
муҳитдир. Ишлаб чиқариш кучлари – инсон фаолиятини ва унинг ҳаёти учун
зарур бўлган ижтисоий меҳнатни ўз ичига олади. Меҳнат инсонни вужудга
келтирган, шакллантирган муҳим воситадир. Меҳнат табиат билан инсонни
муайян суръатда боғлаб турадиган жараёндир.
Меҳнат инсон ва табиат ўртасидаги муносабатларни уйғунлаштирувчи ҳолат
ҳисобланади.
Инсон
ўз
мехнати
билан
табиат
ва
жамият
орасидаги
муносабатларни назорат қилади. Ўсимликларнинг ташқи муҳит билан боғлиқлиги
тўғрисидаги масалаларни эрамизгача бўлган 372-277 йилларда яшаган Теофраст
ва янги эранинг 23-79 йилларида яшаган Катта Плиний ўрганган. Теофраст
ўсимликларнинг шакли, ўсиши иқлим, тупроқ шароитига боғлиқлигини аниқлади.
У ўсимликларнинг ҳаётий формалари экологик таснифини берди. Мутафаккир
Абу Али Ибн Сино доривор ўсимликларнинг морфологияси, номларининг келиб
чиқиши, таркиби ва географиясини ўрганиб, улар тўғрисида маълумотлар
қолдирган.
Экологик маълумотларни XI асрда
яшаган буюк олим Маҳмуд
Қошғарийнинг асарларида учратамиз16. Унинг асарларида 200 та ўсимлик
тўғрисида экологик, морфологик ва географик маълумотлар бор. Ўрта Осиё
ўсимликлари ва ҳайвонларига доир ботаник ва географик маълумотларни Бобур
асарларида келтирилган. Ўрта асрларда экология масалалари билан Альберт
Великий шуғулланган. У ўсимликларнинг тиним ҳолига ўтишини ўрганган.
XXI асрда экология методларининг такомиллашиши билан янги экологик
омиллар- кун узунлиги, тупроқ эритмасининг реакцияси, микроэлементлар
таъсири ўрганила бошланди. Антропоген омилларнинг табиатга кўрсатадиган
таъсирининг кучайиши натижасида экология ўрганадиган масалалар доираси
16
http://e-tarix.uz/shaxslar/214-qashgariy.html Маҳмуд Қошғарийнинг асарлари, автобиографияси.
37
кенгайди. Масалан, ҳавонинг газлар билан заҳарланиши, радиация ва бошқалар.
Биологик
хилма
-
ўсимлик
хилликни
ва
асраш;
ҳайвонлар
популяцияларининг сонини бошқариш; йўқолиб бораётган популяцияларни
аниқлаш ва уларни муҳофаза килиш; табиат ва жамият орасидаги мувозанатнинг
бузилишига йўл қўймаслик муҳим аҳамиятга эгадир. Табиат ва жамиятни
муҳофаза қилиш, экологик ҳавфсизлик ва барқарор ривожланиш концепцияси.
Табиатни муҳофаза қилишда халқаро ҳамкорлик. «Инсон ва биосфера» дастури.
Табиатни муҳофаза қилишнинг ўқув ва тарбиявий аҳамияти. Экологик маданият
ва табиат муҳофазаси. Юксак маънавиятли ва экологик маданиятли шахс модели
муҳимдир.
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Халқ таълими вазирлигининг қўшма
қарорига асосан, “Республикада экологик таълимни ривожлантириш ва эколог
кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ҳамда малакасини ошириш тизимини янада
такомиллаштириш истиқболлари” дастури ва концепцияси қабул қилингани ана
шундай саъйҳаракатлар самарасидир. Лекин экологик хавфсизлик ва атроф-муҳит
муҳофазасига алоҳида эътибор қаратилаётган бир пайтда экологик маданият
тушунчасининг мағзини ҳамма ҳам бирдек англаб етаётгани йўқ.
Табиат бойликларидан унумли фойдаланиш, уларни муҳофаза қилиш
масалаларини онгли равишда ҳал этиш учун оила, ҳаттоки мактабгача таълим, мактаб
ҳамда олий таълим муассасалари ҳам табиатга меҳр-муҳаббат руҳини шакллантириш,
экологияга оид билимларни улар шуурига сингдириш даркор. Бу келажакда атрофмуҳитни муҳофаза қила оладиган ва табиатдан оқилона фойдаланадиган авлодни
шакллантиришнинг муҳим шартидир. Зеро, ўсиб келаётган ёш авлод табиат ҳақидаги
билимларни эгаллаб, теварак атрофнинг нозиклигини, унинг гўзалликларини қалбан
ҳис қила олсагина, она-Ватанга, унинг табиатига муҳаббати ошади.Таълим
муассасаларида ўқитиш жараёнида ўқувчилар онгини ҳозирги экологик муаммолар
моҳиятини очиб берувчи билимлар билан бойитиш ва шу билимларни уларнинг
амалий фаолияти, ижтимоий меҳнати билан мустаҳкамлаб бориш мақсадга мувофиқ.
Экологик таълим-тарбияни юзага келтирувчи масканлардан яна бири, бу - маҳалла..
Умуман олганда, ўқув юртлари, оила, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
38
органларида ёшларнинг узлуксиз экологик таълим-тарбияси борасида самарали
тизимни яратиш бугун зиммамиздаги энг муҳим вазифалардан биридир. Бундан
ташқари, оммавий ахборот воситаларида экология ва атроф-муҳитни муҳофаза
қилишга бағишланган туркум кўрсатув, эшиттиришлар, ижтимоий экологик
роликларни мунтазам эфирга узатиб бориш, вақтли матбуот нашрларида мақолалар
чоп этиш орқали тарғибот-ташвиқот ишларини кучайтириш ҳам аҳолининг экологик
маданиятини оширишда муҳим аҳамиятга эга.
2.2
Биосфера ва инсон
Биосферанинг ҳосил бўлишида абиотик, биотик ва нообиотик босқичлар
ажратилади. Абиотик босқичда(4,5-3,5 млрд. йил олдин) сайёрада ҳаётнинг
вужудга келиши ва ривожланиши учун шароитлар юзага келган. Биотик
босқичда(3,5 млрд. йил олдин) дастлабки тирик организмлар сув муҳитида пайдо
бўлган. Қуръони Каримда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: ва сувдан ҳар
бир нарсани қилганмиз» («Анбиё», 30). Бошқа бир оятда эса: Аллоҳ ҳамма
жониворни сувдан яратди», дейди(«Нур», 45). Органик эволюция давомида тирик
организмлар атмосфера ҳавосини, Дунё океани сувини, тупроқларнинг асосий
массасини, минерал бирикмаларини, хужайралар, қонлар орқали
ўтказган ва
бутун ер муҳитини ўзгартирган.
Биосферада ҳозирда 500 мингга яқин ўсимлик ва 1,5 млн.дан ортиқ ҳайвон
турлари мавжуддир. Нообиотик босқичининг шаклланиши 40-50 минг йил олдин
бошланган деб ҳисобланади. Биосферанинг умумий массаси бошқа қобиқлардан
фарқланади. Сайёрамиз сиртида юзага келган, коинот энергиясини ютиш ва унинг
ёрдамида дунёни ўзгартиришга қодир бўлган ҳаёт қобиғи биосфера деб аталади.
Ер ва Ойни таққослаш жонли модда - биосферанинг самарадорлигини намойиш
этиш имконини беради. Биосферанинг ўзи, Ернинг ташқи қобиғини қамраб олган
ҳаётий омил сифатида, қуёш энергиясидан фойдаланиш қобилияти ҳисобига
эволюция жараёнларини кўп марта кучайтиради ва жадаллаштиради.
Ҳозирги даврда назарий экологиянинг асоси экологик системаларнинг
мавжудлиги тўғрисидаги таълимотдир. Унинг мазмунини энергия оқими, унинг
ҳосил бўлиши ва боғланиши ташкил қилади. Камайиб бораётган ва йўқолиш
39
хавфи остида турган ҳайвон ва ўсимликлар Ўзбекистон "Қизил китоби" га
киритилган. Дунё миқёсида атроф-муҳитнинг ифлосланиши ва биологик
ресурслардан
нооқилона фойдаланиш экосистемаларнинг бузилишига олиб
келмоқда. Амударёнинг қуйи воҳасидаги атроф муҳитнинг ифлосланиши охирги
йилларда кучайиб кетди. Оролбўйи муаммолари экологик инқирознинг келиб
чиқишига сабаб бўлди, уни фақат халқаро ҳамкорлик асосида ҳал қилиш мумкин.
Муҳит омиллари ўрганилганда экология бошқа фанларнинг методларидан
фойдаланади. Улар кимё, метеорология, иқлимшунослик, тупроқшунослик ва
бошқалардир.
Ҳозирги
вақтда
экологияда
математик
методлар
кўп
қўлланилмоқда. Экология ўсимликлар физиологияси билан ҳам боғлиқ.
Физиология соҳасидаги илмий ишлар қатъий назорат шароитида ўтказилади,
экологлар эса доимий равишда ўзгариб турадиган табиий шароитда иш олиб
борадилар. Экология, жумладан, геоботаника билан боғлиқдир, чунки у
биогеографиядан келиб чиққан. Фитогеограф турлар билан иш кўрса, эколог
ҳаётий
формаларини
ўрганади.
Турлар
эволюциясини
ўрганиш
учун
палеонтология ва палеогеографияни ҳам билиш шарт, чунки бу фанлар
турларнинг ривожланиш тарихини ўрганади. Экология статистика, иқтисод,
ҳуқуқ ва бошқа фанлар билан боғлиқ.
Биосфера инсонларнинг яшаши учун зарур ҳаётий шароитлар эга ягона макон
ҳисобланади.
Биосферани
алмаштириб
бўлмаслиги
қонун
ҳисобланади:
биосферани сунъий муҳитга алмаштириб бўлмайди, чунки янги ҳаёт турларини
яратиш мумкин эмас. Инсон абадий двигателни ярата олмайди, биосфера эса
амалда абадий двигателдир. Кундан- кунга сони ошиб бораётган аҳолининг ҳаёти
биосферада мавжуд табиий ресурсларга бевосита боғлиқдир.Инсон биосфера
ривожланишининг зарур босқичидир; бинобарин, инсониятнинг биосфера
функцияси ва жамиятнинг экологик масъулияти тўғрисида сўз юритиш мумкин.
Шу асосда инсон хаётининг сифатидан келиб чиқадиган экологик этиканинг
шаклланиши юз беради: «Экологик ривожланишга ўтиш факат шуни англатадики,
ноосферанинг солиштирма эркин энергиясининг купайиши инсонда жамланган
40
эркин энергиянинг купайиши - инсон сифатининг ошиши хисобига юз беради»17.
Атроф муҳитнинг тараққиёти натижасида юзага келган экологик маданият
юксалмаса, инсон турмиши сифатининг ошишига эришиш мумкин эмас.
Экологик
ривожланиш
маънавий
неъматлар
ишлаб
чикарувчи
одамлар
хамжамиятининг фаолияти билан белгиланади. Бу, табиийки, экстенсив эмас,
балки интенсив моддий ишлаб чикариш билан боглиқ. Моддий бойликнинг ўсиши
ноэкологик хусусиятга эга бўлиб, дунё миқёсида экологик халокатга сабаб
бўлади. Ноосферанинг таракқиёти моддий бойликда ва одамда жамланган эркин
энергия билан боғлиқ. Бу инсоният келажаги одамнинг интеллектуал,
информацион ва маънавий ривожланиши билан узвий боглиқлигини англатади.
Шу боис моддий ишлаб чиқариш интенсив ривожланаётган шароитда фан ва
маданиятнинг юксалиши устувор аҳамият касб этади.
Географик детерминизмнинг ҳаддан ташқари асосли қарашларига қарши
қўйилган бошқа бир ёндашув яъни, бу ерда ижтимоий ривожланиш даражаси ва
йўналиши биринчи навбатда моддий ишлаб чиқаришнинг ривожланиш даражаси
билан белгиланади. Шу нуқтаи назардан табиат одамлар тарихига аралашади,
чунки ишлаб чиқариш жараёнида инсон нафақат уни, балки ўзини ҳам
ўзгартиради. Пировардида инсоннинг мохиятини ташкил этадиган ижтимоий
муносабатлар мажмуи ўзгаради. Бундан одамлар айрим фазилатларининг
шаклланиши ҳам, жамиятнинг ривожланиши ҳам аввало географик муҳитга эмас,
балки моддий ишлаб чиқаришга боғлиқ бўлади ва одамлар ишлаб чиқариш
фаолиятининг тарихан ўзгарувчи хусусиятини таҳлил қилиш чоғидагина муайян
табиий шароитлар у ёки бу ижтимоий жараёнларга қандай таъсир кўрсатиши
ҳақида гапириш мумкин, деган хулосага келинади. Айни ҳолда табиат ва
жамиятнинг ўзаро алоқасида фаол томон сифатида доим инсон амал қилади.
Бинобарин, табиий муҳит хусусиятини ижтимоий муҳит хусусияти эмас, балки
аксинча, ижтимоий муҳит хусусиятини табиий муҳит хусусияти белгилайди.
2.3
17
Инсон иқтисодий фаолиятининг атроф мухитга таъсири
Мальтус Т.Р. Опьгг о законе народонаселения. - СПб., 1868. Т. 1. - С.469
41
Инсон яшаш муҳитини яхшилаш, зарур эҳтиёжларини тўлароқ қондириш
учун экосистемалар маҳсулдорлиги ва унинг барқарорлигини ошириш талаб
этилади. Жамият тараққиётининг ҳозирги босқичида экологиянинг вазифалари
қуйидагилардир: биоценозлар ҳосил қилиш (сунъий яйловлар ҳосил қилиш);
қумларнинг кўчишини тўхтатиш, тупроқ эрозиясига қарши курашиш; қишлоқ
хўжалиги
экинларини
районлаштириш;
ўсимликларни
ва
ҳайвонларни
иқлимлаштириш; ўсимликларни зараркунандалардан муҳофаза қилиш; атроф муҳитдаги
антропоген
ўзгаришларни
ўрганиш
ва
муҳитни
яхшилаш
методикасини асослаш; биологик рекультивация ишларини олиб бориш; юқори
ҳосилдорлик асоси- ўсимликлар оптимал зичлигини аниқлаш;
Ўзбекистон
Республикаси*
Қорақалпоғистон
Республикаси
вилоятлар:
Андижон
Бухоро
Жиззах
Қашқадарё
Навоий
Наманган
Самарқанд
Сурхондарё
Сирдарё
Тошкент
Фарғона
Хоразм
Тошкент ш.
млрд. сўм
Жамига
нисбатан
улуши, %
2019-йилга
нисбатан
ўсиш, %
7 582,9
100,0
106,8
161,6
2,1
105,3
1 922,4
377,9
138,1
270,8
232,6
366,4
682,2
120,1
192,2
754,0
452,2
421,3
1 425,4
25,3
5,0
1,8
3,6
3,1
4,8
9,0
1,6
2,5
9,9
6,0
5,6
18,8
110,0
111,6
91,1
100,3
107,3
106,5
108,5
96,2
107,5
106,9
110,8
123,7
109,0
Ҳудудлар бўйича тақсимланмаган маълумотларни қўшган ҳолда.18
Жадвал- 1 Ҳудудлар бўйича истеъмол маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми,
таркиби ва ўсиш суръати (2020-йилнинг январ ойида, %)
экологик хавфни аниқлаш ва унинг олдини олиш; табиатда оз учрайдиган ва
йўқ бўлиб бораётган ўсимлик ва ҳайвонларни муҳофаза қилиш, кўпайтириш
18
https://stat.uz/uploads/docs/sanoat_uz_yanvar.pdf 2020-йилнинг январ статистика қўмитаси маълумотлари.
42
йўлларини ишлаб чиқиш; ҳаво ва тупроқнинг тозалигини таъминлаш; сувнинг
тозалигини асраш, ифлосланишига йўл қўймаслик муҳим аҳамият касб этади.
2020 йилда қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги 3,0% даражасида ижобий
ўсишни кўрсатди. Ушбу соҳадаги ижобий динамика ўсимликларни этиштириш
ҳажмининг 3,4 фоизга (2019 йилда - 4,8 фоизга, 2018 йилда - 4,2 фоизга камайган)
ва чорвачилик маҳсулотларининг - 2,1 фоизга (2019 йилда - 1,6 га ўсганлиги)
боғлиқ. %, 2018 йилда - ўсиш 5,7%) таъминланган. Жумладан
хорижий
инвестициялар иштирокидаги корхоналар томонидан 7,5 трлн. сўмлик саноат
маҳсулотлари ишлаб чиқарилди.
Ўзбекистон Республикаси*
Қорақалпоғистон Республикаси
вилоятлар:
Андижон
Бухоро
Жиззах
Қашқадарё
Навоийy
Наманган
Самарқанд
Сурхондарё
Сирдарё
Тошкент
Фарғона
Хоразм
Тошкент ш.
2020-йилl
январь,
млрд. сўм
27 908,2
1 137,5
Физик ҳажм
индекси, %
2 522,8
1 346,3
405,9
1 086,6
4 075,9
785,3
1 082,3
380,0
691,9
4 726,6
1 775,5
694,2
5 124,2
109,4
108,3
102,8
100,3
101,1
114,7
101,0
101,4
101,0
102,5
103,0
104,3
105,0
104,4
103,5
Ҳудудлар бўйича тақсимланмаган маълумотларни қўшган ҳолда19
Жадвал- 2 Ўзбекистон Республикаси ҳудудлари кесимида саноат ишлаб чиқариш
ҳажмлари (2020-йилнинг январ ойида, %).
19
https://stat.uz/uploads/docs/sanoat_uz_yanvar.pdf 2020-йилнинг январ статистика қўмитаси маълумотлари.
43
Расм- 10 Ўзбекистон Республикаси ишлаб чиқариш ҳажмида ҳудудлар саноат
маҳсулотларининг улуши, %20
Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарнинг умумий ишлаб
чиқаришдаги тутган улуши 26,8 % ни ташкил этди. Ўзбекистон Республикаси
ҳудудлари кесимида саноат ишлаб чиқариш ҳажмлари (2-жадвал) 2020 йил учун
фоизда берилган.
Расм- 11 Маҳсулотлар (хизматлар) нинг умумий ҳажмини тақсимлаш қишлоқ,
ўрмон ва балиқ хўжалиги ҳудудлар бўйича 21
20
https://stat.uz/uploads/docs/sanoat_uz_yanvar.pdf 2020-йилнинг январ статистика қўмитаси маълумотлари.
https://stat.uz/files/318/-/1381/---2020-.pdf Dec 11, 2020 — 2020-йилнинг якунлари, статистика қўмитаси
маълумотлари
21
44
Ўзбекистон Республикаси ишлаб чиқариш ҳажмида ҳудудлар саноат
маҳсулотларининг улуши, % 1-жадвалда кўрсатилган.
Республика саноат ишлаб чиқариш ҳажми таркибида энг кўп Тошкент шаҳри
(Республика саноат ишлаб чиқариш ҳажмнинг 18,4 %), Тошкент (16,9 %), Навоий
(14,6 %), Андижон (9,0 %), Бухоро(4,8 %) ҳамда Фарғона (6,4 %) вилоятлари
ҳиссасига тўғри келмоқда.Энг паст кўрсаткич эса Сурхондарё (1,4 %) ҳамда
Жиззах
(1,5
%)
вилоятларига
тўғри
келмоқда
(1-жадвал).Истеъмол
маҳсулотларининг энг катта улуши Андижон вилоятида ишлаб чиқарилганлигини
таъкидлаш лозим (республика истеъмол маҳсулотларининг 25,3 %), Тошкент
шаҳри (18,8 %), Тошкент (9,9 %), Самарқанд (9,0 %), Фарғона (6,0 %) ва Хоразм
(5,6 %) вилоятларига тўғри келади.
2- жадвалда республика бўйича маҳсулотлар (хизматлар) нинг умумий ҳажмини
тақсимоти бўйича энг юқори ўсиш суръатлари (105,6%), Фарғона (104,8%),
Наманган (103,8%), Қашқадарё (103,4%), Навоий (103,2%), Самарқанд (103,1%)
вилоятларида кузатилди (10-расм).
Бошқалар билан таққослаганда паст ўсиш суръатлари Сирдарё (100,2%),
Жиззах (101,0%) ва Бухоро (101,6%) вилоятларида қайд этилди.
45
МАВЗУ 3. БАРҚАРОР ИҚТИСОДИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ МИЛЛИЙ
СТРАТЕГИК ХУСУСИЯТИ
3.1.
Иқтисодий тараққиёт ва экологик омиллар уйғунлиги
Жамиятнинг ривожланиш стратегияси – бу бош мақсад ва устуворликларни
ҳамда сиёсий ислоҳотлар, иқтисодий ва ижтимоий дастурларни амалга
оширишнинг изчиллигини аниқ белгилашдир. Илмий асосланган стратегиясиз
барқарор ижтимоий тараққиёт, бошқарувнинг турли тармоқлари ва даражаларида
хатти-ҳаракатларни
имкониятларнинг
мувофиқлаштириш,
оптимал
ресурслар
тақсимланишига
эришиш
ва
иқтисодий
мумкин
эмас.
Мамлакатнинг ривожланиш стратегияси Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М.Мирзиаев асарларида, тараққиёт хусусиятлари, янги ривожланиш босқичи
даври муаммолари ва умумбашарий тараққиёт тенденцияларини чуқур таҳлилига
асосланган ҳолда илмий асосда ишлаб чиқилган.
Иқтисодий ривожланишга бундай ёндошув БМТ томонидан илгари сурилган
Инсон тараққиёти концепцияси билан уйғунлашгандир. Инсон тарақиёти
концепцияси моҳиятини англаш жараёнида туғиладиган биринчи савол табиийки,
“инсон тараққиёти” деганда нима тушунилади? БМТнинг Тараққиёт дастури
томонидан тайёрланган 2010 йил Инсон тараққиёти ҳақидаги маърузада унга
қуйидагича таъриф берилади:
“Инсон тараққиёти ўз моҳиятига кўра инсон эркинликлари қаторига
одамларнинг узоқ, соғлом ва ижодкор ҳаётга бўлган ҳуқуқларини ҳамда бошқа,
уларнинг фикри бўйича қадрлашга арзигулик мақсадларга эришиш; бизнинг
муштарак сайёрамизда адолат ва ривожланишни барқарорлигини таъминлашда
фаол иштирок этишни киритишдан иборат. Одамлар – алоҳидами ёки гуруҳларми
– бир вақтда инсон ривожланишининг ҳам мақсади, ҳам ҳаракатлантирувчи
кучидирлар”.
Бундай жараён
янги ривожлвниш
ривожлантиришнинг
бутун
ривожининг
мезонига
асосий
дунёда
тан
айланган
босқичи
олинган
Инсон
мобайнида
жамиятни
моделига,
мамлакатлар
тараққиёти
концепцияси
принципларига ҳам мос келади. Концепциянинг вужудга келиши жамият
46
тараққиётининг марказида инсон туриши керак, деган мутлақ ҳақиқатни англаб
етиш натижаси бўлди. Зотан, иқтисодий ўсишнинг юқори кўрсаткичлари фақат
жамият
тараққиётининг
асосий
мақсадига
эришиш
–
одамларнинг
имкониятларини ошириш, уларнинг маънавий ва моддий эҳтиёжларини янада
яхшироқ қаноатлантириш, одамлар учун янада юқори сифатли ҳаётни таъминлаш
воситасидир.
Ўзбекистонда Инсон тараққиёти тўғридаги маъруза мунтазам эълон
қилинади, улар ижтимоий сиёсат, иқтисодий ўсиш, ислоҳотларни ўтказишда
давлатнинг роли, кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш, давлат бошқарувини
марказлаштиришни чеклаш, соғлиқни сақлаш, таълим тизимига бағишланган.
Инсон
тараққиёти
ҳақидаги
маъруза
фақатгина
қизиқарли
статистик
маълумотларни қамраб олган оммабоп материал эмас. Бу, энг аввало, инсон
тараққиёти борасидаги мамлакат стратегияси амалга оширилиши жараёнини акс
эттиради, сиёсат устуворликларини ифодалайди ва келгуси ҳаракат дастурини
белгилаб беради
Шундай
қилиб,
демократик ислоҳатлар
даврида
Инсон тараққиёти
концепцияси ижтимоий жараённинг умум тан олинган парадигмасига айланди.
Ушбу концепция нафақат назарий асос, балки жамият ривожланишнинг комплекс
моделидир. Инсон тараққиёти нуқтаи назаридан ютуқлар бугун барча жойларда
мамлакат фаровонлиги ва у танлаган йўлнинг мукаммаллигини тасдиқловчи бош
мезон сифатида тан олинди. 2000 йилнинг сентябрь ойида БМТнинг Минг йиллик
Саммити бўлиб ўтди ва унда БМТнинг Минг йиллик Декларацияси, яъни халқаро
ҳамжамиятнинг
инсон
тараққиёти
ва
инсон
хавфсизлигини
таъминлаш
борасидаги ҳаракат дастури бир овоздан қабул қилинди.
Бу ҳужжатга биноан Минг йиллик ривожланиш мақсадлари, яъни 192 давлат
ва 23 халқаро ташкилотлар томонидан қашшоқликни бартараф қилиш,
одамларнинг билим даражасини кўтариш, атроф-муҳитни ҳимоя қилиш, инсон
ҳуқуқ ва эркинликлари тенглигини таъминлаш, касалликларга қарши курашиш,
тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлаш борасида эришиш керак бўлган
вазифаларга оид мажбуриятлар белгиланди. Инсон тараққиётига эришиш билан
47
боғлиқ ҳолатлар 8 та мақсад, 21 та вазифа ва 60 кўрсаткичларга асосланган ҳолда
баҳоланади.
3.2.
Янги тараққиёт босқичи шароитида ижтимоий иқтисодий
ривожланиш
Ўзбекистондаги инсон тараққиётига бўлган устувор эътибор, мамлакат
ривожининг янги сифати ва аҳоли фаровонлиги тубдан ортганлигидан далолат
берувчи аниқ маълумотлар орқали кўрсатилди. Хусусан, оналар ўлими даражаси
икки баравардан кўпроқ, болалар ўлими эса уч баравар камайди. Давлатимизнинг
суверен ривожланиши мобайнида ўртача умр кўриш 67 ёшдан 73 ёшга,
аёлларнинг умр кўриши эса 75 ёшгача ошди. Шу билан бирга, барча даражадаги
давлат ҳокимият органларининг инсон тараққиёти борасида белгиланган
марраларга
сўзсиз
эришишни
таъминлаш
бўйича
фаолиятини
янада
жадаллаштиришга қаратилган ишлар давом этмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси “БМТ Минг йиллик
мақсадларини Ўзбекистонда амалга ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида” махсус қарор қабул қилган. Унда Ўзбекистонда БМТ Минг йиллик
ривожланиш мақсадларига мувофиқ аҳоли турмуш даражаси ва сифатини
изчиллик билан кўтариш учун зарур бўлган қўшимча чораларни амалга ошириш
мақсадида вазирликлар, идоралар, ҳокимиятнинг марказий ва маҳаллий
органларининг мамлакатда инсон салоҳиятини муттасил ривожланишини
таъминлашга қаратилган комплекс ҳаракат дастури белгиланган
Фаровонлик. Инсон тараққиёти фақатгина ижтимоий сиёсат соҳаси билан
чегараланмайди. Иқтисодий ривожланишсиз, иқтисодий салоҳият потенциалини
кўтармасдан,
одамларнинг
эҳтиёжларини
қондириш,
имкониятларини
кенгайтиришга эришиб бўлмайди. Инсон тараққиёти концепциясини фақат
таълим ва соғлиқни сақлаш, гендер ривожланиш ва қашшоқликка қарши кураш
кўрсаткичлари каби ижтимоий мезонлар статистикаси асосида таҳлил қилиш
нотўғри. Ушбу маълумотлар жамғариш ва инвестициялар, ишлаб чиқариш ва
истеъмол қилиш, савдо ва технологиялар каби кўрсаткичларсиз инсон тараққиёти
ҳақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилиш имконини бермайди. Шунинг учун ҳам,
48
жамиятнинг ривожланишини унинг самарадорлигига, яъни одамларнинг моддий
ва
маънавий
эҳтиёжларини
қондириш
учун
ресурслардан
фойдаланиш
оптималлигига кўра баҳолаш лозим.
Шу сабабли инсон тараққиётининг бош компонентидан биттаси фаровонлик
ҳисобланади. Инсоннинг реал эркинликларини кенгайиши уни равнақ топиши
билан барқадам бўлмоғи керак. Бу эса, ўз навбатида, меҳнат унумдорлигини
оширишни, иқтисодий ўсишни талаб қилади. Шуни эътиборга олиш керакки,
иқтисодий кўрсаткичлар нуқтаи назарига кўра иқтисодий манфаатдорлик
мафкураси ўзгаради. У эндиликда ялпи, молиявий-иқтисодий кўрсаткичларга
эришишга
қаратилмай,
инсон
тараққиётининг
бошқа
принциплари
ва
компонентлари билан узвий боғлиқдир.
Барқарор ривожланиш принциплари Халқаро атроф-муҳит ва ривожланиш
бўйича комиссия томонидан тайёрланган “Бизнинг умумий келажагимиз”
маърузасида белгиланган эди. Унда таъкидланишича, барқарор ривожланиш бу –
“бугунги куннинг эҳтиёжларига жавоб берадиган, аммо улардан келгуси авлодлар
ҳам баҳраманд бўлиш имкониятларидан маҳрум этмайдиган ривожланишдир”.
Шундан келиб чиққан ҳолда, Барқарор ривожланиш – бу комплекс тушунча
бўлиб, ўз ичига иқтисодий, экологик, демографик, ижтимоий компонентларни
ҳам қамраб олади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, иқтисодий кўрсаткичлар – бу самарали ва
барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш ҳамда уни мантиқий якунига изчил
равишда етказиш, яъни инсон
имкониятларини кенгайтириш, уларнинг
иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқ ва эркинликларини рўёбга чиқариш, бугунги ва
келгуси авлодларнинг маънавий ва моддий эҳтиёжларини қондиришдир.
3.3.
Атрофи муҳитни асраш бўйича миллий стратегик режа ва унинг
аҳамияти
Ўзбекистонда барқарор ривожланишни таъминлаш мақсадида, Ўзбекистон
Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг таклифига биноан, «Ўзбекистон
Републикасининг янада ривожлантиришнинг 2017-2021 йилларга мўлжалланган
49
ҳаракатлар стратегияси қабул қилинган”22. Ушбу ҳужжатда Орол денгизи
атрофидаги
экологик
мухитни
мувофиқлштиришга
ва
шу
жумладан,
Қорқалпоғистон республикасида барқарор ривожланишга эришишнинг асосий
йўллари қўрсатилган.
Экологик хавфсизлик кишилик жамиятининг бугуни ва эртаси учун
долзарблиги, жуда зарурлиги боис энг муҳим муаммолар жумласига киради. Шу
сабабли, жаҳон ҳамжамияти 1972 йилдан бошлаб 5 июнни Жаҳон атроф-муҳитни
муҳофаза қилиш куни деб эълон қилиб, мавжуд экологик муаммоларни ҳал этиш
борасида амалга оширилган ишлар якунини баҳолаб, келгуси қадамларни
белгилаб келмоқда. Учинчи минг йилликнинг бошланиши муҳим иккита тамойил
билан характерланади.
Биринчидан, ҳозирги цивилизация глобал экологик муаммолар (иқлим
ўзгариши, озон қатламининг емирилиши, ичимлик сувининг ифлосланиши ва
етишмаслиги, ўрмон ва тупроқнинг инқирози, биохилма-хилликнинг қисқариши,
ортиқча
ҳажмдаги
чиқиндиларнинг
ҳосил
бўлиши
ҳамда
уларни
зарарсизлантириш муаммолари ва бошқалар) билан тўқнаш келди. Иккинчидан,
дунёда экологик вазият
жадал суръатларда ўзгариб бормоқда. Шунинг учун
кечаги мезонлар билан эртанги истиқболни
баҳолаб бўлмайди. Бу каби
муаммолар Ўзбекистон учун ҳам хосдир.
Мустақил ривожланиш йилларида мамлакатимизда экологик муаммоларни
ва уларнинг салбий оқибатларини бартараф этиш бўйича бой тажриба тўпланди.
Бу йўналишда республикада ёқилғи ва энергиядан фойдаланиш технологияларини
яхшилаш; тежамкор қурилма ва технологияларни такомиллаштириш ва жорий
этиш; қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланиш; атроф-муҳитни
муҳофаза қилиш ва соғлиқни сақлаш соҳасидаги қонунчиликни ислоҳ қилиш;
Оролбўйи минтақасидаги экологик муҳитни реабилитация қилиш бўйича кўплаб
тадбирлар амалга оширилмоқда.
Мураккаб ва кенг кўламли экологик муаммолар кўп тармоқли ва комплекс
22
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг «Ўзбекистон Републикасининг янада
ривожлантиришнинг 2017-2021 йилларга мўлжалланган ҳаракатлар стратегияси»
50
ёндашувни ҳамда бозор муносабатларининг чуқурлашиши шароитида табиий
ресурслардан самарали фойдаланишни талаб этади. Бу муаммоларни ечишда
ташқи молиявий манбаларни жалб қилиш муҳим аҳамият касб этади. Шу боисдан
ҳам Ўзбекистонда
халқаро молия институтлари ва ташкилотлари билан
ҳамкорлик асосида халқаро экологик майдонга интеграциялашув жараёни
чуқурлашди.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби Пан Ги МУн ва Ўзбекистон
Республикаси биринчи Президенти Ислом Каримов билан бўлган учрашувда
қуйидаги фикрларни билдирди: «Мен Ўзбекистон ва бизнинг ташкилот
ўртасидаги кун тартибига қўйилган умумий масалаларни ечиш доирасида ўзбек
ҳамкасбларим билан ҳамкорликда ишлашдан мамнунман. Орол денгизи аҳволини
юқоридан кузатиб, ушбу ҳалокатнинг ҳудуд экотизимига салбий таъсири
кўламига шахсан гувоҳ бўлдим. Мен экологик фалокат ҳудудида яшовчи одамлар
билан учрашдим. Бутун ҳудуднинг қандай қийинчиликларга дуч келаётганлигини
тасаввур
қилиш
қийин.
Мен
Ўзбекистон
Республикасининг
тинчлик,
хавфсизликни таъминлаш ва минтақавий ҳамда халқаро ривожланишнинг
кўпгина долзарб муаммоларини ечишда ўта муҳим бўлган Шанхай Ҳамкорлик
ташкилотидаги вакиллигини юқори баҳолайман»
Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритган кунлардан бошлаб экологик
муаммоларни ечиш, атроф-муҳит ҳолатини сақлаш ва яхшилаш бўйича ҳуқуқий
кафолатларни яратиш ҳамда табиатни муҳофаза қилиш борасидаги сиёсатни
шакллантиришга алоҳида эътибор қаратиб келмоқда. 1992 йил Рио-де-Жанейрода
ўтказилган БМТ Конференцияси Ўзбекистон учун глобал экологик мувозанатни
ўрнатишда халқаро ҳамкорликни ривожлантириш учун кучли туртки бўлди.
Ўзбекистон Рио Декларациясини имзолади, Иқлим ўзгариши Конвенцияси,
Киото Протоколи, Монреал Протоколига Лондон, Копенгаген, Монреал, Пекин
тузатишлари, Чўлланишга қарши кураш бўйича БМТ Конвенцияси, Биологик
хилма-хиллик тўғрисидаги Конвенция, Базель Конвенцияси, Ёввойи фауна ва
флора турларининг халқаро савдоси Конвенцияси, Бонн Конвенцияси, Рамсар
Конвенцияси, Бутунжаҳон ва маданий меросни муҳофаза қилиш Конвенцияси ва
51
бошқа кўплаб экологик йўналишдаги халқаро шартномаларга қўшилди.
Ҳозирги кунда ушбу халқаро ҳужжатларда юклатилган мажбуриятларни
бажариш бўйича сезиларли ўсишга эришилди. Ўзбекистон Республикаси
томонидан олиб борилаётган экологик сиёсат натижасида инсон саломатлигига
хавфлилик даражаси юқори бўлган ҳудудларда атрофмуҳит сифати яхшиланди ва
экотизим
барқарорлашди.
Оролбўйи
минтақасида
экологик
вазиятни
соғломлаштириш, яъни кичик сув ҳавзаларини, ичимлик суви сувўтказгичларини
қуриш ишлари самарали амалга оширилмоқда.
Демократик
ислоҳатлар
давомида
атмосферага
ифлослантирувчи
чиқиндиларни ташлаш 2,1 бараварга, заҳарли оқава сувлар 2 бараварга камайди.
Пестицидлардан фойдаланиш охирги 5 йилда 5 бараварга қисқарди. Ҳозирги
пайтда пахта яккаҳокимлигига барҳам берилиб, пахтазорлар умумий экин
майдонининг 40 фоизини ташкил этаётир. Миллий қўриқхона, боғ, буюртма
қўриқхона ва экологик марказлар ривожланди.
Ўзбекистоннинг халқаро конвенциялардаги иштироки истиқболлари ҳақида
сўз борар экан, юқоридаги конвенцияларда белгиланган мажбуриятлар ижроси
назоратини кучайтириш билан бирга «Трансчегаравий контекстда атроф-муҳитга
таъсирни баҳолаш тўғрисида»ги (ЭСПО), «Турғун органик ифлослантирувчи
моддалар тўғрисида»ги (Стокгольм), «Саноат фалокатларининг трансчегаравий
таъсири», «Узоқ масофаларда ҳавонинг трансчегаравий ифлосланиши», «Атрофмуҳитга алоқадор масалалар бўйича ахборотга эга бўлиш, адолатли ҳал этишга ва
қарорлар қабул қилиш жараёнига жамоатчиликнинг қатнашишига розилик бериш
тўғрисида»ги
(Орхус)
конвенцияларига
Ўзбекистон
Республикасининг
қўшилиши масаласини ижобий ҳал этиш муҳим аҳамиятга эгадир.
Ўзбекистон Ўрта Осиёнинг сув оқими транзит зонасида жойлашганлиги
сабабли трансчегаравий таъсирларга дуч келиши эҳтимоли мавжуд. Шунинг учун
трансчегаравий муаммоларни ҳал этиш биз учун долзарб муаммолар сирасига
киради. Бутун Ўрта Осиёда барқарор ривожланиш, айниқса энергетик ва сув
ресурсларидан умумий фойдаланиш учун БМТ ЕИК конвенцияси муҳим
аҳамиятга эга. Шунинг билан биргаликда «Трансчегаравий сув оқимлари ва
52
халқаро кўлларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш бўйича» БМТ
Конвенциясига қўшилиш масаласи умумминтақавий даражада ҳал этилиши
лозим.
Табиат
билан
инсон
ўзаро
муносабатнинг
янги
сифатли
асосини
кафолатловчи ҳаёт тарзи ва атроф-муҳитга муносабатнинг янги тизимининг
тобора такомиллашуви экологик барқарорлик ҳолатига кафолат бўлади (10-расм).
Бу борадаги асосий вазифа атроф-муҳит муҳофазасини яхшилаш, экологик
барқарорликни таъминлаш бўйича эришилган натижаларда тўхтаб қолмасдан,
белгиланган мақсадлар сари дадил олға интилишдан иборат.
53
МАВЗУ 4.ТАБИИЙ РЕСУРСЛАР ВА УЛАРДАН САМАРАЛИ
ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ ВА ЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
4.1.
Табиий ресурслар ва табиий шароит.
Асосий муаммолар. Аҳолининг, қишлоқ хўжалиги ва саноатнинг ортиб
бораётган эҳтиёжларини қондириш учун сув танқислиги
• Тупроқ шўрланиши ва пестицидлар билан ифлосланиши
• Ўрмонларни кесиш билан бирга чўлланиш
• Чиқиндиларни қайта ишлашни таъминлаш
• Орол денгизи инқирози
• Иқлим ўзгариши
• Биохилма-хилликни сақлаш
• Барқарор ривожланишга ўтиш
• Экология, ишлаб чиқариш этикаси ва истеъмол қилиш масалалари бўйича
таълим йўқлиги
• БМТ тараққиёт бўйича рейтингда 156 мамлакат ичида Ўзбекистон 52ўринни эгаллади ва бу баланд кўрсаткичдир. Шу билан бирга, 2017 йилга
нисбатан 5 позицияда пасайиш кузатилди.
• Ўзбекистон Республикасининг Экология ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш
давлат қўмитаси иқлим ўзгариши оқибатларини бартараф этиш бўйича чоратадбирлар ишлаб чиқди.
• Аҳолисининг 35 фоиздан ортиғи марказлашган сув таъминотига эга эмас,
11 фоизи муқобил имконият йўқлиги туфайли етказиладиган сув таъминотига
боғлиқ.
Ўзбекистон Республикасининг ўрмон қопламаси майдони ноқонуний кесиш
ва чўлнинг тарқалиши оқибатида камайиб бормоқда: 2005 йилдан бошлаб, ўрмон
қопламаси 2,3 фоизга камайиб, 2015 йилда умумий майдоннинг 7,6 фоизини
ташкил этади
• Ҳозирги вақтда шўрланган тупроқларнинг улуши 50%-дан кўпини ташкил
қилади.
• Ўзбекистонда қаттиқ чиқиндиларни кўмиш ва утилизация қилиш учун 221
54
та полигон мавжуд. Ҳозирги вақтда 33,4 миллион тонна қаттиқ чиқинди
тўпланган.
2015-йилда барқарор ривожланиш соҳасидаги янги “Дунёнинг ўзгариши:
2030 йилгача барқарор ривожланиш соҳасида кун тартиби” дастури доирасида
қабул қилинди.
• 2030 йилга қадар БМТга аъзо давлатлар томонидан эришилиши керак 17 та
мақсад ва 169 вазифани ўз ичига олади.
• 2016 йилда Ўзбекистонда 17та барқарор ривожланиш мақсади расман кучга
кирди.
• Барқарор ривожланиш келажак авлодларнинг ўз эҳтиёжларини қондириш
қобилиятини
бузмасдан,
бугунги
авлод
эҳтиёжларига
жавоб
берадиган
ривожланиш сифатида тавсифланади.
• Барқарор ривожланишга эришиш учун учта асосий элементни - иқтисодий
ўсиш,
ижтимоий
интеграция
ва
атроф-муҳитни
муҳофаза
қилишни
мувофиқлаштириш муҳимдир.
Расм- 12 Ўзбекистон аҳолиси сув билан таъминланганлиги, млн киши 2030 й.
Шахарлар. Аҳолисининг 35 фоиздан ортиғи марказлашган сув таъминотига
эга эмас, 11 фоизи муқобил имконият йўқлиги туфайли етказиладиган сув
таъминотига боғлиқ.
• Шу билан бирга, марказлаштирилган сув таъминоти билан таъминланган
аҳолининг учдан бир қисми кўча колонкаларидан фойдаланилади.
• Муқобил манбалардан фойдаланган аҳолининг чорак қисми табиий сув
55
манбаларидан фойдаланади.
• Ўзбекистоннинг айрим ҳудудларида ер ости сувлари юқори даражада
(масалан,
Марказий
Қизилқум).
Шўрсизлантириш
технологиялари
ривожланганмаган, ер ости сувлари марказлаштирилмаган.
Расм- 13 Сув ресурсларга бўлган танқисликни тугатиш,% ,%23
Расм- 14 . Сув миллий лойиҳаси24
Аҳолига қарашли хусусий уйларининг 30% сифатли ичимлик сувига эга эмас.
Оқава сувларни қайта ишлаш ва сувни тозалаш инфратузилмаларининг етарли
23
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси, БМТ Тараққиёт дастури Ўзбекистон 2030 ҳисоботи,
ишчи гуруҳнинг таҳлили
24
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси, БМТ Тараққиёт дастури Ўзбекистон 2030 ҳисоботи,
ишчи гуруҳнинг таҳлили
56
эмаслиги туфайли сувнинг сифати паст, сув микроблар ва кимёвий моддалар
билан ифлосланган. Юқори ҳарорат бўлган шароитда ифлосланиш ошади ва ёзда
ошқозон-ичак касалликлари сонининг кўпайишига олиб келади. 25
Ер усти сув ҳавзаларининг умумий ҳолати, ер ости сувлари ва уларнинг
пайдо бўлиш зоналари.
Расм- 15 Ер усти сув ҳавзаларининг умумий ҳолати
4.2.
Энергия ресурслари ва уларнинг иқтисодий ривожланишдаги ўрни.
• Қуёш ва шамол энергиясидан фойдаланишнинг катта салоҳиятига
қарамасдан, Ўзбекистон Республикасида ҳозирги вақтда электр энергиясининг
асосий манбалари табиий газ, кўмир ва нефт маҳсулотлари бўлиб қолмоқда- 2017
йилда уларнинг улуши 85,8% ташкил қилди.
• 1995-2015 йилларда қайта тикланадиган энергия манбаларидан олинадиган
электр энергиясининг ўсиши йилига 3,3% ни ташкил этди. Шу билан бирга, ишлаб
чиқарилаётган электр энергиясининг умумий ҳажмидаги қайта тикланадиган
энергия улуши етакчи халқаро тажрибага нисбатан паст даражада қолмоқда.
25
https://uzbekistan2035.uz/.pdf Ўзбекистон Республикасининг “2020 йил учун Ўзбекистон Республикаси Давлат
бюджети тўғрисида”ги Қонуни лойиҳаси ва 2020 йил учун Бюджетнома бўйича Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб
палатасининг ХУЛОСАСИ
57
Сув объектларига инсон
салбий таъсирини
камайтириш
ўз-ўзини тозалаш
қобилиятинийўқотган сув
объектларини тиклаш ва
экологик реабилитация
қилиш;
сув объектларида ва чегара
ҳудудларда ҳам мониторинг
ўтказиш;
сув объектларини сақлаш
ва тиклаш
гидротехник
иншоотларни хавфсиз
техник ҳолатга
келтириб,
уларнингфойдаланишд
аги ишончлилигини
ошириш;
иқтисодий жиҳатдан
мақсадга
мувофиқлигини
ҳисобга олган ҳолда
аҳолини ва иқтисодий
объектларни
муҳандислик
муҳофазасииншоотлар
и билан таъминлаш
сув тошқинларидан ва
сувнинг бошқа салбий
оқибатлариданаҳолининг
ва
иқтисодийобъектларининг
хавфсизлиги таъминлаш
Расм- 16 Ўзбекистон сув билан таъминлаш лойиҳаси 2030 й. 26
Расм- 17 Ўзбекистон сув билан таъминлаш лойиҳаси 2030 й. 27
26
Ўзбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат қўмитаси
https://uzbekistan2035.uz/.pdf Ўзбекистон Республикасининг “2020 йил учун Ўзбекистон Республикаси Давлат
бюджети тўғрисида”ги Қонуни лойиҳаси ва 2020 йил учун Бюджетнома бўйича Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб
палатасининг хулосаси
27
58
Расм- 18 Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги экин майдонларининг улуши, 2017 й. 28
• 2025 йилгача Ўзбекистоннинг қайта тикланадиган энергия манбаларини
ривожлантиришга давлат бюджетидан 314,1 миллиард сўм (81 миллион АҚШ
доллари) ва 20,5 трлн сўм (5,3 млрд АҚШ доллари) хорижий инвестициялар
шаклида сарфлаш режалаштирилган.
• Ўзбекистон Республикасининг қуёш энергияси қайта тикланадиган
энергиянинг умумий техник салоҳиятининг 98 фоизини қамраб олиши мумкин.
Бироқ, фақат битта электр энергия манбасидан фойдаланиш иқтисодий хатарларга
боғлиқ. ҚТЭ ҳар хил турларини биргаликда ишлатиш хавфни баҳолаш, иқтисодий
харажатлар ва самарадорлик жиҳатидан энг яхши ечим ҳисобланади.
28
https://uzbekistan2035.uz/.pdf Ўзбекистон Республикасининг “2020 йил учун Ўзбекистон Республикаси Давлат
бюджети тўғрисида”ги Қонуни лойиҳаси ва 2020 йил учун Бюджетнома бўйича Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб
палатасининг хулосаси
59
Расм- 19 Ўзбекистон электр энергияси ҳажми, 2015 й
• Қайта ишлаш саноати ҳали қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг
асосий омилига айланмади.
• Кучайиб бораётган иқлим ўзгариши қишлоқ хўжалигининг ярим чўл ва чўл
шароитида қийинчиликларини кучайтиради ва аҳоли учун хавф туғдиради.
• Озиқ-овқат хавфсизлиги билан боғлиқ юқори хавф: озиқ-овқат сифатини
назорат
қилиш
ва
хавфсизлиги
учун
халқаро
стандартларга
мувофиқ
аккредитацияланган тўлиқ ҳажмли лабораторияларнинг йўқлиги ва уларнинг
техник талабларга мувофиқ эмаслиги.
• Мева ва сабзавотлар каби қимматли озиқ-овқат маҳсулотлари (айниқса,
органик
ва
биологик
сертификатланган
ҳисобланади)
асосий
экспорт
маҳсулотлари, яъни самарали озиқовқат хавфсизлиги тизимининг йўқлиги
Ўзбекистонга халқаро савдода иштирокини максимал даражада оширишга имкон
бермайди.
Расм- 20 Ўзбекистон электр энергияси ҳажми, 2015 й
• Ўзбекистонда Европа Иттифоқи ва бошқа муҳим халқаро илғор усулларни
тўлиқ мувофиқлаштиришни қўллаб қувватлаш учун озиқ-овқат хавфсизлиги
тизимини ислоҳ қилиш лозим. Қонунчилик, норматив, институционал ва
инфратузилмавий соҳаларда катта тузилмавий ислоҳотларни амалга ошириш
60
доимий сиёсий қўллаб-қувватлашни талаб этади.
4.3
Ер ресурслари ва улардан рационал фойдаланиш зарурияти.
Озиқ овқат хавфсизлигини таъминлаш.
Озиқ-овқат хавфсизлиги масалаларини мониторинг қилиш учун жавобгарлик
озиқ-овқат хавфсизлиги тўғрисидаги қонунга биноан бир нечта агентликлар
ўртасида бўлинади, уларнинг аксарияти Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Иқтисодиёт
вазирлиги, Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ва Сув хўжалиги вазирлиги назорати
остида ва унги ҳисобот беради. Ушбу муассасаларнинг роли ва масъулияти баъзан
бир-бирига ўхшаш, бироқ тизимда сезиларли бўшлиқлар мавжуд.
Расм- 21 Ўзбекистонда ўрмон қоплами улушининг динамикаси, 2005--2030 йй.
• Экин майдонларининг улуши жуда паст даражада
• Кам миқдордаги углеродли таркиб ҳам тупроқ унумдорлиги пастлигини
кўрсатади.
• Ўзбекистонда суғориладиган тупроқларнинг ярмидан кўпи шўрланган.
29
Оролни қутқариш халқаро жамғармасининг (ОҚХЖ) лойиҳаси Аккум
тизмасида ва Орол денгизининг қуриган тубида 20 минг гектар майдонида
ҳимоявий ўрмон яратиш бўйича лойиҳасига қарамай, Ўзбекистон Республикасида
ўрмон қопламининг майдони қисқариб бормоқда.
29
https://uzbekistan2035.uz/.pdf Ўзбекистон Республикасининг “2020 йил учун Ўзбекистон Республикаси Давлат
бюджети тўғрисида”ги Қонуни лойиҳаси ва 2020 йил учун Бюджетнома бўйича Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб
палатасининг ХУЛОСАСИ
61
Ўрмон
қопламасининг
улуши
камайишининг
асосий
сабаблари
қуйидагилардир:
- Ҳуқуқий ва ноқонуний кесиш - Чўллар тарқалиши.
• Ўзбекистон Республикаси Ўрмон хўжалиги Давлат қўмитасининг Орол
денгизи қуриган тубида ҳимоя ўрмонзорларни яратиш бўйича лойиҳасини амалга
ошириш Ўзбекистон ўрмон майдонининг ҳажмини ошириш имконини беради ва
унинг ўрмон қопламини 2030 йилда 10 фоизгача етказиш прогнозлаштирилган.
Расм- 22 Давлатларнинг ўрмон қопламининг улуши, 2015 й.
2018 йилда Ўзбекистоннинг Сурхондарё вилоятида биринчи чиқиндиларни
қайта ишлаш заводи ишга туширилди. Заводнинг қуввати - йилига 182 минг тонна
чиқиндиларни зарасизлантиради. Завод Термиз ва Ангор туманларидан 10 дан
ортиқ турдаги чиқиндиларни тўплаш, ажратиш, қайта ишлаш, шунингдек,
уларнинг асосида тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш билан шуғулланади.
• Ўзбекистонда қаттиқ майиший чиқиндиларни кўмиш ва утилизация қилиш
учун 221 та полигон мавжуд. Ҳозирги вақтда 33,4 миллион тонна қаттиқ майиший
чиқиндилартўпланган.
• Ўзбекистонда атроф-муҳитни ифлослантириш учун жарималар мавжуд,
62
аммо улар самарали эмас
Расм- 23 Давлатларнинг чиқиндилар ҳажми, 2015 й
• Республикада мавжуд миллий институтционал озиқ-овқат хавфсизлиги
тизими қуйидагиларни ўз ичига олади:
- ваколатли давлат тузилмалари (Иқтисодиёт вазирлиги, Қишлоқ хўжалиги ва
мелиорация
вазирлиги,
Соғлиқни
сақлаш
вазирлиги,
Ветеринария
ва
фитосанитария давлат карантин инспекцияси, Ўзстандарт агентлиги);
- озиқ-овқат саноати операторлари (кимёвий моддалар, ҳайвонлар учун дори
препаратлари, озуқа ва озуқа қўшимчалари, бирламчи ишлаб чиқариш
объектлари, тайёр маҳсулотлар, савдо, умумий овқатланиш ва бошқалар); хизмат
кўрсатувчи провайдерлар (мувофиқликни баҳолаш тузилмалари, шу жумладан
лабораториялар ва сифатни назорат қилиш хизмати кўрсатувчи провайдерлар,
хусусий ветеринария хизматлари ва бошқалар)
Давлат ваколатли тузилмалари фаолиятида, қуйидаги муаммолар мавжуд:
- улар орасидаги функцияларни аниқ тақсимлаш ва ажратишнинг йўқлиги;
- улар ўртасида мувофиқлаштириш ва алоқа йўқлиги;
- молиявий харажатлар ҳажми камлиги; ходимларни танлаш тизимидаги
камчилликлар ва уларнинг малакаси пастлиги;
- заиф техник жиҳозланиш, жумладан лаборатория инфратузилмаси.
63
МАВЗУ 5: АТРОФ МУҲИТ ЗАРАРЛАНИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ
БАҲОЛАНИШИ
5.1.
Табиий ресурсларни иқтисодий баҳоланишининг мақсади ва
вазифалари
Зарарланинишнинг қуйидаги шакллари мавжуд ( 25-расм).
1.
Иқтисодий. (йўқотилган ҳосил).
2.
Ижтимоий иқтисодий йўқотишлар (аҳолининг касалланиши).
3.
Ижтимоий характерга эга бўлган йўқотишлар ( аҳоли,
инсон
умрининг қисқариши).
4.
Экологик йўқотишлар (биологик хилма хилликнинг камайиши).
Зарарланиш, йўқотишнинг асосий сабаби инсонинг антропоген ва хўжалик
фаолияти натижасида вужудга келадиган салбий экологик вазиятдир. Бундай
холат инсон фаолиятининг табиий ресурсларига ва улардан фойдаланишга
ёндашувдаги салбий муносабатлар натижасида
Зараланиш турлари
Иқтисодий
Ижтимоий
Инсон умриинг
қисқариши
махсулотнинг
камайишидаги
йўқотишлар.
Ижтимоий иқтисодий
Экологик
Биологик
турларнинг
йўқолиб кетиши
Иқтисодий фаол
аҳолининг
касалланиши
Расм- 24 . Зараланиш турлари
Зарарланишнинг иқтисодий қўриниши, муайян экологик қийинчилик
натижасида вужудга келган шароит, яъни атроф муҳит ва инсон иқтисодий
фаолиятига
қўрсатилган
салбий
таъсирнинг
ифодаланишидир (25- расм).
64
молиявий
қўрсаткичларда
Ифлосланиш дейилганда атроф табиий мухитга инсон саломатлиги,
хайвонлар, усимликлар ва экотизимлар учун зарарли бўлган ҳар қандай қаттик,
суюқ ва газсимон моддаларнинг, микроорганизмлар ва энергиянинг (товуш,
шовкин, нурланиш тарзида) микдор жихатидан кушилиши тушунилади. Бу
тушунчага янада кенгрок таъриф таникли француз олими Ф.Рамад томонидан
берилган: «ифлосланиш атроф-мухитнинг нокулай узгариши булиб, у бутунлай
ёки қисман инсон фаолиятининг натижасидир 30. Келаётган энергиянинг
тақсимланишини, радиация даражасини, атроф-муҳитнинг физик кимёвий
хусусиятларини ва тирик мавжудотларнинг яшаш шароитларини бевосита ва
билвосита ўзгартиради. Бу ўзгаришлар инсонга тўғридан-тўғри ёки кишлок
хужалиги махсулотлари, сув ва бошка биологик махсулот (модда)лар оркали
таъсир этиши мумкин. Атроф муҳит
сабабларига
кўра табиий ва
ифлосланиш манбалари ва рўй бериш
антропоген турларга
ажратилади.
Табиий
ифлосланиш табиий жараёнлар натижасида рўй беради. Вулконлар отилиши, зилзила, ер силжиши, шамол ва довуллар окибатида атрофга тутун ва чанг
зарраларини кўтарилиши шулар жумласидан. Антропоген ифлосланиш атроф
мухитнинг инсон хўжалик фаолияти натижасида ифлосланиш бўлиб моддий
(чанг, газ, курумлар ва х-к.) ва физик ёки энергетик (иссиклик энергияси, электр
ва электромагнит майдон, шовкин, вибрация (тебраниш) ва бошкалар) турларга
ажратилади.
Моддий ифлосланиш қуйидагиларга бўлинади: механик, кимёвий ва
биологик. Механик ифлосланишга атмосфера ҳавоси таркибидаги чанг ва
аэрозоллар, сув ва тупрокдаги қаттик заррачалар киради. Кимёвий (ингрединт)
ифлосланиш атмосфера ва гидросферага тушган турли газсимон, суюк ва каттик
кимёвий
бирикма
ва
элементлар
ҳисобига
рўй
беради.
Биологик
ифлослантирувчилар - инсонга зарар келтирувчи барча организмлар тури кузикоринлар, бактериялар, яшил сув ўтлари ва бошқалар туфайли содир бўлади
(27-расм).
30
, Н.Х,. Х,акимов, К-Н. Абиркулов, А.А. Исломов .Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш.Дарслик. Тошкент, 2005, 34
бет.
65
Атроф-мухит ифлосланишининг оқибатлари қуйидагиларда намоён бўлади:
1. Атроф-мухит сифатининг ёмонлашуви;
2. Инсон томонидан хом ашё ва материалларни қазиб олиш ва тайёрлаш
чоғида модда, энергия, мехнат ва бошка воситаларнинг номакбул тарзда
йўкотилиши натижасида қайта ишлатиб бўлмайдиган чикиндилар кўпайиши ва
биосферага таркалиши;
3. Нафакат алохида экотизимларни кайта тиклаб бўлмас даражада, балки
биосферанинг, шу жумладан, таъсир туфайли атроф-мух,итнинг глобал физик
кимёвий жихдтларида бузилиши руй беради;
4. Маҳсулдор, унумдор ерларнинг камайиши, экологик тизимлар ва бутун
биосфера махсулдорлиги сифатининг пасайиши;
5. Жамиятнинг бош ишлаб чиқарувчи кучи - инсоннинг жисмоний ва
маънавий-ахлокий ҳолати бевосита ёки билвосита ёмонлашуви.
Антропоген ифлосланишнинг алоҳида турларига:
1. Мухитнинг хавфли чиқиндилар билан ифлосланиши;
2. Шовкин таъсири;
3. Биологик ифлосланиш;
4. Электромагнит майдон ва нурланиш кабиларни киритиш мумкин.
Ифлосланишнинг хар иккала тури даражаси ва худудий характерига кўра
махаллий, минтакавий ва глобал турларга ажратилади. Ифлосланишнинг
масштаби ва келтириб чикарадиган ижтимоий-иктисодий оқибатлари хам ортиб
боради.
Зарарланишнинг вужудга келиши ва
классификацияси
бевосита
билвосита
Расм- 25 Зараланишнинг вужудга келиши ва классификацияси турлари
66
Улар қаттик (метал, пластмасса, ёғоч чиқиндилари ва бошкалар), суюқ
(ишлаб чиқаришдан чиккан окава сувлар, ишлатилган органик эритмалар ва х.к.)
ва газсимон (саноат печлари, автотранспорт чиқиндилари ва х.к.) кўринишда
бўлади. Саноат чиқиндиларининг аксарият қисми, маиший чиқиндиларга чиқариб
ташланади.
Зарарланишнинг атроф муҳитга сон
жихатдан таъсири
Қиймат
кўринишида
Моддий
кўринишда
Бал кўрсаткичларида
Расм- 26 Зарараланишнинг атроф муҳитга таъсири кўлами
Уларнинг атига 20 фоиз гина зарарсизлантирилади, холос.
Ўзбекистонда йилига 100 млн.т.дан ортик саноат ва маиший чикиндилар
вужудга
келсада,
шунинг
0,2
фоиз
зарарсизлантирилади,
вахоланки
чикиндиларнинг деярли 14 фоиз дан ортиғи зарарли ҳисобланади. Тоғ-кон ва
қайта ишловчи саноатнинг ўзида республикада йилига 90 млн. т чиқиндилар
ҳосил бўлади. Металлургия тармоғида эса йилига 300 минг т қурум (шлак)лар
вужудга келади. Энг кўп саноат чиқиндилари кўмир саноатига, қора ва рангли
металлургия
корхоналарига,
иссиқлик
электрстанцияларида,
қурилиш
материаллари саноатига тўғри келади. Ер юзасининг турли нуқталаридаги
экологик фожиали вазият кўп ҳолларда хавфли чиқиндилар таъсири билан
тавсифланади. Хавфли чиқиндилар, ўз таркибида энг ўткир экологик муаммо
атроф табиий муҳитнинг ишлаб чикариш ва маиший чиқиндилар билан
ифлосланишидир (28-расм). Тўпланиб бораётган чиқиндилар атмосфера ҳавоси,
67
ер ости ва ер усти сувлари, тупрок ва ўсимликларни ифлословчи асосий
манбалардир. Барча чиқиндилар маиший ва саноат (ишлаб чиқариш) турларига
ажратилади. Маиший чикиндилар каттик, суюк, баъзаи газсимон ҳолатда бўлади.
қаттик маиший чикиндилар - каттик моддалар йигиндисидан (пластмаса, когоз,
ойна, чарм ва бошкалар) ва озиковкат чикиндиларидан ташкил топади. Суюк
маиший чикиндилар хужалик маиший окава сувлардан иборатдир.
Ўзбекистонда йилига 30 млн. м3 маиший чиқиндилар вужудга келади.
Уларни алохида тўплаш ва кайта ишлаш йулга қўйилмаган. Саноат (ишлаб
чикариш) чикиндилари - хом ашё, материал, яримфабрикат колдикдари бўлиб,
ишлаб чикариш жараёнида вужудга келади. Инсон учун хатарли хусусияти
(захарлилик, портловчи, инфекция тарқатувчи, ёнувчанлик ва х.к.) сакланган,
инсон саломатлиги ва атроф табиий муҳит учун хавфли бўлган чиқиндилар
тушунилади (29-расм).
Зарарланишнинг шаклланиши
Инсон фаолиятининг салбий оқибати натижасида вужудга келган
захарли моддалар ва чиқиндилар
Зарарли моддаларнинг тўпланиб қолиши ва атроф мухитга
таъсири. Ушбу вазиятнинг белгиланган нормалардан ошиб
кетиши.
Табиий холатдаги баъзи кўринишларнинг ёмонлашуви салбий
томонга ўзгариши.
Инсон хаёти ва ишлаб чиқариш фаолиятида салбий таъсирнинг
кучайиб бориши.
Мехнат унумдорлигининг пасайиши ва инсон саломатлигига турли
таъсирларнинг қўпайиши.
Расм- 27 Зарарланиш шаклланишининг схемаси
Бутун жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, ҳозирги
68
кунда жами касалликларнинг 80 фоизга яқинроғи экологик муаммолар оқибати
эканлиги қайд этилмоқда. Экологлар томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни
кўсатмоқдаки, кишилар орасида учрайдиган баъзи хасталиклар - грипп,
ревматизм бронхиал астма ва гепертоник касалликларга айниқса иқлим, ва обҳаво шароитлари жиддий таъсир қилади. Башоратларга кўра, яқин йилларда
техноген ҳалокатларнинг атрофмуҳитга ва инсониятга салбий таъсири ортиб
бориб, уларнинг оқибатларини бартараф этиш учун сарф-харажатлар ҳажми
мамлакатларнинг ялпи ички маҳсулотига нисбатан йилига 4-5 фоизга ортиб
боради.
Қайта
суғурта
қилиш
бозорида
фаолият
юритаётган
энг
йирик
компанияларнинг маълумотларига кўра, фақатгина 2010 йил давомида рўй берган
табиий ва техноген ҳалокатлар натижасида жаҳон иқтисодиётига 2009 йилга
нисбатан 3 баробар кўп, яъни 218 млрд. АҚШ доллари миқдорида зарар
етказилган. Юз берган табиий офатлар, техноген ҳалокатлар оқибатида
етказилган зарарларни қоплаш учун жаҳон суғурта компаниялари томонидан 43
млрд. АҚШ доллари миқдорида маблағ сарфланган.
Расм- 28 Чиқиндиларни иқтисодий фаолиятга таъсирини баҳолаш
2011 йилда амалга оширилган тадқиқотларга кўра, табиий офатлардан
етказилган
иқтисодий
зарар
кейинги
ўн
йилликнинг
кўрсаткичларидан 5 маротаба ортиқ бўлиб, 265 млрд.
69
6
ойи
ўртача
Зарарланиш қийматиниг баҳоланиши
I босқич
I I босқич
I I I босқич
Экотизимга етказилган
аниқ зарар, инсон хаёти
сифатининг ёмонлашуви,
ишлаб чиқариш
воситаларининг ишдан
чиқиши, ишлаб
чиқариш
кўрсаткичлариниг
Расм- 29 Зарарланиш қийматиниг баҳоланиш босқичлари
Зарарланган
обектларнинг
тузулиши ва
уларга
етказилган
Зарарли
моддаларнинг
тўпланишини
баҳолаш ва
уларнинг
тарқалиш
имкониятларин
IV босқич
Зарарланиш
нинг молиявий
бахоланиши
АҚШ долларини ташкил этган. 2011 йилдаги табиий офатлар ва техноген
ҳалокатлар натижасида етказилган зарарларни қоплаш учун суғурталовчилар
томонидан 60 млрд. АҚШ доллари сарфланган.
5.1.
Сув ресурсларининг иқтисодий баҳоланиши ва унинг методик
асослари
Жаҳон тажрибасида атроф-муҳитга антропоген фаолият таъсири натижасида
иқтисодиётга етказилган зарарни қоплашнинг асосан учта усули қўлланилади ва
булар - давлат бюджети ҳисобидан, зарар етказган шахснинг ўз маблағлари
ҳисобидан ҳамда суғурта бизнесида мужассамлаштирилган маблағлар ҳисобидан
амалга оширилади.
Этказилган зарарни қоплашнинг давлат томонидан тартибга солиб бориш
дастаклари суғурта бозорига нисбатан бевосита ва билвосита таъсир ўтказиш
имкониятларини яратиб, иқтисодиётнинг ва экологиянинг реал ҳолатини ҳисобга
олган ҳолда экологик суғурта соҳасидаги муносабатларни такомиллаштиришга
хизмат қилади
Ҳозирги
вақтда Европа мамлакатларида экологик хавфни умумий
жавобгарликни суғурталаш шартномасидан чиқариш ҳамда атроф-муҳитни
70
ифлослантириш билан боғлиқ барча хавфларни фақат экологик суғурталаш
доирасида суғурталашга ўтиш тенденцияси кузатилмоқда. Бу борада яқин хориж
давлатларида ҳам қонунчилик базаси яратилмоқда. Жумладан,
Қозоғистон
Республикасида “Мажбурий экологик суғурта қилиш тўғрисида”ги қонун қабул
қилинган31.
Озарбайжон
Республикасида
ҳам
экологик
суғурта
қилиш
миллий
қонунчиликка киритилган. Россия Федерациясида “Мажбурий экологик суғурта
қилиш тўғрисида”ги Федерал қонунни ишлаб чиқишга киришилган 32. Жаҳон
тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, экологик, табиий ва техноген тусдаги
фавқулодда вазиятларни олдини олишнинг самарали механизмларини яратиш ва
ўз вақтида қўллаш чораларини амалга ошириш, шунингдек, айрим ҳолларда атроф
табиий муҳитга етказилган зарарни қоплаш учун молиявий фондлар ёки заҳиралар
ташкил этиш зарур.
Экологик
хавфли
унсурларнинг
атроф-муҳитга
зарарли
таъсирини
камайтиришда ҳамда давлат ва жамиятнинг иқтисодий манфаатларини ҳимоя
қилинишини таъминлашда мажбурий экологик суғуталаш табиатни муҳофаза
қилишни бошқаришнинг бюджетдан ташқари энг мақбул молиявий манбаи
ҳисобланади. Мажбурий экологик суғурталаш тизими етказилган зарарни қоплаб,
барча даражадаги бюджет тизимига молиявий юкни кафолатли камайтирибгина
қолмай, атроф-муҳитга зарар етказишни олдини олиш чора-тадбирларини
молиялаштиришни таъминловчи молиявий захираларни ташкил этиш имконини
ҳам беради.
Демократик ислохотлар давомида Ўзбекистонда ҳам суғурта фаолиятини
тартибга солиш мақсадида Ўзбекистон Республикасининг “Суғурта фаолияти
тўғрисида”ги, “Иш берувчининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта
қилиш
тўғрисида”ги,
“Транспорт
воситалари
эгаларининг
фуқаролик
жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш тўғрисида”ги, “Ишлаб чиқаришдаги
бахтсиз ҳодисалар ва касб касалликларидан мажбурий давлат ижтимоий
31
32
Қозоғистон Республикасида “Мажбурий экологик суғурта қилиш тўғрисида”ги қонуни
Россия Федерациясида “Мажбурий экологик суғурта қилиш тўғрисида”ги Федерал қонуни
71
суғуртаси тўғрисида”ги бир қатор қонунлари қабул қилинди 33.
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси нормаларида ҳам турли
хилдаги
хавфларидан ихтиёрий ва мажбурий суғурталашни амалга ошириш
нормалари
белгилаб
қўйилди.
Ўзбекистон
Республикасининг
атмосфера
ҳавосини, ер, сув ва ўрмон ресурсларини, муҳофаза этиладиган табиий
ҳудудларни, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва улардан
фойдаланиш соҳасига оид қонун ҳужжатларида етказилган экологик иқтисодий
зарарни баҳолаш ва қоплаш принциплари кўзда тутилган.
5.2.
Минерал хом ашёлар ва атмосфера ҳавосининг иқтисодий
баҳоланиши
Ўзбекистон Республикасининг “Давлат санитария назорати тўғрисида”ги,
“Радиациявий
хавфсизлик
тўғрисида”ги,
“Фуқаролар
соғлиғини
сақлаш
тўғрисида”ги, “Чиқиндилар тўғрисида”ги, “Аҳолини ва ҳудудларни табиий ҳамда
техноген хусусиятли фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш тўғрисида”ги,
“Гидротехника иншоотларининг хавфсизлиги тўғрисида”ги ва бошқа бир қатор
қонун
ҳужжатларида
фавқулодда
вазиятларнинг
иқтисодий
оқибатлари
натижасида юридик ва жисмоний шахсларнинг ўзига етказилган зарарнинг
ўрнини тўлатиб олиши, фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи ва молмулкига етказилган
моддий зарарни қопланишини талаб қилиш ҳуқуқига ва бошқа имтиёзларга эга
эканлиги белгиланган.
Ихтиёрий ҳамда мажбурий экологик суғурта қилишнинг ҳуқуқий асослари
Ўзбекистон Республикасининг
“Табиатни муҳофаза
қилиш
тўғрисида”ги
Қонунида белгиланган34. Ушбу қонунга мувофиқ, атроф табиий муҳитнинг
ифлосланиши ва табиий ресурслар сифатининг ёмонлашуви оқибатида зарар
етиши ҳолларини назарда тутиб, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг
мол-мулки ҳамда даромадлари, фуқароларнинг ҳаёти, саломатлиги ва мол-мулки
ихтиёрий ҳамда мажбурий суғурта қилиниши лозим.
33
Ўзбекистон Республикасининг “Суғурта фаолияти тўғрисида”ги, “Иш берувчининг фуқаролик жавобгарлигини
мажбурий суғурта қилиш тўғрисида”ги, “Транспорт воситалари эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини
мажбурий суғурта қилиш тўғрисида”ги, “Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисалар ва касб касалликларидан
мажбурий давлат ижтимоий суғуртаси тўғрисида”ги қонуни.
34
Ўзбекистон Республикасининг “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуни
72
Янги ривожланиш
босқичида
мамлакатимизда
экологик суғурталаш
тизимини жорий этиш мақсадида қонуности норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни
ишлаб чиқиш борасида муайян ишлар амалга оширилмоқда. Жумладан,
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан хавфли ишлаб
чиқариш объектларининг саноат хавфсизлигини таъминлаш, хавфли ишлаб
чиқариш объектларидан фойдаланаётган ташкилотларнинг жавобгарлигини
ошириш мақсадида “Хавфли ишлаб чиқариш объектида авария юз берган
тақдирда бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ва мол-мулкига ҳамда атроф-муҳитга
зарар етказганлик учун фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш
тартиби тўғрисида”ги Низом тасдиқланди35.
Шу билан биргаликда, мамлакатимизда иқтисодиёт соҳасига мансуб ва
алоҳида ҳисобга олинган айрим ишлаб чиқариш корхоналари атроф-муҳитга
зарар етказиши мумкин бўлган, юқори экологик хавф туғдирувчи объектлар
ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб, бугунги кунда Ўзбекистон Республикасининг
“Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонунида белгиланган норма асосида,
ихтиёрий ҳамда мажбурий экологик суғурта қилиш соҳасидаги ижтимоий
муносабатларни ҳуқуқий тартибга солувчи, унинг мақсад ва вазифаларини,
молиявий таъминланиш механизмларини такомиллаштириш лозим..
“Экологик суғурта тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг
қабул қилиниши хўжалик фаолияти натажасида рўй бериши мумкин бўлган
экологик хавфнинг олдини олишга, фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи ва мол-мулкига
ҳамда атроф табиий муҳитга етказиладиган моддий зарарни қоплаш учун
бюджетдан ташқари маблағларни жалб этиш орқали экологик хавфсизликни
таъминлашга хизмат қилади 36.
35
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Хавфли ишлаб чиқариш объектида авария юз берган
тақдирда бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ва мол-мулкига ҳамда атроф-муҳитга зарар етказганлик учун
фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш тартиби тўғрисида” ги 2008 йил 10 декабрдаги қарори
билан тасдиқланган Низоми
36
Ўзбекистон Республикасининг “Экологик суғурта тўғрисида”ги Қонуни
73
МАВЗУ
6.
АТРОФ
МУҲИТ
СИФАТИ
ИҚТИСОДИЙ
НОРМАТИВЛАРИНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ
6.1.
Атроф муҳит ифлосланишининг шакллари ва классификацияси
Экологик экспертиза нуқтаи назаридан табиатдан фойдаланиш ва атроф
муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида республикада узоқ давр мобайнида
хукмронлик қилган ўтмиш тоталитар тузумдан мерос бўлиб қолган экологик
муаммолар ечимини топиш, мамлакатда мавжуд бўлган бошқа экологик
муаммоларнинг яхлит манзарасини аниқлаш, уларни келтириб чиқарган сабаблар
ва улардан кузатилаётган кўнгилсиз оқибатларнинг натижаси ҳисобланган
мураккаб экологик вазиятнинг таъсирини тахлил этиш мамлакатларнинг
антропоген омилларга боғлиқ бўлган экологик вазияти тўғрисида тўла тасаввур
беради. Булар ўз навбатида экологик экспертиза амалиётида мақсадга мувофиқ
лойихаларга афзаллик бериш ёки самарасиз лойиҳаларни рад этиш масалаларини
тўғри ҳал этишга хизмат қилади.
Республикадаги хозирги экологик вазият узоқ ўтмишда ижтимоий-иқтисодий
ривожланишда хукмронлик қилган бошқарувнинг марказлашуви, иқтисодиёт ва
табиатдан
фойдаланиш
ўртасида
мақсадга
мувофиқ
мувозанатнинг
ўрнатилмаганлиги, ишлаб чиқариш, айниқса қишлоқ хўжалигига
берилгани,
бошқаришга
табиий
ресурслардан
фойдаланиш
ва
табиат
аҳамият
муҳофазасини
эътибор берилганмалиги ва бошқа кўплаб омиллар билан
боғлиқдир. Булар эса ўз навбатида мамлакат табиатига катта зарар етказди,
умумий экологик вазиятнинг кескинлашувига, экотизимлар ва ландшафтнинг
бузилишига ва бошқа оғир оқибатларга олиб келди, республикада умумий
экологик барқарорликни жиддий хавф остига қўйди.
Атроф муҳит зарарланиши қўринишлари ва классификацияси Экологик
муаммоларнинг техник иқтисодий классификацияси Экологик талабларга мос
бўлмаган хўжалик фаолиятини лойиҳалаштиришдир.Ўзбекистон Республикаси
жаҳон ҳамжамияти билан тенг ҳуқуқли ҳамкорликка асосланган инсон ҳуқуқ ва
эркинликларини таъминлаш, ижтимоий ва экологик йўналтирилган бозор
иқтисодиётини шакллантириш, демократик ҳуқуқий давлат ва эркин фуқаролик
жамиятини барпо этиш йўлидан бормоқда.
74
Ўзбекистон Ўрта Осиёнинг сув оқими транзит зонасида жойлашганлиги
сабабли трансчегаравий таъсирларга дуч келди. Шунинг учун трансчегаравий
муаммоларни ҳал этиш биз учун долзарб муаммолар сирасига киради.
2000 йили Минг йиллик саммитида жаҳоннинг етакчи давлатлари БМТнинг
минг йиллик декларациясини қабул қилиб, унда Минг йиллик ривожланиш
мақсадлари белгилаб берилганди. Мақсадларнинг бири экологик барқарорликни
таъминлаш бўлиб унда: - 2010 йили биологик хилма-хилликнингйўқолишини
камайтириш; - 2015 йили тоза ичимлик сув истеъмолидан маҳрум бўлган
аҳолисонини икки баробарга камайтириш; - 2020 йили 100 миллион нафар
қашшоқликда кун кечирувчи аҳоли ҳаётининг фаровонлигини ошириш кўзда
тутилган эди. 2002 йили Йоханнесбургда (ВСУР 2002) Барқарор ривожланиш
бўйича ўтказилган бутунжаҳон саммитида “Сиёсий декларация” ва “Барқарор
ривожланиш бўйича олий даражада Бутун жаҳон учрашувлар қарорларини
бажарилиш режаси” қабул қилинди. Умуман олганда Дунё миқёсидаги экологик
муаммоларни ҳал этишда халқаро ҳамкорлик муносабатларни ўрнатишда
қўйидагиларга эътибор қаратиш зарур: - табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза
қилишда халқаро ҳамкорлик тизимининг шакллантириш, табиий, ижтимоий,
иқтисодий ва сиёсий шартшароитлар яратиш; - экологик муаммоларни ҳал
этишдаги ҳамкорликнинг тажриба, миллий асосий йўналишлари, атроф-муҳитни
муҳофаза қилишда халқаро ташкилотларнинг аҳамиятини ошириб бориш; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида халқаро ҳамкорликнинг битим ва
дастурларини ишлаб чиқиш; - Ўзбекистоннинг табиат муҳофазаси соҳасида
давлатлараро ҳамкорлик экологик вазиятни маҳаллий, миллий, регионал ва
глобаль даражада яхшилаш масалаларига алоҳида эътибор қаратиш. Мазкур
муаммоларни ҳал этиш ва барқарор ривожланишга ўтиш учун биосферанинг
экологик салоҳиятидан ўйлаб, режа асосида, унга зарар етказмаган ҳолда
фойдаланиш лозим.
Экологик инқирознинг келиб чиқишига асосий сабаб эса иқтисодий ўсиш ва
жамиятнинг истеъмолчилик салоҳиятининг ошганлигидир. Инсон фаровонлигини
экологик
инқироз
ҳисобига
ошириш
75
яқин
келажакда
ўзининг
салбий
оқибатларини кўрсатиши аниқ. Унинг ягона йўли экологик иқтисод ёки яшил
иқтисодга ўтишдир. Яшил иқтисод бу қувватни тежовчи буюмларни ишлаб
чиқариш, муқобил энергиядан фойдаланиш, атмосферага заҳарли газларни
чиқармайдиган, электр қуввати билан юрадиган транспортдан фойдаланиш, сувни
тежаш, тупроқ унумдорлигини оширишда кимёвий моддалардан фойдаланмаслик
ва ҳоказо.
Экологларнинг фикрига кўра бугунги кундаги мавжуд эко технологиялардан
самарали фойдаланилса электр қувватини 2 баробар, 2025 йилга келиб
автомобиллар томонидан ёқиладиган ёнилғини 50 фоизга тежаш мумкин.
Жаҳонда хавф солаётган таҳдидлардан экологик муаммоларни бартараф этиш
бўйича, бутун жаҳон хамжамияти биргаликда бир ёқадан бош чиқарган холда хал
этилиши лозимлигин алоҳида таъкидлаш зарурдир.
Расм- 30 Экологик талабларга мос бўлмаган хўжалик фаолиятини лойиҳалаштириш
Экологик самарадорликни баҳолаш - ташкилотнинг ўтган ва ҳозирги
экологик самарадорлигини,
ушбу ташкилот учун белгиланган экологик
самарадорлик мезонлари билан таққослаш имкониятини берувчи кўрсаткичлар
ишлатиладиган, бошқаришнинг ички жараёнидир37.
37
https://lex.uz/docs, Ўзбекистон республикаси экологик сертификатлаштириш тизими. экологик
сертификатлаштириш мажбурий бўлган маҳсулот ва чиқиндиларнинг экологик ҳавфсизлиги мезонлари. асосий
қоидалари
76
Экологик самарадорликни баҳолаш қуйидаги босқичларни ўз ичига олади:
А) Режалаштириш:
экологик самарадорликни баҳолаш учун ҳаракатлар дастурини тайёрлаш;
экологик
самарадорликни
баҳолаш
учун
кўрсаткичларни
танлаш
(амалдагилар ичидан танлаш ва янги кўрсаткичларни ишлаб чиқиш);
В) Бажариш:
танланган кўрсаткичларга тааллуқли маълумотларни йиғиш;
ташкилотнинг экологик самарадорлигини таърифловчи маълумотларни
умумлаштириш ва таҳлил қилиш;
ташкилотнинг экологик самарадорлик мезонлари билан таққослаганда
ташкилотнинг экологик самарадорлигини таърифловчи маълумотларни баҳолаш;
ташкилотнинг экологик самарадорлигини таърифловчи ҳисоботни тайёрлаш;
С) Мониторинг ва ҳаракат:
ташкилотнинг экологик самарадорлигини таърифловчи ҳисобот таҳлили;
экологик самарадорликни баҳолаш кўрсаткичларини такомиллаштириш.
31-расмда экологик самарадорликни баҳолашга талаблар келтирилган.
Ташкилотнинг экологик самарадорлигини баҳолаш кўрсаткичлари икки
тоифага бўлинади:
экологик самарадорлиги кўрсаткичлари (ЭСК);
атроф муҳит ҳолатининг кўрсаткичлари (АМҲК).
Экологик самарадорлик кўрсаткичлари икки турга бўлинади:
бошқарув самарадорлиги кўрсаткичлари (БСК) — ташкилотнинг экологик
самарадорлигини ошириш мақсадида раҳбариятнинг ҳаракатлари тўғрисида
маълумот;
ишлашининг самарадорлиги кўрсаткичлари (ИСК) — ташкилот ишлашининг
ҳақиқий экологик самарадорлиги тўғрисида маълумот.
Атроф муҳит ҳолатининг кўрсаткичларининг экологик жиҳатларини атроф
муҳитга ҳақиқий таъсири тўғрисида тасаввур беради ва шу билан бирга экологик
самарадорлик босқичларини режалаштириш ва жорий этишда ишлатилади.
4. Экологик самарадорлик босқичларини режалаштиришда қуйидагилар
77
ҳисобга олинади:
назорат қилиниши ва таъсир кўрсатилиши мумкин бўлган экологик
жиҳатлар;
экологик самарадорлик мезонлари;
манфаатдор томонларнинг қизиқишлари;
ташкилотнинг ташкилий тузилмаси;
ташкилотнинг ривожлантириш истиқболлари;
қонуний ва бошқа талабларни бажариш учун керакли маълумотлар;
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича халқаро битимлар;
атроф-муҳитни муҳофаза қилишга сарфланган маблағлар ва олинадиган
фойдалар;
экологик самарадорликни молиявий жиҳатларини таҳлил қилиш учун зарур
бўлган маълумотлар;
атроф-муҳитнинг маҳаллий, ҳудудий ва миллий шароитлари;
Экологик самарадорлик мезонларини баҳолаш учун қуйидагилар ҳисобга
олинади:
ҳозирги ва олдинги экологик (аспектлар) жиҳатлар (тавсифлар);
қонун талаблари;
тан олинган регламентлар, стандартлар ва энг яхши тажриба;
самарадорлиги тўғрисида маълумот ва бошқа тармоқ ташкилотлари
томонидан ишлаб чиқилган ахборотлар;
ташкилот раҳбарияти томонидан экологик самарадорликни баҳолаш ва
ўтказиладиган аудитлар ҳисоботларини кўриб чиқиш натижалари;
манфаатдор томонлар фикрлари;
масъул ташкилотлар томонидан ўтказилган ташқи назорат натижалари.
78
Расм- 31 Экологик самарадорликни баҳолаш
Маҳсулотнинг ҳаётий даврини баҳолаш.
1 Маҳсулотни ҳаётий даврини баҳолаш - маҳсулотнинг атроф муҳитга
таъсири кўрсаткичлари таҳлилини - маҳсулот тизими кўринишида тақдим
этилган, хом-ашё материалларини олишдан бошлаб, ишлаб чиқариш, ишлатиш ва
утилизация қилишни ўз ичига олади. Маҳсулот тизимининг чизмаси 1 расмда
келтирилган.
2. Маҳсулот тизими - берилган функцияларни бир ёки ундан ортиғини
бажарувчи ярим фабрикатлар оқими билан ўзаро боғлиқ айрим жараёнларнинг
йиғиндисидир. Маҳсулот тизимини таърифлаш - бирламчи жараёнларни
таърифлашни, элементлар оқимларини ва тизим чегарасидан ташқаридаги
маҳсулот оқимини, шунингдек тизим ичидаги яримфабрикатлар оқимини
таърифлашни ўз ичига олади.
3. Маҳсулот тизимлари бирламчи жараёнлар йиғиндисига бўлинади. Айрим
жараёнлар ўзаро яримфабрикатлар оқими ва /ёки қайта ишлаш учун
мўлжалланган чиқиндилар оқими, бошқа маҳсулот тизимларидаги маҳсулот
79
оқими ва атроф муҳит билан элементлар оқимларида бирлашади.
4. Бирламчи жараёнга кирувчи элементар оқимлар, масалан элементар
оқимларнинг қуёш нурланиши, бирламчи жараёндан чиқувчи - атмосферага
ташламалар, сувга ташламалар, яримфабрикат оқимлари - хом-ашё материаллари
ва йиғмалар ҳисобланади.
5. Ҳаётий даврни баҳолашни тадқиқот қилиш соҳасини аниқлашда
маҳсулотни функционал тавсифларига талаблар аниқ белгиланиши керак.
Функционал
тавсифлар
аниқланадиган
ва
ўлчанадиган
катталиклар
ҳисобланади.Маҳсулотни функционал тавсифлари - кирувчи ва чиқувчи
оқимларнинг миқдорий баҳоланишини аниқлайди.
6. Функционал тавсифларини аниқлаш учун, функцияни бажариш талаб
этиладиган маҳсулот миқдорини аниқлаш керак. Бундай миқдорий аниқлашларни
натижаси базавий оқимдир.Базавий оқим тизимнинг кирувчи ва чиқувчи
оқимларини ҳисоблаш учун ишлатилади. Тизимни таққослаш, уларнинг базавий
оқимлари
кўринишидаги,
миқдорий
жиҳатдан
битта
функционал
тавсифланадиган, битта функция асосида бажарилади.
7. Моделлаштирилаётган тизимга киритиладиган тизимнинг чегараларини
бирламчи жараёнлар аниқлайди.
8. Маҳсулотнинг ҳаётий даврини баҳолаш учун қуйидаги босқичлари,
бирламчи жараёнлари ҳисобга олинади:
-ишлаб чиқариш/қайта ишлаш жараёни асосий кетма-кетлигининг кириш ва
чиқиш оқимлари;
-тақсимлаш, транспортда ташиш;
-ёқилғи, электр ва иссиқлик ишлаб чиқариш ва ишлатиш;
-маҳсулотдан фойдаланиш;
-маҳсулот ва ишлаб чиқариш чиқиндиларини олиб ташлаш;
-ўз муддатини ўтаб бўлган маҳсулотни утилизация қилиш (иккиламчи
ишлатиш, қайта даврдан ўтказиш ва чиқиндиларни утилизация қилиш ҳисобига
энергия олишни ўз ичига олади);
-қўшимча материалларни ишлаб чиқариш;
80
-ёритиш, иситиш каби қўшимча ишлар;
-таъсирларни баҳолашга тааллуқли бошқа омиллар (агарда улар мавжуд
бўлса).
Сифатга бўлган талаблар маълумоти қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:
-қамраб олинадиган вақт даври;
-географик шароитлар;
-маълумотларнинг тўғрилиги, тўлиқлиги ва ҳаққонийлиги;
-усулларнинг келишилганлиги ва акс эттирилиши;
-ахборот манбалари ва уларнинг ҳаққонийлиги;
-маълумотнинг ноаниқлик даражаси.
Маҳсулотга бўлган стандартларга экологик талаблар.
1. Маҳсулотга стандарт ишлаб чиқишда, маҳсулот ўзининг ҳаётий даврининг
турли босқичлари давомида атроф муҳитга таъсир этиши мумкинлиги
аниқланади.Маҳсулотга
бўлган
стандартларнинг
махсус
талаблари,
стандартлаштириш объекти бўлган маҳсулот билан бевосита боғлиқ экологик
жиҳатларни аниқлайди.
2. Маҳсулотга талаблар ўрнатилганида, ушбу талаблар таъсир тасвирининг
лойиҳа қарори танламасини аниқлайди:
Материал ва энергиянинг, уларни топиш билан боғлиқ сарфлар ҳисобга
олиниб, истеъмол сарфлари, тайёрлаш ёки оралиқ ишлаб чиқариш жараёнлари;
Ҳаётий давр давомида ишлаб чиқариладиган чиқиндиларнинг турлари ва
миқдори;
Ўраб жойлаш, транспортда ташиш, тақсимлаш ва фойдаланиш билан боғлиқ
материал ва энергиянинг кириш ва чиқиш оқимлари;
Энергия йўқолишининг компенсациялаш вариантлари, яроқсиз деб топилган
маҳсулотни қайта ишлатиш ёки демонтаж қилиш, тиклаш ёки таъмирлашнинг
қулайлиги;
81
Расм- 32 Маҳсулот тизимининг чизмаси
Маҳсулотни ва у билан боғлиқ чиқиндиларни утилизация қилиш варианти.
Маҳсулотнинг атроф муҳитга таъсир кучи ўзаро боғлиқдир. Битта босқичдаги
муҳитга бўлган оддий таъсир, ҳаётий даврнинг бошқа босқичида таъсир кучини
ёки ушбу таъсир характерини маҳаллий, ҳудудий ёки глобал даражаларда
ўзгартириши мумкин. Ҳаётий даврнинг турли босқичларидаги стандарт талаблари
ва атроф муҳитга таъсири орасидаги ўзаро боғлиқлиги .
Экологик таҳлилнинг мақсади, вазифалари ва хусусияти. Иқтисодиётни
барқарор ривожлантириш.Умумий масалалар: потенциал, бевосита ва билвосита
оқибатлар, мавжуд экологик вазият, атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг
минимал стандартлари, атроф муҳитни муҳофаза қилиш тизимлари, олдини
олувчи, юмшатувчи ва компенсацион чоралар.
Нормалар мохияти ва атроф мухитнинг норматив сифати, унинг шакллари.
Стандартлар
тизими
қамровли
ва
82
ҳаддан
ташқари
кўп
мақсадга
ИНВЕСТИЦИОН ЛОЙИҲАЛАРНИ ЭКОЛОГИК БАҲОЛАШ
йўналтирилганлигича қолмоқда. У қўйидагиларни қамраб олади:
• Соғлиқни сақлаш вазирлиги;
• Балиқчилик учун аҳамиятли сув ҳавзаларидаги сув сифатига доир;
• Экологик жара
таҳлили
Сармояларни
лойиҳалаштириш
Расм- 33 Экологик талаблардан келиб чиққан холда экологик лойиҳалаштириш
ИНВЕСТИЦИОН ЛОЙИҲАЛАРНИ ЭКОЛОГИК БАҲОЛАШ
Расм- 34 Инвестицион лойиҳаларни экологик баҳолаш
83
Лойиҳанинг экологик хавфи (қалтислиги)ни таҳлил этиш ва лойиҳа
компонентларини қайта кўриб чиқишда лойиҳалардан манфаат кўрувчилар
иштироки; лойиҳадан манфаат кўриши мумкин бўлган кишилар орасида атроф
муҳит ҳолати тўғрисида маълумот бериш. Атроф мухитни ҳимоя қилишни
молиялаштириш.
Экологик
зарарларни
қоплаб
бериш.
Экология
учун
субсидиялар.
6.2.
Атроф муҳит сифатига ва нормаларига умумий талаблар.
Назорат қилинадиган ифлословчиларнинг сони ҳаддан ташқари катта
эканлиги давлат органлари зиммасига бажариб бўлмайдиган мониторинг ва
мувофиқликни таъминлаш талабларни юклайди.
Атроф-муҳит стандартларининг қайта кўриб чиқилган тизимида ҳам халқаро
кўрсатмалар, ҳам атроф-муҳитнинг ўзига хосликни инобатга олган ҳолда диққатэътибор хавфли моддаларга қаратилиши керак..38
Атроф-муҳит
сифати
Гидрометеорология хизмати
мониторинги
Вазирлар
Маҳкамаси
қошидаги
ўн уч ҳудудий бўлинмалари билан биргаликда
мамлакатда ҳаво, ер усти суви, тупроқ сифати ва радиоактивлик мониторингини
амалга оширадиган асосий давлат органи ҳисобланади. Вазирлар Маҳкамасининг
Гидрометеорология хизматини такомиллаштириш тўғрисидаги қарори билан
атроф-муҳит
мониторингининг
мақоми
муайян
даражада
оширилди
ва
Ўзгидрометнинг ифлосланишни мониторинги тизими хизматининг вазифалари
белгиланди.
Атмосфера сифати мониторинги дастури беш ифлословчи моддани қамраб
олади: чанг (муаллақ заррачалар жами – TSP), углерод моноксиди (CO2), азот
диоксиди (NO2), олтин гугурт диоксиди (SO2) ва азот моноксиди (NO). Бошқа
параметрлар ифлословчи саноат ва яқин орадаги шаҳарлар ва теваракдаги ерлар
характеристикасига кўра қўшилади. Ер яқинидаги озон миқдори саккизта шаҳарда
ўлчанади. Жами, Ўзбекистонда 16 газсимон модда, бензопиринлар ва оғир металл
бўйича мониторинг олиб борилади. Халқаро ҳамжамият томонидан инсон
38
https://unece.org/DAM/env/epr/epr_studies/uzbekistan%20II%20uzbek.pdf бирлашган миллатлар ташкилоти
Европа иқтисодий комиссияси, Атроф-муҳит сиёсати қўмитаси. Атроф-муҳит ҳолатининг шарҳи.
84
саломатлиги ва атроф-муҳит учун энг зарарли, деб топилган бир қатор бошқа
ифлословчилар – майин заррачалар (PM 2.5 ва PM10), учувчан органик бирикмалар.
Атроф муҳит зарарланиш даражаса 5 гурухга ажратилади (ҳаво,
ер, сув)
1 гурух– жуда суст
2 гурух суст
3 гурух ўрта
4 гурух юқори
5 гурух жуда юқори (хавфли)
Расм- 35 Инсон саломатлигига хавфсиз худуднинг таъсири ва нокулай
шароитларнинг характеристикаси
Атмосфера ресурсларига ҳаво, ёруғлик, сув буғлари, шамол, қуёш
радиацияиси, минерал ва органик чанглар киради. Атмосфера ҳавосининг
ҳаракати натижасида шамол вужудга келади ва турли тезликда ҳаракат қилиб
жуда катта кучга эгадир. Шамол энергиясидан кенг фойдаланишга ўтилиши
ёнилғи қазилма бойликларни тежашга катта имконият туғдиради. Қуёш энергияси
тугамайдиган «доимий» энергия ресурси ҳисобланиб, ундан фойдаланиш
натижасида табиат умуман ифлосланмайди.
Иқлим - жойнинг географик кенглиги, унинг денгиз сатхидан баландлиги,
океандан қандай масофада жойлашганлиги, рельеф и, юза катламининг тури ва
атмосфера циркуляциясининг ўзаро таъсирида вужудга келувчи об-хавонинг кўп
йиллик режимидир, яъни иқлим - муайян жойнинг энг мухим физик-географик
тавсифидир. Ҳаво ҳарорати - об хаво ва иклим режимини ифодалайдиган асосий
85
кўрсаткичлар (ўртача йиллик , ойлик, кунлик ҳарорат ва х.к.) билан тавсифланади.
Ҳаво намлиги - атмосферадаги сув буғлари микдори жойнинг физик-географик
шароитига, йилнинг фаслига, атмосфера циркуляциясига ва тупрок намлигига
қараб кескин ўзгариб туради.
Ҳавонинг буғ билан тўйинганлиги даражасини ифодаловчи кўрстакич
нисбий намлик бўлиб, у ҳавонинг маълум ҳажмида сув буғининг ҳақиқий
микдорининг шу ҳароратда бўлиши мумкин бўлган максимал миқдорига бўлган
нисбатини кўрсатади ва фоизда ўлчанади. Атмосфера ёғинлари - минтақадаги
барча дарёларни сув билан таъминлаб турадиган деярли ягона манба ҳисобланади
ва маълум даражада табиий ландшафтлар ҳамда қишлоқ хўжалиги ишлаб
чикариш
жараёнини
белгилайдиган
ҳодисадир.
Ўзбекистон
ҳудудларида
ёғингарчиликнинг тақсимланиши уларнинг географик жойлашуви, рельефи ва
атмосфера циркуляцияси хусусиятларига боғликдир, яъни ёғин миқдорининг
ҳудудий қийматлари 80-250 мм (текисликларда), 180-500 мм га тенг.
Атмосферанинг ифлосланиши деб, инсон ва ҳайвонларнинг саломатлигига,
экотизим ва ўсимликларниинг меъёрий ҳолатига салбий таъсир кўрсатадиган
таркиби ва хусусиятларининг барча турдаги ўзгаришлари тушинлади. Ҳавонинг
таркибининг ўзгариши ёки сунъий (антропоген) бўлиши мумкин. Табиий
ифлосланишнинг
сабабчиси,
тог
жинсларининг
емирилиши ва
нураши,
вулконларнинг отилиши, тўкай ва ўрмонларга ўт кетиши, космик чанглар
натижасида содир бўлади. Атмосфера ҳавосига ташланадиган ифлослантирувчи
моддалар агрегат ҳолати буйича 3 тоифага бўлинади:
1) газсимон (олтингугурт оксиди, азот оксидлари, углероод оксидлари,
углеводородлар ва х к.)
2) суюқ (кислоталар, ишкорийлар, туз эритмалари ва х.к.)
3) қаттиқ (канцероген моддалар, кўpғoшин, органик ва ноорганик чанглар ва
х.к.) Атмосфера хавосини асосий ифлослантирувчилар (поллютантлар) бу
олтингугрт оксиди S02, азот оксидлари (NOx), углерод оксиди (СО) ва каттик
моддалардир. Булар атмосфера хавосининг умумий ифлосланишининг 98% ини
ташкил килади.
86
Расм- 36 Ифлосланишнинг биоклиматик салохияти
Асосий ифлослантирувчилар 70 хилдан ортиғи мавжуд. Атмосфера
ҳавосининг энг хафвли ифлосланиш тури радиоактив моддалардир. Атмосфера
ҳавоси ифлосланиши асосан транспорт воситалари, саноат корхоналари ва
энергия ишлаб чикарувчи тармокларда ҳосил бўладиган чикиндилар ва
ажратмаларнинг ҳаво ҳавзасига тушиши окибатида содир бўлмокда.
Иссикхоиа эффекти. Атмосферадаги углерод диоксид (С02) ва иссикхоиа
эффекти.
Углерод
диоксид
(карбонат
ангидрид)
-
С02
ўсимликлар
озикланишининг энг мухим компонентларидан биридир. У атмосферага ёниш,
нафас олиш, чириш жараёнлари оркали чикади ва усимликлар узлаштириши
(фотосинтез) жараёнида сарфланади.
Глобаллашув давомида органик ёқилги турлари -кўмир, нефть, газни қазиб
олиш ва ёқишнинг кескин кўпайиши натижасида ер атмосферасидаги углерод
диоксид микдорининг узлуксиз ортиши кузатилмокда. Иссикхона эффектининг
моҳияти қуйидагичададир.
87
Расм- 37 Ноқулай климатик ҳолатлар
Атмосфера тиник пленкага ўхшаб қуёшнинг қисқа тўлкинли нурланишини
Ер юзасига ўтказади. Бирок, шу пленка ер юзасининг узун тўлқинли нурланиши
учун кам ўтказувчидир. Атмосферада шундай ярим ўтказувчи пленка ролини сув
буғи ва иссикхона газлари ўтайди. Улар углерод диоксид, азот оксидлари,
фторхлор углеводородлар (фреонлар), метан ва бошқалардир. Бу газлар
микдорини ортиши натижасида ер юзасидан иссик нурларнинг космосга
узатилиши камаяди ва ҳавонинг харорати кўтарилади.
Кислотали ёмғирлар атмосферага ажратмалар манбаларидир. «Кислотали
ёғинлар» ва «кислотали ёмғирлар» ибораси факат эколог олимларгагина маълум
эди. XXI асрга келиб бу иборалар кундалик ҳаётимизга кириб келди. Вазият
назоратсиз ривожланганида кислотали ёғинлар сезиларли иқтисодий ва ижтимоий
харажатларга олиб келиши мумкин. Атмосферада кислота хосил бўлишининг
муайян кимёвий ва табиий жараёнлар билан боғлик, лекин улар тупрок ва сув
кислоталилигини оширишда тезлик ва ҳажми бўйича хам инсон фаолияти
натижаси билан тенглаша олмайди.
Озон «тешиклари». XX асрнинг 80 - йиллари бошида Антарктида устида
кузатилган эди. 1984 - 1985 йилларда бу «озон тешик» ўлчами бир неча миллион
88
квадрат километрга етди. Худди шунга ўхшаш ҳолат Арктика тепасида ҳам пайдо
бўлди.
Расм- 38 Ўзбекистон Республикасининг табиий климатик жойлари
Атроф
мухитни
климатик
ифлосланиши
Қуйидаги
формула
билан
тавсифланади
П = Пt+ Пv + Пb + Пт
Бу ерда: Пt – ер устки хароратининг такрорланиши
Пv – шамол тезлигининг такрорланиши 0-1 м\с
Пb – ҳавонинг муаллаклиги
Пт – туманларнинг такрорланиши
Атроф мухитнинг ифлосланиш индекси
Об
хавонинг
ифлосланищ
даражасини
хисоблаш
учун
комплекс
курсаткичлар ишлатилади, жумладан атмосфера хавосидаги ифлослантирувчи
моддаларнинг йиллик консентрацияси билан хисобланади. Ифлослантирувчи
моддалар ва хавфлилик даражаси хисобга олинади.
Атроф мухитни ифлослантирувчи моддаларга куйидагидардан иборат:
• Сифат ва сон жихатидан талабга жавоб бериши;
• Ўрта меъёрдан юкори таркибдаги моддаларнинг куплиги;
89
• Биологик моддаларнинг таркиби;
• Жисмоний салохиятнинг мухимлиги;
• Инсон саломатлигига ва экомухитга салбий таъсир этувчи омиллар.
Расм- 39 Ифлослантирувчи моддаларнинг классификацияси
6.3.
Атроф муҳит нормативларининг комплекс мазмуни.
Экологик нормативлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва келишиш схемаси 40расмда келтирилган.
Лойиҳаларда атроф-муҳитни ифлослантирувчи манбаларни хатловдан ўтказиш
натижалари асосида ишлаб чиқилган атроф-муҳитга таъсир кўрсатишнинг
асосланган экологик нормативлари (ташламалар, оқовалар, чиқиндилар пайдо
бўлиши ва уларни жойлаштириш нормативлари) назарда тутилган 39. Жумладан
қуйидаги тушунчалар қўлланилади:
39
https://lex.uz/docs/2325221 Экологик нормативлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва келишиш тартиби тўғрисида
низоми
90
- сувни оқизиб юбориш- чиқинди сувларни аҳоли яшайдиган ёки ташкилотлар
ҳудуди ташқарисига оқова сув, саноат ва маиший канализация ёрдамида чиқариб
ташлашни таъминлайдиган санитария тадбирлари ва техник қурилмалар мажмуи;
- чиқиндиларни вақтинчалик жойлаштириш- чиқиндиларни ташкилот ҳудудида
сақлаш учун мўлжалланган махсус қурилма ёки бошқа ҳудудларда ишлатишдан
олдинги технологик кетма-кетлик ёки қайта ишлашга, зарарсизлантиришга ёки
чиқиндиларни доимий жойлаштириш объектига жўнатиш;
- экологик
асоратлар
ҳақида
ахборот-
қуриш
(реконструкция
қилиш,
модернизациялаш, кенгайтириш) тугалланган объектни (ёки унинг участкасини)
фойдаланишга қабул қилиб олингунгача бажариладиган атроф-муҳитга таъсирини
баҳолаш ва атроф-муҳитга таъсирнинг экологик нормативларини белгилаш
тартиботларининг якунловчи босқичи;
- ифлослантирувчи ташламалар, оқовалар манбаларини, чиқиндилар пайдо
бўлиши ва жойлаштирилишини хатловдан ўтказиш- атроф-муҳитга ташланадиган,
ифлослантирувчи моддалар ташламалари, оқовалари, ва уларнинг сифат таркибини
аниқлаш, рўйхатдан ўтказиш, жойлаштириш, миқдорини, манбалари параметрларини
аниқлаш жараёни;
- атроф-муҳитни ифлослантириш манбаи- ишлаб чиқариш жараёнида атрофмуҳитга тушадиган моддалар ва улар йиғиндиси туфайли пайдо бўладиган
ифлослантирувчи антропоген объект;
- квота- одамга ва атроф-муҳитга таъсирини ҳисобга олган ҳолда, ташкилот
жойлаштириладиган туман учун мўлжалланган, атмосферанинг ер усти қатламидаги
ифлослантирувчи модданинг йўл қўйиладиган нормаси;
- чиқиндининг
хавфлилик
классификацияси
атроф-муҳитга
ва
инсонга
етказилиши мумкин бўлган салбий таъсир даражаси бўйича чиқинди ёки унинг
компоненти градацияси;
- чиқиндиларни жойлаштириш лимити- муайян муддатда жойлаштириш учун
рухсат этилган чиқиндиларнинг чекланган миқдори;
- чиқиндиларнинг пайдо бўлиш нормаси- асосий хом ашёнинг муайян массасини
қайта ишлашда ёки чиқиндиларнинг пайдо бўлиш нормативини таъминлаш
91
шароитларида тайёр маҳсулотни муайян миқдорда тайёрлашда чиқадиган чиқинди
миқдори;
- чиқиндиларнинг пайдо бўлиш нормативи- маҳсулот бирлигини ишлаб
чиқаришда чиқиндилар аниқ турининг ёки уларнинг бошланғич хом ашё бирлигига
тўғри келадиган миқдори;
- атроф-муҳитга ифлослантирувчи моддалар ташламалари ва оқоваларини,
чиқиндиларнинг пайдо бўлиши ва жойлаштирилишини нормалаш— табиий
ўзгаришлар жараёнида энг сезгир организмлар (индикатор) ёрдамида аниқланган йўл
қўйиладиган чегаралар;
- атроф-муҳитни
тахминий-хавфсиз
ифлослантириш
даражаси
-
саноат
объектларини лойиҳалаш учун ҳисоблаш методи билан белгиланган атмосферани
ифлослантирувчи модданинг вақтинчалик нормативи;
- концентрациянинг йўл қўйиладиган чекланган миқдори - одам организмида
рефлектор реакцияларини пайдо қилмаслиги учун зарур бўлган ҳаво, сув ва
тупроқнинг концентрацияси;
- ташламаларнинг йўл қўйиладиган чекланган миқдори - атмосфера ҳавоси учун
белгиланган, йўл қўйиладиган чекланган квотадан ошмайдиган ер устидаги
концентрацияларни шакллантирувчи, вақт бирлиги ҳисобига тўғри келадиган
ташламалардаги ифлослантирувчи моддалар миқдори;
- оқованинг йўл қўйиладиган чекланган миқдори - назорат пунктида сув сифати
нормаларини таъминлаш мақсадида вақт бирлиги ҳисобига ушбу пунктда белгиланган
режимда ажралишига максимал йўл қўйиладиган оқова сувлардаги моддалар миқдори;
- санитария-ҳимоя зонаси - аҳоли яшайдиган ва ташкилот орасидаги махсус
ажратилган
ўсимлик
ва
яланглик
зонаси,
ифлослантирувчи
моддалар
концентрациясини зарарсиз норма (квота)гача тарқалиб кетишини таминлайдиган
ҳудуд;
- техник
жиҳатдан
эришиладиган
кўрсаткичлар
-
оқова
сувларни
ифлослантирувчи моддалардан тозалаш қурилмаларининг техник имкониятларини
ҳисобга олган ҳолда оқова сувларнинг кўрсаткичлари;
92
- чиқиндиларни зарасизлантириш, чиқиндилардан қимматбаҳо компонентларни
ажратиб олиш ёки иккиламчи хом ашё, ёқилғи, ўғитлар ва бошқа мақсадлар учун
фойдаланиш.
Экологик
нормативлар
лойиҳалари
ташкилотлар
томонидан
ишлаб
чиқилади ҳамда экологик экспертизадан ўтказиш ва тасдиқлаш учун Экология ва
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси органларига тақдим этилади40.
Атроф-муҳитни
ифлослантирувчи
моддалар
ташламалари,
оқовалари
манбалари, чиқиндилар пайдо бўлиши ва жойлаштирилиш жойи ҳудудий
жиҳатдан бир-биридан узоқдаги саноат майдончаларида жойлашган тақдирда
лойиҳаларни ишлаб чиқиш ҳар қайси саноат майдончаси учун алоҳида ишлаб
чиқилади.
Майдончаларда
жойлашган
атроф-муҳитни
ифлослантирувчи
манбаларнинг ўзаро таъсир кўрсатмаслиги майдончаларнинг бир-биридан
узоқлилик мезони ҳисобланади.
Атроф-муҳит шароити ва сув мавжудлиги орасидаги яқиндан алоқани
назарда тутиб сув сифатини баҳолаш учун миллий кўрсаткичлар ишлаб чиқилган.
Сув захираларининг ҳолати, хўжаликнинг турли тармоқларида сув истеъмоли
ҳажми, сув оқими тақчиллиги ва ер усти ва ер ости сув сифати ўзгариши
моделларини баҳолаш учун йигирма бешта экологик кўрсаткич мезонлари
қўлланилади.
Ер усти сувининг ифлосланиши кенг тарқалгандир. Шунингдек қудуқ
сувининг сезиларли даражада ифлосланиш ҳолатлари ҳам мавжуд. Сувнинг
ифлосланиши натижасида буйрак касалликлари, онкология ва ўткир инфекцияли
касалликларининг ўсиб боришига сабаб бўляпти.
Антропоген таъсир тупроқ ифлосланиши шўрланиш, токсик ифлосланиш,
пестицидлар, ўғитларнинг қолдиқ миқдори ва оғир металлар билан ифлосланишга
ва инсон саломатлигига таъсир қилмоқди. Сув захираларининг ҳозирги сифати
қонқтирмаяпти.
Дарёларнинг
қуйи
оқимларида
минераллашув
ва
ифлосланишнинг энг юқори даражалари кузатилмоқда. Бу эса аҳолининг ҳаёти ва
40
https://unece.org/DAM/env/epr/epr_studies/uzbekistan%20II%20uzbek.pdf бирлашган миллатлар ташкилоти
Европа иқтисодий комиссияси, Атроф-муҳит сиёсати қўмитаси. Атроф-муҳит ҳолатининг шарҳи
93
саломатлигига жиддий таҳдид демакдир. Сувнинг ифлосланиши қишлоқ
хўжалигидан (78 %, саноат (18 %) ва шахар хўжалигида (4 %) фойдаланиш
натижасида содир бўлади.
Расм- 40 Сув экотизиминининг ифлосланиш даражасининг кўрсаткичи
Саноат оқавалари ҳажм жиҳатидан бир оз камроқ бўлса-да, улар токсиклик
даражаси туфайли ҳавфли ҳисобланади. Сув ифлосланиши индекси сув сифатини
интеграллашган баҳолаш учун қўлланади. Сув ифлосланиши индекси да энг
рухсат этилган концентрациянинг муайян улушида ифодаланган гидрокимёвий
индекснинг арифметик ўртачаси ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик кимёвий
моддалар (нитрат, фосфат, пестицидлар)ни ҳаддан ташқари ишлатиш қишлоқ
хўжалик ерларининг ва суғориладиган далалардан дренаж коллектор сувига оқиб
сув захираларининг интенсив ифлосланишига олиб келади.
Ўзбекистонда ичимлик суви сифати давлат стандарти бўйича таҳлил
қилинади, бунда Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ва рухсат этилган
концентрация рўйхатлари қўлланилади41.
41
https://unece.org/DAM/env/epr/epr_studies/uzbekistan%20II%20uzbek.pdf бирлашган миллатлар ташкилоти
Европа иқтисодий комиссияси, Атроф-муҳит сиёсати қўмитаси. Атроф-муҳит ҳолатининг шарҳи
94
Расм- 41 Тупроқ сифати даражаси кўрсаткичлари
Ердан
фойдаланадиган
ҳар-хил
субъектлар
иштирокида
маъмурий
ислоҳотлар амалга оширилди. 2004 йилги Ер ресурслари Давлат қўмитаси ва
Геодезия ва картография қўмитаси бирлаштирилди. Ер ресурслари, геодезия,
картография ва давлат кадастри давлат қўмитасига қуйидаги вазифалар юкланган:
• Ер ресурсларини оқилона ишлатиш, ер муносабатларини тартибга солиш,
ер бошқарувини таъминлаш, ерни консервациясини мониторинги, ҳамда тупроқ
унумдорлигини яхшилаш ва тикламоқлик бўйича давлат сиёсатини амалга
оширишни таъминлаш;
• Тупроқ унумдорлигини яхшилаш ва ер муҳофазаси, оқилона фойдаланиш
давлат дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;
• Ер муҳофазаси ва бошқаруви бўйича давлат назоратини амалга ошориш;
• Геодезик ва картографик фаолиятни юргизиш;
•Давлат
ташкилотлари
ва
нодавлат
ташкилотлари
фаолиятини
мувофиқлаштириш;
• Ер кадастри, давлат карталари ва геодезик реестрлари тизимини сақлаб
келиш.
Ерларнинг тури ва майдонини аниқлаш даражаси улардан фойдаланиш
95
усуллари
ва
имкониятларига
қараб
белгиланади.
Қишлок
хўжалигида
фойдаланилаётган ер турлари асосий ишлаб чиқариш воситаси сифатида батафсил
ўрганилади ва аниқланилади (42- расм). Ернинг сифати тупроқ қоплами, уларнинг
озиқ моддалар билан таъминланганлик даражаси, ўсимлик дунёси ва мелиоратив
ҳолати бўйича аниқланади. Шудгор қилинадиган қуруқ ва бўз ерлар,
дарахтзорлар, пичанзорлар ва яйловлар сифати махсус ўрганилади. Ер сифатини
аниклаш учун махсус тупроқ, агрокимёвий, геоботаник ва мелиоратив дала
кузатув-ўрганиш ишлари ўтказилади. Тупроқлар таркибини ўрганишда унинг
турлари, механик таркиби, физик ва кимёвий хоссалари, гумусли қатлам
қалинлиги, сингдириш сиғими ва бошқаларга аҳамият берилади. Тупроқ қатлами
хилма-хиллиги туманларда қишлоқ хўжалиги учун ярокли тупрок турларига
ажратилади. Агрокимёвий ўрганиш натижасида тупрокнинг асосий озуқа
моддалари билан таъминланганлиги кўрсатилади. Экологик тадқиқот натижасида
ўсимлик таркиби ва озуқа бериш қобилияти белгиланади. Ернинг мелиоратив
ҳолатини ўрганишда ер ости сувларининг ва тупрокларнинг шўрланиш даражаси,
эрозияга учраганлик ҳолати, гидротехник, агромелиоратив, рекультивация
тадбирлар амалга оширилиши зарур бўлган майдонлар аниқланади.
Ишлаб
чиқаришни
режалаштиришда,
хўжаликлар
самарадорлигини
аниқлашда, маҳсулот таннархини белгилашда тупроқларнинг унумдорлиги
муҳим аҳамиятга эга. Ер сифатини аниқлашда табиий-иқлим шароитлар билан
бирга, улардан самарали фойдаланишнинг иқтисодий кўрсаткичлари ҳам
инобатга
олинади.
Шу
мақсадда
ҳудуд
табиий-иқтисодий
жиҳатдан
районлаштирилади42. Бундай жараён табиий ва иқтисодий кўрсаткичларга эга
бўлиб, қишлок хўжалик ишлаб чикаришининг йўналиши (ихтисослашганлиги),
етиштирилаётган экинлари, ерларнинг таркиби, энергия, ишлаб чиқариш учун
зарур бўлган механизм, асбоб-ускуналар, минерал ва органик ўғитлар билан
таъминланганлик даражаси, ҳосилдорлик, ялпи ва сотиладиган махсулотларнинг
таннархи билан ажралиб туради. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қишлоқ
42
http://www.agriculture.uz/filesarchive/tuproqshunoslikvadehqonchilik.pdf О. Рамазонов, О. Юсупбеков
Тупрокшунослик ва дехкончилик
96
хўжалик экинларини жойлаштириш режаси ишлаб чиқилган. Районларда қишлоқ
хўжалик ишлаб чикаришининг самарадорлиги асосан тупроқ хоссалари ва
унумдорлиги даражаси билан белгиланади. Унумдорлик даражаси тупроқларни
бонитировка қилиш ва иқтисодий баҳолаш натижасида аниқланади. Бонитировка
билан иқтисодий баҳолаш бир-бири билан узвий боғлик кўрсаткичлар бўлиб,
ердан фойдаланишни қайд қилиш, ернинг миқдори ва сифатини аниқлаш,
тупроқларни ўрганиш, ишлаб чиқаришда ердан фойдаланишнинг микдорий
кўрсаткичлари (ҳосилдорлик, ҳосил таннархи ва х-к.) ҳакидаги расмий
маълумотларга асосланади. Ерни иқтисодий баҳолашнинг асоси унинг иқтисодий
унумдорлиги, яъни мавжуд ишлаб чиқариш кучлари ва муносабатлари шароитида
жамият фойдаланадиган ҳосилдорлик ва маблағдир. Иқтисодий баҳолашнинг
мезони маълум майдондан олинган ҳосилнинг қиймати ва уни етиштириш учун
сарфланган кийматнинг фарқи ҳисобланади. Ерларнинг кадастр-иқтисодий
баҳолаш давлат ер кадастрининг таркибий қисми ҳисобланади ва қуйидаги
максадларда фойдаланилади:
Расм- 42 Табиий ресурслардан самарали фойдаланиш кўрсаткичлари
• худудда ер тузиш планини асослаш, ердан фойдаланувчи ташкилотларни
97
шакллантириш;
• хўжалик ҳудудида ер тузиш ишлари лойихасини асослаш (алмашлаб
экишни тупрок холатига қараб жойлаштириш);
• ер турларининг айрим қисмини қишлоқ хўжалик ишлаб чикаришига боғлик
бўлмаган максадларга, бино ва иншоотларни қуришга ажратиш;
• ер турлари қийматини аниклаш ва хўжалик юритишнинг иктисодий
шароитларини такомиллаштириш;
• ерни иктисодий бахолашда ишлаб чикаришнинг макбул агротехник ва
технологик жараённи кўллаш (материал-техник ресурслар) натижасида олинган
хосилдорлик ва харажатлар инобатга олинади.
Расм- 43 Экологик вазиятни Бахолаш мезонлари
Ҳосилдорлик ва унга сарфланган харажатлар орасидаги боғликлик
гурухларга ажратиш усулида корреляция ва регрессия тартибда тахлил килиш
оркали аникланади. Шу билан бирга, мазкур соҳадаги ишларнинг ҳолати табиий
қазилма бойликлардан тартибли фойдаланиш, давлат бюджетига ундириладиган
солиқ ва бошқа мажбурий тўловлар тизимида камчиликлар борлигидан далолат
бермоқда. Хусусан:
98
Ҳозирги
вақтда
мамлакатда
минерал
хом
ашё
ресурсларидан
фойдаланишга инвестицияларни жалб этиш ҳамда табиий қазилма бойликлардан
оқилона ва самарали фойдаланишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Ушбу
йўналишда бир қатор норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди (44-расм).43
биринчидан, республика бўйича норуда фойдали қазилма бойликларни
қазиб олувчи ташкилотларнинг рўйхати ва улар томонидан қазиб олинган
фойдали
қазилмалар
захиралари
ҳажмининг
ягона
интеграциялашган
идоралараро электрон базаси мавжуд эмас;
иккинчидан, солиқлар тўлашдан бўйин товлашнинг турли схемалари,
минерал ресурслардан фойдаланувчилар фаолиятини назорат қилиш бўйича
берилган ваколатлардан самарасиз фойдаланиш ҳолатлари мавжуд;
учинчидан, ер қаъридан фойдаланувчилар томонидан қазиб олинган
(ажратиб олинган) норуда фойдали қазилмалар миқдорини ҳисоботларда
камайтириб кўрсатиш ҳолатлари аниқланмоқда, бу эса солиқ суммаларининг
тўлиқ ҳисобланишига салбий таъсир кўрсатмоқда 44.
43
https://www.lex.uz/acts/107115 Ўзбекистон Республикасининг Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида қонуни
44
https://www.lex.uz/docs/3901273 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг табиий ресурслардан
самарали ва оқилона фойдаланишни таъминлашнинг ҳамда давлат бюджети даромадларини оширишнинг
қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида қарори
99
МАВЗУ 7. САНОАТ ВА КИШЛОК ХЎЖАЛИГИ ТИЗИМИДА
ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ
7.1.
Хўжалик юритишнинг барча ҳолатларини экологик камраб
олиш.
Экологик иқтисодиёт соҳасида чора-тадбирлар тизимини амалга ошириш
оқибатларини баҳолаш саноат ва минтақавий контекст бўйича муаммоларни ҳал
этишга тизимли ва таркибий ёндошувисиз мумкин емас.
Объект тадқиқотларига тизимли ёндошиб, уларни учта таркибий қисмда
кўриб чиқиш мумкин:
1. Жамият;
2. Инсон ҳаёт тарзи;
3. Атроф мухит;
Расм- 44 Жамият таркиби
Инсон фаолиятининг атроф-муҳитга таъсири даражасини унинг яшаш
шароитларига таъсирини аниқлайди. Экологик сиёсат мамлакатнинг ижтимоийиқтисодий ривожланишига бевосита боғлиқдир. Табиий захиралар чекланган, бир
100
бутун бўлгани учун унда чексиз унсурлар мавжуд эмас.
Бирламчилик конуни. Организмнинг экологик эҳтиёжлар занжиридаги энг
заиф алоқаси билан белгиланадиган чидамлилик минимал қонун билан
тавсифланади.
Расм- 45 Ҳаёт фаолияти
Ушбу қонунга мувофиқ, организмнинг яшаш имкониятлари атроф-муҳит
омилларига боғлик.
Иқтисодий экологик тузилмаларнинг таркиби қуйидагилардан иборат:
1.Макро даражадаги кўрсаткичлар комплекси атроф-муҳитни муҳофаза
қилиш минтақавий режаларида ҳисобга олинган.
2.Метеорологик ва табиий кўрсаткич.
3. Ҳудудий ишлаб чиқариш ва шаҳар кўрсаткичи.
4.Санитар кўрсаткич.
5. Тоғли релъефга эга худудлар.
6. Узоқ муддатли юқори атмосфера босими ва муҳим намлик бўлган
ҳудудлар.
7.Ҳаво оқимларининг доимий йўналтирилган ҳаракатига эга бўлган
ҳудудлар.
101
8.Минтақавий зичлик (агрессив моддалар билан инфекцияни ишлаб чиқариш
майдонининг қиймати).
9. Ишлаб чиқариш ва саноат ва санитария тозалаш жараёнларининг техник
жиҳозларининг ўртача даражаси.
10. Аҳоли урбанизацияси.
11.Дам олиш учун боғ участкалари эгаллаган ҳудудлар майдонининг улуши.
12. Савдо, тиббий хизматлар тармоғининг даражаси, спорт ва бошқа
маданий-кўнгилочар масканларнинг мавжудлиги.
13. Дам олиш масканларининг қулай табиий
шароитда жойлашганлиги,
коммуникация тизими билан таъминланганлиги.
Саноат ташкилотлари, йирик ишлаб чиқариш бирлашмалари мамлакат
атроф-муҳитни сақлаш учун зарур бўлган молиявий харажатларнинг асосий
қисмини қоплайди. Улар атроф-муҳитни ҳимоялаш учун мақбул экологик
технологиялар киритганда солиқ имтиёзларидан фойдаланиши мумкин. Давлат
ташкилотлари
сотиб
олинаётган
жаҳозлар
талабларга
жавоб
беришини
таъминлаш мақсадида сертификация вазифаларини бажаради. Табиатни муҳофаза
қилиш дастурига киритилган, атроф-муҳит жамғармалари фаолиятини тартибга
соладиган қоидаларга биноан, корхоналарнинг атроф-муҳитни ҳимоялаш учун
молиявий харажатлари бадал тўловларидан озод қилиниши мумкин.
102
Расм- 46 Бошқаришнинг таркибий тизими
Бюжет ташкилотлари ва коммунал хизмат корхоналари учун жорий этилган
истиснолар ифлосланиш бадаллари тизимида рағбатлар яратиш муносабатидаги
самарадорлигига путур етказади. Атроф-муҳит нуқтаи назаридан тартибга
солувчи қоидалар “ифлословчи тўлайди” тамойилига қатъий риоя қилиб ва заиф
рағбатлар татбиқ қилиниши муҳим аҳамият касб этади. Молиявий юк баъзи
ташкилотлар учун ҳаддан ташқари оғир бўлса, бюджетдан молиялаш амалга
оширилиши мумкин.
7.2.
Экология ва бизнес .
Замонавий бизнес барқарорликка йўналтирилган жараёндир. Юқори талаб,
рентабеллик ва ривожланиш истиқболлари - экологик бизнес очиш ёки мавжуд
бизнесни "эко" форматига йўналтириш зарур бўлган сабаблар мавжуд. Атрофмуҳитни асраш бутун жаҳондаги энг муҳим масалалардан биридир. Экологик
ҳаракатнинг оммавийлиги ортидан "яшил" тадбиркорлик пайдо бўлди, бу нафақат
фойда, балки атроф-муҳит, жамият ва сайёрага ҳам фойда келтирмоқда.
103
Ривожланган мамлакатлар учун экологик йўналиш узоқ вақтдан бери одатий
ҳолга айланган, аммо Ўзбекистонда у энди ривожлана бошлади.
Экологик вазиятни муқобиллаштиришга бўлган эътибор йил сайин кучайиб
бормоқда. Барқарор ривожланиш жамитда янги тенденцияга айланди. Янги
тараққиёт босқичида дўкон жавонлари "эко" ва "био" префиксланган маҳсулотлар
билан тўлдирилди. Экологлар томонидан ўтказилган тадқиқотлар натижасида
яшил маҳсулотларга талаб ошгани аниқланди. Яшил бизнеснинг мақсади нафақат
фойда олиш, балки сайёрани соғломроқ қилишдир.
Экологик тадбиркорлик доирасида инсон фаолиятида қуйидагиларга
эътибор бериш лозим:
-ресурсларни тежаш технологиялари;
-атроф-муҳитни яхшилаш, экодизайн ва бошқалар.
-иккиламчи хомашёдан фойдаланиш;
-дам олишни ташкил этиш;
-экологик таълим;
-экологик товарларни ишлаб чиқариш ва сотиш;
-экологик хизматларни тақдим этиш.
Яшил бизнесни фойдали ғоя сифатида уни қуйидагиларда кўриш мумкин:
-экологик тоза дунё ривожланиши;
-истеъмолчилар орасида яшил тенденцияси катта талабга эгалиги;
- рақобатнинг заифлиги;
-жамоат ташкилотлари ва давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган;
-ижодий ғояларни амалиётга жорий этиш мумкинлиги;
-экотехнологиянинг
тадбиркорлик
фаолияти
учун
харажатларни
камайтиришга имкон бериши.
Эко-бизнес давомида атроф муҳит ифлосланишнинг олдини олиш, табиий
ресурсларни
тежаш
технологиялари,
биотехнологиялардан
самарали
фойдаланиш, қайта ишлаш, яшил энергия, "соғлом" озиқ-овқат маҳсулотлари,
тоза сув, экологик тоза жарённи таъминловчи тадбиркорлик фаолияти киради.
7.3.
Оролни қуткариш халқаро фондининг тузилмаси ва вазифалари
104
Оролни
қутқариш
халқаро
жамғармаси
Ўзбекистон,
Қозоғистон,
Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон республикалари ҳамкорлигида Орол
денгизи ҳавзасида экологик инқирозга барҳам бериш ва ижтимоий-иқтисодий
вазиятни яхшилаш мақсадида тузилган минтақавий ташкилотдир. Оролни
қутқариш халқаро жамғармаси доирасида минтақада мураккаб сув хўжалиги
масалаларини ҳал этиш, сув тақсимоти, сув ресурсларини биргаликда бошқариш,
фойдаланиш ва муҳофаза қилиш бўйича ҳамкорлик борасида шартномалар ҳамда
битимлар имзоланди.
Ўзбекистон Оролбўйи минтақасида экологик вазиятни барқарорлаштириш,
аҳолининг турмуш даражасини яхшилаш бўйича кенг миқёсли лойиҳаларни
амалга оширмоқда. Орол денгизи қуриган тубига саксовул ва шўрга чидамли
ўсимликлар экилиб, бутазорлар барпо этилмоқда.
Орол
денгизи
ҳалокати
оқибатларини
юмшатиш
ва
минтақани
ривожлантиришга мўлжалланган комплекс чора-тадбирлар дастури доирасида
500 дан ортиқ лойиҳа амалга оширилди. Уларнинг ярмидан кўпи миллий
лойиҳалардир..45
Жамғарма фаолияти давомида жами режалаштирилган 560 минг гектар ер
майдонининг 375 минг гектарида ўрмонзор барпо этилади. Қорақалпоғистон
Республикасидаги ўрмон фонди ерлари ва Хоразм, Бухоро ва Навоий
вилоятларидаги ерларида буталар ва шўрланишга чидамли дарахтлар экилиши
белгиланган.
Қорақалпоғистон
Республикаси
Вазирлар
Кенгаши,
вилоятлар
ҳокимликларига Ўрмон хўжалиги давлат қўмитаси ва Давлат Солиқ Қўмитаси
ҳузуридаги Кадастр агентлиги билан биргаликда ўрмонзорлар барпо этиладиган
майдонларни хатловдан ўтказиш ва ўрмонзорларнинг харитасини ишлаб чиқиш
белгиланган. Ўрмонзорлар барпо этиш учун зарур бўлган қўшимча ер майдонлари
доимий фойдаланиш ҳуқуқи давлат ўрмон фондига берилади.
45
https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/orol_dengizi_va_orolbuyi_hududlarida_urmonzor_barpo_etiladigan_mayd
on_belgilandi Вазирлар Маҳкамасининг 25.11.2020 йилдаги «Республика ҳудудларида ўрмонзорлар, шунингдек,
Орол денгизи ва Оролбўйи ҳудудларида «Яшил қопламалар» барпо этиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида»ги 745-сон қарори
105
Янги
ривожланиш
босқичида
«яшил
қопламалар»
барпо
этишни
молиялаштириш молиявий манбалари қуйидагилардан иборат:
Қорақалпоғистон Республикаси Республика бюджетининг, Бухоро, Навоий
ва Хоразм вилоятлари ҳокимликлари маҳаллий бюджетларининг прогнозга
нисбатан ошириб бажарилган қисми ҳисобига ажратиладиган маблағлар;
юридик ва жисмоний шахсларнинг, шу жумладан норезидентларнинг
ҳомийлик хайриялари;
Оролбўйи минтақаси учун инсон хавфсизлиги бўйича кўп томонлама
шериклик траст жамғармаси маблағлари.
қонун ҳужжатлари билан тақиқланмаган бошқа манбалар.
Бозор иқтисодиёти муносабатлари чуқурлашган даврда мамлакатимизда
амалга оширилаётган кенг қамровли институционал ислоҳотлар доирасида сув
хўжалиги
соҳасида
ресурсларини
давлат
бошқаришни
бошқаруви
тизимини
самарадорлигини
такомиллаштириш
ошириш,
борасида
сув
чора-
тадбирлар амалга оширилди. Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини
яхшилаш, уларнинг ҳисобини юритиш тизимини такомиллаштириш, шунингдек,
сув хўжалиги ташкилотларининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш бўйича
ишлар изчил амалга оширилмоқда. Шу билан бирга, қишлоқ хўжалигини ислоҳ
қилиш ҳамда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини диверсификациялаш бўйича
амалга оширилаётган чора-тадбирлар мазкур соҳада бошқарувнинг замонавий
усулларини жорий этиш асосида сув хўжалиги инфратузилмасини янада
яхшилашни талаб этмоқда. Сув ресурсларини бошқариш ва сув хўжалиги
объектларидан фойдаланиш тизимини янада такомиллаштириш, ирригация ва
мелиорация
лойиҳаларини
амалга
ошириш
самарадорлигини
таъминлаш
мақсадаида сув хўжалигини бошқариш соҳасида бозор иқтисодиёти тамойиллари
ва механизмларини жорий этилмоқда, шунингдек, ушбу соҳада илмий
тадқиқотларни ривожлантирилмоқда.
Ўзбекистон
Республикаси
Сув
хўжалиги
вазирлиги
раҳбарияти
фаолиятининг қуйидаги устувор йўналишлари ва самарадорлигининг муҳим
кўрсаткичлари белгилаб қўйилган:
106
сув хўжалиги соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар самарадорлигини
таъминлаш,
сув
ресурсларини
бошқариш
соҳасида
халқаро
алоқаларни
кенгайтириш;
сув хўжалиги ташкилотларининг фойдаланувчиларга сув етказиб бериш
бўйича молиявий харажатларининг бир қисмини сув истеъмолчилари томонидан
қоплаш механизмларини жорий этиш;
сув хўжалиги соҳасидаги истиқболли лойиҳаларни амалга ошириш учун
хорижий инвестициялар ва халқаро грантлар жалб қилишни кенгайтириш орқали
сув хўжалиги объектларини қуриш, реконструкция ва модернизация қилиш
харажатларининг жами ҳажмидаги бюджет маблағлари улушини камайтириш;
сув тежовчи суғориш технологияларини жорий этишда қишлоқ хўжалиги
маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларига фаол кўмаклашиш, замонавий суғориш
тизимларини ишлаб чиқариш қувватларини хусусий инвестициялар жалб қилиш
ҳисобига кенгайтириш;
сув хўжалигини институционал, техник ва технологик ривожлантириш,
ушбу соҳада фан ва ишлаб чиқаришни интеграциялаш;
107
Расм- 47 Ўзбекистон Республикасининг сув ресурсларини бошқариш тизими46
сув хўжалиги соҳасидаги илмий ва илмий-техник фаолиятнинг жадал
ривожлантирилишини таъминлаш, сув ресурсларини бошқариш соҳасидаги
мутахассисларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш
тизимини такомиллаштириш;
сув-туз балансини юритиш механизмларини такомиллаштириш, ер ости
сувларини
меъёрда
ушлаб
туриш,
шунингдек,
мелиорация
ишлари
самарадорлигини ошириш.
46
https://lex.uz/docs/4545898 Ўзбекистон Республикаси Президентининг Сув ресурсларини бошқариш тизимини
янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги Қарори
108
МАВЗУ 8: ТАБИАТНИ ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ
ТАҲЛИЛИ
8.1.
Aтроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг иқтисодий ва экологик
кўрсаткичларининг ўзаро боғлиқлиги
Минтақа аҳолисига ҳаёт ва фаровон ҳаёт бахш этган Орол денгизи инсон
саломатлиги билан бевосита боғлиқ бўлган экотизимига катта зарар етказадиган
вазиятни бошдан кечирмоқда. Орол денгизининг қуриган тубидан ҳар йили минг
километрдан ортиқ радиусда 700 минг тоннагача зарарли тузлар тарқалади,
шундан Aмударё делтасида ҳар гектар тупроқ учун 500 кг дан ортиқроқ
тўпланади. Қорақалпоғистонда 10 минг кишига 938 та тери касалликлари
учрайди, бу умуман Ўзбекистонга нисбатан икки баравар кўп. Орол денгизи
инқирози нафақат тиббий, балки ижтимоий, иқтисодий, маиший муаммоларни
ҳам келтириб чиқарди, уларни ҳал қилиш катта харажатларни талаб қилади.
Шунга қарамай, давлат томонидан бу ерда тиббий ёрдам юборилмоқда,
касалхоналар ва мактаблар қурилмоқда, уй-жой қурилиши тўхтамаяпти. Шунинг
учун ҳам ушбу ҳудудда ижтимоий соҳа объектларини ривожлантиришга устувор
йўналиш сифатида қаралмоқда.
Бирлашган Миллатлар Ташкилот Тараққиёт Дастурининг мутасаддилари
ёрдамида, маҳаллий ҳокимиятлар билан биргаликда орол денгизи минтақасида
экологик вахиятни муқобиллаштиришга эътибор кучайтирилди. Ушбу лойиҳага
кўра, 550 гектар майдонга маҳаллий шароитга мос дарахт турлари экилган.
Ўзбекистон республикаси ҳудудида ўрмонларнинг умумий майдони 2776,1
минг гектарни ташкил этади. Ўрмон экинзорлари шаҳарларнинг ҳавзасини чанг,
зарарли газлар, тутундан тозалайди, бизни шовқинлардан ҳимоя қилади. Хусусан,
қуйидагича кўринади: 1 га майдонда арча йилига 32 тонна чангни, қарағай 43
тоннани ташкил этади
Ўзбекистонда, бута, дарахтларининг 320 тури, ярим бутали ўсимликларнинг
134 тури мавжуд. Бироқ, ўрмон экотизимидаги прогрессив антропоген босим
ҳайвонлар ва ўсимлик дунёсининг ноёб турларини йўқолиб кетиш жараёни
кучайди. Таъкидлаш лозимки, мамлакатимиз ҳудудида тўқай ўрмонлари майдони
қисқармоқда, геосистемалар ўзгармоқда. Ҳозирги вақтда республикамизда 64 та
109
доривор ва озиқ-овқат ўсимликларини этиштириш ва йиғиш бўйича 8 та
ихтисослашган ферма, 6 та давлат қўриқхоналари, ўрмон ови, миллий табиий ва
миллий боғлар, питомниклар мавжуддир.
Расм- 48 Орол денгизи инқирози
Жаҳонда саноат корхоналари хар йили атмосферага 800 млн. Тонна зарали
моддалар чиқарилмоқда.
8.2.
Табиий кўрсаткичларнинг экологик таҳлили
Жумладан, Ўзбекистонда 2000 йилнинг иккинчи ярмида атмосферага 300
млн. тонна углерод оксиди, 120 млн. тонна кул, 150 млн. тонна олтингугурт
диоксиди чикарилган.
Қишлок хўжалиги ва саноатдан окова сув табиатга
ташланган. Атмосферага чикарилган ва сувга тушган ифлосликларнинг табиий
тозаланишида ўсимликлар катта роль ўйнайди. Масалан, бир куёшли кунда 1
гектар ўрмондаги дарахтлар, буталар 220 - 280 кг углерод диоксидни ютади ва 180
- 220 кг кислород чикаради. Ер юзидаги ўрмонлар бир йил ичида 550 млрд. тонна.
дан ортик углерод диоксидни ютиб, кайта ишлаб, табиатга 400 млрд. т. кислород
ажратиб чикаради. Таъкидла лозимки, бир гектар ўрмонзор бир йил ичида 32 - 63
110
кг чангни тутади, ютади ва табиатда фитонцид моддалар ажратади, улар
ўсимликларда турли касалликларга сабаб бўлувчи микробларни ўлдиради. Бир
гектар ўрмонзор бир кунда 2-4 кг фитонцид ишлаб чикаради.
Республикамизда бир йилда саноат корхоналаридан 65 млн. тонна,
автотранспортлардан 50 млн. тоннадан ортик зарарли моддалар атмосферага
чиқарилади, Тошкент шаҳрида 180-190 мингдан ортиқ автотранспорт воситалари
ҳаракатланиб 300 минг тоннадан ортиқ, зарарли газларни атмосферага чикаради.
8.3.
Aтроф-муҳит ҳолатини иқтисодий таҳлил қилиш бўйича халқаро
тажриба
Барқарорлик тамойили. “Яшил иқтисодиёт” барқарор ривожланишни
таъминлаш воситаси ҳисобланади ва уни таъминлаш усулларидан бири саналади.
“Яшил иқтисодиёт” соғлом атроф-муҳитга боғлиқ ва барча учун фаровонлик
манбаи бўлиб хизмат қилади. Бундай сиёсат барқарор ривожланишнинг барча
(экологик, ижтимоий ва иқтисодий) мақсадларини қамраб олади ва ушбу
йўналишлар бўйича ижобий натижаларга эришиш имконини берувчи аралаш
стратегияларн ишлаб чиқади.
Адолатлилик тамойили. “Яшил иқтисодиёт” мамлакатлар ва авлодлар
ўртасида тенглик, адолатни қўллаб-қувватлайди, инсон ҳуқуқлари, маданий
хилма-хиллик,
гендер тенглигини таъминлашга
кўмаклашади, билимлар,
тажрибалар ва ҳар бир инсоннинг ушбу соҳага қўшган ҳиссасини тан олади. Туб
аҳолининг ер, ҳудуд ва ресурсларга бўлган ҳуқуқлари ҳурмат қилинади.
Барча учун фойдаланиш имконияти тамойили. Яшил иқтисодиёт барча учун
фаровонлик олиб келади ва камбағаллик даражасини пасайтиради, барча
мамлакатларда инсон тараққиётининг юқори даражасига эришиш, озиқ-овқат
хавфсизлигини таъминлаш ва соғлиқни сақлаш, таълим, санитария, сув билан
таъминлаш, энергия ва бошқа асосий хизмат турларидан фойдаланиш
имкониятини яратишга хизмат қилади. Ушбу тамойил аёллар ҳуқуқлари ва
имкониятларининг кенгайишига кўмаклашади. “Яшил иқтисодиёт” барқарорлик
асосида амалга оширилса ривожланиш ҳуқуқини қўллаб-қувватлайди.
Соғлом сайёра тамойили. “Яшил иқтисодиёт” йўқотилган био хилма111
хилликни тиклашга ёрдам беради, табиий тизимларга инвестициялар йўналтиради
ва йўқ бўлиб бораётганларини қайта тиклайди. “Яшил иқтисодиёт” экотизимлар
ва био хилма-хилликка бевосита боғлиқ бўлиб, ушбу иқтисодиёт экологик
талаблардан четга чиқмаслик ва барчани мазкур талаблар бўйича ҳамкорлик
қилишга
ундайди.
Экологик
талабларга
атроф-муҳитни
ифлослантириш,
экотизимларни муҳофаза этиш, био хилма-хиллик ва бошқа табиий ресурсларни
асраб қолиш, табиий ресурслар (сув, табиий газ, фойдали қазилма бойликлар)дан
самарали ва келажак авлод эҳтиёжларини хавф остига қўймасдан оқилона
фойдаланиш киради. “Яшил иқтисодиёт” янги технологиялар ва инновацияларни
ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланишга қадар потенциал таъсирини, иқтисодий
сиёсатнинг экологик оқибатларини баҳолаш, экологик ва ижтимоий муносабатлар
ўртасидаги мувозанатни таъминлашга ёрдам беради.
Иштирок
этиш
тамойили.
“Яшил иқтисодиёт”
шаффофлик,
илмий
тадқиқотлар ва барча манфаатдор томонлар иштирокига асосланганлиги боис
инклюзив
характерга
эга.
“Яшил иқтисодиёт”
ривожланишни таъминлашнинг
барча
фуқароларнинг
босқичларида
тўлиқ ва
барқарор
самарали
иштирокини тақозо этади.
Оқилона бошқариш ва шаффофлик тамойили. “Яшил иқтисодиёт” моҳияти
ва шаффофлиги боис унинг миқёсини ўлчаш мумкин. “Яшил иқтисодиёт” ишлаб
чиқариш ва бозорлар устидан соғлом назорат ўрнатиш имконини беради.
Тараққиёт натижаларини эса макро ва микро даражада миқдорий жиҳатдан ўлчаш
мумкин бўлади. “Яшил иқтисодиёт” халқаро ҳамкорлик қилишга кўмаклашади,
халқаро маъсулиятни иштирокчилар ўртасида тақсимлайди ва барчани инсон
ҳуқуқлари, табиатни муҳофаза қилиш соҳасида халқаро стандартларга риоя
қилишга чақиради.
Мослашувчанлик тамойили. “Яшил иқтисодиёт” ижтимоий ҳимоя ва атрофмуҳит
муҳофазаси
тизимининг
ривожланишига
кўмаклашади.
Иқлим
ўзгаришлари ва табиий офатларга тайёр туриш, мослашишга ёрдам беради. “Яшил
иқтисодиёт” модели ҳар қандай мамлакатнинг маданий, ижтимоий ва экологик
хусусиятларига мослашиши мумкин.
112
Самарадорлик
ва
етарлилик
тамойили.
“Яшил
иқтисодиёт”
“ифлослантирувчи тўлайди” тамойилини амалга оширади, ресурслардан ва
сувдан самарали, оқилона фойдаланишга ҳаракат қилади. У ижтимоий, иқтисодий
ва экологик инновацияларнинг ривожланишига кўмаклашади.
Авлодлар бирдамлик тамойили. “Яшил иқтисодиёт” амалда ва истиқболда
инвестияларни амалга ошириш имконини беради. У авлодлар ўртасида адолатни
таъминлашга, ресурсларни сақлаб қолишга ва узоқ муддатли даврда аҳоли
турмуш сифатини оширишга хизмат қилади. “Яшил иқтисодиёт” молия
секторини тартибга солиш ва унга таъсир этиш орқали иқтисодиёт секторлари,
яшил технологияларга инвестициялар сарфлашни рағбатлантиради, глобал пул
тизимининг барқарорлигини таъминлйди.
Халқаро ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилган умумий тамойиллардан
ташқари алоҳида мамлакатлар учун хос миллий хусусиятларни ҳисобга олган
ҳолда яшил иқтисодиётнинг миллий тамойиллари аксарият мамлакатлар
амалиётига тадбиқ этилган. Жумладан, UNEPнинг Буюк Британия Миллий
қўмитаси мамлакат учун алоҳида яшил иқтисодиёт тамойилларини ишлаб чиққан
бўлиб, ушбу рўйҳат 15 та тамойиллардан иборат бўлиб, мазмунан Каолиция
тамойиллари билан тўлиқ ёки қисман мос келади. Шунингдек, улар бир-биридан
фарқли жиҳатларга эга.
Бойликни тенг тақсимлаш. Бойликни мамлакат ичида ва мамлакатлар
ўртасида адолатли тақсимлашга кўмаклашиш, бойлар ва камбағаллар ўртасидаги
даромадлар жиҳатдан табақаланишгт қисқартириш, жаҳон ресурсларидан
фойдаланишда иқтисодий ва ижтимоий адолатли таъминлашга эришиш, ёввойи
табиат учун етарли жой қолдириш.
Иқтисодий
адолатлилик.
Умумий,
табақалаштирилган
маъсулият
тамойилларига амал қилиш. Ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар
ўртасидаги
ривожланиш
тафовутларини
минималлаштириш,
экологик
барқарорликни қўллаб-қувватлаш, иқтисодий қолоқ мамлакатларга молиявий ва
технологик
жиҳатдан
ёрдам
бериш
кенгайтириш.
113
мақсадида
иқтисодий
ҳамкорликни
Авлодлар ўртасида тенглик. Экологик ресурслар ва экотизимлар жиддий
назорат қилиниши ва муҳофаза этилиши зарур. Экологик активларнинг келгуси
авлод учун қийматини ошириш ва шу тариқа уларнинг истиқболдаги
эҳтиёжларини адолатли қондиришни таъминлаш.
Эҳтиёткорлик
тамойили.
Илмий
ноаниқлик
атроф-муҳит
деградациялашувининг олдини олиш бўйича қарорлар қабул қилишга тўсқинлик
қилиши мумкин эмас.
Ривожланиш
ҳуқуқи.
Инсоннинг
атроф-муҳит
билан
уйғунликда
ривожланиши барқарор ривожланишга эришишда муҳим аҳамият касб этади.
Алоҳида инсонлар ва жамият ижобий ижтимоий ва экологик натижаларга
эришишлари учун зарур шарт-шароитлар яратиш зарур.
Ташқи самаралар интернализацияси. Яшил иқтисодий сиёсат мақсади реал
ижтимоий ва экологик қадриятларни яратишдан иборат бўлиши зарур. Ушбу
мақсадга эришишда бозор нархлари реал ижтимоий ва экологик харажатлар ва
даромадларни акс эттириши лозим. Шу тариқа “ифлослантирувчи” атроф-муҳитга
етказилган зарарни қоплаши лозим. Солиқ режимлари ва меъёрий чекловлар
“ўйин қоидаларини” ўзгартириш учун хизмат қилиши зарур.
Халқаро
ҳамкорлик.
Мамлакатларда
экологик
стандартларнинг
қўлланилиши бошқа мамлакатларнинг ривожланишига таъсир этиши мумкин
бўлган оқибатларни тушуниш асосида халқаро ҳамжамият билан ҳамкорликда
амалга оширилиши зарур.
Халқаро маъсулият. Миллий чегаралар доирасидаги фаолият ушбу чегарадан
ташқарида экологик салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Бу эса
бундай вазиятларда манфаатларни ҳимоя қилишнинг мустақил судларга
асосланган халқаро ҳуқуқий меъёрларини ишлаб чиқишда ҳамкорликни талаб
этади.
Барқарор ишлаб чиқариш ва истеъмол. Ресурслардан оқилона ва адолатли
фойдаланишда барқарор ишлаб чиқариш ва истеъмол даражасини жорий этиш
зарур, ишлаб чиқариш ва истеъмолнинг барқарор бўлмаган моделларини
қисқартириш
ва
бартараф
этиш
лозим.
114
Яъни
зарарсизлантирилаётган
материаллардан қайта фойдаланиш, ер ресурсларининг тақчиллигини тан олиш ва
тегишли чора-тадбирларни амалга ошириш керак. Барқарор ривожланишни
таъминлаш мақсадида паст углеродли яшил иқтисодиётга ўтиш учун муайян
харажатларни амалга ошириш зарур. Айрим мамлакатлар ўтиш даврида ушбу
харажатларни бошқаларга нисбатан қийинчиликсиз амалга ошириши мумкин.
Ўтиш даврида аҳолининг нисбатан ҳимояга муҳтож қатламлари қўллабқувватланиши, ривожланаётган мамлакатлар эса тегишли молиявий ва техник
ёрдам олиш имкониятига эга бўлишлари лозим.
Фаровонликнинг янги кўрсаткичлари. Ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи
ижтимоий фаровонлик ва атроф-муҳит яхлитлигини ўлчаш дастагини бажарувчи
кўрсаткич ҳисобланмайди. Аксарият ижтимоий-экологик фаолият турлари,
жумладан, қазиб чиқариладиган ёқилғи турларидан интенсив фойдаланиш ялпи
ички маҳсулотнинг ўсишига олиб келиши мумкин. Инсонларнинг умумий
фаровонлиги ва турмуш сифати, атроф-муҳит ҳолати иқтисодий ривожланишнинг
бош мақсади бўлиши зарур.
115
МАВЗУ 9: БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИ МУНОСАБАТЛАРИ
ЧУҚУРЛАШГАН ШАРОИТДА ТАБИАТНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ
ИҚТИСОДИЙ МЕХАНИЗМИ
9.1.
Aтроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг иқтисодий механизми
тушунчаси ва таркиби.
Aтроф-муҳитни тартибга солишнинг иқтисодий механизми - бу хўжалик
юритувчи субектларнинг ўзлари ва юқори органлар ўртасидаги муносабатларнинг
мураккаб
кўп
даражали
тизими.
Aтроф-муҳитни
бошқариш
бўйича
муносабатларни яхшилаш муаммоси иқтисодий ўсишнинг экологик муаммолари,
шунингдек, меҳнат ресурсларини қайта ишлаб чиқариш ва табиий шароитларнинг
ёмонлашиши билан боғлиқ.
-
биринчидан,
ишлаб
чиқаришда
фойдаланиладиган
атроф-муҳит
элементларини олиш учун жами меҳнат харажатлари ўсмоқда;
- иккинчидан, табиий атроф-муҳитнинг элементлари бўлган хом ашёлар,
ёқилғи материалларидан оқилона фойдаланмаслик натижасида ижтимоий
меҳнатнинг катта йўқотишлари мавжуд;
-
учинчидан,атроф-муҳит
ва
инсон,
жамият
муносабатларини
модернизациялаш муаммоси иқтисодий ўсишнинг экологик муаммолари билан
боғлиқ.
- тўртинчидан, ишлаб чиқаришнинг табиий муҳитга салбий таъсирини
бартараф этиш учун талабга жавоб берадиган, малакали ишчи кучини ажратиш
зарурдир;
- бешинчидан, ишлаб чиқариш муттасил ривожини таъминлайдиган табиий
ресурслар тақчиллиги ўсиб бормоқда.
Буларнинг барчаси кун тартибига атроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг
иқтисодий механизмини такомиллаштириш зарурлиги масаласини қўяди.
Aтроф муҳитни ифлослантирувчи корхоналарда атроф-муҳитни муҳофаза
қилиш тадбирларини рағбатлантирувчи ва минтақада унинг ижтимоий-иқтисодий
ва экологик ривожланишини таъминлаш учун зарур бўлган молиявий ва моддий
ресурсларнинг тўпланишига ҳисса қўшадиган механизмни ишлаб чиқиш
116
қуйидаги вазифалар билан боғлиқ:
1. Унинг тузилишини шакллантириш ҳозирги иқтисодий талабларга жавоб
бериши лозим, яъни корхоналар ва минтақавий бошқарув тизимининг ҳуқуқ ва
мажбуриятларини белгилайдиган асосий элементлар ва
уларнинг
ўзаро
алоқаларини таъминлаш;
2. Такомиллашган иқтисодий механизм таркибини белгилайдиган экологик
стандартлар, тўловлар, жарималар, имтиёзларни асослаш ва тасдиклаш.
Aтроф-муҳитни ва инсон, жамият мунособатларини тартибга солишнинг
иқтисодий механизми бу хўжалик юритувчи субектлар
билан ўзаро
муносабатларнинг мураккаб тизимдир. Ушбу муносабатларнинг бирлаштирувчи
воситаси экологик аудит бўлиши мақсадга мувоқфиқ (атроф-муҳитни муҳофаза
қилишнинг ташкилий ва иқтисодий омиллари)47.
“Экологик аудит тўғрисида”ги қонуни 2021 йил қабул қилинган.
Ўзбекистон Республикасининг экологик аудит тўғрисидаги қонунчилигида
назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома
қоидалари қўлланилади.
Ушбу Қонунда қуйидаги асосий тушунчалар қўлланилади:
экологик аудит - экологик аудит субъекти амалга оширадиган хўжалик ва
бошқа фаолиятни техник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги норматив
ҳужжатлар ҳамда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан
оқилона фойдаланиш соҳасидаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар талабларига риоя
этиш юзасидан экологик аудиторлик ташкилоти томонидан ўтказиладиган
тизимли, ҳужжатлаштирилган, мустақил баҳолаш;
экологик аудитор - экологик аудиторнинг малака сертификатига эга бўлган
жисмоний шахс;
экологик аудитнинг буюртмачиси - экологик аудит ўтказиш ташаббуси
билан чиқувчи хўжалик юритувчи субъект, унинг мулкдори иштирокчилари ва
47
https://lex.uz/docs/5331133 Ўзбекистон Республикасининг Экологик Аудит Тўғрисида қонуни, ЎРҚ-678-сон
15.03.2021;
117
(ёки) акциядорлари;
экологик аудиторнинг малака сертификати - экологик аудиторнинг
малакасини тасдиқловчи ва экологик аудиторлик фаолиятини амалга ошириш
ҳуқуқини берувчи ҳужжат;
экологик аудит объекти - экологик аудит субъектининг атроф-муҳитга
таъсир кўрсатадиган хўжалик ва бошқа фаолияти, шунингдек унинг атрофмуҳитни бошқариш тизими;
экологик аудит субъекти - маҳсулот ишлаб чиқаришни амалга оширувчи,
ишларни
бажарувчи
ва
хизматлар
кўрсатувчи,
ўзида
экологик
аудит
ўтказиладиган хўжалик юритувчи субъект ва бошқа ташкилотлар;
экологик аудиторлик ташкилоти - экологик аудиторлик фаолиятини амалга
оширувчи юридик шахс;
экологик аудиторлик фаолияти - экологик аудиторлик ташкилотининг
экологик аудит ўтказишни ва турдош хизматлар кўрсатишни ўз ичига олган
тадбиркорлик фаолияти;
экологик аудит хулосаси - экологик аудит буюртмачисига йўлланган,
ўтказилган экологик аудит жараёни, техник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги
норматив ҳужжатлар ҳамда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий
ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасидаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар
талабларининг аниқланган бузилишлари, ўтказилган лаборатория синовларининг
натижалари тўғрисидаги батафсил маълумотларни ҳамда экологик аудит ўтказиш
натижасида олинган бошқа ахборотни ўз ичига олган ҳужжат.
Экологик аудитнинг асосий принциплари. Экологик аудитнинг асосий
принциплари мустақиллик, холислик, махфийлик ва ишончлиликдан иборатдир.
Экологик аудит стандартлари. Экологик аудит стандартлари экологик
аудитни ўтказиш, турдош хизматлар кўрсатиш ва экологик аудиторлар ишининг
сифатини назорат қилиш тизимини ташкил этиш тартибини белгилайди. Миллий
экологик аудит стандартлари экологик аудиторлик фаолиятини амалга оширишга
доир ягона талабларни белгилайди. Экологик аудиторлик ташкилотлари экологик
аудитни ўтказиш чоғида шартномага мувофиқ халқаро экологик аудит
118
стандартларини қўллаши мумкин.
Экологик аудитнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:
экологик аудит субъекти хўжалик ва бошқа фаолиятининг экологик жиҳатлари
тўғрисидаги ишончли ахборотни тўплаш;
экологик аудит субъектининг хўжалик ва бошқа фаолияти техник жиҳатдан
тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳужжатлар ҳамда атроф-муҳитни муҳофаза
қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасидаги норматив-ҳуқуқий
ҳужжатлар талабларига мувофиқлигини аниқлаш;
экологик аудит субъекти фаолиятининг атроф-муҳит ҳолатига таъсирини
баҳолаш;
экологик аудит субъекти томонидан амалга ошириладиган табиатни муҳофаза
қилишга оид тадбирларнинг самарадорлигини баҳолаш;
атроф-муҳитнинг ифлосланиши билан боғлиқ фавқулодда вазиятларнинг юзага
келиши хавфини камайтириш;
атроф-муҳитни бошқариш тизимининг самарадорлигини баҳолаш;
экологик аудит хулосасини тузиш, экологик аудит субъекти томонидан амалга
ошириладиган табиатни муҳофаза қилишга оид тадбирлар самарадорлигини
оширишга, шунингдек атроф-муҳитни бошқариш тизимини такомиллаштиришга
қаратилган тавсиялар ишлаб чиқиш.
Экологик аудит ўтказишнинг ўзига хос хусусиятлари:
Экологик аудит қонунчиликка мувофиқ амалга ошириладиган экологик
назоратнинг ўрнини босмайди.
Экологик аудит экологик аудиторлик ташкилоти ва экологик аудит
буюртмачиси ўртасида тузиладиган, экологик аудит ўтказиш муддатлари ва бошқа
шартлари белгиланадиган шартнома асосида ўтказилади.
Экологик аудит экологик аудит субъектининг атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасидаги бутун фаолиятига ёки унинг
алоҳида қисмига нисбатан ўтказилиши мумкин.
119
Экологик аудит субъектининг фаолияти техник жиҳатдан тартибга солиш
соҳасидаги норматив ҳужжатлар ҳамда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий
ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасидаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар
талабларига мувофиқ бўлган тақдирда Ўзбекистон Республикаси Экология ва атрофмуҳитни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси (бундан буён матнда Давлат экология
қўмитаси деб юритилади) томонидан бир йил давомида текширилмайди, бундан ушбу
модданинг назарда тутилган ҳоллар мустасно.
Экологик аудит субъектининг фаолияти техник жиҳатдан тартибга солиш
соҳасидаги норматив ҳужжатлар ҳамда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий
ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасидаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар
талабларига мувофиқ бўлмаган тақдирда экологик аудит субъекти аниқланган
қоидабузарликларни бир ойлик муддатда бартараф этиши шарт.
Авариялар ва фавқулодда вазиятлар юзага келганда, Давлат экология қўмитаси
томонидан ўтказилган экологик аудитнинг факти ва натижаларидан қатъи назар
текширув ўтказилиши мумкин.
Экологик аудит шакллари:
Экологик аудит ихтиёрий ёки мажбурий шаклда ўтказилиши мумкин.
Атроф-муҳитга таъсир кўрсатиш хавфи кам бўлган ёки унчалик кўп бўлмаган
(локал таъсирга эга) экологик аудит субъектларининг фаолиятига нисбатан экологик
аудит ихтиёрий тартибда ўтказилади.
Атроф-муҳитга юқори ва ўртача таъсир кўрсатиш хавфига эга бўлган экологик
аудит субъектлари ҳар йилги мажбурий экологик аудитдан ўтказилиши лозим.
Атроф-муҳитга таъсир кўрсатиш хавфи даражаси бўйича фаолият турларининг
рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.
Ихтиёрий экологик аудит экологик аудит буюртмачисининг ташаббусига кўра
ўтказилади.
Мажбурий йиллик экологик аудит экологик аудит субъектининг атрофмуҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш
соҳасидаги бутун фаолиятига нисбатан ўтказилади. Бундай ҳолат атроф-муҳитни
120
муҳофаза қилиш тузилмалари учун энг мақбул вариантни танлашга, атрофмуҳитни муҳофаза қилиш воситаларининг ҳолати ва ишлаш даражаси устидан
ахборот ва таҳлилий назоратни ташкил этишга, режалаштирилган техник ва
технологик яхшиланишларга иқтисодий баҳо беришга имкон беради.
Эко-аудиторнинг ҳисоботида қуйидаги маълумотлардан иборат бўлади:
• экологик ва ишлаб чиқариш фаолиятининг мавжуд қонунларга ва норматив
ҳужжатларга мувофиқлиги тўғрисидаги илмий асосланган хулосалар;
• молиявий-иқтисодий ҳисоботнинг ҳолати, бухгалтерия ҳисоби, жорий
экологик тўловлар ва миқдори, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш учун ажратилган
маблағлардан фойдаланиш тўғрисида хулоса.
• фаолияти мониторинг қилинаётгав корхонанинг атроф-муҳит ҳолатига,
ишлаб
чиқариш
ходимларининг
соғлиғига,
минтақадаги
атроф-муҳитга
таъсирини, ишлаб чиқарилиши давлатнинг халқаро мажбуриятлари билан
чекланган ёки тақиқланган ифлослантирувчи моддаларнинг (чиқиндилар)
мавжудлиги ва ҳажми тўғрисидаги маълумотларни баҳолаш;
• ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатларини ва ифлослантирувчи моддалар
чиқиндилари, энергия ва моддий ресурсларни сарфланишини таҳлил қилиш
натижалари;
• фавқулодда ҳолатларда аудит ўтказиладиган корхонанинг мумкин бўлган
хавфини, авария марказларини йўқ қилиш бўйича ишлаб чиқилган иш режасининг
самарадорлигини, зарур моддий-техник воситаларнинг мавжудлигини баҳолаш;
• корхонанинг экологик хизмати ходимларининг касбий ваколатлари,
ифлосланишнинг рухсат берилган қийматларига мувофиқлигини замонавий
техник воситалар мавжудлиги тўғрисида аудитор хулосаси;
• корхоналар раҳбарлари ва ишлаб чиқариш ходимларини атроф-муҳит
ифлосланишининг ҳажми ва табиати,
салбий таъсирини камайтириш учун
моддий ва маънавий рағбатлантирувчи воситалар мавжудлиги, маҳсулотларнинг
энергия ва моддий истеъмоли ҳолати..
9.2.
Қизил китобнингмазмуни ва мақсади
2019 йил 6 декабр куни Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси
121
Ботаника институтида “Ўзбекистон Республикаси Қизил китоби”нинг навбатдаги
нашри тақдимоти бўлиб ўтди48.
• Китоб икки жилдда нашр қилинган, унда ўсимлик ва ҳайвонларнинг камёб
ва йўқолиб кетиш хавфи остида қолган турлари ҳақида асосий маълумотлар
берилган. Биринчи жилд Ўзбекистондаги ўсимлик олами, иккинчи жилд эса
ҳайвонот олами ҳақидаги маълумотларни қамраб олган.
• “Қизил китоб”га Ўзбекистондаги нодир ва йўқолиб кетиш хавфи остида
қолган, ҳимояга муҳтож 314 ўсимлик тури киритилган. Унинг аввалги нашрида
(2009 йил) бундай ўсимлик ва замбуруғлар сони 324 та деб келтирилган эди. Янги
нашрда бутунлай йўқолиб кетган ўсимлик турлари сони 19 тадан 10 тага камайган.
Айни пайтда, унга 15 та камёб ўсимлик тури қўшилган. Умуман олганда аввалги
нашрга таққослаганда 157 ўсимлик турининг мақоми ўзгарган.
“Қизил китоб”нинг янги нашри 2-жилдига сутэмизувчи ҳайвонларнинг 30
тури, қушларнинг 52 хили, судралиб юрувчиларнинг 21 тури, балиқларнинг 17
тури, 3 хил чувалчанг, 14 хил моллюска, бўғимоёқлиларнинг 66 тури киритилган.
• Таққослаш учун аввалги, 2009 йилда нашр этилган “Қизил китоб”даги
ҳайвонларга доир маълумотларни келтириб ўтамиз: унга сутэмизувчиларнинг 24
тури, судралиб юрувчиларнинг 16 хили, балиқларнинг 17 тури, 3 хил чувалчанг,
14 хил моллюска, бўғимоёқлиларнинг 60 тури киритилган эди.
48
Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Ботаника институтида “Ўзбекистон Республикаси Қизил
китоби”, 2019 йил 6 декабр
122
9.3.
Aтроф-муҳитни муҳофаза қилишни молиялаштириш манбалари.
Глобал миқёсда “яшил иқтисодиёт”га ўтиш жараёни узоқ муддат ва катта
миқдордаги инвестициялар талаб этиши, асосий эътибор тикланадиган энергия
манбаларидан самарали фойдаланиш, энергияни тежайдиган технологияларни
ривожлантиришга қаратилганлиги билан ажралиб туради. Халқаро энергетика
агентлиги прогнозларига кўра, 2050 йилгача атмосферага чиқариб юбориладиган
CO2 эмиссиясини икки бараварга камайтириш учун “яшил иқтисодиёт”га дунё
ялпи ички маҳсулотиининг 1-2,5%и даражасида қўшимча инвестициялар сарфлаш
зарур.
“Яшил иқтисодиёт”га ўтишдаги муҳим масалалардан бири ушбу жараённи
молиялаштириш ҳисобланади. Иқтисодий адабиётда “яшил” ёки “экологик”
молия атамасининг умумқабул қилинган таърифи мавжуд эмас. Биринчидан
“яшил иқтисодиёт”га оид аксарият илмий адабиётларда “яшил молиялаштириш”
тушунчасига таъриф берилмаган, иккинчидан, мавжуд кам сонли таърифлар
мазмунан бир-биридан кескин фарқ қилади.
Умумий тарзда “яшил молия”лар (“green finance”) дейилганда экологик тоза,
энергия самарадорлиги юқори ва паст углеродли лойиҳаларни амалга оширишга
йўналтирилган инвестициялар ва бошқа молиявий дастаклар йиғиндисини
тушуниш мумкин. Аксарият ҳолатларда экологик масъулиятли инвестициялаш
(“environmentally responsible investment”) ва иқлим ўзгаришлари боғлиқ
инвестициялаш (“climate change investment”) каби тушунчалар “яшил молия”
тушунчасининг синоними сифатида фойдаланилади.
“Яшил молия”лар атамаси илк бор таниқли иқтисодчи олим Ричард Сандор
томонидан 1992 йилда Нью-Йоркдаги Колумбия университетида ишлаб чиқилган
махсус ўқув дастурида қўлланилган . 2002 йилда Стэнфорд университети
профессори Глетчен Дэйл томонидан нашр этилган “Янги табиат иқтисодиёт”
китобида табиий ресурслар муҳофазасини молиялаштириш масалалари кўриб
чиқилган .
“Яшил иқтисодиётни” қуйидаги тармоқлардан ташкил топган:
- тикланадиган энергия манбалари (қуёш, шамол, биоёқилғи ва ҳ.к.);
123
- “яшил” бинолар (қурилиш ва архитектурада ресурс ва энергия тежовчи
технологияларни қўллаш);
- экологик тоза транспорт (муқобил ёқилғи турлари, жамоат транспортини
ривожлантириш, гибрид/электр автомобиллари ва каршэринг ва карпулинг );
- сув ресурсларидан фойдаланишни бошқариш (сувни тозалаш ва қайта
фойдаланиш, сув сарфини камайтириш, ёмғир сувларидан фойдаланиш ва ҳ.к.)
хўжалик ва ишлаб чиқариш чиқиндилари утилизацияси (чиқиндиларни қайта
ишлаш, утилизация талаб этмайдиган тара ва қадоқлардан фойдаланиш);
- ер ҳолатини яхшилаш (шаҳар ҳудудларида парклар ва кичик ўрмонлар
барпо этиш, органик қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш, ўрмонлар ва
дарахтзорларни тиклаш, тупроқ унумдорлигини яхшилаш).
“Яшил иқтисодиёт”нинг тегишли тармоқларини молиялаштириш усуллари
ва манбалари бир-биридан фарқланади. “Яшил иқтисодиёт” соҳасида турли
тадқиқотлар олиб бориш билан шуғулланувчи хусусий компаниялар “яшил
молиялаштириш” тушунчасининг моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилишган.
Жумладан, Bloomberg New Energy Finance компанияси мутахасислари “яшил
молия”лар “яшил инвестициялар” билан бир қаторда қўлланилади, аммо
амалиётда “яшил молиялаштириш” инвестицияларга нисбатан кенгроқ тушунча
сифатида ишлатилади, деб ҳисоблашади . Pricewaterhouse Coopers Consultants
консальтинг компанияси мутахассислари томонидан берилган таъриф эса “яшил
молиялаштириш”ни банк сектори нуқтаи назаридан тавсифлашга асосланади.
Уларнинг фикрича, банк соҳаси учун “яшил молиялаштириш” экологик
омилларни ҳисобга олувчи молиявий маҳсулот ҳисобланади ва ушбу тамойилга
кредит бериш жараёнидан бошлаб то кредит ёпилиш оралиғидаги барча
жараёнларда амал қилинади .
Халқаро молия корпорацияси мутахассислари эса “яшил молиялаштириш –
барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашга йўналтирилган молиявий қўйилмалар,
лойиҳалар ва инвестицияларни ифодаловчи кенг тушунча бўлиб, экологик
маҳсулотлар
ишлаб
чиқариш
орқали
барқарор
иқтисодий
ривожланиш
даражасини янада оширишни назарда тутади”, деб ҳисоблашади. Уларнинг
124
фикрича “яшил молиялаштириш” атроф-муҳитга саноат чиқиндиларини чиқариш
ҳажмини қисқартириш, сув ресурслари ифлосланишининг олдини олиш ва
биохилма-хилликни сақлаб қолишга қаратилган лойҳаларни молиялаштириш
билан биргаликда иқлим ўзгариши таъсирини юмшатиш ва унга мослашиш
жараёнларига сарфланаётган инвестицияларни ўз ичига олади .
“Яшил молиялаштириш” иқтисодий ўсиш, атроф-муҳит муҳофазаси ва
Молия институтларини ўзаро боғловчи элемент сифатида “яшил қтисодиёт”
концепциясининг марказида туради. Бу борада “яшил молиялаштириш” “яшил
иқтисодиёт”га ўтиш имконини берувчи реал молиявий дастакдир.
“Яшил молиялаштириш” манбаларини қуйидаги гуруҳларга ажратиш
мумкин:
- давлат бюджети маблағлари;
- халқаро молия ташкилотлари маблағлари;
- хусусий сектор маблағлари (ички ва ташқи).
Молиянинг турли йўналишлари “яшил молиялаштириш” таркибига киради
ва уларни қуйидаги йирик уч гуруҳга бирлаштириш мумкин:
Инфратузилмани
яхшилашга
қаратилган
молиялаштириш.
“Яшил
лойиҳалар” учун ажратилган давлат инвестицияларининг аксарият қисми
инфратузилма ҳолатини яхшилаш билан боғлиқ. Инфратузилма лойиҳаларининг
аксарият қисми энергия тежаш ва
тикланадиган энергия манбаларини
ривожлантиришга қаратилмоқда. Хусусан, жаҳонда 2018 йилда энергия тежаш ва
тикланадиган энергия манбаларини ўзлаштиришга йўналтирилган инвестициялар
ҳажми 2010 йилга нисбатан 55%га ортди .
Тармоқлар ва корхоналарга молиявий кўмак бериш. Ишлаб чиқариш ва
хизмат кўрсатишда “яшил” ёндашувга эга бўлган айрим корхона ва тармоқлар
анъанавий технологияга эга бўлган рақиблари олдида рақобатбардош бўлиши
учун давлат кўмаги лозим бўлади. Ушбу мақсадда ҳукумат “яшил инвестициялар”
билан шуғулланувчи корхоналар ёки инвесторларга солиқ имтиёзлари ва
маъмурий преференциялар
кўринишида билвосита молиявий кўмак бериши
мумкин.
125
Молия
бозорларини
ривожлантириш.
Молия
бозорлари
“яшил
молиялаштириш”нинг муҳим манбаларидан бири ҳисобланади. Кўпчилик
институционал инвесторлар ўз инвестицион декларациясида сармоялашда
ижтимоий масъуллик ва атроф-муҳит муҳофазаси тамойилларига асосланишини
кўрсатиб ўтишган. Инвесторлар мақсадида ушбу тамойилнинг мавжудлиги
амалга
оширилиши
режалаштирилаётган
лойиҳанинг
ҳукумат
олдидаги
жозибадорлигини оширади. Чунки экология ва атроф-муҳит муаммоларига
масъулиятли ёндашувни назарда тутувчи лойиҳаларда ижрочиларнинг аторфмуҳит
борасидаги
мажбуриятлари
аниқ
белгиланган
бўлади.
Иқтисодий ўсиш:
янги технологияларни ривожлантириш ва оммалаштириш;
экологик йўналишдаги компаниялар оммавийлигини ошириш;
углерод бозорларининг амал қилиш механизмини ишлаб чиқиш;
Молия соҳаси:
инновацион молиявий
маҳсулотларни яратиш;
янги тармоқ ва
технологияларни
молиялаштириш;
риск-менежментини қўллаш;
углерод бозорларининг
самарали фаолияти.
"Яшил молиялаштириш":
-"яшил технологиялар" ва
компанияларни
молиялаштириш;
-"яшил инвестициялар" учун
шароитлар яратиш;
-узоқ муддатли стратегик
лойиҳаларни
режалаштираётганда атрофмуҳитга таъсир даражасини
ҳисобга олиш;
-углерод бозорларининг
самарали фаолияти.
Атроф-муҳит муҳофазаси:
"яшил" технологиялар ва
компаниялар ҳисобига табиий
ресурслар муҳофазасини
таъминлаш;
қонун доирасида атрофмуҳитни муҳофаза қилишнинг
устувор йўналишларини
аниқлаш ва мустаҳкамлаш;
актив фаолият олиб борувчи
углерод бозорлари.
Расм- 49 “Яшил молиялаштириш” тизимидаги ўзаро боғлиқлик49
9.4.
Aтроф-муҳитни бошқариш учун моддий рағбатлантириш.
Иқтисодий адабиётдаги таърифларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин:
биринчи гуруҳга хос умумий жиҳат шундаки, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
билан
боғлиқ
технологик
жараёнлар,
лойиҳалар
ва
дастурларни
молиялаштиришнинг кенг қамровли усуллари “яшил” молия сифатида талқин
этилади, иккинчи гуруҳ таърифларда эса “яшил молия” экологик таркибий
49
Вахабов А, Хажибакиев Ш, Яшил Иқтисодиёт, Дарслик, Тошкент.: “Universitet”, 2020
126
элементга эга бўлган молиявий маҳсулотлар (дастаклар) ва хизматлар (кредитлар,
облигациялар, акциялар ва бошқалар) сифатида тушунтирилади 50 .
Демак, “яшил молиялаштириш” атроф-муҳитга таъсир кўрсатувчи барча
омилларни ҳисобга олувчи ва экологик барқарорликни таъминлашни назарда
тутувчи инвестициялаш ва кредитлашнинг барча шаклларини қамраб олади.
“Яшил молиялаштириш” билан боғлиқ юқори рисклар, етарли даражада
даромадлиликка эга бўлмаслик хусусий инвесторларнинг экологик лойиҳаларга
инвестиция сарфлашларига тўсқинлик қилиши мумкин. Улар таркибига
қуйидагиларни киритиш мумкин:
- улгеродлар нархининг шаклланиши – “яшил инвестициялар” миқдорини
ҳисоблашда харажатлар қийматини аниқ ҳисоблаш зарур;
- ёқилғи қазиб чиқариш учун ажратилаётган субсидияларнинг мавжудлиги;
- “яшил лойиҳалар”ни амалга оширишда бирламчи харажатларнинг
юқорилиги ва “яшил инвестициялар”ни қоплаш муддатининг узоқлиги;
- технологик рискларнинг мавжудлиги;
- трнзакцион харажатларнинг юқорилиги;
- соф энергия манбаларининг амалдаги энергия тизимига интеграциялашуви
билан боғлиқ харажатларнинг юқорилиги;
- ахборотларнинг етишмаслиги ва бошқа рисклар.
Шунинг учун давлат ташкилотлари бу йўналишда инвесторлар учун қулай
инвестицион муҳит яратиши лозим. Давлат томонидан “яшил иқтисодиёт”ни
қўллаб-қувватлашга хизмат қилувчи сиёсий, молиявий ва солиқ дастакларини
қўллаш самарали ҳисобланади.
50
Вахабов А, Хажибакиев Ш, Яшил Иқтисодиёт, Дарслик, Тошкент.: “Universitet”, 2020
127
МАВЗУ 10. АЛОҲИДА ҲИМОЯ ҚИЛИНАДИГАН ТАБИИЙ
ҲУДУДЛАР ВА УЛАРНИНГ ИҚТИСОДИЙ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАРИ
10.1.
Aлоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тушунчаси
Дунёда ҳайвонлар ва ўсимликларнинг
йўқолиш суръатлари табиий
кўрсаткичлардан 50-100 баравар кўпдир. 2030 йилга келиб ер юзида мавжуд
бўлган барча турларнинг 15 фоизи йўқ бўлиб кетиш хавфи мавжуд. Биологик
хилма-хилликнинг ҳалокатли пасайиши асосан антропоген таъсир натижасида,
хайвонлар яшаш муҳитининг йўқ қилиниши, қишлоқ ва ўрмон хўжалигининг
ривожланиши ва атроф-муҳитнинг ифлосланиши билан боғлиқ. Ёввойи табиатга
таъсир қилишнинг асосий субъектлари орасида қуйидаги тармоқларни, ишлаб
чиқаришни ва инсон фаолиятини ажратиб кўрсатиш мумкин.
қишлоқ хўжалиги ва чорвачиликни ривожлантириш янги ерларнинг интенсив
ўзлаштиришга жалб қилинишига, сув-ботқоқ ерларнинг камайишига, мелиоратив
ҳолат туфайли сув ва ер объектлари режимининг ўзгаришига, табиий
экотизимларнинг
чорвачилик
учун
яйлов
билан
алмаштирилишига,
пестицидлардан фойдаланишга олиб келди;
интенсив балиқ ови балиқ захираларининг камайиши, балиқнинг айрим
турларининг саноат аҳамиятини йўқотиши, балиқ этиштириш жойларининг
таназзули билан боғлиқ.
инфратузилма ва транспорт соҳасининг ўсиши автомобил йўллари, темир
йўллар, каналларни кенгайтириш ва янги қуришни ўз ичига олади, бу антропоген
босимни, турларнинг йўқ бўлиб кетиши ва экотизимларга босимни оширди.
Энергетика
соҳасида
гидроэлектростанциялар
ҳайвонлар
ва
экотизимларнинг яшаш жойларини ўзгартиради, тўғон ва тўғонлар релефи ва
дарёлар оқимини ўзгартиради; иссиқлик станциялари, ёқилғини ёқишда атрофмуҳитга таъсир қилади ва уни йўқ қилади; нефт ва газ қазиб олиш ерларни
ўзлаштиришни, қувурлар, компрессор ва тарқатиш станцияларини қуришни ўз
ичига олади;
урбанизация ва туризм чекланган ҳудудларда ёввойи табиатга юкнинг кескин
ошишига олиб келди.
128
кон, шахталар хайвонлар яшаш жойларининг йўқолишига олиб келди;
Aлоҳида қўриқланадиган табиий ҳудудларни сақлаб қолиш учун энг кенг
тарқалган чора-тадбирлар икки гуруҳга бўлинади: 1) давлат тегишли ҳуқуқий ва
тартибга солувчи муҳитни яратганда, шунингдек алоҳида муҳофаза қилинадиган
табиий ҳудудларни сақлаш учун масъул бўлган институционал тузилмаларни
(ташкилотлар,
идоравий
бўлинмалар)
тузиш
ва
уларнинг
фаолиятини
мувофиқлаштириш билан бевосита тартибга солиш. 2) алоҳида қўриқланадиган
табиий
ҳудудларни
сақлаш
ва
улардан
фойдаланишни
иқтисодий
рағбатлантириш.
10.2.
Ҳимояланган ҳудудларни лойиҳалаш
Ёввойи табиатни сақлашни бевосита тартибга солиш чоралари ишлаб
чиқилган ва кенг қўлланилади. Бозор иқтисодиёти механизмлари билан боғлиқ
бўлган иккинчи чора-тадбирлар учун ёввойи фауна ва флоранинг, ноёб ва йўқолиб
кетиш хавфи остида турган ҳайвонлар ва ўсимликларнинг
турларининг
сақланиши устувор йўналиш ҳисобланади. Бунинг учун ҳуқуқий шарт-шароитлар
яратилди: "Ҳайвонот дунёси тўғрисида", "Aлоҳида муҳофаза этиладиган табиий
ҳудудлар тўғрисида", "Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида" конунлар кабул
килинди.
Иқтисодий чора-тадбирлар гуруҳига ҳар хил иқтисодий санкциялар
(жарималар, солиқлар ва бошқалар) киради.
Халқаро даражада алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий зоналарни сақлаб
қолиш учун "табиат эвазига қарзлар" ёки "қарзлар алмашинуви - табиат" каби
иқтисодий механизмлар фойда келтириши мумкин.
Ушбу механизмнинг моҳияти қуйидагича. Ривожланаётган мамлакатларда
жуда катта қарзлар бор ва уларнинг қайтарилиши эҳтимоли жуда кичик. Бундай
вазиятда, табиатни сақлашга ғамхўрлик қиладиган мамлакат, ривожланаётган
қарздор давлатга маълум шартларни икки шаклда таклиф этиши мумкин.
Биринчидан, агар бу мамлакатнинг ўзига қарз бўлса, у қарздор давлатга баъзи
экологик талабларни қўйиши мумкин, бу эса қарзнинг бир қисмини тўлаш эвазига
уларни ўз ҳисобидан бажариши керак бўлади (масалан, миллий боғда маълум бир
129
жой яратиш, экологик тадбирларни ўтказиш ва бошқалар). д.). Иккинчидан,
манфаатдор мамлакат ривожланаётган қарздор давлатнинг қарзининг бир
қисмини жаҳон бозорида сотиб олиши мумкин
Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар (алоҳида муҳофаза этиладиган
табиий ҳудудлар) табиий мерос объектлари ва табиий атроф-муҳит, илмий,
маданий, эстетик, рекреацион ва рекреацион аҳамиятга эга объектлар бўлиб, улар
давлат ҳокимияти органларининг қарорларига биноан режим ўрнатилиши билан
тўлиқ ёки қисман иқтисодий фойдаланишдан олиб ташланган махсус ҳимоя.
Ушбу йўналиш атроф-муҳитни бошқаришни тўғридан-тўғри тартибга солиш,
ҳукуматнинг бевосита таъсири, асосан ҳуқуқий ва тартибга солиш воситалари
билан
боғлиқ.
Кўкаламзорлаштириш
йўналишларини
таснифлаш
нуқтаи
назаридан биз бу ерда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича тўғридан-тўғри
чоралар билан шуғулланмоқдамиз.
10.3.
Алоҳида
муҳофаза
этиладиган
табиий
ҳудудларининг
хусусиятлари
Муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар қуйидаги тоифаларга ажратилади:
• Давлат табиат қўриқхоналари, шу жумладан биосфера;
• Миллий боғлар;
• табиий боғлар;
• давлат қўриқхоналари;
• табиий ёдгорликлар;
• дендрологик боғлар ва ботаника боғлари;
• соғломлаштириш жойлари ва дам олиш масканлари.
Давлат
қўриқхоналари
-
алоҳида
муҳофаза
қилинадиган
табиий
ҳудудларнинг энг мухим тури. Уларда ҳар қандай иқтисодий фаолиятга йўл
қўйилмайди.
Миллий боғлар экологик, тарихий, эстетик аҳамиятга эга бўлган табиий
мажмуалар ва объектларни ўз ичига олган ҳудудлардир. Улар экологик, илмий,
маърифий, маданий мақсадлар учун мўлжалланган. Уларда уюшган туризмга
рухсат берилади. Табиий ёдгорликларга ноёб, экологик, илмий, маданий қайта
130
тикланмайдиган табиий мажмуалар, шунингдек, табиий ва сунъий равишда
яратилган объектлар киради.
Давлат қўриқхоналари - экологик, эстетик нуқтаи назардан қадрли бўлган ва
табиий ресурсларнинг айрим турларини сақлаш, кўпайтириш ва тиклаш учун
мўлжалланган,
чекланган
ва
тартибга
солинган
фойдаланиш
билан
бирлаштирилган табиий комплекслар. Яъни, бу ҳолда табиатнинг индивидуал
элементлари - ўсимликларнинг, ҳайвонларнинг, қушларнинг айрим турлари
ҳимоя
қилинади,
ов
қилиш
тақиқланади.
Шунингдек,
ихтисослашган
қўриқхоналар мавжуд - ландшафт, дашт, ботқоқ ва бошқалар.
Табиий боғлар - табиатни муҳофаза қилиш, муҳим экологик ва эстетик
аҳамиятга эга булган дам олиш масканлари.
Ботаника боғлари ва дендрологик боғлар илмий ва маданий мақсадларда
фойдаланиладиган алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлардир.
Дам олиш ва соғломлаштириш зоналари табиий шифобахш хусусиятларга
эга, минерал булоқлар, иқлими ва касалликларни даволаш ва олдини олиш учун
қулай бўлган алоҳида муҳофаза этиладиган ҳудудлар ва сув ҳавзалари деб тан
олинади. Уларни ҳимоя қилиш санитария ташкилотлари томонидан белгиланади,
улар доирасида тупроқ, ҳаво, сув ресурсларини ифлослантирувчи, шунингдек
ўрмонларга зарар етказадиган ишлар олиб борилмаслиги керак.
10.4 Aтроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг иқтисодий механизмлари.
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудининг
умумий майдонидан алоҳида
муҳофаза қилинадиган ҳудудлар 2 миллион гектарни ташкил этади, яъни. 4,45%.
Мамлакатимизда ушбу ҳудуд ҳажмини 10 фоизга етказишн режалаштирилмоқда.
Республика ҳудудида жами 17 алоҳида қўриқланадиган ҳудуд мавжуд бўлиб,
улардан 9 таси қўриқхоналар, ноёб ҳайвонлар турларини кўпайтириш бўйича 1
екомарказ, 2 та миллий табиат боғлари, 5 та табиий ёдгорликлар ва 9 та
қўриқхоналар.
Хозирги даврда экологик стратегиянинг асосий йўналишлари: атроф-муҳит
омилларини бозор иқтисодиёти тизимига самарали интеграциялаш, атроф-муҳит
ва табиий ресурсларни муҳофаза қилиш ва тиклаш учун молиявий ресурсларни
131
шакллантириш; табиатдан фойдаланувчиларнинг табиий ресурслардан оқилона
фойдаланиш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилишдан иқтисодий самарадорлиги.
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатни бошқариш соҳасидаги давлат
сиёсатининг асосий йўналишлари бўйича дастур ишлаб чиқилди, табиатдан
фойдаланишнинг иқтисодий механизмларига босқичма-босқич ўтиш стратегияси
аниқланди, Давлат томонидан қўллаб-қувватлаш ва табиатни интеграциялашган
бошқарувини субсидиялаш тизимини такомиллаштириш ва табиатни муҳофаза
қилишга хорижий инвестицияларни кенг жалб қилиш таъминланди.
“Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида” ги қонуни қабул қилинди ва атрофмуҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг
ҳуқуқий, иқтисодий ва ташкилий асосларини яратилди. Ўзбекистонда иқтисодий
менежмент
амалиётларини
тизимли
жорий
этиш
бошланди.
Вазирлар
Маҳкамасининг қарори билан мамлакатда атроф-муҳит ифлосланиши учун
тўловлар жорий этилди. Тўловни тўплаш тартиби ўрнатилди ва Давлат табиатни
муҳофаза қилиш тизимида табиатни муҳофаза қилиш учун маҳаллий ва
республика бюджетдан ташқари жамғармалари ташкил этилди.
Табиатни муҳофаза қилиш жамғармаларида маблағларнинг концентрацияси
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тадбирларини, баъзи илмий тадқиқотлар ва
тадқиқотларни молиялаштириш, янги меъёрий ва услубий ҳужжатларни
тайёрлашни бошлаш имконини берди.
132
МАВЗУ 11. ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ
11.1. Минтақаларнинг табиий ресурс комплекслари ҳақида тушунча
Табиий ресурслар - жамият ва ижтимоий ишлаб чиқаришнинг турли
эҳтиёжларини қондириш учун ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш
даражасида ишлатиладиган (ишлатилиши мумкин бўлган) табиий шароитлар
тўпламининг бир қисми ва атроф муҳитнинг энг муҳим таркибий қисмларидан
иборат. Табиий ресурслар, табиатни бошқаришнинг асосий объекти бўлиб, улар
давомли эксплуатация қилинади ва кейинчалик қайта ишланади. Табиий
ресурслардан тежамкор фойдаланиш табиий муҳитнинг сифатини сақлашга
(экологик муаммоларни ҳал этишга) қаратилган тадбирларни ўз ичига олади.
Ресурсларнинг табиий келиб чиқиши, шунингдек уларнинг катта иқтисодий
аҳамиятини ҳисобга олган ҳолда, табиий ресурсларнинг қуйидаги таснифи ишлаб
чиқилган.
Қайта
тикланадиган
энергия
-
тикланиш
қобилияти
билан
тавсифланадиган ресурслар (кўпайиш ёки бошқа табиий цикллар орқали),
масалан, флора, фауна, сув ресурслари. Ушбу кичик гуруҳ янгиланиш суръатлари
жуда секин бўлган ресурсларни тақсимлайди (унумдор ерлар, юқори сифатли
дарахтзорлар билан ўрмон ресурслари).
Табиий ресурслар иқтисодий мақсадлар бўйича турли гуруҳларга бўлинади:
Фойдаланишнинг техник имкониятларига мувофиқ табиий ресурслар
қуйидагича тақсимланади:
реал - ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланишининг маълум бир
даражасида ишлатиладиган, потенциал - назарий ҳисоб-китоблар ва дастлабки
ишлар асосида, шунингдек, техник имкониятларга эга бўлган захираларга
қўшимча равишда фойдаланиб бўлмайдиган қисм;
Иқтисодий мақсад учун, алмаштириладиган ва алмаштириб бўлмайдиган
ресурсларни ажратиб туради. Масалан, ёқилғи-энергетика ресурслари ўзаро
алмашинадиган сифатида таснифланади (уларни бошқа энергия манбалари билан
алмаштириш мумкин). Aтмосфера ҳавоси, тоза сув ва бошқаларни алмаштириш
мумкин бўлмаган манбалардир.
133
Табиий ресурсларнинг иқтисодий аҳамияти ва иқтисодий ролини акс
эттирадиган таснифлаш орасида кўпинча иқтисодий фойдаланиш йўналиши ва
тури бўйича таснифлаш қўлланилади, ундаги ресурсларни тақсимлашнинг асосий
мезони уларни моддий ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларига ажратишдир. Aммо
ушбу хусусиятга кўра табиий ресурслар саноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб
чиқариш ресурсларига бўлинади.
Саноат ишлаб чиқаришининг ресурслар гуруҳига саноат фойдаланадиган
табиий хом ашёнинг барча турлари киради. Саноат ишлаб чиқаришининг рангбаранглиги туфайли табиий ресурсларнинг турлари қуйидагича фарқланади.
Ҳозирги босқичда энергия ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган турли хил
манбаларни ўз ичига олган энергия:
• ёнувчан фойдали қазилмалар (нефт, газ, кўмир, қатронли сланец ва
бошқалар);
• гидроенергетика (дарё суви энергияси, сув оқими енергияси ва бошқалар);
• биоенергетика
манбалари
(ўтин
ёқилғиси,
қишлоқ
хўжалиги
чиқиндиларидан биогаз);
• атом энергиясининг манбалари (уран ва радиоактив элементлар)
Табиий ресурслар — инсонлар фойдаланаётган ёки фойдаланиш мумкин бўлган
табиатнннг жисмидир. ‘'Табиий ресурслар" категория» биринчи навбатда
табиатнпиг инсон хўжалик фаолияти билан белвосита боғлиқлигини кўрсатади.
Табиий ресурс моддий ишлаб чиқариш манфаатларини ҳисобга олган ҳолда кўриб
чиқилади. Шy билаи бир қаторда табиий ресурслардан рационал фойдаланиш
учун тиклаш ва мухофаза қилиш экотизимлар таркибий қисми бўлиб ёки уларнинг
ҳолатига маълум даражада таъсир кўрсатиб туриши моддий ишлаб чиқариш
манфаатларига бевосита кўрсатмаган ҳолда ҳам — бу фақатгина иқтисодий
муаммо бўлибгина қолмай, балки экологик муаммо ҳам ҳисобланади.
• Техник хусусиятларига кўра турли саноат тармоқлари учун хом ашёни
ифодаловчи ёки ишлаб чиқаришда қатнашадиган но энергия манбалари:
• каустобиолитлар гуруҳига кирмайдиган минераллар (маъданли ва металл
бўлмаган);
134
• саноат ишлаб чиқаришида ишлатиладиган сув;
• ишлаб чиқариш объектлари ва инфратузилма эгаллаган ерлар;
• саноат аҳамиятидаги ўрмон ресурслари;
• саноат аҳамиятига эга биологик манбалар.
• Ижтимоийлаштириш даврида табиий бойликларнинг хақиқий баҳоси
аниқланмади. Тўғри, бу борада маълум тадқиқот ишлари бажарилди. Лекин улар
мантиқий поёнига етказилмаганлиги туфайли ресурсларни реал баҳолаш масаласи
ечилмай қолаверди. Бу муаммо хорижий мамлакатларда ҳам тўлиғи билан ҳал
қилинмаган. Ижтимоийлаштириш даврида ресурслар ҳақиқий баҳоланмаганлиги
сабабли улардан фойдаланишда исрофгарчиликка ва сифатининг бузилишга йўл
қўйилди, қашшоқланиш жараёни ривожланди. Натижада атроф - муҳитнинг
ифлосланиши, ресурслар ҳақиқий баҳосининг тушиб кетиши, иқтисодий
самарадорликнинг ниҳоятда пасайиб бориш жараёнлари кучайди.
• Табиий бойликларнинг нархини билиш, аввало лойиҳаларнинг муқобил
вариантларини танлаш, иқтисодий самарадорликка эришиш, табиат муҳофазасига
кенг йўл очиш, аҳолининг экологик жиҳатдан яшаш шароитларини яхшилаш учун
катта
имкониятлар
очади.
Баҳолаш
асосида
капитал
қурилишларнинг
вариантларига таъсир этиш мумкин.
• Табиий
ресурсларнинг
катта
қисми
қазиб
олиш,
қайта
ишлаш
корхоналарига ташиш ва тайёр маҳсулот чиқариш жараёнларида исроф бўлади,
йўқолади, тўкилади ва бошқалар. Очиқ усулда қазиб олинаётган кўмирнинг
йўқолиши 3-8% дан 10-12% гача, шахта усулида қазиб олинган кўмирнинг
йўқолиши ўртача 20-40%, қора ва рангли металлар рудасининг йўқолиши 15-25%,
тоғ-кимё хом ашёсиники эса 20-60% га боради. Ушбу бойликларнинг нархи
аниқланган ҳолда иқтисодий ҳисоб-китоб қилинса, катта иқтисодий зарар
кўрилаётгани ўз-ўзидан маълум бўлади.
• Табиий ресурсларнинг худудий бирикмасини баҳолаш минтақа табиатидан
фойдаланишда катта аҳамиятга эга. Табиий ресурсларни худудий бирикмаси
маълум яхлит худудда жойлашган турли ресурсларнинг манбалари бўлиб, улар
ресурсларни амалиётда ёки истиқболда мажмуали ўзлаштириш ва улардан
135
фойдаланиш орқали бирлашган худудий бирликлар хисобланади. ТЗХБ
ресурслари
йиғиндиси
худудларнинг
(мамлакат
иқтисодий
райони,
худуд,туманлари) табиий ресурс имкониятларини) кўрсатади.
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини
етиштиришда
иштирок этадиган
қуйидаги манбаларни бирлаштиради:
• агроклиматик - маданий ўсимликларни етиштириш учун зарур бўлган
иссиқлик ва намлик манбалари;
• тупроқ-қуруқлик - ер ва унинг юқори қатлами - биомассани ишлаб
чиқаришнинг ноёб хусусиятига эга бўлган тупроқ;
• ўсимликларнинг биологик манбалари - озуқа манбалари;
• сув ресурслари - суғоришда ишлатиладиган сув ва бошқалар.
Номоддий табиий ресурсларига тижорат ови, объектларини ифодаловчи
ёввойи ҳайвонлар, табиий келиб чиқадиган доривор хом ашё, шунингдек, дам
олиш масканлари, қўриқланадиган ҳудудлар ва бошқалар киради.
Табиий ва иқтисодий таснифларнинг уйғунлиги турли хил табиий ресурслар
гуруҳларини кўп қиррали ишлатиш имкониятларини, шунингдек уларнинг
ўрнини босадиган имкониятларини аниқлашга, алоҳида турлардан оқилона
фойдаланиш ва уларни ҳимоя қилиш вазифалари тўғрисида хулосалар чиқаришга
имкон беради.
11.2.
Табиий ресурслардан самарали фойдаланиш ва уларни ҳимоя
қилиш.
Табиий ресурслардан фойдаланишнинг ўзаро боғлиқлиги бўйича қуйидаги
тасниф мавжуд :
• бир хил бўлмаган манбалар;
• кўп мақсадли манбалар, шу жумладан ўзаро боғлиқ (комплекс) фойдаланиш
(сув ресурслари), ўзаро ексклюзив (рақобатдош) фойдаланиш (ер ресурслари).
Табиий ресурсларнинг бошқа гуруҳларини ажратиш мумкин. Масалан, бир
ҳил манбалар манбалари (фойдали қазилма конлари, ерлар, ўрмон хом ашёси
базалари ва бошқалар) захиралар ҳажми ва иқтисодий аҳамиятга кўра бўлинади.
Туманлараро ва вилоят аҳамиятида, кичик маҳаллий.
136
Табиий ресурсларнинг хусусий таснифи ҳам ишлаб чиқилмоқда, бу уларнинг
табиий хусусиятлари ва иқтисодий фойдаланиш соҳаларини акс эттиради.
Бунга турли хил мелиоратив таснифлар, тартибга солинадиган оқим
даражасига қараб дарёлар гуруҳлари ва бошқалар киради. Минералларни
геологик-иқтисодий таснифи улардан саноатнинг асосий соҳаларида кенг
фойдаланилади.
Ёқилғи ва энергия хом ашёлари (нефт, газ, кўмир, уран ва бошқалар)
қора, қотиштирувчи ва ўтга чидамли металлар (темир рудалари, марганец,
хром, никел, кобалт, волфрам ва бошқалар),
олтин металлари (олтин, кумуш, платиноидлар),
кимёвий ва агрономик хом ашё (калий тузлари, фосфоритлар, апатитлар ва
бошқалар),
техник хом ашё (олмос, асбест, графит ва бошқалар).
Табиий ресурслар тизими фаолияти самарадорлигининг муҳим кўрсаткичи
экологик зичликдир. Ушбу кўрсаткич экологик ва иқтисодий ривожланишнинг
тури ва даражасини яхши тавсифлайди. Иқтисодий мезонлар орасида динамикада
иқтисодиётнинг
экологик
интенсивлигининг
пасайиши
барқарор
ривожланишнинг самарали мезонидир.
Табиий ресурсларнинг якуний натижа бирлигига сарфланган харажатлари.
(бу кўрсаткич атроф-муҳит интенсивлигининг ҳақиқий кўрсаткичи сифатида
белгиланади.) Бу ерда экологик интенсивликнинг қиймати табиий захираларни,
улардан олинган маҳсулотларни бирлаштирадиган бутун занжирда табиий
ресурслардан
фойдаланиш
самарадорлигига
ва
тўғридан-тўғри
табиий
ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқдир. Статистикада, шунингдек, мамлакат,
вилоят, шаҳар аҳолисининг умумий сонига тўғри келадиган атроф-муҳит
интенсивлигининг кўрсаткичлари ҳам қўлланилади: табиий ресурслар қиймати
ёки жон бошига ифлосланиш миқдори.
Ишлаб чиқарувчи кучларнинг
ривожланиши энг муҳим тоифаларни - объектив қонуниятларни, уларни
тақсимлаш принциплари ҳар томонлама чуқур ўрганишни талаб қилади.
Минтақавий меҳнат тақсимоти учун катта аҳамиятга эга бўлган асосий
137
омиллар қаторида табиий ресурсларни табақалаштириш ва тақсимлаш, уларнинг
географик жойлашуви ҳисобланади. Қазиб олувчи саноат ишлаб чиқариш
кучларининг ҳозирги ривожланиш даражасида иқтисодий фойдаланиш учун
етарли табиий захираларга эга бўлган соҳаларда ривожланиши мумкин. Табиий
ресурслар ва шароитларнинг сифат ва миқдорий фарқлари харажатлар ва меҳнат
унумдорлигига катта таъсир кўрсатади. Жумладан, ресурсларни тўлиқ тежаш.
Табиий ресурслардан оқилона ва комплекс фойдаланиш, уларни такрор ишлаб
чиқариш, табиатни муҳофаза қилиш, уни яхшилаш ва фойдали ўзгартириш ишлаб
чиқарувчи кучларни оқилона тақсимлашнинг мажбурий принципидир.
Табиий ресурслар иккита асосий хусусиятга эга: келиб чиқиши (табиий) ва
фойдаланиш (иқтисодий). Уларга мувофиқ уларнинг икки таснифи ишлаб
чиқилди. Ресурсларни иқтисодий таснифлашнинг муҳим белгиси бу улардан
битта мақсадли ёки кўп мақсадли фойдаланиш имкониятидир.
Биринчисига, саноат хом ашёси, ёқилғи, иссиқлик ва электр энергиясини
ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган минераллар ва энергия манбалари,
иккинчисига ўрмон, қишлоқ хўжалиги, рекреацион ерлар, саноат ва бошқа
қишлоқ хўжалигига тегишли бўлмаган ерлар, сув ҳавзалари, сувнинг ўзи киради.
Иқтисодий фанларда табиий ресурсларни баҳолашга учта асосий ёндашув
мавжуд. Уларнинг барчаси ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган
моддий харажатларни аниқлашга таянадилар, шунинг учун билвосита ушбу
харажатлар қиймати ва иқтисодий самаралар орқали улар табиий ресурслар ва
уларнинг манбаларини баҳолашга имкон беради.
1. Фойдаланиш билан боғлиқ ҳаражатларни аниқлаш ушбу манбани
қидириш, ривожлантириш, ободонлаштириш (масалан, сув тўғонлари қурилиши,
меъерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва бошқалар) ҳаражатлари асосида
амалга оширилади. Ушбу ҳаражатларни бошқа манбаларнинг ҳаражатлари билан
таққослаш мавжуд манбалар ичидан янги манбаларни ишга тушириш учун
сарфланадиган маблағларни аниқлаш имконини беради.
2. Фойдаланиш ҳаражатлари сметаси дифференциал рента назариясига ва
маълум бир дала, ер, ўрмон ва бошқаларнинг ишлаши натижасида юзага
138
келадиган иқтисодий самарани (капитал харажатларни тежаш ва фойда олиш)
аниқлашга асосланган бўлиб, энг салбий холат билан таққосланади. У
манбаларнинг энг ёмон манбаида берилган ҳаражатлар ўртасидаги фарқ ва
манбаларга эҳтиёжни таъминловчи манбалар сони ва тузилиши маълум бўлган
тақдирда ҳисобланади. Бу бизга мамлакатни ресурслар билан таъминлашнинг энг
самарали вариантларини танлашга, шунингдек манбаларни ижарага беришда,
эгасини, фойдаланувчисини ўзгартирганда мақбул солиқларни
ҳисоблаш
имконини беради.
3. Қайта тиклаш ёки компенсация қилиш харажатлари сметаси аслида ушбу
манбанинг тикланишига йўл қўйиладиган ҳаражатлардан фойдаланган ҳолда ёки
манбаларни бузганлик учун жарималар кўринишида давлат ташкилоти томонидан
амалга оширилади.
139
МАВЗУ 12. ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРНИ ИҚТИСОДИЙ БАХОЛАШ
12.1. Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш тушунчаси
Иқтисодиётда баҳолаш тушунчаси "қиймат" нинг фалсафий категорияси
билан боғлиқ. Қиймат инсоннинг унга бўлган эҳтиёжидан ва объектнинг ўзига хос
хусусиятларидан
келиб
чиққан
ҳолда
объектнинг
қийматини
акс
эттиради.Шундай қилиб, табиий ресурсларни баҳолаш, умумий фалсафий
ёндашувлардан келиб чиқади ва ресурсларга хос хусусиятларни инсоният
жамияти томонидан қўйилган қиймат мезонлари билан таққослашдан иборат.
Инсон эҳтиёжлари турига қараб, қиймат моддий, ижтимоий-сиёсий, эстетик ва
бошқалар бўлиши мумкин.
Иқтисодий баҳо - ишлаб чиқариш ва (ёки) истеъмол қилиш йўли билан
ижтимоий эҳтиёжларни қондиришга қўшиладиган ва иқтисодий кўрсаткичларда
ифодаланган
табиий
ресурсларнинг
самарали
хусусиятларини
аниқлаш.Иқтисодий бўлмаган баҳо - ресурснинг экологик, ижтимоий, эстетик,
маданий ёки бошқа қийматини, одатда иқтисодий нуқтаи назардан ифода
этилмаганлигини аниқлашдир.
Табиий ресурсларнинг бир тури (масалан, нефт, кўмир навлари ва бошқалар).
Минерал хомашё ресурслари тугаб колиши билан боғлик бўлган кризис олдини
олишнинг яна бир йули бор. Бу эса бойликлари казиб олиш, бойитиш ва ташишда
исрофгарчиликка карши курашиш, комплекс фойдаланиш масалаларидир.
Тикланмайдиган минерал ресурсларни мухофаза килиш хам асосан ана шундан
иборат. Ишлаб чиқаришни интенсивлаштириш ва ички резервларни хўжалик
айланмасига киритишда фойдали қазилмаларнинг конларида бўлган барча
қимматли компонентларни максимал даражада ажратиб олиш катта аҳамиятга
эга. Биринчи технологик жараён - минерал хомашёни ер остидан қазиб олиш ва
уни ярим фабрикатга айлантириш жараёнидир. Кон саноати корхоналари
конларнинг
“қаймоғини”
компонентларга
сидириб
олишга
ҳаракат
қиладилар,
фойдали
сийрак ва қийин қазиб олинадиган рудалар эса ўз жойида
қолаверади ёки кераксиз жинслар билан биргаликда ер юзасига чиқариб
ташланади. Кўпчилик фойдали қазилмалар конлари комплекс конлар бўлиб, улар
140
хом ашёси таркибида бир канча фойдали компонентлар бўлади. Бундай
компонентлардан
фойдаланиш
кўпгина
холларда
иқтисодий
жиҳатдан
фойдалидир. Масалан, темир рудаларида асосий компонент билан бир қаторда
титан, ванадий, кобальт, мис, рух ва бир канча нодир металлар, нефть конларида
газ, олтингугурт, азот учрайди. Технология такомиллашганлиги туфайли нефть
қудукларидан фойдаланилаётганда йул-йулакай учрайдиган табиий газнинг
ярмидан кўпроги ҳавога чиқарилади ва хавфсизлик техникаси нуқтаи назаридан
ёндирилади. Иқтисодий ва экологик нуқтаи назаридан бу катта исрофгарчиликка
бархам беришни тақозо қилади.
Ҳозирги даврда бойитувчи фабрикалар ва металлургия заводларининг
чиқиндиларидан фойдаланиш катта аҳамиятга эга. Экологларнинг фикрича,
сўнгги 100 йил ичида ер юзасига 20 млрд тоннадан ортик ташкал (шлак)
ташланган ва қарийб 3 млрд т кул ҳавога чиқарилган. Таъкидлаш лозимки,
иқтисодиётнинг балансли ўсишига эришишда мамлакат хом ашё ресурслари
билан пухта таъминланиши муҳим роль ўйнайди. Ўзбекистонда қимматли
фойдали казилмаларнинг
йирик конлари мавжуд. Бирок, халк хўжалигини
муттасил ривожлантириш минерал хомашёнинг турли хилларига бўлган
эҳтиёжларни тез ўстиради. Ишлаб чикаришнинг фойдали қазилмалар билан
таъминланиши ҳамиша етарли даражада бўлиши учун бу казилмаларнинг
қидириб топилган захираларни ўстириш суръатлари уларни қазиб олишга
нисбатан жадалрок бўлиши кўзда тутилади. Бундай мунособат халк хўжалигини
энергия ва хомашё келгусида хам кафолатлашимизга имкон беради. Ўзбекистон
табиий ва жумладан, минерал ресурсларнинг хилма-хиллиги жиҳатидан дунёда
олдинги ўринда туради. Мустакиллик йилларида фойдали казилмаларнинг янги
конлари топилди. Ўзбекистондаги минерал хомашё ресурсларнинг хусусияти
шундаки, улар йирик кон корхоналари кўришга имкон берадиган ноёб конлардир.
Кон корхоналарнинг катта бўлиши капитал харажатларни камайтиришга ва
махсулот таннархи энг арзон бўлишишга имкон беради. Минерал ресурсларни
мухофаза килишнинг асосий йуналишларидан фойдалиш зарур. Жумладан,
конлардан барча фойдали компонентларни тўлик ажратиб олиш, ишлаб
141
чикаришда улардан тежамли, комплекс ва чиқитсиз фойдаланиш, ер ости
бойликларидан фойдаланиш ишларининг зарарли таъсирига бархам бериш,
фойдаланиш давомида тарқалган минерал моддаларнинг сунъий тўпланиши
масалаларидан иборат.
12.2. Иқтисодий баҳолаш кўрсаткичлари
Баҳоларни ўзгартириш турли кўрсаткичлардан фойдаланишни ўз ичига
олади:
• табиий (тонна, кубометр, гектар ва бошқалар);
• баллар (уларда, масалан, манбаларининг нисбий ҳажмини, уларнинг қиёсий иқтисодий аҳамиятини баҳолашингиз мумкин);
• ҳаражат ( ресурснинг бозор баҳоси аниқланган ҳолларда, табиий ресурслардан
фойдаланганлик учун тўловлар, иқтисодий зарар ва бошқалар).
Табиий ресурсларни иқтисодий жиҳатдан баҳолашда кўпроқ тафсилотлар
берилиши керак. Тор иқтисодий маънода, бу танланган фойдаланиш ҳолатларида
ресурслардан фойдаланишнинг иқтисодий самарасини пул бирликларида
аниқлашдир. Унинг хусусияти объектни танлаш, шунингдек, баҳолаш мезонлари
билан боғлиқ.
Баҳолаш объекти сифатида маълум манбалар турларининг манбалари
(фойдали қазилма конлари, ўрмонлар, кўллар, ерлар ва бошқалар) бўлиши
мумкин. Бундай ҳолда, баҳолаш сектор характерига эга бўлади. Соҳавий
баҳолашдан ташқари, маълум бир ҳудуд ресурслари - табиий ресурсларнинг
ҳудудий комбинациясини минтақавий баҳолаш амалий аҳамиятга эга.
Табиий ресурсларни иқтисодий самарадорлигини қуйидагиларга ажратиш
мумкин:
-сарф-харажат, бунда ресурс манбалари қиймати фойдаланишнинг умумий
қиймати билан белгиланади;
-ушбу манбадан фойдаланиш натижасида юзага келадиган қўшимча
иқтисодий самарани (дифференциал рента) аниқлашга асосланган ижара.
Табиий
ресурсларнинг
иқтисодий
ёндашувлар орқали аниқлаш мумкин.
142
қийматини
қуйидаги
иқтисодий
Тўғридан-тўғри харажатларни баҳолаш усули - ресурс манбасини ишлаб
чиқиш ва ундан фойдаланиш (ишлатиш) харажатлари йиғиндиси.
Ҳаражатларни ҳисоблаш усули, бунда нафақат ресурс манбаи иқтисодий
ривожланишнинг бевосита молиявий ҳаражатлари, балки унинг фаолияти
натижасида етказилган зарар (билвосита ҳаражатлар) ҳам ҳисобга олинади.
Ушбу ёндашувнинг ажралмас қисми қуйидагилардан иборат:
-йўқотилган
фойда
тамойилига
асосланган
баҳолаш,
бу
ресурсдан
фойдаланишнинг бир турини иккинчисининг фойдасига воз кечиш натижасида
йўқолган фойдани баҳолашни англатади (масалан, сув омборини яратиш орқали
компания ушбу ҳудуддан қишлоқ хўжалигида ишлатишни онгли равишда рад
этади);
Шундай қилиб, қайта ишланмаган маҳсулотлардан, масалан, қишлоқ
хўжалигидан йўқотилган фойда ернинг иқтисодий қийматини тавсифлайди; ушбу
турдаги ҳаражатлар имкониятлар қиймати тушунчаси билан боғлиқ.
12.3. Ижара ва харажатлар, уларнинг табиати ва аҳамияти бўйича
иқтисодий баҳолаш
Баҳолаш мезонларига асосланиб, баҳолашга иккита асосий ёндашувни
(масалан, ҳудудларни ҳимоя қилиш) ёки алтернатив фойдаланиш (минерал
ресурсларни қазиб олиш, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, интенсив ўрмон
хўжалиги).
Ушбу манбани бошқа қийматга эквиваленти билан алмаштириш учун
сарфламаслиги, зарур бўлган маблағлар миқдорини аниқлашда, ўрнини
босувчиларнинг қийматини баҳолаш; (геологик қидирув), ресурс манбасини
ишлатиш учун зарур булган қўшимча ҳаражатлар киради.Йўқотилган ёки
таназзулга учраган ресурс турини (масалан, биологик турни) кўпайтириш учун
зарур
бўлган
ҳаражатлар,
ҳисоблаб
чиқилган
тақдирда
реконструкция
ҳаражатларини ҳисоблаш усули.
"Тўлаш истаги" усули, аҳолини сўров ва сўровлар орқали, маълум бир
манбанинг мавжудлиги учун, масалан, йўқ бўлиб кетиш хавфи остида бўлган
ўсимлик ёки ҳайвон учун тўловни тўлаш истаги пайдо бўлганда, бундай ёндошув
143
одатда оддий бозорлар бўлмаганда қўлланилади: маълум экологик ёки биологик
ресурсларга эга бўлган ҳудудда яшовчилар ҳақида сўралганда. бошқа яхши ёки
ресурсни сақлаш учун пул тўлаш истаги (масалан, ресурсдан фойдаланиш, дам
олиш имкониятларини сақлаш, тоза сув, чўмилиш, балиқ овлаш ва бошқалар).
Ресурс
манбасининг
объекти
(иқтисодий
иқтисодий
масофа)га
қийматини
сарфланган
аниқлашга
вақтга,
асосланиб,
ресурс
"транспорт
ҳаражатлари" усули.Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолашда ижара ёндашуви
дифференциал рентанинг мавжудлиги концепциясига асосланади. Бир хил
турдаги ресурс манбалари миқдорий ва сифат хусусиятларига қараб, тенг
бўлмаган ҳаражатлар бирлигига олиб келади, яъни. дифференциал ижара. Якуний
харажатлар ва индивидуал ҳақиқий ҳаражатлар ўртасидаги фарқ иқтисодиётнинг
ушбу турдаги ресурс бирликларига қанча ютишини кўрсатади.
Ижара концепцияси харажатлардан кўра кўпроқ кўринади, гарчи якуний
харажатлар
назариясида
ресурсларни
баҳолашда
камчиликлар
ижара
мавжуд.
ёндашувидан
Ҳозирги
вақтда
табиий
фойдаланилмоқда.
Табиий
ресурсларга эгалик ҳуқуқини табақалаштириш масаласини ҳал қилишда муҳим
аҳамиятга эга, бу ҳолда табиий ресурсларни мулкчиликнинг тегишли ва мақбул
шакллари бўйича таснифлашдан фойдаланиш мумкин.
Экологлар табиий ресурслар ва атроф-муҳитни баҳолашга, "технологик
ечимларга қарши курашда табиатнинг рақобатдошлигини оширишга ҳаракат
қилмоқдалар. Қабул қилинадиган қарорларнинг натижаларини, дастлабки
маълумот тўплаш босқичини ва кейинги қарорларни қабул қилиш учун уни таҳлил
қилишни ҳисобга олишга қаратилган иқтисодий уриниш бу ерда жуда муҳим
аҳамиятга эга. Табиий объектларнинг иқтисодий қиймати қанчалик юқори бўлса,
турли хил лойиҳалар ва дастурларда қабул қилинган иқтисодий қарорлар атрофмуҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурсларни тежаш устуворликларини
ҳисобга олган ҳолда экологик жиҳатдан мувозанатли бўлиш эҳтимоллиги
шунчалик юқори бўлади.
Табиий ресурсларни ижара асосида иқтисодий баҳолаш экологик иқтисодиёт
назариясида асосланган. Ижара ёндашуви учун биринчи навбатда чекланган ва
144
ноёб манбалар муҳимдир. Иқтисодий рента кўпинча табиий ресурслардан
фойдаланганлик учун тўланадиган нарх (ёки ижара) сифатида белгиланади, унинг
миқдори (захиралари) чекланган. Ижарага олиш табиий ресурсларни чекланган,
тежамкор равишда етказиб бериш шарти билан амалга оширилади
Ижара усули ер ресурслари ва фойдали қазилмаларни баҳолашда
қўлланилади. Бу ҳолда ер (табиий ресурс) баҳосининг асосий формуласи
қуйидагича:
П=
Р
Г
бу ерда Р - йиллик ижара миқдори; г - коэффициент (кредит бўйича фоизлар).
формулада ернинг нархи "капитализация қилинган" ер ижараси ҳисобланади.
Р ижараси номаълум узоқ муддат давомида олинади деб тахмин қилинади г
коэффициенти биттадан кам олинади, кўпинча у банк (қарз) фоизлари билан
боғлиқдир. Масалан, агар ер участкасининг йиллик ижараси 10 минг сўм бўлса,
кредит бўйича фоизлар 10 бўлса, унда нарх. 100 минг сўм.
Бу ҳолда табиий ресурслар ернинг нархи банкка жойлаштирилган ва ижара
қийматига тенг фоиз шаклида йиллик даромад оладиган пул капиталининг тенг
миқдори билан боғлиқ бўлиши мумкин. Табиий ресурсларни баҳолашга қиймат
ёндашуви жуда аниқ ва равшан. Aгар биз табиий ресурсларни тайёрлаш ва
улардан фойдаланиш ҳаражатларини умумлаштирадиган бўлсак, бу қиймат
ресурс нархини белгилашда бошланғич нуқта сифатида ишлатилиши мумкин.
Харажат ёндошуви табиий бойлик йўқолган ёки таназзулга учраган тақдирда уни
тиклаш тиклаш нархини баҳолаш учун кенг қўлланилади.
Табиатнинг иқтисодий қийматини аниқлаш учун "тўлашга тайёрлик"
тушунчаси муҳимдир. Истеъмолчилар томонидан маълум бир маҳсулот учун
тўлашга тайёрликнинг ифодаси бу товарларга бўлган талабдир.Табиий ресурслар
ва табиий хизматларнинг иқтисодий қийматини аниқлашнинг қуйидаги
ёндашувларни ажратиб кўрсатиш мумкин.
Бозор иқтисодиёти муносабатлари талаби асосида баҳолаш;
- ижара;
145
- имконият нархи;
- умумий иқтисодий қиймат
Бозор
иқтисодиёти
мунособатларининг
муҳим
сифати
шундаки,
ресурсларнинг танқислиги тўғрисида нарх белгилари туфайли турли хил
ресурслардан самарали фойдаланишни таъминлаш қобилияти мавжуд. Нефт, газ,
ўрмон ва бошқа табиий бойликларнинг бозор баҳоси, унинг ўзгариши улардан
фойдаланиш самарадорлигини тартибга солишга имкон беради. Бироқ, атрофмуҳитнинг таназзулга учраши, табиий захираларнинг камайиши, ҳаддан ташқари
ифлосланиш бозор механизмидаги камчилликлардан далолат беради.
"Табиий" бозорлардаги нархлар кўпинча табиий маҳсулотларнинг ҳақиқий
қиймати тўғрисида етарлича тасаввур бермайди ва атроф-муҳит ресурсларидан
фойдаланишнинг
ҳақиқий
ижтимоий
харажатлари
ва
фойдаларини
акс
эттирмайди. Натижада табиий ресурслардан самарали фойдаланиш ва атрофмуҳитни муҳофаза қилиш учун ресурслар танқислиги, талаб ва таклиф
қийматларининг нотўғри баҳоланиши шаклланади. Бу кўп жиҳатдан нархдаги
ташқи харажатларни етарлича баҳоламаслиги билан боғлиқ бўлиб, уни ҳақиқий
ижтимоий харажатлар нуқтаи назаридан кам баҳолайди.
Шундай қилиб, анъанавий бозор иқтисодиёти атроф-муҳитнинг фақат битта
функциясини - табиий ресурслар билан таъминлашни, иккинчисини эса ҳаётни
таъминлашнинг энг муҳим иккита экологик функциясини - одамларга табиий
хизматларни (дам олиш, эстетик завқ ва ҳ.к.) тақдим этадиган экотизимларни
тартибга солиш учун кўпроқ ёки камроқ қониқарли баҳолаш имконини беради.
146
МАВЗУ 13. ТАБИАТДАН ФОЙДАЛАНИШНИ БОШҚАРИШ ВА
ТАБИИЙ РЕСУРСЛАР МУҲОФАЗАСИ
13.1.
Aтроф-муҳитни бошқариш тушунчаси
Экологик менежментни "жамият - ишлаб чиқариш - табиий муҳит"
тизимидаги муносабатларни тартибга солишда жамиятнинг фаолиятидан иборат.
Ушбу фаолият қуйидагиларни амалга ошириш орқали таъминланади:
-Методология (назарий тушунча) - атроф-муҳитни бошқариш соҳасидаги
асосий фаолият: бошқарув объекти, тамойиллари, мақсади, вазифалари, мақсадга
эришиш усуллари.
-Aтроф-муҳитни бошқаришнинг таркибий ва функционал ташкил этилиши.
-Aхборот ва услубий таъминот.
-Aтроф-муҳитни бошқариш табиий ресурсларга, табиий объектларнинг
хусусиятларига, сифатига бўлган эҳтиёжни қондиришни ташкил етиш,
-Атроф мухитни сақлаш жамият ва табиат ўртасидаги муқобил муносабатлар
тизимига таъсир қилади.
-Aтроф-муҳитни
бошқариш
жараёни
турли
хил
сифатдаги
иккита
жараённинг ривожланиш хусусиятларини тўғридан-тўғри бирлаштирганлиги
сабабли, мақсадга эришиш мураккаб тизимда ўзаро боғлиқлик жараёнига таъсир
қилувчи ушбу хусусиятларни ҳисобга олишни ўз ичига олади ". жамият - бу
табиий муҳит. "
Шунинг учун атроф-муҳитни бошқариш жараёни (илмий-мақсад) ушбу ўзаро
таъсир тизимининг мумкин бўлган оқибатларини башорат қилишнинг объектив
эҳтиёжини англатади.
Иннавоцион тараққиёт шароитида, жамиятнинг атроф-муҳитга таъсири
кўлами табиий муҳитда содир бўладиган ҳодисалар кўламига мутаносибдир. Бу
жамиятнинг
табиатдаги
моддалар
ва
энергия
балансининг
миқдорий
хусусиятларида глобал ўзгаришларни келтириб чиқариши мумкинлигини
англатади (иссиқхона эффекти, "озон туйнуклари",
ва ўт, чўл, дашт, улкан
қисмларнинг йўқ бўлиб кетиши ёки пайдо бўлиши). Улкан сув массаларининг
ҳаракати ва уларнинг вақт ва фазода омборлар ва сув юзалари кўринишида
147
локализацияси. Aтроф-муҳитга таъсир қилиш жараёнларини илмий асосланган
назорат қилиш яна бир вазиятни эътиборга олиш керак - атроф-муҳит маълум
чегарага эга, ушбу чекловдан ошмайдиган "безовта қилувчи таъсир" шароитида
ўзини ўзи тузатиш, ўзини тозалаш, ўзини ўзи бошқариш қобилияти.
Aммо ушбу "компенсация" шкаласи бўйича суръатлар ва нисбатлар бузилган
ва табиий муҳитни ўзини ўзи бошқариш имкониятлари мавжуд бўлганлиги
сабабли, табиий атроф-муҳитнинг емирилиш тенденциялари, атроф-муҳитга
таъсирни чеклашдан оқилона трансформацияга қадар кейинги босқичга ўтиши
лозимлигини кўрсатади.
Объективлик даражаси, бошқарув қарорларининг мақбуллиги табиатнинг,
ресурсларни ҳисобга олиш даражаси, табиий муҳитнинг хусусиятлари, ва
фазилатлари, уларни қайта тиклаш зарурияти мавжуд. Диалектиканинг объектив
тамойилларига асосланиб, табиий муҳитнинг мутлоқ сифатий ҳолатига эришиш,
тиклаш мумкин эмас, лекин сиз фақат уларга мурожаат қилишингиз мумкин,
шунингдек сиз табиий муҳитнинг хусусиятлари ва сифатларини мутлақо била
олмайсиз, чунки бу жараён чексиз. Атроф-муҳитни бошқариш жараёнини мақбул
бошқаришнинг асосий принциплари, яъни, маълум чекловлар ва мезонларга
жавоб берадиган табиат ва инсон муносабатларига максимал даражада мос
келади.
13.2.
Ўзбекистонда экологик сиёсатнинг асосий йўналишлари
Мамлакатимизда мустақиллик
ва демократик ислоҳатлар натижасида
мустақил экологик сиёсат олиб борилмоқда ва унинг асосий тамойиллари
қуйидагилардан иборат:
Aтроф-муҳитни бошқариш бу жараённинг вақт ва маконда узлуксизлигини
тушунишга, индивидуал компонентларнинг, табиий комплекс элементларининг,
индивидуал табиий ресурсларнинг хусусиятларининг ўзаро боғлиқлигини
ҳисобга олишга асосланган.
Табиий ресурслар ва объектлар тарихан ташкил этилган маъмурий иқтисодий жиҳатдан ажратилган ҳудудларга тўғри келмайди ва уларнинг
чегараларига мос келмайди (масалан, йирик минтақавий иқтисодий комплекс
148
ҳудудида бир нечта яхлит табиат объектлари мавжуд бўлиши мумкин: алоҳида
сув объектлари, ўрмон йўллари). минтақавий иқтисодий комплекслар.
Табиий бойликлар ва объектлар, меҳнат маҳсулидан фарқли ўлароқ, инсон
меҳнати томонидан яратилмаган, уларни ҳар қандай шахс, шахслар гуруҳи, жамоа
тўлиқ тасарруф эта олмайди, бу бутун инсониятнинг хазинаси, неъмати ва
бойлигидир. Уларга эгалик ҳуқуқининг тақсимланиш даражаси шартли тушунча.
Табиий ресурслардан самарали фойдаланишни бошқаришни оптималлаштириш
меҳнат
тақсимотини
(ҳудудий,
ижтимоий,
халқаро,
мувофиқлаштириш,
ҳамкорлик) ҳисобга олишни ўз ичига олади. "Бухгалтерия ҳисоби, назорат қилиш,
миқдорий
ва
сифат
кўрсаткичлари
динамикаси,
ресурслар
баланси
кўрсаткичларининг вақт ва маконга мувофиқлиги.
Давлатнинг барча даражаларида (минтақа, республика, давлат, халқаро
шартномалар) атроф-муҳитни бошқаришнинг қонунчилик базасини амалга
ошириш учун қизиқиш ва мажбурий жавобгарлик (моддий, маънавий, маъмурий,
жиноий).
Бу ҳолатда ҳам, инсоннинг ушбу маҳсулотларни тасарруф этиш мутлақ
ҳуқуқини тўлиқ тасдиқлашнинг иложи йўқ, чунки табиатни бошқариш
маҳсулотлари "маҳсулот", табиий кучга, моддага, табиат энергиясига ёки меҳнат
сарф қилинадиган иш ҳажмига қўлланиладиган товарларга айланди. табиат
объектлари асосий ишлаб чиқариш кучини кўпайтириш жараёнида, шахсни
ривожлантириш, шакллантиришда хизматларни тақдим этади ва бу хизматлардан
ҳеч ким фойдалана олмайди.
Объектив равишда табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва бу борада
саноат тармоқлари ва уларнинг корхоналарига, жамият номидан табиий
ресурсларни бошқариш ваколатига эга бўлган ва барча иштирокчилар билан
иқтисодий муносабатларни ўрнатиш учун мустақил иқтисодий функцияларни
амалга ошириш керак.
13.3.
Aтроф-муҳитни бошқаришнинг давлат институционал механизми
Aтроф-муҳитни
бошқариш
тизимининг
қуйидагилардан иборат:
149
мақбуллиги
мезонлари
ижтимоий-иқтисодий:
табиий
ресурсларга,
табиат
объектларининг
хусусиятлари, шу жумладан меҳнат ва яшаш шароитларини яхшилашга бўлган
эҳтиёжни қондириш;
Aтроф-муҳит: минтақаларда, умуман республикада табиий ресурсларни
сақлаш ва кўпайтириш.
Ўзаро муносабатларни оптималлаштириш учун "жамият - атроф-муҳит"
тизимига мақсадли таъсир кўрсатиш лозим. Атроф мухит сифатини бахолаш,
режалаштиришни илмий прогнозлашни ўз ичига олади.
Техник (технологик) усулнинг мазмуни: табиий ресурслардан, табиий
объектларнинг хоссалари ва хусусиятларидан доимий равишда фойдаланиш
билан кам миқдордаги чиқинди технологияларини жорий этиш орқали ишлаб
чиқариш технологиясини такомиллаштириш; илмий-техникавий ютуқларни
жорий етиш орқали меҳнат воситалари ва объектларини такомиллаштиришдан
иборат.
Маъмурий-ҳудудий бўлинишга кўра, Ўзбекистон Республикаси таркибига 12
вилоят, 163 туман ва 119 шаҳар, шу жумладан Қорақалпоғистон автоном
республикаси киради. Мамлакатда юздан ортиқ миллат вакиллари яшайди, улар
орасида ўзбеклар, руслар, татарлар, тожиклар, қорақалпоқлар, украинлар,
қирғизлар, қозоқлар, туркманлар, корейслар, яҳудийлар, турклар, немислар бор.
Ўзбекистондаги ҳақиқий экологик вазият таҳлили шуни кўрсатадики, ўрта
муддатли истиқболда - 10-15 йил - шу муносабат билан бу ерда янги экологик
муаммолар пайдо бўлиши мумкин; мавжуд бўлганлар - Орол денгизи инқирози,
сув танқислиги, ер таназзули, тупроқ дефляцияси ва эрозия, табиий ресурслардан
оқилона фойдаланмаслик оқибатлари ва бошқалар оғирлашади.
Ўзбекистонда 1990 йилдан бери оғир экологик шароитлар ривожланган
ҳудудлардан ички миграция оқими ошган. Бу аҳолининг Қорақалпоғистон
Республикаси, Навоий, Хоразм вилоятларидан республиканинг марказий
ҳудудларига кўчиши.Шу билан бирга, экологик фалокатлар содир бўлган
жойлардан интенсив кўчиб ўтиш тўғрисида далиллар мавжуд.
150
Республикадаги ҳозирги иқтисодий шароитда миллий иқтисодиётнинг
ривожланишининг экологик характерга эга тенденцияси қайд этилди. Табиий
ресурслар, нефт, газ, рангли ва нодир ер металларининг қазиб олиниши, ер ва сув
ресурсларининг таназзулига, ҳаво ифлосланишига олиб келди.
Олмалиқ тоғ-металлургия комбинати Тошкент вилоятининг ҳавзасидаги
асосий ифлословчи манба ҳисобланади. Олмалиқ тоғ металлургия комбинати
чиқиндилари тўғонидан 5 км узоқликда жойлашган ер ости сувларидаги селен,
кадмий ва фосфатлар миқдори йўл қўйиладиган концентрациядан 8,3 баравар кўп.
Олмалиқда Қалмоққир кони ёнида катта қўрғошин тепалиги мавжуд (600-800 мг /
кг).
151
МАВЗУ 14. ЯНГИ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧИДА БАРҚАРОР
ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШ МАҚСАДЛАРИ
14.1. Ўзбекистонда “Яшил иқтисодиёт”нинг ҳуқуқий асослари
Мамлакатимизда “яшил иқтисодиёт”га ўтиш орқали табиий ресурслардан
оқилона фойдаланиш ва иқтисодий фаолиятнинг атроф-муҳитга салбий
таъсирини юмшатиш муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистондаги экологик вазият
билан
боғлиқ
мавжуд
муаммоларни
глобал,
минтақавий,
миллий
ва
институционал муаммоларга гуруҳлаш мумкин
Ўзбекистон Республикаси 1993 йил 18 майда Озон қатламини муҳофаза
қилиш тўғрисидаги Вена конвенциясига ва Озон қатламини емирувчи моддалар
бўйича Монъреал протоколига қўшилди. 2030 йилда гидрохлорфторуглеродлар
ишлатишни батамом тўхтатиш Ўзбекистон учун Монъреал протоколининг
халқаро мажбуриятларини бажаришга риоя этишнинг стратегик йўналиши
ҳисобланади.
Ўзбекистон 1993 йилдан буён БМТнинг Иқлим ўзгариши тўғрисидаги ҳадли
конвенциясининг (Нью-Йорк, 1992 йил май) аъзоси ҳисобланади, ушбу
Конвенция доирасида Киото протоколи 1998 йилда имзоланган ва 1999 йилда
ратификация қилинган, Париж битими эса 2017 йилда имзоланган ва 2018 йилда
ратификация қилинган.
Орол денгизининг қуриши муаммоси Ўзбекистон, минтақа ва халқаро
миқёсдаги экологик муаммо ҳисобланади. Орол денгизи сувининг қуриши
натижасида экологик муҳит ва табиий мувозанатнинг бузилиб, иқлим салбий
томонга ўзгариб бормоқда. Ушбу ҳудудлардан қум, туз ва чангларнинг ҳавога
кўтарилиши ва атроф-муҳитга ёғилиши натижасида Оролбўйи минтақаси
ҳудудида яшовчи аҳолига, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига жиддий зарар етмоқда.
Қишлоқ хўжалиги экинлари, боғ ва токзорлар экилган ерларда иккиламчи
шўрланишлар кучайиб, ҳосилдорликка салбий таъсир қилмоқда.
Ер ресурсларидан интенсив фойдаланиш натижасида сўнгги йилларда 50
минг гектарга яқин экин майдони қишлоқ хўжалигида фойдаланишга яроқсиз
бўлиб қолди. Қуриган денгиз ўрнида 5,5 миллион гектардан ортиқ майдонни
152
эгаллаган “Оролқум” саҳроси пайдо бўлди . Ушбу маълумотларни АҚШнинг
НАСА космик агентлиги томонидан ксомосдан туриб олинган қуйидаги расмлар
ҳам тасдиқлайди.
Орол денгизи тубидаги суви қуриган ҳудудларда “яшил қопламалар” – ҳимоя
ўрмонзорлари барпо этиш, экологик муҳитни барқарорлаштириш, табиий
мувозанатни тиклаш мақсадида тизимли ишлар олиб борилмоқда. Натижада ушбу
ҳудудда 1 126 минг гектар майдон экишга тайёрланиб, 461 минг гектарда ўрмон
барпо қилиш ишлари амалга оширилди, жумладан, 93 км масофада ҳимоя
тўсиқлари ташкил этилиб, келгуси экиш мавсумларида ушбу ҳудудда экиш
ишларини давом эттириш учун 420 гектар майдонда саксовул ниҳолхоналари
ташкил этилди .
Мамлакатимизда ер ресурсларидан оқилона фойдаланиш муҳим аҳамиятга
эга. Ўзбекистон ҳудудининг 80%и чўл ва ярим чўллардан иборат. Қарийб 10 млн
гектар яйловлар тубдан яхшиланишга муҳтож. Кўчадиган қумлар қарийб 1 млн
гектар майдонни эгаллайди ва ушбу ерларнинг икки юз минг гектари сўнгги
вақтда суғориладиган майдонлар атрофида пайдо бўлган.
Ўзбекистоннинг сув ресурслари қайта тикланадиган ер усти ва ер ости
сувлари, антропоген фойдаланишдан қайтадиган сувлар (дренаж ва оқова
сувлар)дан иборат. Ўртача кўп йиллик жами оқар сув ҳажми 114,4 км3ни ташкил
этадиган Амударё ва Сирдарё трансчегаравий дарёлар Ўзбекистонда ер усти сув
оқимини шакллантирадиган асосий манбалар ҳисобланади.
Ўзбекистон ҳудудида 17 777 та табиий оқар сув манбалари (Амударё
ҳавзасида – 9 930 та, Сирдарё ҳавзасида – 4 926 та) ва 500 дан ортиқ кўл бўлиб,
Айдар-Арнасой кўллар тизими уларнинг таркибида каттаси ҳисобланади,.
Мамлакатда прогноз қилинган ҳажми суткасига 75,5 млн м3ни ташкил этадиган
чучук сув ва бироз шўрланган ер ости сувлари конларида 26 мингдан зиёд
қудуқлар мавжуд.
Ўрта Осиёдаги бешта давлат ўртасида сув тақсимлаш схемаларига мувофиқ
Амударё ва Сирдарё ҳавзалари бўйича Ўзбекистоннинг лимити 100 фоизли
лимитда йилига 63,02 км3ни ташкил этади. Сув олиш лимитидан фойдаланиш
153
таҳлили шуни кўрсатадики, Ўзбекистон ўрта ҳисобда 85 фоиз, сув камчил
йилларда эса 70-75 фоизга яқин сув олади.
Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш. 2018 йилда республика бўйича
атмосфера ҳавосига чиқарилган жами ифлослантирувчи моддалар миқдори 2,492
млн тоннани ташкил этди, шунинг қарийб 63%и кўчма манбалар ҳиссасига тўғри
келади.
Биологик ресурслар. Ўзбекистон ҳайвонот дунёсининг 91 тури Халқаро
Қизил китобга, ўсимлик дунёсининг 324 тури ва ҳайвонот дунёсининг 184 тури
Ўзбекистоннинг
Қизил
китобига
киритилган.
Биологик
хилма-хиллик
тўғрисидаги конвенцияда қуруқликда қўриқланадиган табиат ҳудудлари улушини
мамлакат ҳудудининг 17%игача етказиш тавсия этилган. Ўзбекистонда ушбу
кўрсаткич қарийб 5%. 2019 йил 1 январь ҳолатига кўра, Ўзбекистон
Республикасининг ўрмон фонди 11 572,6 минг гектарни ёки мамлакат ҳудудининг
25,7%ини, шу жумладан ўрмон билан қопланган 3 201,6 минг гектарни ташкил
этади.
Чиқиндиларни бошқариш. 2017 йилда республикада 114,7 млн тонна ишлаб
чиқариш ва истеъмол чиқиндилари, шу жумладан қайта ишлаш мумкин бўлмаган
заҳарли чиқиндилар – 41,6 млн тонна (36,2 %) ва қайта ишлаш мумкин бўлган
заҳарли чиқиндилар – 42,8 млн тонна (37,3 %) ҳосил бўлган. Мамлакатда
чиқиндилар кўмиладиган ва утилизация қилинадиган 296 та жой, шу жумладан
қаттиқ маиший чиқиндилар учун (221), саноат чиқиндилари (16), қурилиш
чиқиндилари (4), шлам жамланадиган (21), чиқинди омборлари (15), махсус
полигонлар (19), шунингдек, хавфли чиқиндилар утилизация қилинадиган 23 та
жойлар мавжуд.
14.2. Янги тараққиёт босқичида экологик модернизациялаш дастури
Барқарор ривожланишни таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикасини
жадал ривожлантириш сценарийси танланди. Ўзбекистон Республикасининг
2035-йилгача ривожланиш стратегияси қуйидагиларни ўз ичига олади
• Ижро этувчи ҳокимият: «top-down» ташаббусларини амалга ошириш,
қонунларга қатъий риоя қилиш ва натижага йўналтириш, шаффофлик ва назорат,
154
Ўзбекистон Республикасининг ислоҳотларни бошқариш марказини ташкил этиш
(Президент маъмурияти таркибида)
• Қонун чиқарувчи ҳокимият: Ҳокимият тармоқларининг мустақиллиги,
қонунчилик базасини мақбуллаштириш
• Суд ҳокимияти: инсон ҳуқуқларига риоя қилиш ва қонун устуворлигини
таъминлаш Иқтисодиётни ривожлантириш
• Қишлоқ хўжалиги: иқлим ўзгаришини инобатга олган ҳолда ўрта
хўжаликлар ва агрокластерларни ривожлантириш орқали юқори технологияли
қишлоқ хўжалигини яратиш
• Саноат: - Тўқимачилик саноати: мавжуд хомашёдан фойдаланиб бренд
маҳсулотларга ихтисослашиш
- Энергетика: Ёқилғи соҳасига халқаро иштирокчиларни жалб қилиш Автомобиль соҳаси: кўп сонли халқаро автоконцернларни жалб қилиш ва янги
технологиялардан фойдаланиб, экспортга йўналтирилган ишлаб чиқариш
- Транспорт: хусусий иштирокчиларнинг кириб келиши, айланмада
бўлмаган активларни хусусийлаштириш ва логистика қийматини пасайтириш
- Кимё саноати: юқори технологияли полимер маҳсулотларини, косметика ва
дори-дармонларни ишлаб чиқариш ва экспорт қилиш
• Сайёҳлик: виза тартибини соддалаштириш ва
сайёҳлик салоҳиятидан
фойдаланиш
• хусусий тадбиркорлик: яширин иқтисодиётни қисқартириш, корхоналар
сонини кўпайтириш ва уларнинг ўсишини таъминлаш учун молиявий ва
номолиявий аралаш қўллабқувватлаш
• Молия тизими:
- Банк тизими: банк секторини босқичма-босқич либераллаштириш ва оралиқ
босқичда бир вақтнинг ўзида ривожлантириш институтларини ташкил этиш
- Пенсия тизими: Австралия ва АҚШга ўхшаш уч босқичли пенсия тизимига
ўтиш
- Суғурта тизими: фуқароларнинг умумий фаровонлигини ошириш ва давлат
таъсирини камайтириш учун мажбурий суғурталаш турларини ривожлантириш
155
2035 Ўзбекистон Республикасининг 2035-йилгача ривожланиш стратегияси
Ўзбекистон Республикасининг 2035-йилгача ривожланиш Стратегиясининг
концепцияси.
• Соғлиқни сақлаш: давлат-хусусий аралаш модели
-
хусусий хизмат кўрсатувчиларни ривожлантириш, муҳтож одамларга
давлат томонидан эътибор
• Ижтимоий сиёсат: номолиявий чоралар ва ривожлантириш орқали юқори
даражадаги манзилли қамров.
• Инсон капитали: хусусий хизмат кўрсатувчиларни ривожлантириб, хамма
учун бир хил бепул давлат таълимини сақлаб қолиш, юқори малакали ишчи кучи
экспорти.
• Маданият: интеллектуал хизматларга, санъат ва ижодга бўлган юқори
даражадаги талаб ортиши ҳисобидан маданиятли авлодни тарбиялаш ва
мамлакатнинг миллий брендини шакллантириш
• Экология: давлат чеклов чораларини жорий этиш ва аҳоли эътиборини
экологияга қаратиш ҳисобига йиғилиб қолган зарарни йўқ қилиш ва табиатдан
авайлаб фойдаланишга ўтиш. Инновациялар ва технологияларни ривожлантириш.
• Илм-фан, технология ва инновациялар: халқаро компаниялар ва
мутахассисларни жалб қилиш орқали Ўзбекистон иқтисодий ривожланишининг
илғор секторларида инновацион марказларни яратиш ва ривожлантириш
Макроиқтисодиёт ва молиявий таъминот.
• Фискал сиёсат: билвосита солиқлар улушини қисқартириш ва узоқ
муддатли солиқ бошқарувига ўтиш.
• Валюта сиёсати: эркин айирбошлаш курси.
- Асосий манбалар: тўғридан-тўғри инвестициялар, шу жумладан, давлат
инвестициялари ва корпоратив қимматли қоғозлар орқали инвестициялар
- Асосий харажатлар: қишлоқ хўжалиги ва саноат, инфратузилма, таълим,
соғлиқни сақлаш ва ижтимоий соҳа
• Хусусийлаштириш: босқичма-босқич тўлиқ хусусийлаштириш ва давлат
операторини (ягона миллий фонд) ташкил этиб молиявий холдингга ўтиш
156
• Бюджет сиёсати: бюджет харажатларининг ўсиш суръатларини 13,5% қадар
чеклаш, солиқ ислоҳотларини амалга ошириш, 2024 йилдан бошлаб бюджет
профицитига эришиш белгиланди.
"Яшил" энергетикага инвестицияларни босқичма-босқич йўналтириш билан
қўшимча қувватларини модернизация қилиш ва қуриш
• Энг самарали ва экологик тоза энергия манбаларидан фойдаланишга ўтиш,
муқобил энергия улушини ошириш Энергия манбалари унумдорлигининг ўсиши,
2018-2035 йиллар истиқболи қуйидаги расмда берилган.
Расм- 50 Энергия манбалари унумдорлигининг ўсиши, 2018-2035 йиллар истиқболи
Ўзбекистоннинг исботланган ёқилғи-энерия захиралари: Нефт - 82 миллион
тонна, табиий газ - 1,85 триллион м3 , кўмир - 1900 миллион тонна, шу жумладан:
қўнғир кўмир - 1853 миллион тонна, тошкўмир - 47 миллион тонна
• Ўзбекистон: ― Нефт захиралари бўйича дунёда 44-ўринда ― Табиий газ
захиралари бўйича дунёда 21-ўринда туради
• Нефт ва табиий газ қазиб олиш саноатида 125 000 киши ишлайди • 210 эркин
газ кони
• 125 Нефт кони
• Газ саноати Бухоро ва Қашқадарёда вилоятида жойлашган. Табиий газнинг
асосий захиралари Шўртан, Зеварди, Кўкдумалоқ, Алан, Одамтош конларида
157
қидириб топилган
• Нефт асосан Фарғона водийси ва Бухоро вилоятида қазиб чиқарилади •
Қорақолпоғистонда ва 6 та вилоятда Нефт конлари қидириб топилган: Қашқадарё,
Бухоро, Сурхондарё, Наманган, Андижон ва Фарғона вилоятларида. Нефт
захираларининг қарийб 75 фоизи Қашқадарё вилоятида, жумладан 70 фоизи
Кўкдумалоқ конида
• Ҳозирги вақтда кўмир учта конда қазиб олинади: Ангрен қўнғир кўмир
кони, Шарғун ва Бойсун тошкўмир конлари мавжуд51.
2030 йилгача бўлган даврда Ўзбекистон Республикасининг Атроф муҳитни
муҳофаза қилиш концепцияси доирасидаги мақсадли вазифалар
I. Орол фожиаси
оқибатларини юмшатиш
II. Ер ресурслари ва ер
ости бойликларини
муҳофаза қилиш
III. Сув ресурсларини
муҳофаза қилиш
IV. Атмосфера ҳавосини
муҳофаза қилиш
V. Биологик ресурсларни
муҳофаза қилиш ва
қайта тиклаш
VI. Чиқиндиларни
бошқариш тизимни
такомиллаштириш
Расм- 51 2030 йилгача бўлган даврда Ўзбекистон Республикасининг Атроф муҳитни
муҳофаза қилиш концепцияси доирасидаги мақсадли вазифалар
Қайд этиб ўтилган атроф-муҳит муҳофазаси билан боғлиқ муаммоларни ҳал
этиш мақсадида 2019 йил 30 октябрда 2030 йилгача бўлган даврда Ўзбекистон
Республикасининг Атроф муҳитни муҳофаза қилиш концепцияси қабул қилинди.
Концепцияга мувофиқ қуйидагилар 2030 йилга қадар соҳада амалга оширилиши
зарур бўлган вазифалар сифатида белгилаб қўйилди 52 :
Орол фожиаси оқибатларини юмшатиш борасида:
- Орол денгизининг Ўзбекистон томонидаги қуриган тубида ўрмонзор
51
https://uzbekistan2035.uz/ Ўзбекистон Республикасининг 2035 йилгача ривожланиш Стратегиясининг
концепцияси
52 52
Вахабов А, Хажибакиев Ш, Яшил Иқтисодиёт, Дарслик, Тошкент.: “Universitet”, 2020
158
майдонларини кенгайтириш;
- Урганч, Хива шаҳарлари атрофида маҳаллий турдаги дарахт-буталардан
иборат «яшил белбоғ»лар барпо этиш.
Ер ресурслари ва ер ости бойликларини муҳофаза қилиш соҳасида:
- тупроқ унумдорлигини ва қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосилдорлигини
сақлаш ва ошириш учун қисқа-ротация ва пахта-беда алмашлаб экишни кенг
жорий этишни таъминлаш;
- қишлоқ хўжалиги экинларини етиштиришда органик қишлоқ хўжалиги
усулларини жорий этиш;
- шўрланган ерларни қайта тиклаш ва рекультивация қилишни таъминлаш
- коллектор-дренаж тармоғининг реконструкция қилиниши ва қайта
тикланишини таъминлаш.
Сув ресурсларини муҳофаза қилиш соҳасида:
- сув ресурслари йўқотишларини қисқартириш;
- қишлоқ хўжалигида солиштирма гектарга нисбатан сув истеъмолини
қисқартириш;
- томчилатиб суғориш ва сувни тежовчи бошқа технологияларга ўтказилган
қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ер майдонларини кенгайтириш;
- оқава сувларни тозалаш самарадорлигини ошириш;
- саноатда сув таъминотининг айланма цикли амалиётини кенгайтириш;
- республика аҳолисини марказлаштирилган канализация тизими билан
таъминланиш қамровини ошириш
Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш соҳасида:
- атмосфера ҳавосига чиқариладиган чиқиндиларни камайтириш;
- жамоат транспортини газ-баллон ёқилғиси ва электр энергиясида ишлашга
ўтказиш;
-
амалдаги
ишлаб
чиқариш
қувватларининг
атмосфера
ҳавосини
ифлослантирувчи стационар манбаларида самарадорлиги 95 фоиздан паст
бўлмаган чанг ва газларни тутиб қолувчи қурилмаларни қўллаш;
- электр энергияси ишлаб чиқарадиган қувватларнинг умумий таркибида
159
қайта тикланадиган муқобил манбалар (қуёш ва шамол энергияси) улушини
кўпайтириш.
Биологик ресурсларни муҳофаза қилиш ва қайта тиклаш соҳасида:
- I-V тоифадаги қўриқланадиган табиий ҳудудлар майдонини кенгайтириш;
- табиий муҳитдан қизилмия, коврак, ковул ва бошқа турдаги доривор,
озуқабоп ва техник ўсимликларни олишни қисқартириш;
- қизил китобга киритилган, питомникларда етиштирилган чиройли
тувалоқларни табиатга қўйиб юборишни кўпайтириш;
-
янги
ташкил
этиладиган
қўриқланадиган
табиий
ҳудудларда
жайронларнинг янги популяцияларини ташкил этиш;
- ўрмон фонди ҳудудини кўпайтириш
Чиқиндилар
билан
боғлиқ
ишларни
амалга
ошириш
тизимини
такомиллаштириш соҳасида:
- аҳолини қаттиқ маиший чиқиндиларни тўплаш ва олиб чиқиб кетиш
хизмати билан қамраб олиш;
- ҳосил бўладиган қаттиқ маиший чиқиндиларни қайта ишлаш ҳажмини
ошириш;
- тиббий чиқиндиларни йиғиш, зарарсизлантириш, утилизация қилиш ва
кўмиш тизимини ташкил этиш.
14.3. Маҳаллий иқтисоднинг экологик ҳимояси
Ўзбекистонда барқарор ривожланиш Концепцияга мувофиқ 2030 йилга қадар
кутилаётган натижалар қуйидагилардан иборат:
- Орол денгизининг қуриган тубининг Ўзбекистондаги қисмида ўрмонзорлар
майдонини унинг жами ҳудудига нисбатан 60%гача етказиш;
- қишлоқ хўжалигида сув ресурсларини йўқотишни 10%га камайтириш;
- қишлоқ хўжалигида сув истеъмолини (солиштирма гектарга нисбатан)
15%га камайтириш;
- оқава сувларини тозалаш самарадорлигини 80%гача ошириш;
- атмосфера ҳавосига ифлослантирувчи моддалар чиқарилишини 10%га
камайтириш;
160
- транспорт воситаларининг 80%изини газ-баллон ёқилғиси ва электр
энергиясида ишлашга ўтказиш;
- ўрмонзорлар билан қопланган ўрмон фонди ҳудудини 4,5 млн гектаргача
кенгайтириш;
- IV тоифадаги қўриқланадиган табиий ҳудудлар майдонини 12%гача
кенгайтириш;
- Қизил китобга киритилган ва питомникларда парвариш қилинган чиройли
тувалоқларни табиатга қўйиб юборишни йилига 4000 гача кўпайтириш;
- аҳолини қаттиқ маиший чиқиндиларни тўплаш ва олиб кетиш хизматлари
билан 100% қамраб олиш;
- ҳосил бўладиган қаттиқ маиший чиқиндиларни қайта ишлаш ҳажмини
65%гача кўпайтириш;
- алоҳида хусусиятга эга чиқиндилар (таркибида симоб бўлган чиқиндилар,
автошиналар, аккумуляторлар, ишлатиб бўлинган мойлар, қадоқлар чиқиндилари
ва бошқалар)ни қайта ишлаш ҳажмини 30%гача кўпайтириш кутилмоқда.
14.4. Жаҳон давлатларининг “Яшил иқтисодиёт” сиёсати тажрибси.
Жаҳон иқтисодиётининг модернизациялашуви
ўтиши
глобаллашув
жараёнининг
янги технологик укладга
ҳаракатлантирувчи
кучи
ҳисобланади.
Ривожланган мамлакатлар учун янги технологик уклад иқтисодиётнинг
самарадорлиги, рақобатбардошлигини ошириш билан бир вақтда аҳолининг
турмуш сифати ва яшаш муҳитини яхшилашга хизмат қилиши зарурлиги муҳим
жиҳат саналади. 2030 ва 2050 йилларга мўлжалланган узоқ муддатли “яшил
ўсиш”53 стратегиясини қабул қилди.
“Яшил ўсиш” кўрсаткичлари қуйидаги стратегик йўналишлар бўйича
гуруҳлаштирилган:
- ресурсларни тежовчи, паст углеродли иқтисодиётга ўтиш;
- табиий капитални асраб қолиш;
- аҳолининг турмуш сифатини яхшилаш;
53
“Яшил ўсиш” иқтисодиётни “яшил иқтисодиёт”га трансформациялашнинг комплекс стратегияси ҳисобланади.
161
- “яшил ўсиш” таклиф этаётган иқтисодий имкониятларни рағбатлантириш
борасида сиёсат олиб бориш.
Қайд этиб ўтилган стратегик йўналишлар ривожланаётган мамлакатларида
“яшил иқтисодиёт”га ўтиш дастурларининг мақсади ва умумий жиҳатларини
белгилаб
беради.
Ушбу
мамлакатларда
“яшил
иқтисодиёт”ни
ривожлантиришнинг амалий йўналишлари қишлоқ хўжалигидан бизнесни қўллаб
қувватлашгача ва инновациялардан “яшил” бандликка қадар ўзгариб туради.
Глобал молиявий инқироздан сезиларли зарар кўрган Греция, Ирландия ва
Испания каби мамлакатлар “яшил иқтисодиёт” асосида иқтисодий ўсиш ва “яшил
бандлик”ни таъминлашга ҳаракат қилишмоқда. Иқтисодиётнинг бирламчи
секторига кўпроқ боғлиқ мамлакатларда (Франция, Норвегия, Финляндия) табиий
ресурслардан оқилона фойдаланиш ва ёқилғи ресурсларига эга бўлмаган
мамлакатларда эса (Австрия) энергетика ва энергияни тежаш масалаларига
жиддий эътибор қаратилмоқда.
Германия, Норвегия, Дания ва Корея Республикасида “яшил иқтисодиёт”
модели иқтисодий ривожланишда
етакчи мавқега
эга.
Аммо аксарият
мамлакатларда ҳукумат “катта бизнес” босими остида “яшил иқтисодиёт”
моделининг чекланган дастакларидан фойдаланишга мажбур бўлмоқда. Ушбу
мамлакатларда “яшил иқтисодиёт” моделига ўтиш жараёнининг секинлашишини
иқтисодий ўсиш суръатларининг пасайиб кетиши билан изоҳланади.
Саноат жиҳатдан тараққий этган мамлакатлар томонидан иссиқхона газлари
эмиссиянинг қисқариши асосан Европа иттифоқи ҳисобидан амалга ошганини
кузатиш мумкин. АҚШ ва Япония улуши бу даврда сезиларли ошмаган бўлса-да
1990 йил кўрсаткичига нисбатан қисқармаган. Биринчилардан бўлиб, “яшил
иқтисодиёт”га ўтиш миллий дастурини қабул қилган Корея Республикасида эса
СО2 эмиссияси салкам уч бараварга ошган
Макроиқтисодий ривожланиш нуқтаи назаридан яшил иқтисодиётга ўтиш
иқтисодий самарадорликни оширади, миллий бойликни кўпайтириб қайта
тикланадиган ресурсларнинг ўсиши ва экологик рискларнинг пасайишига олиб
келади. Ушбу ҳолат ривожланаётган мамлакатлар учун жиддий муаммога
162
айланиши мумкин. Ривожланаётган мамлакатлар одатда ўз ресурсларини очлик ва
камбағалликни йўқотиш, зарур инфратузилмани барпо этиш, таълим ва соғлиқни
сақлашга инвестиция cарфлаш, иш ўринлари билан ишчи кучи ўртасидаги
мувозанатни таъминлашга йўналтиришлари лозим. Таҳлиллар кўрсатишича,
ривожланаётган
мамлакатларда
иқтисодий
ривожланиш
ва
яшил
ўсиш
стратегияси камбағалликни камайтириш билан бевосита боғлиқ бўлиши зарур.
Ривожланаётган мамлакатларда яшил иқтисодиёт ва барқарор ривожланиш
стратегиясини ишлаб чиқишда қатор муаммолар мавжуд:
- яшил иқтисодиёт янги концепция сифатида ҳар бир мамлакатдаги
ижтимоий-иқтисодий ҳолатга боғлиқ ҳолда қўлланиши лозим;
- ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиёти устун даражада табиий
ресурслардан интенсив фойдаланишга асосланади ва бу ўз навбатида атрофмуҳитнинг ифлосланишига олиб келади;
- ишлаб чиқариш технологияларининг аксарият қисми эскирганлиги сабабли
ушбу мамлакатларда ишлаб чиқаришни технологик жиҳатдан янгилашда жиддий
муаммолар мавжуд;
- яшил иқтисодиётга сарфланаётган капитал қўйилмалар миқдори чекланган,
давлат
харажатлари
камбағалликни
қисқариб
йўқотиш,
бормоқда,
тиббиёт
ва
миллий
таълим
ресурслар
даражасини
очлик
ва
оширишга
йўналтирилган;
- яшил иқтисодиётга ўтишдаги мавжуд тўсиқларни бартараф этиш.
Жаҳон банки54 мълумотларига кўра, жаҳонда 2019 йилда атмосферага
чиқарилаётган СО2 миқдори 2018 йилга нисбатан 0,5%га кўпайиб 34,1 млрд.
тоннага етди. Статистик рақамлар 1990-2019 йилларда иссиқхона газларини
эмиссия қилиш кўрсаткичи ривожланаётган мамлакатлар ҳисобига кескин ортиб
бораётганлигини кўрсатмоқда. Ҳисобот даврида ривожланаётган мамлакатларда
СО2 эмиссияси миқдори 2,3 мартага ошгани ҳолда Хитой ва Ҳиндистонда ушбу
кўрсаткич тўрт мартадан ортиқроққа ўсган. Ривожланаётган мамлакатларда яшил
54
https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/ "BP" and the "BP Group" shall mean BP
p.l.c. and its subsidiaries and affiliates. "BP" va "BP Group" BP p.l.c. degan ma'noni anglatadi.
163
иқтисодиётга ўтишда экологик ташвиқот, иқтисодиётни таркибий жиҳатдан қайта
қуриш, соҳага оид меъёрий-ҳуқуқий базани яратиш, янги технологиялардан
фойдаланишни жадаллаштириш, экологик хизматлар кўрсатиш, экологик тоза
энергия манбаларини ўзлаштириш ва соҳа учун зарур кадрларни тайёрлаш каби
ўзаро боғлиқ вазифаларни ҳал этиш зарур бўлади. Жумладан, яшил иқтисодиёт
учун зарур кадрларни тайёрлаш масаласига алоҳида эътибор қаратиш лозим.
Амалиёт нуқтаи назаридан яшил иқтисодиётга ўтиш жаҳон иқтисодиётида
инқирозли ҳолатларнинг тез-тез юз бераётганлиги шароитида қабул қилинадиган
муҳим қарор ҳисобланади. Шунинг учун миллий иқтисодиётга жалб этилаётган
молиявий ресурслар ва иқтисодиёт таркибини қайта қуриш ўртасидаги
мутаносибликни таъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Ички молиявий ресурслар
асосий ва узоқ муддатли стратегия ҳисобланса, ташқи ресурслар янги
технологиялар нуқтаи назаридан муҳимдир. Миллий иқтисодиёт таркибини қайта
қуришда капитал, меҳнат улушини қисқартириш ва инсон ресурслари сифатини
оширишга алоҳида эътибор қаратилиши зарур. Миллий иқтисодиёт тармоқлари
ўртасида ресурсларни тақсимлаш бозор қоидаларига мос равишда амалга
оширилиши лозим.
Яшил иқтисодий сиёсат ривожланаётган мамлакатларда қуйидаги ижтимоийиқтисодий ва экологик муаммоларни ҳал этиш имконини беради:
- соф технологияларни жорий этиш орқали муқобил энергиядан фойдаланиш
имкониятини яратиш;
- соф ишлаб чиқаришга инвестицияни йўналтириш асосида ресурслардан
фойдаланиш самарадорлигини ошириш;
- қишлоқ хўжалигида барқарор, самарали усуллардан фойдаланиш негизида
озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш;
- энергия манбаларидан фойдаланишни диверсификациялаш орқали импорт
қилинаётган энергия таннархини пасайтириш ва энергетика хавфсизлигига
эришиш;
- иқтисодий фаолиятнинг атроф-муҳитга салбий таъсирини юмшатиш.
Ҳар бир мамлакат ўз молиявий имкониятларини баҳолай олиши ва барқарор
164
иқтисодий ўсишни таъминлаш имкониятларини қидириб топиши зарур. Экологик
омиллар “яшил иқтисодиёт” соҳасидаги инновациялардан фойдаланишда
“катализатор” вазифасини бажаради. “Яшил иқтисодиёт”да атрой-муҳит омили
иқтисодий ўсиш ва ижтимоий таъминотга кучли таъсир ўтказади. Бундан ташқари
“яшил иқтисодиёт”га ўтиш ижтимоий адолатга эришишда муҳим аҳамият касб
этади.
Жаҳон амалиёти таҳлили кўрсатишича, ривожланган мамлакатлар яшил
иқтисодиётга ўтиш жараёнини молиялаштиришнинг мустаҳкам базаси, сифатли
инсон ресурслари ва илғор технологияларга эга. Шу сабабли ушбу мамлакатлар
яшил иқтисодиётга ижтимоий ривожланиш ва экологик барқарорликни
таъминлашга хизмат қилувчи инвестициялар сарфлаш, иқтисодиётнинг янги
тармоқларини ривожлантириш орқали ўтишади. Ривожланаётган мамлакатлар эса
анъанавий иқтисодиётни босқичма-босқич экологик йўналтирилган иқтисодиётга
айлантиришлари зарур. Ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётнинг технологик
даражаси бўйича ортда қолмоқда. Шунинг учун ушбу мамлакатларда арзон,
эскирган технологиялар қўлланилиб,
табиий ресурслардан
хўжасизларча
фойданилмоқда. Бу эса атроф-муҳитнинг ифлосланишига ва экотизимларнинг
йўқолиб боришига олиб келмоқда. “Яшил ўсиш” эса технологик инновациялар,
экотизимларни қайта тиклаш, табиий ресурслардан самарали фойдаланишга
асосланади.
Ривожланаётган мамлакатлар ички ресурсларга таянган ҳолда “яшил ўсиш”,
барқарор ривожланишни таъминлашга ҳаракат қилмоқда ва қишлоқ, ўрмон
хўжалиги, тикланадиган энергия, чекланган табиий ресурсларни ўзлаштириш
каби соҳаларда самарали ислоҳотларни амалга оширмоқда. Ўзбекистон учун
“яшил иқтисодиёт”га ўтишнинг ривожланаётган мамлакатлар, жумладан, Хитой,
МДҲ мамлакатлари тажрибаси муҳим аҳамиятга эга.
165
Ривожланган мамлакатлар
(АҚШ ва Япониядан
ташқари)
10.0
9.0
8.0
Ривожланаётган
мамлакатлар (Хитой,
Ҳиндистон ва Россиядан
ташқари)
Россия
7.0
6.0
5.0
4.0
Хитой
3.0
2.0
1.0
АҚШ
1990 1995 2000 2005 2010 2015 2016 2017 2018 2019
Расм- 52 Дунё мамлакатларида СО2 эмиссияси ҳажмининг ўзгариши, млрд. Тонна
Хитой.
Хитой аҳоли жон бошига тўғри келувчи саноат ишлаб чиқариш ҳажми
ривожланган мамлакатлар кўрсаткичининг 1/3 қисмига тенглашганда барқарор
ривожланиш йўлини танлади. 2007 йилда Хитойнинг собиқ бош вазири Вэнь
Цзябао
Хитой
иқтисодиётини
“беқарор,
мувозанатлашмаган,
мувофиқлаштирилмаган ва нотекис ривожланаётган” иқтисодиёт сифатида
танқид қилди. Хитой ҳукумати кейинги беш йилликлар режаларига тузатишлар
киритди ва шу вақтдан бошлаб мамлакат ривожланишида иқтисодий ўсишни
миқдор жиҳатдан эмас, балки сифат жиҳатдан таъминлашга ҳаракат қилмоқда.
Хитойнинг
“яшил
иқтисодиёт”га
ўтиш
борасидаги
ёндашуви
ғарб
мамлакатларидан жиддий фарқ қилади. Хитой ўсиб бораётган ишлаб чиқариш
секторларини янада ривожлантириш билан атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
тамойилларини мувофиқлаштиришга ҳаракат қилмоқда. Бу борада қуйидаги уч
жиҳатини ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчидан, Хитойда саноатлашишга
қарши курашиш барқарор ривожланиш концепциясига кирмайди, аксинча ушбу
жараённи давом эттириш экологик муаммолар ечими сифатида қаралади. Шу
нуқтаи назардан ёқилғи ресурсларини қазиб чиқариш ва оғир саноатнинг бошқа
тармоқларида асосий фондлар миқдорини кўпайтириш, янгилаш ва ишлаб
чиқаришни модернизациялаш мунтазам рағбатлантириб борилади. Бу эса ўз
166
навбатида ресурсларни тежовчи ва энергия сиғимкорлигини пасайтирувчи янги
усулларни излаб топишга ундайди. Иккинчидан, хитой ҳукумати мамлакатнинг
ички ҳудудларини ривожлантириш мақсадида жанубдан шимолга сув олиб
бориш, транспорт тармоқларини кенгайтириш каби инфратузилма лойиҳаларини
амалга оширмоқда. Давлат эски ҳудудларда ер нархини ошириш ва экологик
талабларни янада кучайтириш орқали ишлаб чиқариш корхоналарини янги саноат
ҳудудларига олиб ўтишни рағбатлантирмоқда. Учинчидан, Хитойда барқарор
ривожланишни
таъминлашда
ижтимоий
(камбағалликка
қарши
кураш,
урбанизация даражасининг ўсиши) компонент яққол кўзга ташланади. Ушбу
йўналишда туғилиш ва шаҳарларга миграцияни чеклаш, саноатни қишлоқларга
олиб кириш, табиатни қўриқлаш бўйича жамоат ишларини жорий этиш (оммавий
тарзда ўрмонзорлар барпо этиш) каби ислоҳотлар амалга оширилди.
ЕИ (қурилишда энергия самарадорлиги)
15
ЕИ (имтиёзли тарифлар – шамол
энергияси)
25
АҚШ (қурилишда энергия самарадорлиги)
31
АҚШ (имтиёзли солиқлар ва грантлар тикланадиган энергия манбалари)
32
ЕИ (имтиёзли тарифлар, қуёш энергияси)
69
Хитой (электр тармоқлари)
70
Хитой (темир йўллар)
98
0
20
40
60
80
100
120
Расм- 53 2008 йил жаҳон молиявий инқирозига қарши чоралар дастури доирасида “яшил
тикланиш” учун ажратилган маблағлар, млрд. долл
Ривожланган мамлакатлар сингари Хитойда ҳам “яшил иқтисодиёт”
ташаббуси 2008-2009 йиллардаги жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозидан чиқиб
кетиш йўли сифатида илгари сурилди. Жумладан, Хитой инқирозга қарши
чоралар дастури доирасида “яшил тикланиш чоралари” (“green recovery package”)
учун 221,3 млрд. доллар ёки дастурга ажратилган маблағларнинг салкам 38%ини
сафарбар этди. Маблағларнинг катта қисми темир йўллар ва электр тармоқларини
модернизациялаш учун йўналтирилди.
167
Хитой ўз иқтисодий ривожланиш модели, фойдаланаётган энергия
манбаларини ўзгартириш, янги транспорт тизимларини ишлаб чиқиш ва экологик
тоза урбанизация сиёсатини амалга ошириш орқали барқарор ривожланишнинг
ўзига хос стратегиясини қабул қилди. Ривожланаётган мамлакатлар учун “яшил
иқтисодиёт”ни ривожлантиришнинг Хитой тажрибасини чуқур ўрганиш муҳим
аҳамиятга эга.
Хитой жаҳонда атмосферага иссиқхона газларини чиқариш бўйича етакчи
мамлакат ҳисобланади. 1990-2019 йилларда Хитойнинг жаҳондаги иссиқхона
газлари эмиссиясидаги улуши 10,9%дан 28,8%га қадар, СО 2 миқдори эса 4,3
мартага ошди.
12000.0
28.0
26.2
10000.0
27.7
27.9
28.0
28.8
25.0
21.6
8000.0
3360.9
-
1990
1995
2000
9825.8
9507.1
9298.0
9137.6
8143.4
10.9
3028.8
2000.0
14.2
2323.8
4000.0
13.8
6098.2
6000.0
9186.0
20.0
15.0
10.0
5.0
2005
2010
2015
СО2, млн. тонна
2016
2017
2018
2019
Жаҳондаги улуши, %
Расм- 54 Хитойда атмосферага чиқарилаётган СО2 миқдориниг ўзгариш
Иқтисодий
ислоҳотларни
чуқурлаштириш
билан
биргаликда
Хитой
бирламчи энергия истеъмоли таркибида муқобил энергия улушини кўпайтириб,
атроф-муҳитга жиддий салбий таъсир кўрсатаётган кўмирдан фойдаланиш
даражасини қисқартиришга ҳаракат қилмоқда. Хитойда 2009-2019 йилларда
бирламчи энергия истеъмоли таркибида кўмир энергияси улуши 71,2%дан
57,6%гача қисқариб, тикланадиган энергия манбалари улуши эса 0,3%дан 4,7%га
қадар ошган. Бу даврда мамлакатда муқобил энергия манбалари ҳисобидан ишлаб
168
чиқарилган электрэнергия миқдори 48,8 ТВт-соатдан 732,3 ТВт-соатга ёки ўн беш
бараварга ошди. Хитойда 2019 йилда электрэнергия ишлаб чиқариш таркибида
жами тикланадиган энергия манбалари улуши 9,8%, шу жумладан шамол
энергияси улуши 5,4%, қуёш энергияси улуши эса 3,0%ни ташкил этди.
Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги
МДҲ
мамлакатлари “яшил иқтисодиёт”га
ўтиш
масаласини жаҳон
тенденциясига ҳамоҳанг ҳал этишга ҳаракат қилишмоқда. Ушбу мамлакатларда
иқтисодиётни “яшил иқтисодиёт” тамойиллари асосида ривожлантиришда
умумий ва ўзига хос хусусиятлар ҳам мавжуд. Бунда дунё ҳамжамиятининг
таркибий қисми сифатида глобал молиявий инқироз шароитидан иқтисодиётнинг
энергия
сиғимкорлиги
драражасини
пасайтириш,
иқтисодиётни
янги
технологиялар асосида модернизациялаш орқали чиқиб кетиш, Минг йиллик
ривожланиш мақсадлари, Барқарор ривожланиш мақсадлари, Париж битими
кўрсаткичларига эришиш каби умумий хусусиятларни ажратиб кўрсатишимиз
мумкин.
14беш
йиллик
1481
386
507
Мақсадли кўрсаткичлар
15беш
йиллик
2718
438
1109
16беш
йиллик
4108
455
1763
Жами
Гидро
Шамол
Тикланадиган
энергия ишлаб
Қуёш
532
1109
1825
чиқариш
(фотоэлектрик)
қувватларини
Қуёш (иссиқлик
4
9
11
ўрнатиш, ГВт
энергияси)
Биомасса
51
54
54
энергияси
Жами
3662
6416
9308
Гидро
1397
1576
1625
Шамол
1347
3160
5053
Тикланадиган
энергия манбалари
Қуёш
694
1448
2393
ҳисобидан
(фотоэлектрик)
электрэнергия ишлаб
Қуёш (иссиқлик
11
22
28
чиқариш, ТВт-соат
энергияси)
Биомасса
214
210
210
энергияси
Жадвал- 3 Хитойда тикланадиган энергия ишлаб чиқариш қувватларини ўрнатиш ва
169
электрэнергия ишлаб чиқариш истиқболлари
МДҲ мамлакатларининг аксарияти иқтисодиётнинг энергия сиғимкорлиги ва
СО2 газини атмосферага чиқариш интенсивлиги кўрсаткичлари бўйича дунё
рейтингида биринчи ўнталикдан жой олган
МДҲ
мамлакатларининг
барчаси
“Барқарор
ривожланиш
миллий
дастурлари”га эга ва Париж битимини ратификация қилишган. Шунингдек,
МДҲнинг
аксарият
мамлакатларида
(Қозоғистон,
Беларус,
Ўзбекистон,
Қирғизистон, Украина) “яшил иқтисодиёт”ни ривожлантиришнинг мақсадли
дастурлари қабул қилинган. Ушбу дастурларнинг айримларида иқтисодий
рецессия шароитида ресурс ва энергия самарадорлиги юқори технологияларни
жорий этиш орқали иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлаш, баъзиларида экологик
муаммоларни
ҳал
этиш,
бошқаларида
эса
энергетика
соҳасини
модернизациялашга устуворлик берилмоқда. Ривожланган мамлакатлардан
фарқли равишда МДҲ мамлакатларида “яшил иқтисодиёт” асосида барқарор
ривожланишни таъминлашнинг иқтисодий механизмини ишлаб чиқиш ва
амалиётга жорий этишда жараёни ҳали бошланғич босқичида турибди.
Россия Федерацияси
Россиянинг “яшил
иқтисодиёт”га
ўтиш
истиқболларини
аксарият
мутахассислар пессимистик руҳда баҳолашади. Уларнинг фикрича, мамлакатда
деярли тугамайдиган қазилма бойликлар, жумладан, нефть ва табиий газ
заҳираларининг мавжудлиги экологик хавфсиз муқобил энергия билан боғлиқ
ишлаб чиқариш ва ижтимоий муносабатларни ривожлантириш зарурлиги
тўғрисидаги аргументларни қадрсиз қилиб қўяди. Шунга қарамасдан Россиянинг
“яшил иқтисодиёт” соҳасидаги халқаро келишувларга боғлиқлиги амалдаги
иқтисодий тизимнинг экологик вазиятга таъсирини баҳолаш бўйича талаб
этиладиган минимал чораларни амалга оширишини тақозо этади.
Европа XXI асрнинг ўрталарига бориб иссиқхона газлари эмиссиясини
тўхтатишга ҳаракат қилаётган бир пайтда Россия кўмир қазиб чиқариш ҳажмини
2035 йилга қадар 485-685 млн. тоннагача ошириш, янги шахталар ва кўмирни
қайта ишлаш бўйича технологик ишланмаларга 2,5-3,5 трлн. рубль сарфлашни
170
режалаштирмоқда.
Немис
тадқиқотчиси
Ральф
Фюкс
фикрича,
Россия
иқтисодиётининг хом-ашёга йўналтирилганлигида жиддий муаммо мавжуд:
“Россиянинг қазиб чиқариладиган ёқилғидан воз кечиши жуда қийин. Бу эса
Россия ва Европа Иттифоқи ўртасидаги иқтисодий алоқаларга раҳна солиши
мумкин. Жумладан, ҳозирда Германия углеводородларнинг йирик импортёрига
айланди. Германия замонавий ёқилғи турларига ўтадиган бўлса, бу соҳада
муқаррар зиддиятлар юзага келади. Германиянинг режалари туфайли Россиянинг
газ ва нефть экспорти бўйича имкониятларига зарар етади. Россия иқтисодий
ривожланиш моделининг келажаги қандай? Бу Россия учун яқин 20-30 йилдаги
жиддий синов бўлади”.
Россияда анъанавий энергересурсларнинг катта қисми хорижга экспорт
қилинади ва иқтисодиётнинг фойда нормаси юқори тармоқларидан ҳисобланади.
Россия
молия
вазирлигининг
маълумотларига
кўра,
2019
йилда
консолидациялашган бюджет даромадларининг 39,3%и нефть-газ мажмуаси
ҳисобидан шаклланган. Бу ҳол мамлакатда “яшил иқтисодиёт”га ўтиш
жараёнидаги салбий омиллардан бири ҳисобланади.
171
МАВЗУ 15. ЖАҲОНДА “ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ” СИЁСАТИ ВА
БАРҚАРОР ТАРАҚҚИЁТ КОНЦЕПЦИЯСИ
15.1. БМТнинг «Барқарор ривожланиш мақсадлари» моҳияти.
Жамиятда табиий ресурсларни рекреация ва илмий тадқиқот мақсадлари
учун асраб қолиш зарурияти тўғрисидаги ғоялар, келажак авлод олдида экологик
масъулиятга асосланган илмий концепциялар шаклланашига олиб келди. Ушбу
ғояларнинг амалиётга тадбиқи барқарор ривожланишни таъминлаш орқали ҳал
этилиши зарур. Барқарор ривожланиш дейилганда, аҳоли эҳтиёжларини тўла
қондириш мақсадида келажак авлод эҳтиёжларини қондириш имкониятларини
эса хавф остига қўймасликка асосланган ривожланиш тушунилади. Барқарор
ривожланишни
“ижтимоий”-“иқтисодий”-“экологик”
учликнинг
ўзаро
боғлиқликда ривожланишига асосланган синергетик самара ҳисобидан тараққий
этадиган жараён сифатида тасаввур этиш мумкин. Барқарор ривожланишни
таъминлашдаги
иқтисодий
ёндашув
чекланган
ресурслардан
оқилона
фойдаланишни назарда тутади. Ижтимоий ёндашув глобал миқёсда ижтимоий
барқарорлик ва маданий хилма-хилликни таъминлашга йўналтирилган бўлади.
Экологик ёндашув эса ҳар қандай экологик тизимларнинг нормал фаолият
юритишини таъминлашга хизмат қилиши зарур бўлади.
Барқарор ривожланиш концепциясига
биноан ялпи даромадларнинг
максимал оқими назариясига мувофиқ даромад ялпи капитални сақлаб қолган
ҳолда яратилиши зарур. Бунда чекланган ресурслар ва экологик (табиий
ресурслар, энергия ва материалларни тежовчи) технологиялардан оқилона
фойдаланиш, экологик маҳсулотлар яратиш, чиқиндиларни бошқариш назарда
тутилади. Ушбу масалани ҳал этишдаги бош муаммо қайси капитал (жисмоний,
табиий ёки инсон капитали) сақланиб қолиши ва турли хил капитал турлари
қанчалик ўзаро ўрин алмашиниши ҳамда ушбу активлар (экологик ресурслар)
қийматини
баҳолаш
муаммоси
ҳисобланади.
Натижада
иқтисодий
барқарорликнинг қуйидаги икки тури пайдо бўлди:
- кучсиз – вақт бўйича камаймайдиган табиий ва жамғарилган капитал
иқтисодий барқарорлик;
172
- кучли – табиий капиталнинг камаймаслигига (қайта тикланмайдиган
ресурсларни сотишдан тушган фойданинг бир қисми тикланадиган табиий
капитал
қийматини
оширишга
йўналтирилиши
зарурлигига)
асосланган
иқтисодий барқарорлик.
Мамлакат
Жами
Қуёш
Ёқилғи
(биогаз,
биомасса ва
б.)
3292
1391
813
Шамол
Геотермал
Япония
9394
5360
702
40
АҚШ
6300
3876
927
106
Германия
3684
1534
1309
28
Корея
2695
1803
506
360
26
Республикаси
Хитой
2659
1892
189
555
23
Дания
1495
52
81
1358
4
Франция
1226
660
348
184
34
Буюк
709
208
271
218
12
Британия
Испания
678
341
29
300
8
Италия
509
316
57
123
13
Жадвал- 4 Тикланадиган энергетика соҳасида олинган патентлар сонининг
географик таркиби, 2010-2019 йй
Барқарор ривожланишнинг ижтимоий таркиби инсонга қаратилган бўлиб,
ижтимоий ва маданий тизимларнинг барқарорлигини таъминлашга Жаҳон
амалиёти кўрсатишича, COVID-19 пандемияси инқирози шароитида “яшил
энергия”нархлари нефть ва газ нархларига нисбатан барқарор эканлигини
исботлади. Пандемия шароитида айнан “яшил иқтисодиёт” тамойиллари
дунёнинг аксарият тараққий этган мамлакатларида инқироздан чиқиб кетиш
омиллари сифатида баҳоланмоқда.
15.2. Ривожланган давлатларнинг «Барқарор ривожланиш мақсадлари».
Ижтимоий
барқарорликнинг
муҳим
жиҳати
неъматларни
адолатли
тақсимлаш ҳисобланади. Инсон тараққиёти концепциясига мувофиқ инсон
тараққиёт объекти эмас, балки унинг субъекти саналади. Барқарор ривожланиш
концепцияси инсон танловини кенгайтириш асосий ғоя эканлигига таянган ҳолда
инсоннинг ўз ҳаёт фаолиятини шакллантириш, қарорлар қабул қилиш, уларни
173
амалга ошириш ва бажарилишини назорат қилиш жараёнида тўлақонли
қатнашиши лозимлигини назарда тутади.
Экология нуқтаи назаридан барқарор ривожланиш жисмоний ва биологик
табиат тизимининг яхлитлигини таъминлаши зарур. Бунда глобал биосферанинг
барқарорлигини таъминлаб берувчи экотизим муҳим аҳамият касб этади. Табиий
ресурсларнинг деградациялашуви, атроф-муҳитнинг ифлосланиши ва биологик
хилма-хилликнинг йўқолиб бориши экология тизимининг қайта тикланиш
қобилияти, имкониятларининг қисқаришига олиб келади.
Барқарор ривожланишга эришиш воситалари ҳисобланган иқтисодий,
ижтимоий ва экологик компонентларни ўзаро мувофиқлаштириш мураккаб
вазифа
ҳисобланади.
Ушбу жараёнда
уч
концепциянинг
ўзаро
таъсир
механизмлари муҳим аҳамиятга эга. Иқтисодий ва ижтимоий компонентлар
жамият олдига бир авлод мобайнида (масалан, даромадларни тақсимлаш)
адолатга эришиш ва аҳолининг камбағал гуруҳларига мақсадли ёрдам кўрсатиш
каби янги вазифларни қўймоқда. Иқтисодий ва экологик компонентлар атрофмуҳитга ташқи таъсир қийматини баҳолаш (корхоналарнинг иқтисодий
ҳисоботида ҳисобга олиниши) зарурлиги билан боғлиқ янги ғояларнинг пайдо
бўлишига олиб келди. Ижтимоий ва экологик компонентлар эса авлодлар ичида
ва ўртасида тенгликни таъминлаш (кейинги авлод ҳуқуқларини ҳурмат қилиш,
аҳолининг қарорлар қабул қилиш жараёнида қатнашиши) каби масалаларнинг
долзарблигини оширмоқда.
Ўзбекистон ушбу мақсадлардан 16 тасини миллийлаштириш ва амалга
ошириш вазифасини ўз олдига қўйган. Республика ҳудудида денгиз ҳавзалари
мавжуд бўлмагани боис, 14-мақсад (денгиз экотизимларини асраш) Ўзбекистон
томонидан миллийлаштирилмаган .
Барқарор ривожланиш доирасида иқтисодий ўсишни таъминлаш, “соф
технологиялар”га
нисбатан
инновацион
ёндашишни
кучайтириш,
“яшил
иқтисодиёт”ни шакллантириш муаммолари халқаро иқтисодий, экологик,
инвестицион форумларда мунтазам равишда муҳокама этиб келинмоқда. “Яшил
иқтисодиёт”
концепциясини
амалиётга
174
тадбиқ
этиш
масалалари
ушбу
муҳокамаларнинг негизини ташкил этади.
15.3. Ривожланган давлатларнинг «Барқарор ривожланиш мақсадлари»
ва Яшил иқтисодиёт сиёсатининг ўзаро боғлиқлиги.
Барқарор ривожланишни таъминлаш борасидаги халқаро амалий фаолият
БМТ ташаббуси билан илгари сурилган. 2000 йилда БМТ Бош Ассамблеяси
томонидан Минг йиллик ривожланиш мақсадлари қабул қилинди ва 2015 йил
қўйилган мақсадларга эришишни ҳисоблаш йили сифатида белгилаб олинди. 2012
йилда БМТда Минг йиллик ривожланиш доирасида амалга оширилиши
якунланмай қолган мақсадларга эришиш учун жаҳон ҳамжамиятини 2015 йилдан
кейинги ривожланиш мақсад-ларини белгилаб олиш зарурияти таъкидланди. Шу
тарзда, БМТнинг 2012 йили барқарор ривожланиш мавзусида ўтказилган
“Рио+20”
Конференциясида
дунё
мамлакатлари
раҳбарлари
Барқарор
ривожланиш мақсадларини (Sustainable Development Goals (SDGs)) ишлаб
чиқишга келишиб олдилар.
Барқарор ривожланиш мақсадлари ҳар бир инсон учун фаровон турмуш
тарзини
яратишга
хизмат
қилувчи
иқтисодий,
ижтимоий,
экологик
кўрсаткичларни ўз ичига олади. Ушбу мақсадлар БМТга аъзо барча давлатлар
томонидан 2015-2030 йилларда амалга оширилиши кун тартибига киритилган.
Барқарор ривожланиш мақсадлари дастури 17 та глобал мақсадларни ва улар
билан боғлиқ 169 та вазифаларни ўз таркибига олади: 1) қашшоқликни йўқотиш;
2) очликни тугатиш; 3) соғлик ва фаровонлик; 4) сифатли таълим; 5) гендер
тенглиги; 6) тоза сув ва санитария; 7) арзон ва тоза энергия; 8) муносиб иш
ўринлари яратиш ва иқтисодий ўсиш; 9) саноатлаштириш, инновациялар,
инфратузилма; 10) тенгсизликни камайтириш; 11) барқарор шаҳарлар ва қулай
яшаш жойларини яратиш; 12) масъулиятли истеъмол ва ишлаб чиқариш; 13)
иқлим ўзгаришига қарши курашиш; 14) денгиз экотизимларини асраш; 15)
қуруқликдаги экотизимларни асраш; 16) тинчлик, адолат ва самарали бошқарув;
17) барқарор ривожланиш йўлида ҳамкорлик.
Юқорида қайд этилганидек, “барқарор ривожланиш” концепцияси дунё
мамлакатларининг бош мақсадига айланиб бормоқда . Ушбу масаланинг
175
кульминацион чўққиси 2015 йилда Франциянинг Париж шаҳрида ўтказилган
БМТнинг иқлим исишига бағишланган конференцияда 195 мамлакат томонидан
глобал исиш даражасини +2 С да ушлаб туриш сиёсатини қабул қилиши билан
белгиланди. Конференцияда 147 та мамлакат “яшил иқтисодиёт” режаларини, 147
та мамлакат тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланиш дастурларини ва
167 та мамлакат энергия самарадорлигини иқлим ўзгаришларига муносиб
равишда ошириш тавсияларини тақдим этишди .
“Яшил иқтисодиёт”га ўтиш концепцияси ўз ривожланиш тарихига эга ва
қуйидаги босқичларга бўлинади.
Биринчи босқич – 1950-1960 йиллар иқтисодиётнинг атроф-муҳит ва инсонга
салбий таъсирини англаб етиш даври ҳисобланади. Бу даврда иқтисодий
ривожланиш ва атроф-муҳитнинг деградациялашуви ўртасидаги боғлиқлик тўлиқ
англаб етилган бўлса-да, экологик муаммолар иқтисодий ривожланиш жараёнида
табиатни муҳофаза қилиш зарурлигини эътиборга олиш билан чекланиб қолган.
Бу даврда атроф-муҳитнинг деградациялашувига бағишланган қатор халқаро
анжуманлар ўтказилди. Жумладан, 1955 йилда дунёнинг йирик шаҳарларида
заҳарли газлардан ўлим ҳолатларининг кўпайиши атмосферанинг ифлосланишига
бағишланган биринчи халқаро конференция ўтказилди. Халқаро даражада
мувофиқлаштириш ва келишувнинг йўқлиги, бизнес ва атроф-муҳит муҳофазаси
борасидаги вазифаларнинг бир бирига тўғри келмаслиги халқаро миқёсда
экологик кучларни тўлиқ ишга солиш имконини бермас эди. БМТ Бош
Ассамблеяси “Иқтисодий ривожланиш ва табиатни муҳофаза қилиш” тўғрисидаги
резолюциясини қабул қилди .
176
ХУЛОСА
Ўзбекистоннинг 2030 йилгача бўлган ижтимоий-иқтисодий ривожланиш
стратегиясини таъминлашда барқарор ривожланишга эришиш воситалари
ҳисобланган
иқтисодий,
ижтимоий
ва
экологик
компонентларни
ўзаро
мувофиқлаштириш мураккаб вазифа ҳисобланади. Иқтисодий ва ижтимоий
компонентлар жамият олдига бир авлод мобайнида адолатга эришиш ва
аҳолининг камбағал гуруҳларига мақсадли ёрдам кўрсатиш каби янги
вазифаларни қўймоқда. Иқтисодий ва экологик компонентларнинг атроф-муҳитга
ташқи таъсири қийматини баҳолашнинг зарурлиги билан боғлиқ янги ғоялар ва
ёндошувларнинг
шаклланишига
олиб
келди.
Барқарор
иқтисодий
ривожланишнинг ижтимоий ва экологик компонентлари эса авлодлар ичида ва
авлодлар ўртасида тенгликни таъминлаш каби масалаларнинг долзарблигини
янада оширмоқда.
Мамлакатимизда “яшил иқтисодиёт” асосида барқарор ривожланишни
таъминлашда Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2019 йил 4
октябрда тасдиқланган “2019–2030 йилларда Ўзбекистон Республикасини "яшил"
иқтисодиётга ўтиш стратегияси” муҳим дастурий амал ҳисобланади. “Яшил
иқтисодиёт”га ўтишнинг муҳим вазифалари қаторига иқтисодиётнинг энергия
самарадорлигини ошириш ва табиий ресурсларни оқилона истеъмол қилиш
киради.
Ушбу
белгиланган
мақсадли
индикаторларга
технологияларни
модернизация қилиш ва молиявий механизмларни ривожлантириш орқали
эришилади. 2030 йилгача бўлган даврда стратегияни амалга ошириш жараёнида
ялпи ички маҳсулот бирлигига иссиқхона газларининг солиштирма чиқиндилари
2010 йил даражасидан ўн фоизга камаяди, аҳоли ва иқтисодиёт тармоқларининг
юз фоизга қадар замонавий, арзон ва ишончли электр таъминотидан фойдаланиш
таъминланади. Экологик жиҳатдан яхшиланган моторли ёқилғи ва автомобил
ишлаб чиқариш ҳамда улардан фойдаланиш кенгайтирилади, электр транспорти
ривожланади.
177
CASE STUDY-КЕЙС СТАДИ ТЎПЛАМИ
Case Study: Sompo Japan Insurance Inc. (Сомпо Жапан Инсуранcе Инc.)
Фаолият тури: Суғурта; Бошқарма: Япония; Йиллик сотувлар: 15,112 миллион
доллар; Ишчилар сони: 18,708; Географик мавжудлик: 28 та мамлакатда 164 та
шаҳар
Давлат ва хусусий шериклик кўмаклашувчи шарт-шароитларни яратиши ва
Яшил иқтисодиётга ўтишда хавфни бошқаришда ёрдам бериши мумкин.
Лойиҳа намунаси: Сомпо Жапан 2010 йилда Таиланднинг шимоли-шарқида
Об-ҳавонинг индексларини суғурталашни жорий қилди. Ушбу маҳсулот гуруч
деҳқонларига
қурғоқчилик
натижасида
етказилган
иқтисодий
зарарни
камайтиришга ёрдам беради. Минтақада сув ресурслари этишмаётгани ва унинг
деҳқонлари тез-тез кредитларни тўлашга қийналаётганини ёдда тутган ҳолда,
Сомпо Жапан компанияси Таиланд ва қишлоқ хўжалиги кооперативлари банки
(БААC) билан суғурта маҳсулотини ишлаб чиқди. Агар Таиланд метеорология
бошқармаси томонидан эълон қилинган ёмғирнинг йиғма маълумотлари
белгиланган қийматдан пастга тушса, фермерлар суғурта қилишади.
Уларнинг
суғурталанган
кредитининг
40
фоизигача
эквивалент
тўловларамалга оширилади. Ёмғир маълумотларини тетик сифатида ишлатиб,
анъанавий зарарни текширишнинг анъанавий эҳтиёжи шарт эмас. Бу суғурта
қопламасини арзон нархда қоплаш имкониятини яратди, шунингдек, фойда
йўқотилиши ёки даромаднинг пасайишига йўл қўймаслик учун харажатларни
дарҳол қоплашга олиб келди. Суғурта суғурталанган шахс сифатида фермерларга
суғурта қилдирувчи сифатида БААC орқали тўланади.
Атроф-муҳит / ижтимоий қиймат: бу каби суғурта ечимлари жамоаларга обҳавонинг ўзгариши ва атроф-муҳитдаги стресслар билан боғлиқ хавфни
бошқариш учун ўз ҳаётларини таъминлашга имкон беради. Бу компанияга
харидорларни жалб қилиш ва уларнинг товар қийматини ошириш имкониятини
берди.
178
Молиявий
қийматни
оширувчи
омиллар:
Савдо
ўсиши
ва
сотиш
давомийлиги. Сомпо Жапан Инсуранcе Тҳаиланд (СЖИТ) 2011 йилда 6 минг 173
нафар абитуриентни қабул қиладиган бешта провайдерга маҳсулот сотишни
кенгайтирди. 2012 йилда тўртта вилоят қўшилади, бу умумий савдо майдонини
тўққизта вилоятга этказади. СЖИТ ва БААC суғурта дастури фермерлар орасида
кенг тарқалмоқда ва лойиҳа Япониянинг Сомпо компаниясининг чет элда янги
бозорларга чиқиш имкониятини яратди. Таиланд ҳукуматининг кўмаги хавфсиз
об-ҳаво станцияларини ўрнатишни кўпайтирди, бу СЖИТ учун об-ҳаво
индексларини суғурталашни бошлаш учун самарали бўлди. Бу Сомпо Жапан
Инсуранcе учун ўз бизнесини бошқа вилоятларга кенгайтиришни осонлаштиради.
179
Case Study: Case: Siemens AG, Germany – offshore Wind ( Сиеменс АГ,
Германия - оффшор Шамол)
Фаолият тури: Турли хил Саноат; Йиллик сотувлар: 98 миллиард АҚШ доллари
(2011); Ишчилар сони: 360,000; Географик мавжудлик: 192 мамлакат
Яшил иқтисодиёт янги яшил технологияларни кўпайтириш орқали ўсиш
потентсиалини ва иш билан таъминлаш имкониятларини таклиф этади.
Лойиҳа намунаси: бутун дунё бўйлаб ўрнатилган денгиз турбиналарининг
ўрнатилган қувватининг ярмидан кўпи Сиеменс (2000МW) га тўғри келади. Ушбу
қувват анъанавий электр энергиясини ишлаб чиқаришга нисбатан ҳар йили
тахминан 4 миллион тонна CО2 тежайди. Яқинда амалга оширилган лойиҳа Гунфлеет Сандс.
Буюк Британияда. Умумий қуввати 173 МВт анъанавий анъанавий электр
стантсиясида ишлаб чиқарилган қувватга тенг ва у 120 мингга яқин уйни электр
энергиясини қоплаши мумкин.
Қазилма ёқилғидан олинадиган энергия билан таққослаганда, шамол парки
ҳар йили 400 000 тонна CО2 тежайди. Сиеменс яшил технологияларнинг экоинновацияси орқали инвестицияларни таъминламоқда ва мижозларни жалб
қилмоқда.
Атроф-муҳит / ижтимоий қиймат: Қайта тикланадиган энергетикадан
фойдаланиш кўламини ошириш экологик тизимлар ва инсон саломатлигига қазиб
олинадиган ёқилғиларни ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланиш оқибатида
келиб чиқадиган салбий таъсирларни камайтириш учун жуда муҳимдир. Ижобий
атроф-муҳит таъсиридан ташқари, кенгайиши қайта тикланадиган энергия
манбалари иқтисодий ўсишга ва иш ўринларини яратишга ижобий таъсир
кўрсатади. Фақатгина оффшор шамол секторида Европада иш билан бандлик 2020
йилга келиб 150 мингга, 2030 йилга келиб 200 мингдан ошиши кутилмоқда.
Молиявий қийматни оширувчи омиллар: Савдо ўсиши ва давомийлиги.
Кенгайиб бораётган оффшор шамол саноати кенг бозор имкониятининг
180
намунасидир, Германия 2020 йилгача 10000 ГВт қувватга эга бўлишни ният
қилмоқда - бу бугунги кунда глобал миқдордан 2,5 баравар кўпдир. Сўнгги ўн йил
ичида ўрнатилган қувватнинг йиллик ўсиш суръати 45 фоизни ташкил этди. 2011
йилда Сиеменс оффшор шамолни ривожлантириш бўйича илмий-тадқиқот
ишларига 150 миллион эвро миқдорида сармоялар ва шамол бизнесини
кенгайтириш тўғрисида эълон қилди.
Қийинчиликлар: миқёснинг афзалликларига эришиш учун иқтисодий
жиҳатдан самарали ўрнатиш ва барча жараёнларни саноатлаштириш бўйича ҳали
ҳам муҳим қадамлар қўйилиши керак. Бундан ташқари, инвесторларга
барқарорликни таъминлаш учун шаффофлик, узоқ умр ва ишончни яратадиган
сиёсатни ўз ичига олган тўғри сиёсат манзарасини яратиш керак ва шу денгиз
соҳасидаги бошқа фойдаланувчилар билан юзага келиши мумкин бўлган
низоларни ҳал қилиш керак.
181
Case: Federación Nacional de Cafeteros (FNC), Colombia (Федераcиóн Наcионал
де Cафетерос (ФНC), Колумбия)
Барқарор таъминот занжирлари Кичик ва Ўрта Бизнесларга фойда келтиришга
имкон беради. Яшил иқтисодиётга ўтиш.
Лойиҳа намунаси: 2009 йилда Федераcиóн Наcионал де Cафетерос (ФНC)
Неспрессо билан биргаликда Кука ва Нарино провинцияларида етиштирилган
кофедан янги "Росабая® де Cоломбиа" Гранд Cру ишлаб чиқарди. Ҳозирда 27312
та кофе ишлаб чиқарувчи фермерлар Неспрессо ААА Сустерате Қуалитй ™
дастури билан шуғулланмоқдалар. Ушбу ҳамкорлик 29000 гектардан зиёд қишлоқ
хўжалиги ерларини сақлаб қолган ҳолда юқори сифатли қаҳваларни барқарор
ривожлантиради. 2009 йилда "Росабая® де Cоломбиа" ишга туширилгандан буён
2500 га яқин фермер хўжаликлари Колумбиядаги Раинфорест Аллианcе
томонидан сертификатланган.
5000 га яқин экологик нам ишлов бериш иншоотлари, 2700 та канализация
тизими, 8000 та септик танклар ва 6500 та чиқиндиларни тозалаш бўлинмалари
қурилди. Бундан ташқари, қуёш энергиясидан фойдаланадиган кичик ишлаб
чиқарувчилар учун кофе доналари учун яхшиланган қуритиш тизимлари
ўрнатилди.
Кооперация
тизими
самарадорлик
ва
товар
қийматини
оптималлаштиради.
Атроф-муҳит / ижтимоий қиймат: уларни глобал таъминот занжирига қўшиш
орқали ФНC 27000 дан ортиқ кофе эгалари ва уларнинг оилалари учун барқарор
даромадни таъминлайди. Лойиҳалар, шунингдек, пахтакорлар ва уларнинг
жамоалари учун экологик таълим дастурлари орқали салоҳиятни оширишни ўз
ичига олади. Тренинг шунингдек ўз ичига олади.
Сув ва тупроқни муҳофаза қилиш, сояли дарахтларни экиш ва ёввойи табиатни
муҳофаза қилишни ўз ичига олган атроф-муҳит стандартларининг кенг доираси.
182
Шунингдек, ёш фермерларга ерни сақлаш ва барқарор ишлаб чиқариш техникаси
бўйича илғор тажрибаларни қўллаш тавсия этилади.
Молиявий қийматни оширувчи омиллар: Савдо ўсиши ва сотиш давомийлиги
• Неспрессо капсулаларни сотиш ҳажмини Неспрессо томонидан сотиб олинган
колумбиялик қаҳваси 54 фоиздан ошди (2011 йил охирига қадар 164 миллион
капсула сотилди). 2011 йилда "Росабая® де Cоломбиа" 12 фоизни ташкил этди
(қиймати бўйича).
• ФНC-нинг ички сотиб олиш тузилмаси туфайли "Росабая® де Cоломбиа" каби
юқори сифатли кофе учун кофе ишлаб чиқарувчиларга тўланадиган мукофотлар
анъанавий кофе базасидан ўртача 20 фоизга юқори.
нархлар.
•
Фермер
хўжаликларининг
маҳсулдорлиги
техник
қўллаб-қувватлаш
дастурларини қўллаш, инфратузилмани модернизация қилиш ва 82 ФНC
агрономларининг ёрдами билан оширилди.
183
ГЛОССАРИЙ (АТАМАЛАР ИЗОҲИ)
1. Абиотик омиллар - анорганик муҳитнинг физик ва химиявий шароитлари.
2. Адаптация — эволюцион тарзда вужудга келган организмиарнинг табиий
муҳитга мослашиши.
3. Антропоген - ерда инсоннинг яшаш даври (милоддан 5 млн йилгача даврни
ўз ичига олади).
4. Антропоген таъсир - инсоннинг хўжалик фаолияти натижасида табиатга,
атроф- муҳитга таъсири.
5. Биологик тенглик - табиий мажмуаларни бир меъёрда сақлаш.
6. Биоекологик мониторинг - атроф-муҳитнинг ифлосланиши ва унинг энг
аввало инсон саломатлигига таъсирини кузатиш.
7. Геоекологик мониторинг - ҳудудда ҳаво, сув, тупроқ, ўсимлик, ҳайвонот
дунёси, инсон соғлигига салбий таъсир қилувчи омиллар ва манбаларни кузатиш.
8. Атмосфера ҳавоси - а) ер эволюцияси давомида газларнинг табиий
аралашуви; б) Ишлаб чиқариш корхоналари ва яшас обектларидан ташқаридаги
ҳаво.
9. Экологиялаштириш - ишлаб чиқаришни ташкил этиш, бошқаришнинг
илмий, техник-технологик соҳаларида экологик талабларни жорий этиш жараёни.
10. Ер тузиш - ердан тўла ва унумли фойдаланиш, деҳқончилик маданиятини
юксалтириш учун қулай шароит яратиш, ерни муҳофаза қилиш, ер тўғрисидаги
давлат органлари қарорларини ҳаётга татбиқ этиш юзасидан давлат йўли билан
амалга ошириладиган чора-тадбирлар тизими.
11. Ер эгалиги - ерга хусусий мулк сифатида ёки ижара йўли билан эгалик
қилиш.
12. Ер ҳуқуқи - ердан унумли фойдаланиш мақсадида ер муносабатларини
тартибга соладиган, ердан фойдаланувчи шахс ва ташкилотларнинг ҳуқуқларини
ҳимоя қиладиган, ер муносабатларида қонунчиликни мустаҳкамлайдиган
ҳуқуқшунослик соҳаси.
13. Рекреация ( лотинча “рекреатио” - тиклаш, ҳордиқ) - кишиламинг
меҳнатдан чарчоғини қондириш, куч-қувватини тиклаш, ҳордиқ чиқариш.
184
14. Эрозия - тоғ жинслари ва тупроқларни оқар сувлар ювиб, оқизиб ва шамол
учириб кетиши.
15. Ирригация (лотинча “ирригацио”- суғориш) - тупроқда ўсимликларда сув
таъминотини яхшилаш учун эрни суғориш, тупроқлар шўрини ювиш ишлари.
]6. Сув шўрлиги - 1 литр сув таркибидаги туз миқдори. Сув шўрлиги
промилле (%°), яъни мингдан бир ҳисобда ўлчанади.
17. Биотик салоҳият - тур популяциялари кўпайишининг назарий жиҳатдан
максимал тезлиги.
18. Эволюция - жонли табиатнинг тарихий ривожланиши.
19. Экологик омил - тирик организм мослашувига жавоб бера оладиган ташқи
муҳитнинг унсури.
20. Фавқулодда экологик вазиятлар ҳудуди - хўжалик ва бошқа фаолият
натижасида инсон саломатлигига, экотизимга, тактик фондга хавф келтирувчи
жойлар.
21. Чиқиндиларни олдини олиш - Манбаидаги чиқиндиларни ҳосил
бўлишидан олдин камайтириш ёки йўқ қилиш (Халқаро ҳимоя агентлиги).
22. Чиқиндиларни камайтириш - Ресурсларни камайтириш, қайта ишлаш ёки
таркибига қўшиб ишлатиш чиқиндилар пайдо бўлишининг олдини олиш ёки
камайтириш (Халқаро Ҳимоя агентлиги).
23. Чиқиндиларни камайтириш бўйича сиёсат (1) ташкилотнинг тавсифини
ўз
ичига
олади
фойдаланиш
орқали
чиқиндиларни
йўқ
қилишни
минималлаштириш мажбурияти манбани камайтириш, қайта ишлатиш ва қайта
ишлаш (2) тайинлаш учун ташкилот ичидаги жавобгарлик чиқиндиларни
камайтириш дастурини амалга ошириш (3) рўйхатида амалга ошириладиган
умумий, ҳаракатлар чиқиндиларни камайтириш учун чиқиндиларни камайтириш
дастури (4) а кузатув ва кўриб чиқиш таркибий қисмларининг тавсифи
чиқиндиларни камайишини кузатиш учун чиқиндиларни камайтириш дастури ва
чиқиндиларни камайтириш кўрсаткичларини яхшилаш.
185
24. Чиқиндиларни саралаш - аниқлаш чиқиндилар ва унинг объэктдаги
фоизини ҳисоблаш,чиқиндиларнинг умумий ишлаб чиқарилиши (Халқаро ҳимоя
Агентлик).
25. Чиқиндилар оқими - Уйлардан, корхоналардан чиқадиган қаттиқ
чиқиндиларнинг умумий оқими, корхоналар ва қайта ишланадиган ишлаб
чиқариш корхоналари, ёқиб юборилган ёки ахлатхоналарда ёки уларнинг
сегментларида йўқ қилинган масалан, "уй-жой чиқиндилари оқими" ёки "қайта
ишлашга яроқли чиқиндилар оқими ”(Халқаро ҳимоя агентлиги).
26. Аналитик (тахлилий) экология-организмларнинг табиий мухит билан
узаро муносабатларининг асосий конуниятларини урганиш.
Биологик “хизматлар”-инсон саломатлигига табиат сокинлиги, тоза хаво,
жисмоний толикишнинг кетишидан келадиган фойда.
27. Эстетик “хизматлар”-гўзал табиат берадиган маънавий рохатланиш,
хузур килиш. Илмий “хизматлар”-геологик омиллар, ўсимлик ва хайвонот олами
омиллари ва бошкаларни урганишдан олинадиган натижаларнинг фан ва
педагогик тадкикотлар учун маълумотлари.
28. Истеъмол - табиатдан олинадиган биологик, эстетик, илмий “фойда”дан
фойдаланишни билдиради. Истеъмол ушбу “фойда”нинг микдорига ва табиат
мухити маконидан фойдалана олиш имкониятига боглик булади.
29. Экологик харажатлар-мухитнинг емирилиши, усимлик ва хайвонот
оламига етказиладиган зиён, экологик мувозанатнинг бузилиши ва бошкалар.
Иктисодиёт курсаткичлари- ялпи миллий махсулот хажми - тенденциялари; ички
ялпи махсулотларнинг материал ва энергия сигими; хужалик структурасининг
узгариши; мехнат унумдорлиги; чикиндилардан фойдаланиш, уларни кайта
ишлаш; хавфли ва радиоактив чикиндиларни ишлаб чикаришнинг камайиши;
минерал хомашё захираларининг усиши; ташки савдода табиий ресурслар
экспорта хиссаси, шу жумладан, табиий биологик ресурслар.
30. Ижтимоий соха курсаткичларига-саломатлик холати, яшаш сифати,
ижтимоий фаоллик, демографик курсаткичлар киради.
31. Доимий харакатдаги институтлар-табиий ресурслар кадастрлари,
186
модций-техника ва молиявий таъминлаш тадбирлари, табиий ресурслардан
фойдаланганлик учун туловлар, атроф табиий мухитни ифлослантирганлик учун
туловлар; кредитлаш, соликка тортиш буйича имтиёзлар; соликка тортишдан озод
килиш.
32. Янги иктисодий рагбатлантирувчи омиллар-экологик сугурта, табиат
мухофазаси асосий ишлаб чикариш фондлари, экологик тоза махсулотларга
рагбатлантирувчи бахоларни жорий этиш, экологик нокулай махсулотларга
бахоларни пасайтириш, экологик хизматлар банкини шакллантириш, тартибга
солишнинг иктисодий механизмлари кузга куринадиган
ўринни эгалайдиган
шартнома муносабатларини, масалан, табиатдан комплекс фойдаланиш, ижара,
объектларни доимий фойдаланишга бериш, табиат ёдгорликларини мухофаза
килиш ва бошкалар буйича шартномалар тузишни такомиллаштириш.
33. Ер кадастри-ернинг табиий, хўжалик ва ҳуқуқий ўрни тўғрисида
маълумотлар тўплами бўлиб, у ердан фойдаланувчиларнинг рўйхати, ернинг
микдори ва сифати ҳисоби, тупрок банитировкаси ва ерни иқтисодий баҳолаш
маълумотларини ўз ичига олади;
34. Сув кадастри-сув объектлари тўғрисида, уларнинг сув ресурслари, сув
объектларидан
фойдаланиш,
сувдан
фойдаланувчилар
тўғрисида
тизимлаштирилган маълумотлар тўпламидир;
35. Ўрмон кадастри-ўрмон фондининг экологик, иқтисодий ва бошқа
миқдор
ва
сифат
таърифи
тўғрисида
тизимлаштирилган
маълумотлар
тўпламидир;
36. Фойдали қазилма конлари кадастри-ҳар бир коннинг асосий ва
биргаликда ётган фойдали қазилмалари сифати ва миқдорини таърифлайдиган,
уларда мавжуд компонетларни, конни ўзлаштириш шароитлари, коннинг
геологик-иқтисодий
қазилмаларнинг
баҳоланиши
аниқланган
тўғрисида,
пайдо
бўлиши
шунингдек,
тўғрисидаги
фойдали
маълумотлар
тўпламидир.
37. Экстерналия-бу, иқтисодий фаолиятнинг ташқи самараси (ёки
оқибатида) бўлиб, у ушбу фаолиятнинг субъектига ижобий ёки салбий (кўпинча)
187
таъсир кўрсатади.
38.
Экстерналия
муаммоси
мулкчилик,
табиий
ресурсларнинг
чекланганлиги, табиатнинг ассимиляция потенциалига мулкчилик масалалари
билан узвий боғлиқдир.
39. Экстерналия харажатлари-табиий ресурсларнинг чекланганлиги билан
боғлик ҳолда пайдо бўлади. Бунда атроф-муҳитнинг сезиларли зарарли
оқибатларсиз маълум миқдордаги чиқармаларни ўзига олиши (сингдириши)
қобилияти ресурсларнинг чекланганлиги сифатида иштирок этади.
40. Темпорал (авлодлар ўртасидаги) экстерналия-барқарор ривожланиш
концепцияси билан узвий боғлик бўлиб, ҳозирги авлод ўз эҳтиёжларини келажак
авлодларнинг
манфаатларини
ҳисобга
олиб
таъминлашлари
кераклиги
тамойилига амал килишни талаб килади.
41. Глобал экстерналия-ифлослантиришнинг трансчегара тарқалиши билан
боғлик ва уларга қарши курашда махсус халқаро конвенциялар ва шартномаларни
тузиш заруратини кузда тутади.
42. Секторлараро экстерналия-иқтисодиёт тармоқлари, айниқса, табиатни
эксплуатация қилувчи соҳалар бошка соҳаларга экологик зиён келтиришини
ҳисобга олади ва экологик муаммоларнинг муқобил ечимини топишга ва
иқтисодиётни тузилмавий қайта кўришга йўналтиради.
43. Менежмент» (management) инглизча сўз бўлиб, ўзбек тилидабошқарувни ташкил қилиш, бошқариш ҳокимияти ва санъати деган маъноларни
англатади.
«Экологик
менежмент»-иқтисодий
муносабатларда
табиатдан
фойдаланиш ва табиат муҳофазасини бошкариш соҳасида илмий асосланган
танловни тўғри амалга ошириш ва тегишли қарор қабул қилишни ўргатадиган
фандир.
44. Стратегия-ҳарбий атама бўлиб, узок муддатли, кенг ҳажмли тадбирлар
режаларининг комплекс дастурини ва уни амалга оширишнинг йўналишларини
билдиради.
45. Режалаштириш-яқин ва узок муддатга мўлжалланган тадбирлар бўлиб,
юқоридагига ҳолда тактик ва стратегик турларга бўлинади.
188
46.
Директив
режалаштириш
(кўрсатма)-режалаштириш
табиатдан
фойдаланиш ва уни мухофаза қилишни ягона марказдан амалга оширишни
назарда тутади. Директив режалаштириш адресли топшириқларни ўрнатиш
оркали ва уларни бажариш учун ажратилган ресурсларни топшириқни
бажарувчилар ўртасида тақсимлаш оркали амалга оширилади. Унинг асосий
ричаги бюджет молиялаштирилиши, капитал қўйилмапари лимита, моддийтехника ресурслари фонди, давлат буюртмалари ҳисобланади.
47. Индикатив режалаштириш (кўрсатувчи, йўналтирувчи) - давлат ва
нодавлат секторларида табиатдан фойдаланиш жараёнларини онгли, мақсадга
мувофиқ амалга ошириш усулидир. Индикатив режалаштириш бозорнинг
мустақил субъектларининг давлат билан паритет (тенг) асосида табиатдан
фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга
оширишга жалб қилишни англатади.
48.
Шартномали
режалаштириш-бозор
субъектларининг
табиатдан
фойдаланиш ва табиат муҳофазаси бўйича савдо-сотиқ муносабатларини тартибга
солади.
49. Оптималлаштириш стратегик режалаштиришни амалга оширишнинг
мақсадли дастур ёндашувига асосланган энг муҳим шаклидир.
50.Экологик харажатлар-муҳитнинг емирилиши, ўсимлик ва ҳайвонот
оламига етказиладиган зиён, экологик мувозанатнинг бузилиши ва бошкалар.
51. Иктисодий рента деганда, одатда, чекланган табиий ресурслардан
фойдаланилгандаги (ёки ижара)ҳак-бахо тушунилади. Иқтисодий рентани
кўпинча ресурс эгасининг ундан фойдалангандан оладиган рента даромади
маъносида ҳам қўллаш мумкин.
52. Смог - йирик саноат шахарларида (А^Ш , Европа, Япония ва бошкалар)
тутун, қурум, кул зарралари, чанг, ёқилғи буги кабилар аралашмасидан иборат
захарланган ҳаводир.
53. Биологик ресурслар-жонли табиат ресурслари бўлиб, улар ўсимликлар,
ҳайвонлар ва микроорганизмлардан таркиб топган ва барча муҳитларда — ерда,
сувда, ҳавода тарқалган. Биологик ресурслар - комплекс ресурслардир: уларга
189
продуцентлар, консументлар, редуцентлар киради.
54. Тупрок ресурслари - биологик ресурслар бўлиб, уларнинг ҳосил бўлиши
ҳалок бўлган органик массанинг қайта ишланиши билан ва яшаш мухити —
литосферанинг юкори юмшок қобиги билан боғлиқдир. Шунинг учун улар тирик
организмларнинг тўпланган захиралари, биологик модда айланиб юриши хажми,
тупрокнинг йиллик органик қисми ёки гумус кўринишидаги маҳсулотлар ва
чиқиндилар билан ажралиб туради.
55.
Тупрок
сифати
кўрсаткичлари—азот,
фосфор,
калийнинг
харакатланувчи шакллари микдори хизмат килади. Тупрокнинг махсулдорлигини
дон, озука ва озука протеин бирликларидаги уртача йиллик хосилдорлик
характерлайди.
56.
Минерал
хомашё
ресурслари
-
тог-кон
суперкомплекси
шаклланишининг моддий асоси булиб хизмат килади. Унга металлургия, кимё ва
курилиш тармоклараро комплекслари киради.
57. Туб бузилишлар-ландшафт, оким, биокомпоненлар ва микроиклимнинг
геологик-геоморфологик асосининг узгаришини билдиради.
58. Бир компонентли ва кўп компонентли ўзгартиришлар-қишлок хўжалиги
ишлаб чиқариши таъсирида содир бўлади. Масалан, тупрок, дарё оқими,
микрорельеф
хоссаларининг
ўзгариш
даражаси дехкончилик тизими ва
дехкончилик маданиятитга богликдир. Турли хужалик фаолияти шакллари юзага
келтирадиган
ландшафт
структурасидаги
бу
узгаришлар
антропоген
ландшафтнинг айрим категорияларининг шаклланишига олиб келади.
59. Техноген қопламалар (TIQ-тушунчаси етарли даражада сиғими катта
тушунчадир. У шаҳар худудида инсон таъсирида пайдо бўлган барча янги
кушилмаларни ўз ичига олади. Техноген қопламаларга маданий қатлам,
тупроқнинг қаттик қопламалари, инсон барпо этган яшил дарахтзорлар
гурухлари, сунъий ва кайта курилган табиий ҳавзалар, ер усти ва ер ости
коммуникациялари ва бошкалар киради. Лекин шахар техноген қопламаларининг
асосини ишлаб турган техник тизимлар, қурилмалар ва иншоотлар - заводлар,
фабрикалар,
электростанциялар,
шахталар,
190
тугонлар,
селитеб
(уй-жой)
комплекслари ва бошкалар ташкил этади.
60. Туб бузилишлар ландшафт-оким, биокомпоненлар ва микроиклимнинг
геологик-геоморфологик асосининг узгаришини билдиради. Шахарлар, ахоли
яшаш манзиллари, йирик сув омборларини куриш, фойдали казилмаларни очик
усулда казиб олиш, урмонларни кесиш табиий ландшафтларга учокли туб
узгартиришлар киритади.
61. Бир компонентли ва кўп компонентли ўзгартиришлар қишлок хўжалиги
ишлаб чикариши таъсирида содир бўлади. Масалан, тупрок, дарё окими,
микрорельеф
хоссаларининг
узгариш
даражаси дехкончилик тизими ва
дехкончилик маданиятитга богликдир. Турли хужалик фаолияти шакллари юзага
келтирадиган
ландшафт
структурасидаги
бу
узгаришлар
антропоген
ландшафтнинг айрим категорияларининг шаклланишига олиб келади.
62. Биоэкологик инфратузилма курсаткичлари- умумий худудга нисбатан
фоизларда ифодаланган мухофаза уРмонлари майдони - урмонлар билан
копланганлик даражаси. Биоэкологик инфратузилмани шакллантириш тизимли
ёндашувга асосланиши керак. Бунда хар бир худудий тизимлар учун уларга хос
ва мос оптимал биоэкологик инфратузилма курсаткичлари белгиланиши лозим.
63. Рекреация зоналари-ахолининг ташкил этилган ва оммавий дам олиши
ва туризмга мулжалланган ер ва сув мухитининг табиий ёки маданий участкалар.
Уларга шахар худудлари участкалари, шаҳар атрофи ва яшил зоналар, ўрмонлар
парклар, миллий, табиий парклар (боглар), ботаника, зоология боглари,
дендрологик парклар, туристик маршрутлар, дам олиш, уйлари ва базалари
худудлари, курикхона ва буютмаларнинг ахоли бориб куриши учун ажратилган
маълум участкалари киради.
64. Алохи да мухофаза килинадиган худудлар-экологик балансни куллабкувватлаш, табиий ресурсларни такрор ишлаб чикариш, экотизимлар ва
организмлар
генофондлари
эталонларини
саклаш,
рекерация
ва
табиат
мухофазаси таълим тарбияси, шунингдек хам табиий шароитларда, хам инсон
таъсирида кечадиган махаллий, минтакавий ва глобал табиий жараёнларни
урганиш максадларига хизмат килади.
191
65. Алохида мухофаза килинадиган худудлар статуей, функцияси, режими
ва бошкаришни ташкил этишдаги фарклари хисобга олиниб, куйидаги
категорияларга булинади: 1) давлат табиат курикхоналари; 2) миллий парклар;3)
давлат миллий табиат парклари; 4) давлат табиат буюртма курикхоналари; 5)
давлат табиат ёдгорликлари; 6) алохида мухофаза килинадиган бошка табиий
худудлар.
66. Давлат курикхоналари-хужалик фаолиятида фойдаланишдан тулик
олинган алохида мухофаза килинадиган табиат комплекслари ва объектлари
булиб, табиат мухофазаси, илмий, экологик-маърифий, ахамиятга эга функцияни
бажаради. Улар табиий мухитнинг табиийлигини, типик ёки ноёб ландшафтлар,
усимлик ва хайвонот оламининг генетик фондларини асраш ва саклаш жойлари
хисобланади. Биосфера давлат курикхонаси макомига эга булган курикхоналар
белгиланган тартибда халкаро биосфера курикхоналари тизими таркибига
киритилади ва улар глобал экологик мониторингни амалга оширишда иштирок
этади.
67. Давлат миллий парклари (боғлари)-табиат муҳофазаси, экологикмаърифий, илмий-тадкикот муассасалари булиб, улар табиат мухофазаси,
маърифий, илмий ва маданий максадларда ва тартибга солинган туризмда
фойдаланишга йуналтирилган. Улар куйидаги функционал зоналарга булинади:
курикхона, алохида мухофаза килинадиган, туризм, рекреация, тарихий маданий
объектларни мухофаза килиш, келувчиларга хизмат курсатиш, хужалик.
68. Давлат буюртма курикхоналари-алохида ахамиятга эга булган табиат
комплекслари ёки уларнинг компонентларини саклаш ва тиклаш ва экологик
балансни куллаб-кувватлаш максадида буюртма қўриқхона олдига қўйилган
вазифани бажариш учун зарур муддатга ажратиб бериладиган худудлар
(акваториялар) хисобланади. Улар куйидаги турларга булиниши мумкин:
комплекс, биологик, палеантологик, гидрологик, геоморфологик, геологик. Улар
муддатсиз, узок муддатга (беш йилдан ортик), киска муддатли (беш йилдан кам)
ташкил этилади.
69. Табиат ёдгорликлари - экологик, илмий, эстетик, маданий жихатдан
192
кимматли, ноёб, урнини тулдириб булмайдиган, келиб чикиши табиий ва сунъий
булган объектлар хисобланади.
70. Дендрология парклари, ботаника боғлари, зоология парклари табиат
мухофазаси муассасалари булиб, усимлик ва хайвонот олами хилма-хиллигини
асраш ва бойитиш, илмий укув ва маърифий вазифаларни бажаради.
71. Узбекистоннинг ер ресурслари-чул текислик зонаси (шу жумладан,
сугориладиган (антропоген) текислик), адир (тоголди ва паст тоглар), тог (урта
тог), баланд тог зоналари ерларидан иборатдир.
72. Биологик ресурслар-жонли табиат ресурслари булиб, усимликлар,
хайвонат олами ва микроорганизмлардан ташкил топади ва улар табиий
мухитнинг барча кисмларида-ер, сув ва хавода мавжуддир. Биологик ресурслар
комплекс ресурслар булиб, табиатда модда ва энергиянинг биологик айланишини,
атроф-мухит структураси биологик айланишини, атроф-мухит структураси
мувозанати баркарорлигини таъминлайди ёки яхшилайди. Шу сабабдан улардан
фойдаланиш доимий равишда ресурсларни купайтиринм каратилиши керак.
73. Ер ости бойликлари-табиий мухит тизимининг ер каъри билан якии
богланган элементи булиб, улар жонсиз табиат ресурслари хисобланади. ва
бошкаларни ишлаб чикаришда кенг микёсларда фойдаланилади. Узбекистоннинг
ер ости бойликлари гоят хилма-хил, захиралари эса куп булиб, улар 100га якин
минерал хомашё турларини, 2,7 мингдан зиёд турли фойдали казилма конларини
уз ичига олади.
74. Чиқиндилар-кенг маънода инсониятнинг хужалик юритиш, энергия
олиш окибатида, яшаши ва фаолияти жараёнида атроф-мухитга ташлаб
юборадиган барча нарсалардир. Буларга атроф-мухитга ташланадиган маиший
ахлат, саноат ва кишлок хужалиги чикиндилари, нефть окавапари, огир металлар
ва захарли моддалар, атом электростанциялари чикиндилари ва бошкалар киради.
Булар каттик чикиндилар, суспензия (бирор модданинг бошка суюк модда ичида
зарра ёки томчи холида сузиб юрадиган эритмаси), шламлар (тог жинсларини
майдалаганда, бургулашда хосил буладиган кукунсимон махсулот), окава сувлар,
газсимон чикитлар ва бошкалар булиб, уларнинг таркибида зарарли моддалари
193
бор булган турлари, айникса, экологик хавфлидир.
75. Иқтисодий - экологик сиёсат-иқтисодий сиёсатнинг ўзига хос тури,
давлатнинг табиий мухит ва табиий ресурслардан фойдаланиш, уларни саклаш,
асраш, мухофаза килиш \ам да табиатдан фойдаланишга асосланган ишлаб
чикариш, таксимлаш, айирбошлаш ва истеъмол сохаларида максадга мувофик
йуналтирилган тадбирлар тизимидир. У мамлакатнинг иктисодий -экологик
манфаатларини акс эттиришЬ ва экологик хавфсизликни мустахкамлашга
йуналтирилиши лозим.
76.
Иқтисодий
-
экологик
бошкарувнинг
маъмурий
-
назорат
инструментлари - юридик (корхоналар, ташкилотлар) ва жисмоний шахсларнинг
иктисодий -экологик фаолияти натижаларига ушбу шахслар амал килиши ва
эришиши керак булган максадлар, стандартлар, регламентларни конунлар ва
бошка тартибга солиш воситаларини куллаш оркали бевосита таъсир курсатишга
мулжалланган.
77. Экологик мониторинг-атроф табиий мухит ва унинг ресурслари
холатини маълум дастур асосида мунтазам кузатиш, бахолаш, прогнозлаш
(башоратлаш)нинг маълум тизими булиб, иктисодий -экологик бошкарув
карорларини тайёрлаш ва кабул килиш жараёнларини ахборот билан таъминлашга
хизмат килади. У антропоген фаолият таъсирида атроф-мухит холатидаги
узгаришларни аниклашга ва тегишли тавсияларни ишлаб чикишга имкон беради.
78.
«Мониторинг»
тушунчаси
лотинча
«monitor»
-
кузатувчи,
огохлантирувчи (елканли кемада олдинга бокиб, шароитни аниклаб бериш учун
белгиланган матрос шундай ном билан аталган) сузларидан тузилган.
Лицензия - эгасига аник табиий ресурс туридан маълум чегараларда олдиндан
келишиб олинган талаблар ва шартларга риоя килинганда фойдаланиш хукукини
тасдикловчи хужжат хисобланади. Айрим фаолият турларини лицензиялаш ва
лицензиялар бериш тартиби Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси
карори билан белгиланади.
79. Табиатдан фойдаланишни лицензиялаш - маъмурий-хукукий йул билан
иктисодий-экологик муносабатларни тасдиклаш, рухсат ва ваколат бериш
194
методлари
оркали
тартибга
солишнинг
намоён
булишидир.
Экологик
сертификация-учинчи (мустакил) томон фаолияти сертификация объектининг
белгиланган экологик талабларга мос келишини тасдиклашини билдиради.
Талаблар эса стандартлаш жараёнида белгиланади.
80. Экологик экспертиза-атроф-мухит, табиий-экологик тизимлар, инсон
саломатлигига таъсир курсатадиган тадбирларни амалга оширишнинг лойихадан
олдин ва лойиха хужжатлари даражасида уларнинг эхтимол тутилаётган зарарли
окибатларининг олдини олишга йуналтиилади.
81.
Экологик экспертиза огохлантирувчи тадбир булиб, табиий мухит ва
ресурслардан фойдаланувчиларнинг зарарли фаолиятини бартараф этади. Унинг
огохлантирувчи вазифасининг мохияти шу билан белгиланадики, у хужалик
карорлари, фаолияти ва унинг натижаларини атроф-табиий мухит мухофазаси,
табиий ресурслардан рационал фойдаланиш талабларига, шунингдек, талабларига
мувофиклигини дастлабки жамиятнинг экологик хавфсизлиги текшируви
куринишида утказилади.
82.
Аудит-инглизча-(аис)к)
текшириш,
бухгалтерия
китоблари,
хужжатлари, хисоботларини тафтиш килиш маъносини билдиради.
83. Экологик аудит (экоаудит)-корхона, компанияларнинг ички экологик
салохиятини, уларнинг хавф-хатарлари ва имкониятларини доимий текшириб
туриш инструментидир.
84.
Иктисодий-экологик
инструментлар
-
иктисодий-экологик
механизмларни амалиётга татбик этиш воситаси ва куролидир.
85. Иктисодий- экологик механизмлар эса иктисодиётга таъсир курсатиш
тартиботлари хисобланади ва бир томондан, иктисодиёт двигатели - ишлаб
чикариш муносабатлари ва ишлаб чикариш кучлари билан (кириш), бошка
томондан эса, ишчи органи - иктисодий-экологик инструментлар билан богланади
86. Молия-кредит инструментлари таркибига куйидагилар киради: табиат
мухофазаси тадбирларини молиялаштириш шакллари ва инструментлари; атрофмухит мухофазасининг кредит механизм и, заёмлар, субсидиялар ва бошкалар;
табиат мухофазаси жихозларининг тезлаштирилган амортизацияси режими;
195
экологик ва ресурс соликлари; экологик хавф-хатарни сугурталаш тизими.
87. Бюджетдан ташкари экологик жамгармалар-атроф-мухитни мухофаза
килишни куллаб-кувватловчи инвестиция тизимининг янги элементи булиб, улар
табиат
мухофазасининг
йукотишларни
тиклаш,
шошилинч
келтирилган
вазифаларини,
зарарни
молиялаштириш институтидир.
196
коплашни
атроф-мухитдаги
ва
бошкаларни
"ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ ВА ЭКОЛОГИЯ" ФАНИДАН ОРАЛИҚ НАЗОРАТ
УЧУН САВОЛЛАР
1. "Яшил иқтисодиёт ва экология" тушунчаси ва моҳиятини тушунтиринг.
2. Фанни ўрганишнинг мақсади ва вазифалари нимадан иборат?
3. "Яшил иқтисодиёт ва экология" нинг асосий мақсади нима?
4. Дунёдаги экология вазиятнинг бузилиши ва иқтисодий ривожланиш
ҳақида тушунтиринг.
5. Замонавий экология тушунчалар қандай?
6. Биосфера ва инсон нима?
7. Иқтисодий фаолият табиий муҳитга қандай таъсир кўрсатади?
8. Иқтисодий ривожланиш ва экология омилни аниқланг?
9.
Ўзбекистонда
замонавий
ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш
шароитларини тушунтиринг.
10. Ўзбекистон атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича миллий ҳаракатлар
режасини аниқланг ва тушунтиринг.
11. Табиий ресурслар ва табиий шароитлар ҳақида тушунтириш беринг
12. Ер ости бойликлари қандай?
13. Мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишида минерал ресурсларнинг
ўрни қандай?
14. Ер ресурси ҳақида та`риф беринг?
15. Ер ресурсларидан фойдаланиш ёналиши қандай?
16. Табиатни ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолашнинг мақсад ва
вазифалари нималардан иборат?
17. Сув ресурсларининг иқтисодий баҳоси қандай?
18. Сув ресурсларини иқтисодий баҳолаш ва унинг методологик асослари
қандай?
19. Атмосфера ҳавосининг иқтисодий баҳоси қандай?
20. Атмосфера ҳавоси ва минерал ресурсларнинг иқтисодий баҳоси қандай?
21. Атроф муҳитнинг ифлосланиши тўғрисида тушунтириш беринг?
22. Атроф муҳит ифлосланишининг таърифи қандай?
23. Атроф муҳитнинг ифлосланиш турларини тушунтиринг ва уларни
таснифланг.
24. Ўзбекистоннинг экология сифат стандартларига қўйиладиган умумий
талаблар қандай?
25. Дунё атроф-муҳит сифатининг ҳар томонлама стандартлари қандай?
26. Ўзбекистоннинг атроф-муҳит сифатининг комплекс стандартлари
қандай?
27. Мамлакатларнинг иқтисодий жараёнининг барча босқичларини
кўкаламзорлаштириш билан қамраб олиш қанчалик қийин?
28. Экология харажатларнинг асосий корхона фаолияти натижаларига
таъсири қандай?
29. Атроф муҳит ва бизнес ўртасида қандай муносабатлар бўлиши
мумкинлигини тушунтиринг.
30. Саноат экологияси тушунчаси нима?
197
31. Яшил иқтисодиёт ва яшил ўсишни ривожлантиришни тушунтиринг
32. Атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг иқтисодий ва экология
кўрсаткичлари ўртасидаги боғлиқликни аниқланг.
33. Атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг экология кўрсаткичлари қандай?
34. Атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг иқтисодий кўрсаткичлари қандай?
35. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш тадбирларини ижтимоий-иқтисодий
кўрсаткичлар бўйича таҳлил қилиш
36. Атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг иқтисодий таҳлилининг халқаро
тажрибаси
37. Табиат нима?
38. Меҳнат нима?
39. Асосий энергетик муаммолар қандай?
40. Дунёнинг асосий барқарор ривожланиш стратегияси нима?
41. Дунёнинг асосий иқтисодий барқарор ривожланиш стратегияси нима?
42. Ўзбекистоннинг асосий барқарор ривожланиш стратегияси нима?
43. Ўзбекистоннинг барқарор ривожланиш стратегиясининг асосий устувор
ёналишлари қайси?
44. Қандай қилиб сиз дунёни янада барқарор ва инклюзив жойга айлантирган
бўлар едингиз?
45. Зарар турларини ажратинг.
46. Экологик зарар нима?
47. Зарарни пул билан баҳолашнинг неча босқичи мавжуд?
48. Зарарни қандай аниқлаш мумкин?
49. Вайрон бўлиш хусусиятлари бўйича зарарларни таснифланг
50. Атроф-муҳитнинг иқтисодий зарари қандай таърифланади?
51. Зарарлар қандай шаклланади?
52. Иқтисодий зарарни қандай баҳолаш мумкин?
53. Зарарни баҳолаш.
54. Атроф муҳитни ифлосланганлиги учун тўловлар йиғимини ва миқдорини
аниқланг.
55. Парчаланмайдиган ифлослантирувчи моддалар нима?
56. Парчаланадиган ифлослантирувчи моддалар ёки Био-парчаланадиган
ифлослантирувчи моддалар қандай?
57. Табиий ифлосланиш нима?
58. Сунъий ифлосланиш нима?
59. Рухсат етилган максимал контсентратсиялар нимани англатади?
60. Атроф-муҳит сифати учун қандай аниқланишлар мавжуд?
61. Ҳавонинг ифлосланишини баҳолаш кўрсаткичлари.
62. БПЗ (биоиқлимий потентсиал зоналари) таъсирини баҳолаш
63. Ўзбекистоннинг табиий-иқлим зоналарини таснифланг.
64. Ҳавонинг ифлосланиши индексини баҳолаш.
65. Яшил технологиялардаги инноватсияларнинг ўрни ва унинг яшил
иқтисодиётни ривожлантиришга таъсири.
198
66. Яшил иқтисодиёт ва яшил ривожланиш яшил бозорларсиз мавжуд
бўлиши мумкинми?
67. Ижтимоий иқтисодиётнинг чиқиндиларни олдини олиш билан боғлиқ
таъсири
68. Яшил бизнес нима?
69. Яшил иқтисод нимани англатади?
70. Барқарор иқтисодий ривожланиш бўйича жаҳон стратегияси.
71. Барқарор иқтисодий ривожланиш миллий стратегияси.
72. "Экология" атамасига қандай таъриф берилган?
73. Ижтимоий экология нимани тушинтиради?
74. Иқтисодий экология ёки Эконология атамаларини ажратинг?
75. Биосфера нима?
76. Табиий ресурсларни таснифланг.
77. Тугалланадиган табиий ресурслар нима?
78. Тугамайдиган табиий ресурслар нима?
79. Қайта тикланадиган табиий ресурслар….
80. Қайта тикланмайдиган табиий ресурслар….
82. Экология хавфсизликка таҳдидларни таснифланг.
83. Экология хавфсизликка таҳдидларни аниқланг.
84. Экология хавфсизликка минтақавий таҳдидларни аниқланг.
85. Экология хавфсизликка миллий таҳдидларни аниқланг.
85. Экология хавфсизликка миллий таҳдидларни аниқланг.
86. Экология хавфсизликка маҳаллий таҳдидларни аниқланг.
87. Экология хавфсизликни таъминлашнинг асосий устувор ёналишлари.
88. Табиати бўйича экология инқироз гуруҳларини аниқланг.
89. Табиати бўйича экология инқироз гуруҳларини аниқланг.….
91. Минерал ресурслар ...
92. Ёввойи табиатга таъсири бўйича тармоқлар ва фаолиятни аниқланг.
93. Атмосфера ва ифлосланган муҳитга таъриф беринг.
94. Яшил иқтисодиётни ва яшил ўсишни ривожлантиришнинг сиёсий
усуллари.
95. Яшил иқтисодиётни ва яшил ўсишни ривожлантиришнинг ижтимоий
усуллари.
96. Яшил иқтисодиёт ва яшил ўсишни ривожлантиришнинг иқтисодий
жиҳатлари.
97. Яшил ЯИМ нима?
98. ЭСР (экология саноатни ривожлантириш) сиёсатини тушунтириб беринг.
99. Яшил иқтисодиёт ва яшил ўсишни ривожлантиришга қаратилган сиёсий
воситалар қандай?
100. Жамиятнинг муҳим вазифаларини аниқланг.
199
ФАН БЎЙИЧА ТЕСТЛАР
1.Қуйидагилардан қайси бири қайта тикланадиган ресурслар?
a)
тупроқ унумдорлиги
b)
минерал руда
c)
биологик турлар
d)
Нефт
2.Атроф-муҳит иқтисодиёти нима?
a)
Экология ва табиий ресурсларни қандай бошқарилишини
ўрганадиган иқтисодиётнинг бўлими.
b)
Табиий бойликлардан иложи борича тезроқ қандай фойдаланишни
кўрсатадиган иқтисодиёт соҳаси.
c)
Одамлар ва табиий ресурслар ўртасидаги муносабатларни
психологик ўрганиш
d)
Юқоридаги барча жавоблар тўғри
3.Қайта тикланадиган табиий ресурсларга қуйидаги жавоблардан қайси
бири тегишли?
a)
Қайта тикланадиган ресурслар қайта тикланиши мумкин
b)
Қайта тикланадиган табиий ресурс ишлатилгандан сўнг, у бутунлай
йўқ бўлиб кетади
c)
қайта тикланадиган манбаларни қазиб олиш қимматга тушади
d)
қайта тикланадиган ресурсларни исталган даражада келажакда
етказиб беришга зарар бермасдан йиғиш мумкин
4.Қуйидаги жавоблардан қайси бири қайта тикланмайдиган табиий
ресурслар ҳисобланади?
a)
Нефт
b)
Балиқ ва қорамол
c)
инсон ресурслари
d)
Барча жавоблар тўғри
5.Нима учун Яшил иқтисодиёт ва экология фанини ўрганиш керак?
a)
Иқтисодий тизим ва атроф-муҳит билан уйғунликни таъминлаш.
b)
тўғри жавоб берилмаган
c)
Ўзига уйғунликни топиш учун уйғунликни таъминлаш учун атрофмуҳит иқтисодиётини ўрганиш
d)
Бошқа одамлар билан уйғунликни топиш учун атроф-муҳит
иқтисодиётини ўрганиш
6.Сақланмайдиган (ёки атроф-муҳит ресурслари) қуйидагиларнинг қайси
бири билан тавсифланади:
a)
Фақат истеъмолга тегишли бўлган вақт ва бошқарув билан
b)
Кўпинча бўлинмайди
200
c)
d)
Битмас туганмас
Таъминотга тегишли вақт ва бошқарув
7.Барқарор ривожланиш қуйидаги жавоблардан қайси бирида тўғри
таърифланган:
a)
табиий, ишлаб чиқарилган ва инсонлар томонидан яратилган
бойликлар самарадорлигини авлоддан авлодга сақлаш ва етказиш.
b)
ноёб жонзотларнинг турларининг омон қолиши
c)
жисмоний капитал табиий капиталнинг ўрнини босиши мумкин
d)
юқорида айтилганларнинг барчаси тўғри
8.Атроф-муҳит таназзулига тааллуқли бўлмаган омилни жавоблардан
танланг: a)
мол-мулк ҳуқуқи
b)
бозор муваффақиятсизлиги
c)
нуқсонли иқтисодий сиёсати
d)
умумийлик фожиаси
9.Қуйидагилардан қайси бири яшил иқтисодиёт ва экологиянинг мақсади
емас?
a)
сиёсатчиларни барқарорлик тўғрисидаги қонунчиликни қабул
қилишга ишонтиришни ўрганиш
b)
атроф-муҳит билан қандай муносабатда бўлишимизни тушуниш
c)
атроф-муҳит муаммоларини ҳал қилиш ёлларини топиш
d)
қандай қилиб барқарор ривожлантиришни ўрганинг
10.Яшил иқтисодиёт ва экологиянинг асосий таркибий қисми:
a)
экология
b)
социология
c)
психология
d)
сиёсат
11.Табиий капиталга мисол қуйидаги жавоблардан қайси бирида
келтирилган:
a)
қуёш энергияси
b)
тупроқ
c)
ҳаво
d)
сув
201
12.Одатда қайта тикланадиган ресурслардан табиатнинг янгилашига
қараганда тезроқ фойдаланилиши нима деб айтилади?
a)
деградацияга учраган табиий капитал
b)
барқарорлик
c)
озуқа моддаларининг етишмаслиги
d)
озуқа моддаларининг айланиши
13. Қуёш энергияси қандай ресурсга мисол бўла олади?:
a)
қайта тикланадиган ресурс
b)
қайта ишланадиган ресурс
c)
қайта тикланмайдиган манба
d)
қайта ишлатиладиган манба
14.Олимларнинг ҳисоб-китобларига кўра, биз ҳозирда фойдаланадиган
ресурсларнинг неча фоизини қайта ишлашимиз ва қайта ишлатишимиз мумкин?
a)
80-90%
b)
60-70%
c)
70-80%
d)
50-60%
15.Мамлакат ичида фаолият юритадиган барча хорижий ва маҳаллий
корхоналар томонидан ишлаб чиқарилган барча товар ва хизматларнинг йиллик
бозор қиймати деб қайси кўрсаткичга айтилади?
a)
ЯИМ
b)
ЯММ
c)
ППП
d)
жон бошига ЯИМ
16. Мамлакатнинг бир кишига тўғри келадиган иқтисодий ўсишидаги
ўзгаришлари деб қайси кўрсаткичга айтилади?
a)
аҳоли жон бошига ЯИМ
b)
аҳоли жон бошига ЯММ
c)
аҳоли жон бошига ЯИМ - ППП
d)
аҳоли жон бошига даромад
17.АҚШ, Япония ва аксарият Европа давлатларини ўз ичига олган
ривожланган мамлакатлар дунё аҳолисининг ________% фоизига ега ва бутун
дунё ресурсларидан тахминан _______% фоизини ишлатишади.
a)
20/88
202
b)
c)
d)
72/25
30/70
5/25
18.Ривожланаётган мамлакатлар ҳақидаги қуйидаги умумлаштиришлардан
қайси бири тўғри?
a)
Улар дунё ресурсларининг тахминан 12 фоизидан фойдаланадилар
b)
Улар дунё аҳолисининг тахминан ўндан бирини ташкил қилади
c)
Уларда аҳоли жон бошига ўртача ЯММ юқори.
d)
Улар Канада, Япония ва Австралияни ўз ичига олади
19.Қуйида берилган жавоблардан қайси бири ривожланаётган
мамлакатларга тегишли?
a)
Ривожланаётган давлатлар бутун дунё ресурсларининг тахминан 12
фоизидан фойдаланадилар
b)
Ривожланаётган давлатлар дунё аҳолисининг тахминан ўндан
бирини ташкил қилади
c)
Ривожланаётган давлатларда аҳоли жон бошига ўртача ЯММ юқори.
d)
Ривожланаётган давлатлар Канада, Япония ва Австралияни ўз ичига
олади
20.Қайта тикланадиган ва қайта тикланмайдиган ресурслар ўртасидаги
асосий фарқ нима?
a)
уларнининг қайта тикланиши учун зарур бўлган вақт
b)
улар қанчалик осонликча кашф этилганлиги
c)
ресурслар миқдоридаги фарқ
d)
тўғри жавоб берилмаган
21. Қайта тикланадиган ресурсни мавжуд захирасини камайтирмасдан
чексиз фойдаланишнинг энг юқори даражаси нима деб айтилади?
a)
барқарор даромад
b)
сақланиш
c)
доимий ресурс
d)
таназзул
22. Қуйидагилардан қайси бири қайта тикланадиган ресурслар деб
ҳисобланади?
a)
тоза ҳаво
b)
қум
203
c)
d)
нефть
тузлар
23. Қуйидагилардан қайси бири қайта тикланадиган ресурсларга тегишли
эмас?
a)
нефть
b)
ўрмондаги дарахтлар
c)
экинлар
d)
унумдор тупроқ
24. Қайта тикланмайдиган барча ресурслар назарий жиҳатдан
______________бўлиши мумкин?
a)
қайта тикланмайдиган ёки тугайдиган
b)
металл бўлмаган минералларга айлантирилди
c)
тирик
d)
қайта ишланган ёки қайта ишлатиладиган
25. Қуйидагилардан қайси бири қайта ишлатишга мисол бўла олади?
a)
кўп марталик пластиc қутилардан озиқ овқатларни сақлашда
фойдаланиш
b)
илгари ишлатилган қоғоздан қоғоз буюмлар ясаш.
c)
алюминий қутиларини қайта еритиш
d)
тўғри жавоб берилмаган
26.Барқарор (Доимий) даромадга асосланган табиий ресурслардан
фойдаланиш _____________тегишлидир.
a)
қайта тикланадиган ресурсларга
b)
қайта тикланмайдиган манбалар
c)
қулайлик манбалари
d)
қайта ишлаш
27.Ифлосланиш қуйидагиларнинг қайсиларини ўз ичига олади?
a)
Барча жавоблар
b)
атроф муҳитга зарарли моддаларнинг чиқарилиши
c)
Кўмир ёқадиган электр стантсияларидан ажралиб чиқадиган CО2
d)
оқава сувларга ташланган ювиш воситалари ва ифлос сувлар
28. Ифлосланишнинг бешта асосий тури қандай?
a)
Атроф муҳитнинг ифлосланиши ҳаво, сув, тупроқ, шовқин ва
204
ёруғликнинг бешта асосий туридан иборат.
b)
Атроф муҳитнинг ифлосланиши беш асосий ифлосланиш турларидан,
яъни нефт, сув, тупроқ, шовқин ва ёруғликдан иборат
c)
Атроф муҳитнинг ифлосланиши ҳаво, шамол, тупроқ, шовқин ва
ёруғликнинг бешта асосий туридан иборат
d)
Атроф муҳитнинг ифлосланиши ҳаво, сув, тупроқ, чиқиндилар ва
ёруғликнинг бешта асосий туридан иборат
29. Ҳавонинг ифлосланиши нимадан келиб чиқади?
a)
Ҳавонинг ифлосланишига автоуловлар, автобуслар, юк машиналари,
поездлар ва фабрикалар чиқарадиган зарарли тутун, яъни олтингугурт диоксиди,
углерод оксиди ва азот оксидлари сабаб бўлади.
b)
Ҳавонинг ифлосланишига юк машиналари, поездлар ва фабрикалар
чиқарадиган зарарли тутун, яъни углерод оксиди сабаб бўлади.
c)
Ҳавонинг ифлосланишига фақат фабрикалар чиқарадиган зарарли
тутун, яъни олтингугурт, оксид ва азот оксидлари сабаб бўлади.
d)
Ҳавонинг ифлосланишига автоуловлар, автобуслар, юк машиналари,
поездлар ва фабрикалар чиқарадиган зарарли тутун, яъни фақат азот оксиди сабаб
бўлади.
30.Ҳавонинг ифлосланиш даражасининг ошганига қандай далиллар орқали
кўриш мумкин?
a)
Ҳавонинг ифлосланиши тобора ортиб бораётганининг далиллари ўпка
саратони, астма, аллергия ва турли хил нафас олиш муаммолари билан бир
қаторда флора ва фаунага жиддий ва тузатиб бўлмайдиган зарарларни етказилиши
мисол бўла олади.
b)
Ифлосланиш натижасида кўлларга, дарёларга ва бошқа сув
ҳавзаларига чиқадиган саноат чиқиндилари, дэнгиз ҳайвоноти оламига та`сирида
кўринади.
c)
Ҳавонинг ифлосланиши тобора кўпайиб бораётганининг далиллари
диарея, нафас олиш муаммолари ва флорага жиддий ва тузатиб бўлмайдиган зарар
етказиш билан боғлиқ бўлган далилларда кўрилади.
d)
Ҳавонинг ифлосланиши тобора кучайиб бораётганининг далиллари
грипп, нафас олиш муаммолари ва флорага жиддий ва тузатиб бўлмайдиган зарар
етказиш билан боғлиқ бўлган далилларда кўрилади.
31.Шовқинли ифлосланишга қайси жавобдаги мисоллар тўғри келади?
a)
Шовқин ифлосланишига ҳаво кемаларининг шовқини, автоуловлар,
автобуслар ва юк машиналарининг шовқини, автоулов сигналлари, карнайлари ва
саноат шовқинлари, шунингдек атроф-муҳит учун ўта зарарли бўлган юқори
интенсив сув остидаги товуш пулсларини чиқариб сувнинг чуқурлигини ўлчаш ва
205
акс етгандан кейин уларнинг қайтишини аниқлаш ёки ўлчаш тизимидаги
еффектлар киради.
b)
Ўпка саратони, астма, аллергия ва турли нафас олиш муаммолари
билан ифлосланишнинг кўпайиши далиллари флора ва фаунага жиддий ва тузатиб
бўлмайдиган зарар етказиш билан боғлиқ.
c)
ифлосланиш натижасида кўлларга, дарёларга ва бошқа сув
ҳавзаларига чиқадиган саноат чиқиндилари, дэнгиз ҳаётини енди меҳмондўст
қилмади.
d)
Шовқин билан ифлосланиш нафақат самолёт шовқинини ва фақат
саноат шовқинини ўз ичига олади.
32. Тупроқнинг ифлосланиши нима?
a)
Тупроқнинг ифлосланиши, уни тупроқнинг зарарланиши ҳам деб
аташ мумкин, бу кислотали ёмғир, ифлосланган сув, ўғитлар ва бошқалар
натижасида ҳосилдорлликнинг ёмонлашувига олиб келади.
b)
Тупроқнинг ифлосланишига самолётларнинг шовқини, автоуловлар,
автобуслар ва юк машиналарининг шовқини, транспорт воситаларининг шохлари,
карнайлари ва саноат шовқинлари, шунингдек атроф-муҳит учун ўта зарарли
бўлган юқори интенсив эффектлар киради.
c)
Тупроқнинг ифлосланиши тобора ортиб бораётганининг далиллари
ўпка саратони, астма, аллергия ва турли хил нафас олиш муаммолари билан
биргаликда флора ва фаунага жиддий ва тузатиб бўлмайдиган зарар етказишдир.
d)
Тупроқнинг ифлосланишига фақат самолёт шовқинлари ва саноатдаги
шовқин киради
33. Ёруғлик ифлосланиши деб нимага айтилади?
a)
Ёруғлик ифлосланишига ёруғлик бузилиши, ҳаддан ташқари ёруғлик
ва астрономик ёруғлик зарарлари киради.
b)
Ёруғлик ифлосланишининг кучайиши далиллари ўпка саратони,
астма, аллергия ва турли хил нафас олиш муаммолари билан бирга флора ва
фаунага жиддий ва тузатиб бўлмайдиган зарар етказиш билан боғлиқ.
c)
Ёруғлик ифлосланиши нафақат самолёт шовқинини ва саноат
шовқинини ўз ичига олади
d)
тўғри жавоб йўқ
34.Гидроэлектр энергиясига берилган энг тўғри изоҳни топинг.
a)
Бу оқар сув ва тўғонлар ишлаб чиқарадиган энергия тури. Электр
станцияси электр энергиясини яратиш учун оқадиган сувдан фойдаланиб олинган
энергия манбаидир.
b)
Қуёш томонидан ишлаб чиқарилган энергия манбаи. (Одатда бу
206
калкуляторларни, ҳовузларни иситиш ва яқинда уйларни иситиш учун
ишлатилади.
c)
Шамол томонидан ишлаб чиқарилган энергия манбаи. Бу билвосита
қуёш энергиясининг шакли. Бу дунёдаги энг тез ривожланаётган энергия манбаи.
У уйларни иситиш ва фабрикаларни бошқариш, турбиналарни электр энергиясини
ишлаб чиқариш ва кемаларни сузиш учун энергия ишлаб чиқариш учун
ишлатилади.
d)
тўғри жавоб йўқ
35. Чиқиндиларнинг 3 тури тўғри берилган жавобни топинг.
a)
хавфли, қаттиқ, радиоактив
b)
қуруқлик, ҳаво, сув
c)
хавфли, йўқилғи, радиоактив
d)
сув, йўқилғи, радиоактив
36. Қаттиқ чиқиндиларнинг 3 та манбаси тўғри келтирилган жавобни топинг.
a)
маиший, тижорат, саноат
b)
хавфли, қаттиқ, радиоактив
c)
уй, ҳаво, сув
d)
қуруқлик, савдо, сув
37.Қаттиқ чиқиндилар нима?
a)
барча жавоблар тўғри
b)
кераксиз ахлатга ташланган материаллар.
c)
деҳқончилик, уй хўжалиги чиқиндилари ёки ахлат.
d)
уйлардан чиқадиган қишлоқ хўжалик, саноат / тижорат фабрикалар
ёки корхоналар чиқиндилари.
38.Ер ости сувлари нима?
a)
тупроқ ва тошнинг ер ости қатламларида сақланадиган сув
b)
бактериялар ва бошқа парчаланувчилар томонидан парчаланган
сувлар
c)
деҳқончилик, уй хўжалиги чиқинди сувлари
d)
тўғри жавоб йўқ
39. Эмиссия нима?
a)
ёқилғи ёқилганда ҳавога чиқадиган ифлослантирувчи моддалар.
Автомашиналар, поездлар ва самолётлардан чиқадиган тутун чиқиндилари
b)
хавфли чиқиндилар
c)
радиоактив чиқиндилар
d)
бактериялар ва бошқа парчаланувчилар
40. Экология бу:
a)
тирик мавжудотларнинг бир-бири ва уларнинг атроф-муҳит билан
207
ўзаро таъсирини ўрганиш
b)
маълум бир ҳудудда яшовчи организмлар ва уларнинг тирик бўлмаган
атрофи
c)
бактериялар ва бошқа парчаланувчилар муҳити
d)
тўғри жавоб йўқ
41. Экотизим нима?
a)
маълум бир ҳудудда яшовчи организмлар ва уларнинг тирик бўлмаган
атрофи
b)
тирик мавжудотларнинг бир-бири ва уларнинг атроф-муҳит билан
ўзаро таъсирини ўрганиш
c)
бактериялар ва бошқа парчаланувчилар томонидан парчаланиши
мумкин
d)
тўғри жавоб йўқ
42. Қишлоқ хўжалиги чиқиндиларига берилган энг яхши та`рифни топинг.
a)
ҳайвонлар чиқиндилари, ўғитлар ва пеститсидлар ёмғир билан сув
ҳавзаларида ёки кўлларда ювилиши ва сув ўтлари ҳосил қилишига олиб келиши
мумкин бўлган чиқиндилар.
b)
электр станциялари томонидан чиқарилган иситиладиган сув, у
чиқарилган сув танасида организмларни ўлдириши мумкин бўлган чиқиндилар.
c)
Муайян энергия манбаларини олиш ва улардан фойдаланиш - қазилма
йўқилғи ва атом энергияси сувни ифлослантиришлар
d)
тўғри жавоб йўқ
43. Глобал исиш бу ____________
a)
атмосферада карбонат ангидрид газининг кўпайиши ернинг ўртача
ҳароратини кўтаради деган назария.
b)
муқобил энергия манбаларини олиш ва улардан фойдаланиш - ёқилғи
ва атом энергияси сувни ифлослантиришидир.
c)
электр станциялари томонидан чиқарилган иситиладиган сув, у
чиқарилган сув танасида организмларни ўлдиришидир.
d)
тўғри жавоб йўқ
44. Иссиқхона (Греенхаус) эффекти бу _________.
a)
атмосферадаги баъзи газлар (иссиқхона газлари) томонидан ер юзига
яқин иссиқликни ушлаб туриши.
b)
атмосферада карбонат ангидрид газининг кўпайиши ернинг ўртача
ҳароратини кўтаради деган назария
c)
тирик мавжудотларнинг бир-бири ва уларнинг атроф-муҳит билан
ўзаро таъсирини ўрганилиши
d)
тўғри жавоб йўқ
208
45. Қайта тикланадиган ресурслар ___________.
a)
Қисқа вақт ичида табиат томонидан қайта тикланиши мумкин бўлган
табиий ресурс. Мисол: одамлар, ўсимликлар, сув, ҳаво, тупроқ ва бошқалар.
b)
Қисқа вақт ичида табиат билан алмаштириб бўлмайдиган табиий
ресурс (ўзини алмаштириш учун юзлаб миллионлаб йиллар керак бўлади)
Мисоллар: тошлар, минераллар, баъзи дарахтлар.
c)
Табиат томонидан яратилган ва инсон фойдаланиши мумкин бўлган
ҳар қандай буюм. (техноген эмас).
d)
тўғри жавоб йўқ
46. Қайта тикланмайдиган ресурслар________.
a)
Қисқа вақт ичида табиат томонидан қайта тикланмайдиган табиий
ресурс (ўзини қайта тиклаши учун юзлаб миллионлаб йилларни олади) Мисоллар:
тошлар, минераллар, баъзи дарахтлар.
b)
Қисқа вақт ичида табиат билан алмаштирилиши мумкин бўлган
табиий ресурс. Мисол: одамлар, ўсимликлар, сув, ҳаво, тупроқ ва бошқалар.
c)
Табиат томонидан яратилган ва инсон фойдаланиши мумкин бўлган
ҳар қандай буюм. (техноген эмас).
d)
тўғри жавоб йўқ
47. Табиий ресурслар бу _________.
a)
Табиат томонидан яратилган ва инсон фойдаланиши мумкин бўлган
ҳар қандай воситалар. (техноген эмас).
b)
Қисқа вақт ичида табиат билан алмаштириб бўлмайдиган табиий
ресурс (ўзини қайта тикланиши учун юзлаб миллионлаб йиллар керак бўлади)
Мисоллар: тошлар, минераллар, баъзи дарахтлар.
c)
Қисқа вақт ичида табиат томонидан тикланиши мумкин бўлган табиий
ресурс. Мисол: одамлар, ўсимликлар, сув, ҳаво, тупроқ ва бошқалар.
d)
тўғри жавоб йўқ
48. Қуёш энергиясига берилган энг яхши изоҳни топинг.
a)
Қуёш томонидан ишлаб чиқариладиган энергия манбаи. (Одатда
иссиқлик ҳавзаларида ҳосил қилинади ва уйларни иситиш учун ишлатилади.
Қуёш энергиясидан фойдаланишнинг ижобий томонлари: ифлосланиш даражаси
паст ва манбаси кўп)
b)
Шамол томонидан ишлаб чиқарилган энергия манбаи. Бу билвосита
қуёш энергиясининг шакли. Бу дунёдаги энг тез ривожланаётган энергия манбаи.
У уйларни иситиш ва фабрикаларни бошқариш, турбиналарни электр энергиясини
209
ишлаб чиқариш ва кемаларни сузиш учун энергия ишлаб чиқариш учун
ишлатилади.
c)
Бу оқар сув ва тўғонлар ишлаб чиқарадиган энергия тури. Электр
стантсияси электр энергиясини яратиш учун оқадиган сувдан фойдаланади.
d)
тўғри жавоб йўқ
49.Шамол энергиясига берилган энг яхши изоҳни топинг.
a)
Шамол томонидан ишлаб чиқариладиган энергия манбаи. Бу
билвосита қуёш энергиясининг шакли. Бу дунёдаги энг тез ривожланаётган
энергия манбаи. У уйларни иситиш ва фабрикаларни бошқариш, турбиналарни
электр энергиясини ишлаб чиқариш ва кемаларни сузиш учун энергия ишлаб
чиқариш учун ишлатилади.
b)
Қуёш томонидан ишлаб чиқарилган энергия манбаи. (Одатда бу
калкуляторларни, ҳовузларни иситиш ва яқинда уйларни иситиш учун
ишлатилади.
c)
Бу оқар сув ва тўғонлар ишлаб чиқарадиган энергия тури. Электр
стантсияси электр энергиясини яратиш учун оқадиган сувдан фойдаланади.
d)
тўғри жавоб йўқ
50. Экология барқарор жамият:
a)
жавобларнинг барчаси
b)
қайта тикланадиган ресурсларнинг табиий даромади ҳисобига яшайди
ва табиий капиталга айланиб қолмайди
c)
етарли ва тенг кириш манбалари билан жамиятни бошқариш
d)
келажак авлодларнинг асосий эҳтиёжлари учун ресурслар етказилиши
таъминламайди.
51. Агар ер юзида барча инсонлар жорий бир хил даражада истеъмол қилса,
биз ______________.
a)
яқин келажакда янги 5 та ер планетасини қидириб топпиш керак
болади.
b)
30% кўпроқ ресурслар кераак бўлади
c)
75% кўпроқ ресурслар керак бўлади
d)
тўғри жавоб йўқ
52. Ифлосланишликлар ҳақида тўғри та`риф ёзилган жавобни танланг.
a)
Жавобларнинг барчаси
b)
оқава сувларга ташланган ювиш воситалари билан бирга оқизилган
сувлар ва воситалар
c)
Кўмир ёқадиган электр стантсияларидан CО2 ажралиб чиқади
d)
майдонлардан чиқадиган ҳар хил ўғитлар оқими
53. Ифлослантирувчи моддаларнинг салбий таъсирлари келтирилган
210
жавобни танланг.
a)
Жавобларнинг барчаси
b)
инсонлар ҳаётга ва ҳаёт тизимларини бузиши
c)
инсон саломатлиги пасайтириши
d)
ёввойи ҳаёт оламига зарар етказиши
54. Қуйидагилардан қайси бири парчаланмайдиган чиқиндилар турига
кирмайди?
a)
ҳайвонот чиқиндилари
b)
мишяк
c)
заҳарли кимёвий моддалар
d)
симоб
55. Қуйидагилардан қайси бири экология муаммоларнинг асосий сабабларига
тегишли?
a)
аҳолининг тез ўсиши
b)
бойликнинг тенг тақсимланиши
c)
ресурслардан тобора барқарор фойдаланиш
d)
экология харажатларни акс еттирувчи нархларнинг ҳосил бўлиши
56. Қуйидаги жавоблардан қайси бири қашшоқлик оқибатларига тегишли
емас?
a)
семириш, юрак касаллиги ва диабет
b)
ёмон санитария ҳолатлатлари ва юқумли касалликлари
c)
ёғочни ёпиқ жойларда очиқ йўқишдан келиб чиққандаги тутун
таъсирида оғир нафас олиш касалликларининг ҳосил бўлиши
d)
тоза ичимлик сувининг етишмаслиги
57. Биз ернинг ғамхўр бошқарувчилари бўлишимиз керак деган фикр қайси
қатламга тегишли?
a)
бошқарувчилик дунёқарашига эга бўлган қатлам
b)
сайёраларни бошқариш дунёқарашига эга бўлган қатлам
c)
экология адолат ҳаракатига қатлам
d)
тўғри жавоб йўқ
58 Ёввойи ҳайвонлар _____________бўлиши мумкин
a)
йўқолиб кетиш хавфи остида
b)
хусусий мулк
c)
барча одамлар томонидан хонакилаштирилган
d)
барча жавоблар тўғри
59. Қуйида келтирилганлардан қайси, ўрмонларининг кесилиши натижасида
юзага келган муаммоларга кирмайди:
a)
Маҳаллий ёмғир даражасида солиқлар ундирилиши
211
b)
Ер эрозиясининг кучайиши
c)
Ҳудуддаги биохилма-хилликнинг йўқолиши
d)
Тупроқ унумдорлигини пасайиши
60. Инсонлар дарё ва дэнгиз сувларида балиқ овини ҳаддан ташқари
кўпайтиришди ва кўплаб ноёб балиқ турларини тижорат учун йўқ қилишди.
Юқоридаги берилган ҳолатга берилган та`рифни топинг?
a)
Омма ёки Жамият фожиаси
b)
Халқаро шартномалар фожиаси
c)
Савдо тўсиқлари фожиаси
d)
Барқарорлик фожиаси
61. Агар ҳукумат атроф-муҳитга ифлослантирувчи моддаларнинг
чиқарилиши миқдорини тартибга солса, ҳукумат буйруқ ва тартибга солишда
қайси назорат туридан фойдаланади?
a)
Эмиссия стандартлари назорати
b)
Атроф муҳит стандартлари назорати
c)
Норматив ҳужжатларнинг асосий назорати
d)
Технология стандартлари назорати
62. Муҳим экология мақсад ҳайвон ва ўсимликларнинг ҳар хил турларини ва
улар яшайдиган Экотизимларни сақлашдир. Юқоридаги ҳолат _____________деб
айтилади.
a)
биологик хилма-хиллик
b)
хавфни баҳолаш
c)
барқарор ривожланиш
d)
ифлосланишнинг олдини олиш
63. Келажак авлод фойдаланиши учун қолдириладиган табиий бойликлар ва
ер ресурсларининг сифатини таъминлаш, бошқариш бу ______________ деб
айтилади.
a)
барқарор ривожланиш
b)
атроф-муҳит сифати
c)
экология муҳофаза
d)
биологик хилма-хиллик
64. Париж шартномаси қачон қабул қилинган?
a)
2015 йил 12 декабрда БМТнинг 21-сессиясида
b)
2016 йил 12 декабрда ЖСТнинг 21-сессиясида
c)
2015 йил 12 ноябрда БМТнинг 20-сессиясида
d)
тўғри жавоб йўқ
65. Ўзбекистон қачон Ўзбекистон-Париж шартномасини имзолади?
a)
2017 йил 19 апрелда БМТнинг Ню-Йоркдаги штаб-квартирасида
b)
2017 йил 19 январ куни ЖСТнинг Белгиядаги штаб-квартирасида
212
c)
2017 йил 19 май куни БМТнинг Пекиндаги бош қароргоҳида
d)
2015 йил 12 декабрда БМТнинг 21-сессиясида
66. Яшил иқтисодиётга ўтиш бўйича Ўзбекистон Миллий стратегиясининг
асосий мақсади нима?
a)
жавобларнинг барчаси
b)
Стратегиянинг мақсади "яшил" иқтисодиёт тамойилларини
мамлакатда амалга оширилаётган таркибий ислоҳотларга қўшилиш орқали
ижтимоий ривожланишга еришишдир.
c)
Стратегиянинг
мақсади
зарарли
газлар
чиқиндиларини
камайтиришдир.
d)
Стратегиянинг мақсади иқлим ва экология барқарорликни
таъминлайдиган барқарор иқтисодий ривожланишдир.
67. Ўзбекистонда "яшил" иқтисодиётга ўтишнинг узоқ муддатли
стратегиясининг тамойилларини топинг?
a)
жавобларнинг барчаси
b)
Барқарор ривожланиш, ресурслардан оқилона фойдаланиш, барқарор
истеъмол ва ишлаб чиқариш соҳасидаги миллий мақсад ва вазифаларга
мувофиқлиги;
c)
Иқтисодий ҳисоб тизимига экология ва ижтимоий мезонларни жорий
этиш, ресурслардан самарали фойдаланиш бўйича тадбирларнинг инвеститсия
жозибадорлигини таъминлаш, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш мақсадларига
эришиш учун "яшил" воситалар ва ёндашувлардан фойдаланишнинг устуворлиги.
d)
Миллий иқтисодиётнинг муҳим тармоқларида рақобатбардошликни
ошириш ва иш самарадорлигини ошириш, "яшил" иш ўринларини яратиш, аҳоли
фаровонлигини ошириш орқали мавжуд макроиқтисодий мақсадларга эришиш;
68. Хитой амалиётида "яшил иқтисодиёт" ни рағбатлантириш ва тартибга
солиш учун нечта усул қўлланилади?
a)
тўғри жавоб йўқ
b)
5
c)
8
d)
6
69. Хитойда "Яшил молия тизимини яратиш бўйича кўрсатмалар" да қандай
бошқарув лойиҳалари мавжуд?
a)
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, энергия таъминоти, қайта
тикланадиган энергия, транспорт ва энергия тежайдиган биноларни қуриш каби
"молиялаштириш ва хавф".
b)
Иқтисодиётнинг бошқа тармоқларида иссиқхона газлари, кўмир ва газ
билан ишлайдиган электр стантсияларини сотишнинг миллий тизими жорий
етилади
213
c)
Газ билан ишлайдиган электр стантсиялари
d)
Тўғри жавоб йўқ
70. Хитойда яшил иқтисодий стратегия моделининг муҳим ёналишларидан
бирини топинг.
a)
Транспорт.
b)
Қурилиш ва молиялаштириш модели
c)
Ўрмонларни йўқ қилиш
d)
Инқилобий модел
71. МДҲ мамлакатларида "яшил иқтисодиёт" ни ривожлантириш
стратегиясининг устувор ёналишларини топинг.
a)
жавобларнинг барчаси
b)
глобал
молиявий
инқироздан
иқтисодиётнинг
энергия
интенсивлигини камайтириш, Барқарор ривожланиш мақсадлари.
c)
янги технологиялар орқали иқтисодиётни модернизатсия қилиш.
d)
Мингйиллик ривожланиш мақсадлари, Париж шартномаси.
72. Атроф муҳит ва ресурсларни бошқариш деганда нима тушинилади?
a)
Атроф-муҳит ва ресурсларни бошқариш деганда жамиятнинг
(бошқарувнинг коллектив субъекти) "жамият - ишлаб чиқариш - табиий муҳит"
тизимидаги муносабатларни тартибга солиш фаолияти сифатида қараш мумкин.
b)
Табиий ресурслар иқтисодиёти Ернинг табиий ресурсларига бўлган
талаби, талаб ва тақсимот билан шуғулланади
c)
Атроф-муҳитни бошқариш мамлакатни молия тизимидаги
муносабатларни тартибга солиш бўйича фаолияти сифатида қаралиши мумкин
d)
тўғри жавоб йўқ
73. Табиий ресурсларни бошқариш (НРМ) нимани англатади?.
a)
ер, сув, ҳаво, фойдали қазилмалар, ўрмонлар, балиқчилик ва ёввойи
флора ва фауна каби асосий табиий ресурслардан барқарор фойдаланиш
тушунилади.
b)
асосий капитал ресурслар, ҳаво, минераллар, ўрмонлар, балиқчилик
ва ёввойи флоранинг барқарор ривожланиши
c)
қуруқлик, сув, ҳаво, фойдали қазилмалар, ўрмонлар, балиқ овлари ва
ёввойи ўсимлик ва ҳайвонот дунёси каби асосий табиий ресурсларни бошқариш
ва чеклашлар.
d)
тўғри жавоб йўқ
74. Ердан фойдаланишни режалаштириш, сувдан фойдаланиш, биологик
хилма-хилликни сақлаш ва қишлоқ хўжалиги, тоғ-кон саноати, туризм,
балиқчилик ва ўрмон хўжалиги каби соҳаларнинг келажакдаги барқарорлиги
қуйидагилардан қайси бирига тааллуқли?
a)
Табиий ресурсларни бошқаришга
214
b)
Атроф муҳитни бошқариш
c)
Газ чиқариш стратегияси
d)
тўғри жавоб йўқ
75. Табиий ресурсларни бошқаришнинг ўзига хос ёналиши нимада?
a)
ресурслар ва экологияни илмий-техник тушунчаси ва ушбу
ресурсларнинг ҳаётни қўллаб-қувватловчи қобилиятини билдиради.
b)
манбалар ва ушбу манбаларнинг ҳаётни қўллаб-қувватловчи
имкониятлари тўғрисида илмий тушунча
c)
экология ҳақида илмий тушунча
d)
тўғри жавоб йўқ
76. Атроф муҳит ва ресурсларни бошқариш тизимининг мақбуллиги
мезонлари қандай?
a)
ижтимоий-иқтисодий, экология.
b)
ижтимоий-фалсафий, экология
c)
ижтимоий-психологик, экология
d)
тўғри жавоб йўқ
77. Атроф-муҳит ва ресурсларни бошқариш тизимининг ижтимоийиқтисодий мезонлари булар:_____________.
a)
табиий ресурсларга бўлган эҳтиёжни қондириш, табиат
объектларининг хусусиятлари ва сифатлари, шу жумладан одамлар учун иш ва
яшаш шароитларини яхшилашдан иборат.
b)
минтақаларда, умуман мамлакатдаги табиий ресурс салоҳиятини
сақлаш ва ошириш.
c)
номланган ўзаро боғлиқлик тизимида илмий прогнозлаш.
d)
тўғри жавоб йўқ
78. Атроф-муҳит ва ресурсларни бошқариш тизимининг экология
мезонлари______________дан иборат.
a)
ҳудудларда, умуман республикада табиий ресурс салоҳиятини сақлаш
ва ошириш
b)
табиий ресурсларга бўлган эҳтиёжни қондириш, табиат
объектларининг хусусиятлари ва сифатлари, шу жумладан одамлар учун иш ва
яшаш шароитларини яхшилаш
c)
ўзаро боғлиқлик тизимида илмий прогнозлаш
d)
тўғри жавоб йўқ
79. Атроф муҳит ва ресурсларни бошқаришда Техник (технологик) усулнинг
мазмунини аниқ изоҳланг _____________.
a)
табиий ресурсларни, табиий объектларнинг хоссалари ва сифатларини
доимий равишда қайта ишлатадиган кам чиқиндили технологияларни жорий етиш
орқали ишлаб чиқариш технологиясини такомиллаштириш; илмий техника
215
тараққиётига эришиш орқали меҳнат воситалари ва объектларини
такомиллаштириш.
b)
табиатни оқилона бошқариш жараёни таркибий қисмлари ўртасида
керакли ставкалар ва нисбатларни белгилаш ва ўзаро боғлиқлик тизимида илмий
башорат қилиш
c)
Ердан фойдаланишни режалаштириш, сувни бошқариш, биохилмахилликни сақлаш ва қишлоқ хўжалиги, тоғ-кон саноати, туризм, балиқчилик ва
ўрмон хўжалиги каби тармоқларнинг келажакдаги барқарорлиги
d)
тўғри жавоб йўқ
80.Ўзбекистонда - 10-15 йил ичида янги экология муаммолар пайдо бўлиши
мумкин?
a)
мавжуд бўлганлар - Орол денгизи инқирози, сув танқислиги,
ерларнинг таназзули, дефлятсия ва тупроқ ерозияси, табиий ресурслардан
оқилона фойдаланиш оқибатлари ва бошқалар.
b)
Орол дэнгизи инқирози, сув танқислиги, ерларнинг таназзулга учраши
c)
Жинсларнинг номутаносиблиги, ерларнинг деградацияси, дефляция
ва тупроқ ерозияси, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш оқибатлари ва
бошқалар
d)
Жинсларнинг номутаносиблиги, аҳолининг қариши ва тупроқ
эрозияси, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш оқибатлари ва бошқалар
81. Яшил бизнес нима?
a)
Яшил бизнес ёки барқарор бизнес бу барқарор иш тартибқоидаларини, маҳсулот ва материалларни режали етказиб беришни, меҳнат
амалиётини ва етказиб бериш усулларини қамраб олади.
b)
Жинслар
номутаносиблигини
тартибга
солиш,
ерларнинг
деградатсияси, дефлятсия ва тупроқ ерозияси, табиий ресурслардан оқилона
фойдаланиш оқибатлари ва бошқалар
c)
Табиатни оқилона бошқариш жараёнининг таркибий қисмлари
ўртасида керакли ставкалар ва нисбатларни белгилаш ва номланган ўзаро
боғлиқлик тизимида илмий башорат қилиш
d)
тўғри жавоб йўқ
82.________ иқтисодиёт - табиий ресурслар иқтисодиёти таркибидир.
a)
Жавобларнинг барчаси тўғри
b)
Қишлоқ хўжалиги
c)
Энергия
d)
Минерал
83. Қайта тикланмайдиган ресурслар - бу ________ жараёни хос бўлмаган
ресурслардир.
a)
қайта тикланиш
216
b)
алмаштириш
c)
барқарорлик
d)
ассимиляция
84. Қайта тикланадиган ва қайта тикланмайдиган манбаларда ________
тенглик мавжуд.
a)
вақтинчалик
b)
объективлик
c)
долзарблиги
d)
акция
85. Табиий ресурслар иқтисодиётининг назарий ғояларидан бири шундаки,
Ер ___________ йўқ бўлиб кетиш хавфи остида бўлган табиий ресурсдир.
a)
тикланиш қобилияти
b)
қуёш
c)
аҳоли
d)
барқарорлик
86. Гарчи иккаласини ажратиш чегараси жудаям қийин бўлса-да, _______
ресурсларни қазиб олиш билан боғлиқ ва __________ атроф-муҳитнинг бузилиши
билан боғлиқдир.
a)
табиий ресурслар иқтисодиёти; атроф-муҳит иқтисодиёти
b)
ишлаб чиқариш иқтисодиёти; истеъмол иқтисодиёти
c)
атроф-муҳит иқтисодиёти, табиий чиқиндилар иқтисодиёти
d)
истеъмол иқтисодиёти; ишлаб чиқариш иқтисодиёти
87. _____________ - атроф-муҳитнинг ифлосланиши натижасида одамларга
соғлиққа таъсир қилиш ва визуал бузилиш, шунингдек Экотизимга салбий таъсир
кўрсатадиган салбий таъсирлар учун умумий атамадир.
a)
Зарарли( Ифлосликлар)
b)
Бузилиш
c)
Оқим
d)
Емиссия
88. Гарчи кўпинча бир-бирининг ўрнида ишлатилса ҳам, _______ атроф
муҳитга жойлаштирилган қолдиқларни кэнг тавсифлайди ва __________ одатда
сувга оқизилган қолдиқларни тавсифлаш учун ишлатилади.
a)
эмиссия; оқава сувдаги ифлосликлар
b)
ифлослантирувчи; оқава сув
c)
оқава сув; эмиссия
d)
ифлослантирувчи; эмиссия
89. ____________ бу атроф-муҳит муҳофазасининг таркиби.
a)
буларнинг барчаси
b)
Сув
217
c)
Ер
d)
Ҳаво
90. Мавжуд ресурслар қайта тикланмайдиган бўлиши мумкин.
a)
рост; агар ҳосил йиғиш даражаси ресурс захирасининг ўсиш
суръатларидан ошса
b)
ёлғон; барча ҳаётий ресурслар янгиланиши мумкин
c)
рост; агар мавжуд ресурс кам бўлса
d)
ёлғон; фақат яшил бўлмаган манбалар қайта тикланмайди
91. Қайта тикланмайдиган манбани доимий равишда қазиб олиш, тўғри
бошқарилса, вақт ўтиши билан барқарор бўлиши мумкинми?
a)
ёлғон; қайта тикланмайдиган ресурслар охир-оқибат тугайди
b)
ёлғон; қайта тикланмайдиган барча ресурсларни қазиб олиш учун 5
йиллик чеклов мавжуд
c)
рост; таърифи бўйича қайта тикланмайдиган ресурслар ҳеч қачон
тугамайди
d)
рост; қайта тикланмайдиган ресурсларнинг доимий равишда ўсиб
бориши билан абадий давом етиши мумкин
92. Кумулятив бўлмаган ифлослантирувчи моддаларнинг мисол намунаси
қайси жавобда берилган?
a)
баланд мусиқа
b)
кислотали ёмғир
c)
метан гази
d)
яшил экология
93. Кумулятив ифлослантирувчи моддалардан келиб чиқадиган зарарни
ҳисоблаш жуда қийин, чунки ___________.
a)
жавобларнинг ҳаммаси тўғри
b)
мавжуд чиқиндилар ва умумий зарарлар билан боғлиқ сабаб ва таъсир
етишмаслиги
c)
вақтинчалик ўлчов одамларни бугунги чиқиндилар билан боғлиқ
зарарларга еътиборини жалб қилишни қийинлаштирмоқда
d)
одамлар одатда келажакдаги зарарнинг таъсирини камайтиради
94. Нуқтали ифлослантирувчи моддалар манбаи бу __________.
a)
чиқиндиларнинг аниқ белгиланган нуқтасига егалигидир.
b)
атроф-муҳитга катта зарар етказиши билан маълум
c)
одатда халқаро зарар компонентларига ега
d)
ифлосланиш манбасини аниқлаш одатда қийинроқ
95. Атроф муҳитга етказилган зарарли чиқиндилар билан боғлиқ бўлмаган
мисоллар ___________.
a)
юқорида айтилганларнинг ҳаммаси
218
b)
конларни қазиб олиш
c)
тизимлаш
d)
ерни уй-жойга айлантириш
96. Тасодифий нефт тўкилиши _________ эмиссиясига намуна, ҳамда
шаҳарни тозалангандаги чиқиндилар еса ________ эмиссиясига мисолдир.
a)
эпизодик; давомий
b)
нуқтали манбаи; нуқта манбаи
c)
глобал; маҳаллий
d)
доимий; епизодик
97. Хом ашё етказиб берувчини ўрганувчи фан қисми ____________ деб
номланади.
a)
табиий ресурсларни бошқариш
b)
табиий иқтисодиёт
c)
атроф-муҳит иқтисодиёти
d)
танловларнинг барчаси тўғри
98. Доимий чиқиндилар учун сиёсатнинг вазифаси __________________ ни
бошқаришдир.
a)
разрядларнинг тезлиги
b)
тасодифий чиқиндилар еҳтимоли
c)
бахтсиз ҳодисаларни тез-тез келтириб чиқарадиган зарарлар
d)
узлуксиз разрядларнинг шикастланиш еҳтимоли
99. Эпизодик чиқиндилар учун сиёсий муаммо _________ ни бошқаришдир.
a)
тасодифий чиқиндилар эҳтимоли
b)
узлуксиз разрядларнинг шикастланиш эҳтимоли
c)
бахтсиз ҳодисаларни тез-тез келтириб чиқарадиган одамлар
d)
ривожланаётган мамлакатларда ҳавонинг ифлосланиши
100. Табиий ресурслар иқтисодиёти _____________ билан боғлиқ.
a)
Ер табиий ресурсларига бўлган талаб, таклиф ва тақсимоти
b)
иқтисодий ва табиий тизимларнинг ўзаро таъсири
c)
Ернинг табиий ресурсларини етказиб бериш
d)
тўғри жавоб йўқ
101. Ресурслар бўйича иқтисодчилар ___________________бўйича ўқишади.
a)
барқарор ва самарали иқтисодиётни ривожлантириш мақсади билан
иқтисодий ва табиий тизимларнинг ўзаро таъсири
b)
табиий ресурсларига бўлган талаб
c)
табиий ресурсларини етказиб бериш
d)
тўғри жавоб йўқ
102. Табиий ресурслар ёки (табиий бойликлар) -_______________.
a)
табиат элементлари, табиий шароитларнинг бутун мажмуасининг бир
219
қисми ва табиий муҳитнинг энг муҳим таркибий қисмларидир
b)
Ернинг табиий ресурсларига бўлган талаб, таклиф ва тақсимоти
c)
табиий ресурсларни бошқаришдир
d)
тўғри жавоб йўқ
103. Барқарорликнинг учта устуни нима?
a)
Жамият, атроф-муҳит, иқтисодиёт
b)
Жамият, ресурсларни бошқариш, иқтисодиёт
c)
Сув, атроф-муҳит, иқтисодиёт
d)
Капитал, ер ва ресурслар
104. Табиатни бошқаришнинг асосий объекти нима?
a)
Табиий ресурслар
b)
Сув
c)
Ер
d)
Емиссия
105. Табиий ресурсларнинг экология таснифи ______________ га асосланган
a)
ресурс захираларининг тугаши ва янгиланиши белгилари
b)
ресурс захираларининг қайта ишлаш ва қайта тикланиш белгилари
c)
ресурс захираларининг қайта ишлаш ва тüкенме белгилари
d)
тўғри жавоб йўқ
106. Табиий (генетик) ресурсларни табиий гуруҳлар бўйича таснифланг.
a)
минерал (минераллар), сув, ер (шу жумладан тупроқ), ўсимлик, (шу
жумладан ўрмон), ҳайвонот дунёси, иқлим, табиий жараёнларнинг ресурслари
(қуёш нурлари, Ернинг ички иссиқлиги, шамол энергияси ва бошқалар).
b)
ҳайвонот дунёси, иқлим, табиий жараёнларнинг манбавий энергияси
(қуёш радиатсияси, Ернинг ички иссиқлиги, шамол энергияси ва бошқалар).
c)
табиий ресурслар (қуёш радиацияси, Ернинг ички иссиқлиги, шамол
энергияси ва бошқалар) барча тугайдиган ресурслар, сув, ер (шу жумладан
тупроқ), ўсимлик (шу жумладан ўрмон), ҳайвонот дунёси.
d)
тўғри жавоб йўқ
107. Тугамайдиган ресурслар a)
инсон томонидан фойдаланилиши ҳозирда ёки яқин келажакда (қуёш
энергияси, иссиқлик энергияси турлар, шамол энергияси, сув энергияси, сув, ҳаво)
захираларининг йўқ бўлиб кетишига олиб келмайди).
b)
улардан фойдаланиш табиатан ҳозирда ёки яқин келажакда (ички
иссиқлик, сув, ҳаво) захираларининг йўқ бўлиб кетишига олиб келмайди.
c)
ундан фойдаланишни одам томонидан ҳозирда ёки яқин келажакда
(сув, ҳаво) захираларининг аниқ камайишига олиб келади.
d)
тўғри жавоб йўқ
108. Тугалланадиган қайта тикланмайдиган -_____________.
220
a)
узлуксиз фойдаланиш уларни кейинги эксплуатация иқтисодий
жиҳатдан фойдасиз бўлиб қоладиган даражага тушириши мумкин, шу билан
бирга улар истеъмол қилиш шартларига мос равишда ўз-ўзини даволашга қодир
емас (масалан, минерал ресурслар).
b)
инсон томонидан фойдаланилиши ҳозирги ёки яқин келажакда (қуёш
энергияси, ички иссиқлик, сув, ҳаво) уларнинг захираларининг йўқ бўлиб
кетишига олиб келмайди.
c)
улардан фойдаланиш табиатан ҳозирда ёки яқин келажакда (қуёш
энергияси, ички иссиқлик, сув, ҳаво) захираларининг йўқ бўлиб кетишига олиб
келмайди.
d)
тўғри жавоб йўқ
109. Қайта тикланадиган энергия бу___________.
a)
тиклаш қобилияти билан ажралиб турадиган ресурслар (кўпайиш ёки
бошқа табиий тсикллар орқали), масалан, флора, фауна, сув ресурслари. Ушбу
кичик гуруҳда ресурсларнинг янгиланиши жуда суст бўлган (унумдор ерлар,
юқори сифатли ёғочли ўрмон ресурслари) киради.
b)
узлуксиз фойдаланиш уларни янада эксплуатация қилиш иқтисодий
жиҳатдан амалий бўлмаган даражага тушириши мумкин, шу билан бирга улар
истеъмол қилиш шартларига мос равишда ўз-ўзини даволашга қодир емас
(масалан, минерал ресурслар).
c)
Ер, олов ва сув
d)
тўғри жавоб йўқ
110. Техник имкониятларига кўра табиий ресурслар қуйидагиларга
тақсимланади:
a)
ҳақиқий, потентциал.
b)
ҳақиқий, ҳақиқий эмас.
c)
потентциал, иқтисодий
d)
тўғри жавоб йўқ
111. Ўзгартиришнинг иқтисодий мақсадга мувофиқлигига кўра, ўрин босар
(алмаштириб бўладиган) ва алмаштириб бўлмайдиган ресурсларни ажратиб олинг
_____________.
a)
Ёқилғи-энергетика ресурслари алмаштириладиган деб номланади
(уларни бошқа энергия манбалари билан алмаштириш мумкин). Атмосфера
ҳавоси, тоза сув ва бошқаларнинг ресурслари алмаштириб бўлмайдиган нарсадир
b)
Минералларни алмаштириш мумкин деб аташади (уларни бошқа
энергия манбалари билан алмаштириш мумкин). Атмосфера ҳавоси, тоза сув ва
бошқаларнинг ресурслари алмаштириб бўлмайдиган нарсадир
c)
Ер ресурслари алмаштириладиган деб юритилади (уларни бошқа
энергия манбалари билан алмаштириш мумкин). Атмосфера ҳавоси, тоза сув ва
221
бошқаларнинг ресурслари алмаштириб бўлмайдиган нарсадир
d)
тўғри жавоб йўқ
112. Ёқилғи-энергетика манбалари_____________.
a)
алмаштириладиган (уларни бошқа энергия манбалари билан
алмаштириш мумкин)
b)
алмаштириб бўлмайдиган
c)
алмаштириб бўлмайдиган (уларни бошқа энергия манбалари билан
алмаштириш мумкин)
d)
тўғри жавоб йўқ
113. Атмосфера ҳавоси, тоза сув ва бошқалар ____________ ресурслардир.
a)
Ўрнини босиб бўлмайдиган
b)
алмаштириладиган (уларни бошқа энергия манбалари билан
алмаштириш мумкин)
c)
алмаштириб бўлмайдиган (уларни бошқа энергия манбалари билан
алмаштириш мумкин)
d)
тўғри жавоб йўқ
114. Ҳозирги кунда энергия ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган турли хил
энергия манбалари ҳақида берилган жавобни топинг.
a)
жавобларнинг барчаси
b)
ёнувчи минераллар (нефт, газ, кўмир, битумли сланетс ва бошқалар),
биоэнергия манбалари (йўқилғи ўтинлари, қишлоқ хўжалиги чиқиндиларидан
биогаз).
c)
гидроэнергетика ресурслари (дарё суви энергияси, сув оқими
энергияси ва бошқалар).
d)
атом энергияси манбалари (уран ва радиоактив элементлар).
115. Турли хил саноат тармоқлари ёки ишлаб чиқаришда иштирок етиш учун
техник хусусиятларга ега бўлган энергетик бўлмаган хомашё ресурслари
тўғрисида берилган жавобни топинг.
a)
жавобларнинг барчаси
b)
каустобиолитлар гуруҳига алоқадор бўлмаган минераллар (руда ва
металл бўлмаган); саноат ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган сув.
c)
саноат объектлари ва инфратузилмаси егаллаган ер.
d)
биологик ресурслари.
116. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини яратишда иштирок етадиган қишлоқ
хўжалиги ишлаб чиқариш ресурслари турлари келтирилган жавобни топинг.
a)
жавобларнинг барчаси
b)
агроиқлимий - маданий ўсимликларни етиштириш ва боқиш учун
зарур бўлган иссиқлик ва намлик ресурслари;
c)
тупроқ ва ер - ер ва унинг юқори қатлами - биомасса ҳосил қилиш учун
222
ноёб хусусиятга эга бўлган тупроқ;
d)
ўсимлик биологик ресурслари - озиқ-овқат ресурслари; сув
ресурслари - суғоришда ишлатиладиган сув ва бошқалар.
117. Агроиқлимий, тупроқ, ўсимликларнинг биологик ресурслари, ва сув
ресурслари a)
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш ресурсларидир.
b)
намлик ресурслари
c)
биомассани ишлаб чиқариш учун ноёб хусусиятдир
d)
тўғри жавоб йўқ
118. Маданий ўсимликларни етиштириш ва боқиш учун зарур бўлган
иссиқлик ва намлик манбалари________деб айтилади.
a)
агроиқлимий ресурслар
b)
тупроқ ва ер ресурслар
c)
ўсимликларнинг биологик ресурслари
d)
сув ресурслари
119. Саноатда кэнг қўлланиладиган иқтисодий ва геологик фойдали
қазилмаларнинг таснифи берилган жавобни топинг.
a)
жавобларнинг барчаси
b)
қора, қотишма ва оловга чидамли металлар (темир, марганетс, хром,
никел, кобалт, волфрам ва бошқалар), ноёб металлар (олтин, кумуш,
платиноидлар).
c)
кимёвий ва агротехник хом ашё (калий тузлари, фосфоритлар,
апатитлар ва бошқалар).
d)
ёқилғи-энергетика хом ашёси (нефт, газ, кўмир, уран ва бошқалар),
техник хом ашё (олмос, асбест, графит ва бошқалар).
120. Табиий интенсивлик кўрсаткичларининг икки тури тўгри берилган
жавобни топинг?
a)
якуний натижа (якуний маҳсулот) бирлиги учун табиий
ресурсларнинг бирлик харажатлари, якуний натижанинг (якуний маҳсулот)
бирлиги учун ифлосланишнинг ўзига хос қийматлари.
b)
якуний натижа (якуний маҳсулот) бирлигига табиий ресурсларнинг
умумий харажатлари, якуний натижанинг (якуний маҳсулот) бирлиги учун
ифлосланишнинг ўзига хос қийматлари.
c)
якуний натижа (якуний маҳсулот) бирлиги учун табиий
ресурсларнинг ўзгарувчан харажатлари, якуний натижанинг (якуний маҳсулот)
бирлиги учун ифлосланишнинг ўзига хос қийматлари.
d)
тўғри жавоб йўқ
121. Атроф-муҳит интенсивлиги кўрсаткичларининг икки даражаси мавжуд:
a)
макро даражаси, тармоқ даражаси.
223
b)
микро даража, тармоқ даражаси
c)
макро даража, минтақавий даража
d)
тўғри жавоб йўқ
122. Ҳимояланган ҳудудлар ёки қўриқхоналар бу __________.
a)
тан олинган табиий, экология ёки маданий қадриятлар туфайли ҳимоя
оладиган жойлар.
b)
тан олинган иқтисодий қадриятлари туфайли молиявий кўмак
оладиган жойлар.
c)
тан олинган бизнес қадриятлари туфайли ҳимоя оладиган жойлар.
d)
тўғри жавоб йўқ
123. Дунёда мавжуд бўлган ҳайвонот ва ўсимлик турларини йўқотиш
даражаси табиий кўрсаткичдан _____ марта ошиб кетади.
a)
50-100
b)
30-50
c)
85-95
d)
10-25
124. Табиий зоналарни сақлашнинг пасайишининг учта умумий иқтисодий
сабаби бор:
a)
бозор, давлат томонидан тартибга солиш ва институтларнинг
самарасизлиги
b)
таъминот, давлат аралашуви ва муассасаларининг самарасизлиги
c)
хом ашёнинг самарасизлиги, ҳукуматнинг узилиши ва корруптсия
d)
тўғри жавоб йўқ
125. Алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий зоналарни сақлаб қолиш бўйича
иккита энг кэнг тарқалган чора-тадбирлар гуруҳи келтирилган жавобни
белгиланг.
a)
тўғридан-тўғри тартибга солиш, иқтисодий рағбатлантириш.
b)
солиқ сиёсати билан солиқни тартибга солиш
c)
чекловлар ва солиқ қоидалари
d)
тўғри жавоб йўқ
125. Ўзбекистоннинг генетик хилма-хиллигини сақлаб қолиш учун қонуний
шартлар ва қонунлар берилган жавобни топинг.
a)
жавобларнинг барчаси
b)
"Ҳайвонот дунёси тўғрисида".
c)
"Махсус муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар тўғрисида".
d)
"Табиий муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисида".
126. Ҳимояланган ҳудудларнинг тоифаларини топинг (СПНА)
224
a)
жавобларнинг барчаси
b)
Давлат табиий заҳиралари, биосфера резервлари; Миллий боғлар.
c)
Табиат боғлари; Давлат қўриқхоналари.
d)
Табиат ёдгорликлари; Дендрологик боғлар ва ботаника боғлари;
Соғломлаштириш жойлари ва курортлари.
127. Табиий боғлар _____________
a)
табиатни муҳофаза қилиш, экология ва естетик аҳамиятга ега бўлган
рекреатсия муассасаларидир.
b)
махсус қўриқланадиган ҳудудларнинг энг қийин тури. У ерда бирон
бир иқтисодий фаолиятга ёл қўйилмайди.
c)
экология, тарихий ва естетик аҳамиятга ега бўлган табиий
комплекслар ва объектларни ўз ичига олади.
d)
тўғри жавоб йўқ
128. Давлат қўриқхоналари ___________.
a)
энг қийин махсус муҳофаза қилинадиган ҳудудлар. У ерда ҳеч қандай
иқтисодий фаолиятга йўл қўймайди.
b)
экология, тарихий ва эстетик аҳамиятга эга бўлган табиий
комплекслар ва объектларни ўз ичига олади.
c)
атроф-муҳит, илмий, таълим, маданий мақсадлар учун мўлжалланган
d)
табиий ресурсларнинг айрим турларини сақлаб қолиш, кўпайтириш ва
тиклаш учун, бошқаларнинг чекланган ва тартибга солинадиган ишлатилиши
билан биргаликда
129. Миллий боғлар бу _________________ҳудудлардир.
a)
табиатни муҳофаза қилишда қимматли бўлган табиий комплекслар,
экология, эстетик нуқтаи назардан ва табиий ресурсларнинг айрим турларини
чеклаш ва тартибга солиш билан биргаликда баъзи турларини сақлаш,
кўпайтириш ва тиклаш учун мўлжалланган. У ерда уюшган туризмга имкон
беради.
b)
махсус муҳофаза қилинадиган ҳудудлар. Улар бирон бир иқтисодий
фаолиятга йўл қўймайди
c)
экология, тарихий ва эстетик аҳамиятга эга бўлган табиий
комплекслар ва объектларни ўз ичига олади
d)
тўғри жавоб йўқ
130. «Улар экология, илмий, маърифий, маданий мақсадларга мўлжалланган.
Улар уюшган туризмга имкон беради. Табиат ёдгорликларига ноёб, экология,
илмий ва маданий жиҳатдан алмаштириб бўлмайдиган табиий мажмуалар,
шунингдек табиий ва сунъий келиб чиқадиган объектлар киради.
a)
Миллий боғлар
b)
Давлат қўриқхоналари
225
c)
Табиат боғлари
d)
Ботаника боғлари ва дендрологик боғлар
131. Ботаника боғлари ва дендрологик боғлар_________.
a)
илмий ва маданий мақсадларда фойдаланиладиган алоҳида муҳофаза
қилинадиган ҳудудлар
b)
атроф-муҳит, мақсадлар учун мўлжалланган. У ерда туризмни ташкил
қилишга йўл қўйилмайди.
c)
экология, тарихий ва естетик аҳамиятга ега бўлган табиий
комплекслар ва объектларни ўз ичига олади
d)
тўғри жавоб йўқ
132. Дам олиш масканлари ва соғломлаштириш зоналарига тўғри таъриф
берилган жавобни белгиланг.
a)
табиий шифобахш хусусиятларга эга бўлган махсус ҳимояланган
ҳудудлар сув майдонлари, минерал булоқлар, касалликларни даволаш, олдини
олиш учун қулай бўлган бошқа шароитлар.
b)
илмий ва маданий мақсадларда фойдаланиладиган алоҳида муҳофаза
қилинадиган ҳудудлар
c)
махсус қўриқланадиган ҳудудларнинг энг қийин тури. Улар бирон бир
иқтисодий фаолиятга ёл қўймайди
d)
тўғри жавоб йўқ
133. Дунёда нечта Жаҳон мероси объектлари мавжуд?
a)
690 (122 мамлакатда), улардан 138 таси табиий деб таснифланади
b)
300 (102 мамлакатда), шундан 110 таси табиий деб таснифланади
c)
250 (22 мамлакатда), улардан 15 таси табиий деб таснифланади
d)
тўғри жавоб йўқ
134. Ўзбекистон Республикасида алоҳида муҳофаза қилинадиган
ҳудудларнинг умумий майдони қанча?
a)
2 миллион гектар, яъни 4,45%.
b)
6 миллион гектар, яъни 55%.
c)
1 миллион гектар, яъни 15%.
d)
2 миллион гектар, яъни 85%.
135. Таснифланг, Зомин ва Угам-Чотқол махсус зоналарнинг қайси турига
тегишли?
a)
Давлат табиий боғлари
b)
Захира
c)
Қўриқхоналар
d)
Табиат боғлари
136. Ўзбекистондаги қўриқхоналар тўгри берилган жавобни топинг
a)
Ҳисор, Зарафшон, Китоб, Қизилқум
226
b)
Жейрон, Мингбулоқ вилояти, Китоб
c)
Кўшрабод, Муборак, Ҳисор
d)
тўғри жавоб йўқ
137. Ўзбекистоннинг "Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида" ги қонуни қачон
қабул қилинган?
a)
1992 йилда
b)
1998 йилда
c)
1999 йилда
d)
2019 йилда
138. Халқаро табиатни муҳофаза қилиш иттифоқининг таҳдид қилинган
турларининг Қизил рўйхатига тўғри берилган та`рифни белгиланг?
a)
1964 йилда ташкил етилган Халқаро Табиатни муҳофаза қилиш
уюшмаси таҳдид қилинган турларининг Қизил рўйхатига киритилган бўлиб, у
ҳайвонлар, замбуруғлар ва ўсимлик турларини глобал муҳофаза қилиш ҳолати
тўғрисида дунёдаги энг кэнг қамровли маълумот манбаига айланди.
b)
2000 йилда ташкил этилган Халқаро Табиатни муҳофаза қилиш
уюшмаси таҳдид остидаги турларнинг қизил рўйхатига кириб, қўзиқоринлар ва
ўсимлик турларининг глобал сақланиш ҳолати тўғрисида дунёдаги энг кэнг
қамровли маълумот манбаига айланди.
c)
1900 йилда ташкил этилган Халқаро Табиатни муҳофаза қилиш
иттифоқининг таҳдид қилинган турларининг Қизил рўйхати денгиз, замбуруғлар
ва ўсимлик турларини глобал муҳофаза қилиш ҳолати бўйича энг кэнг қамровли
минтақавий маълумот манбаи бўлиб ривожланди.
d)
тўғри жавоб йўқ
139. Халқаро табиатни муҳофаза қилиш иттифоқининг таҳдид қилинган
турларининг Қизил рўйхатининг 9 та тоифаси тўғри берилган жавобни топинг.
a)
Баҳоланмаган, маълумотларнинг етишмаслиги, энг кам ташвиш,
таҳликага яқин, заиф, хавф остида, хавфли хавф остида, ёввойи табиатда йўқ
бўлиб кетган ва йўқ бўлиб кетган.
b)
Баҳоланган, маълумотлар самарадорлиги, энг кам ташвиш, таҳдид
яқинида, заиф, хавф остида, жуда хавфли, ёввойи табиатда йўқ бўлиб кетган ва
йўқ бўлиб кетган.
c)
Баҳоланмаган, маълумотлар етарли, энг кам ташвиш, таҳдид, заиф,
хавф остида, жуда хавфли, ёввойи ва йўқ бўлиб кетган.
d)
тўғри жавоб йўқ
140. Маълумотлар етишмаслиги тоифаси нимани англатади?
a)
маълумотлар етарли емаслиги сабабли баҳолаш мавжуд эмаслиги
b)
йўқ бўлиш хавфи паст бўлган турлар
c)
таҳдид остоналарига яқин турадиган ёки доимий равишда муҳофаза
227
қилиш чораларисиз таҳдид қилинадиган турлар
d)
тўғри жавоб йўқ
141. Қизил Рўйхатда энг кам хатарли категорияси нимани англатади?
a)
йўқолиб кетиш хавфи паст бўлган турлар
b)
маълумотлар етарли эмаслиги сабабли баҳо йўқ
c)
таҳдид остоналарига яқин турадиган ёки доимий равишда муҳофаза
қилиш чораларисиз таҳдид қилинадиган турлар
d)
тўғри жавоб йўқ
142. Йўқолиш хавфи юқори даражадаги, юқори хавф остидаги
категорияларнинг ва заиф томонлари нимани англатади?
a)
глобал йўқ бўлиб кетиш хавфи остида бўлган турлар.
b)
маълумотлар етарли емаслиги сабабли баҳолаш мумкин бўлмаган тур.
c)
таҳдид остоналарига яқин турадиган ёки доимий равишда муҳофаза
қилиш чораларисиз таҳдид қилинадиган турлар.
d)
йўқ бўлиш хавфи паст бўлган турлар.
228
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ
1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент, 2020.
2.Мирзиёев Ш.М. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
Олий Мажлисга мурожоатномаси 29 декарь 2020 йил. Халқ сўзи 2020 йил 30
декабрь.
3.Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб,
янги босқичга кўтарамиз. 1- жилд. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2017. Б-570.
4.Вахабов А.В., Хажибакиев Ш.Х. Барқарор иқтисодий ривожланишни
таъминлашда “яшил иқтисодиёт”нинг ўрни /“Жаҳонда барқарор иқтисодий
ривожланиш концепцияларини амалга ошириш механизми ва дастаклари”
мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси материаллари тўплами. .: Тошкент. “Universitet”. 2018.
5.Вахабов А.В., Хажибакиев Ш.Х. Жаҳонда “яшил иқтисодиёт” асосида қишлоқ
хўжалигини ривожлантириш тажрибаси ва муаммолари /“Иқтисодиётни
модернизациялаш
шароитида
минтақавий
агросаноат
мажмуаларини
ривожлантириш йўллари” мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси
материаллари тўплами. –Т.: “Университет”. 2017.
6.Вахабов А.В., Хажибакиев Ш.Х. Қишлоқ хўжалигини “яшил иқтисодиёт”
асосида ривожлантириш муаммолари // Электрон илмий журнал. Agroiqtisodiyot,
№1, 2017
7..В.Г. Федцов, Л.А. Дрягилев «Экология и экономика природопользования».
Учебно-методическое пособие. Москва, 2003. (страницы 9-16).
8..Абдуллаев А.М., Хакимов Н.Х., Ишмухамедова Л.А. «Экономика
природопользования». Учебное пособие. Ташкент, Ташкентский
Государственный экономический Университет, 2006. (стр 5-11).
9..Т.М. Ахмедов, К.А. Хасанджанов, Н.Х. Хакимов «Региональная Экономика».
Учебное пособие. Москва, Российская Экономическая Академия им. Г.В.
Плеханова, 2006. (страницы 8-21).
9.Adrian C. Newton, Elena Cantarello “An introduction to the Green Economy”.
Textbook. Abingdon, Great Britain. 2014. (pages 1-14).
10.Хакимов Н. Х., Икрамова Н. И. “Табиатшунослик ва экология асослари” ўқув
қўлланмаси. Тошкент. Тошкент давлат иқтисодиёт университети 2006 йил
11..Ҳакимов Н.Х. Инсон экологияси. Тошкент, Иқтисодиёт. 2021 йил
12..А.В.Вахабов, Ш.Х.Хажибакиев ва бошқалар. – “Яшил иқтисодиёт” Дарслик.
Тошкент.: “Universitet”, 2020. -262 б
13.Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Ботаника институтида
“Ўзбекистон Республикаси Қизил китоби”, 2019 йил 6 декабр
Интернет ресурслари
1. http://worldbank.org
2. https://www.ifc.org
3. http://www.oecd.org
229
4. World Energy Investment 2019 https://www.iea.org/wei2019
5. Всемирный доклад Организации Объединенных Наций о состоянии водных
ресурсов, 2018 г.: Природные решения проблем управления водными
ресурсами. Рабочее резюме
http://unesdoc.unesco.org/images/0026/002615/261594r.pdf
6. Глобальный «зеленый» новый курс : доклад UNEP / UNEP. – 2009. – март. –42 c
7. Декларация Конференции ООН по проблемам окружающей человека среды от
16.06.1972 // Консультант плюс 4012.00.32 2002-2013.
8. Декларация Конференции ООН по проблемам окружающей человека среды от
16.06.1972 // Консультант плюс 4012.00.32 2002-2013.
9. Оценка окружающей среды Европы. Европейское агентство по окружающей
среде, 2011. Обобщающий доклад. Копенгаген. [Электронный ресурс]. URL:
http://www. eea. europa. eu.
10. https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/ "BP"
and the "BP Group" shall mean BP p.l.c. and its subsidiaries and affiliates. "BP" va "BP
Group" BP p.l.c. degan ma'noni anglatadi.
11. https://lex.uz/docs/4545898 Ўзбекистон Республикаси Президентининг Сув
ресурсларини бошқариш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисидаги Қарори
12. https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/orol_dengizi_va_orolbuyi_hududlarida_
urmonzor_barpo_etiladigan_maydon_belgilandi
Вазирлар
Маҳкамасининг
25.11.2020 йилдаги «Республика ҳудудларида ўрмонзорлар, шунингдек, Орол
денгизи ва Оролбўйи ҳудудларида «Яшил қопламалар» барпо этиш бўйича
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 745-сон қарори
13. https://www.lex.uz/acts/107115 Ўзбекистон Республикасининг Табиатни
муҳофаза қилиш тўғрисида қонуни
14. https://www.lex.uz/docs/3901273
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг табиий ресурслардан самарали ва оқилона фойдаланишни
таъминлашнинг ҳамда давлат бюджети даромадларини оширишнинг қўшимча
чора-тадбирлари тўғрисида қарори
15. http://www.agriculture.uz/filesarchive/tuproqshunoslikvadehqonchilik.pdf
О.
Рамазонов, О. Юсупбеков Тупрокшунослик ва дехкончилик
16. https://unece.org/DAM/env/epr/epr_studies/uzbekistan%20II%20uzbek.pdf
бирлашган миллатлар ташкилоти Европа иқтисодий комиссияси, Атроф-муҳит
сиёсати қўмитаси. Атроф-муҳит ҳолатининг шарҳи
17. https://unece.org/DAM/env/epr/epr_studies/uzbekistan%20II%20uzbek.pdf
бирлашган миллатлар ташкилоти
18. Европа иқтисодий комиссияси, Атроф-муҳит сиёсати қўмитаси. Атроф-муҳит
ҳолатининг шарҳи
19. https://lex.uz/docs/2325221 Экологик нормативлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш
ва келишиш тартиби тўғрисида низоми
20. https://unece.org/DAM/env/epr/epr_studies/uzbekistan%20II%20uzbek.pdf
бирлашган миллатлар ташкилоти
230
21. Европа иқтисодий комиссияси, Атроф-муҳит сиёсати қўмитаси. Атроф-муҳит
ҳолатининг шарҳи.
22. https://lex.uz/docs, Ўзбекистон республикаси экологик сертификатлаштириш
тизими. экологик сертификатлаштириш мажбурий бўлган маҳсулот ва
чиқиндиларнинг экологик ҳавфсизлиги мезонлари. асосий қоидалари
23. Ўзбекистон Республикасининг “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги
Қонуни
24. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Хавфли ишлаб чиқариш
объектида авария юз берган тақдирда бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ва молмулкига ҳамда атроф-муҳитга зарар етказганлик учун фуқаролик
жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш тартиби тўғрисида” ги 2008 йил 10
декабрдаги қарори билан тасдиқланган Низоми
25. Ўзбекистон Республикасининг “Суғурта фаолияти тўғрисида”ги, “Иш
берувчининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш
тўғрисида”ги, “Транспорт воситалари эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини
мажбурий суғурта қилиш тўғрисида”ги, “Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз
ҳодисалар ва касб касалликларидан мажбурий давлат ижтимоий суғуртаси
тўғрисида”ги қонуни.
26. Қозоғистон Республикасида “Мажбурий экологик суғурта қилиш тўғрисида”ги
қонуни
27. Россия Федерациясида “Мажбурий экологик суғурта қилиш тўғрисида”ги
Федерал қонуни
28. https://uzbekistan2035.uz/.pdf Ўзбекистон Республикасининг “2020 йил учун
Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети тўғрисида”ги Қонуни лойиҳаси ва
2020 йил учун Бюджетнома бўйича Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб
палатасининг ХУЛОСАСИ
29. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси, БМТ Тараққиёт дастури
Ўзбекистон 2030 ҳисоботи, ишчи гуруҳнинг таҳлили
30. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг «Ўзбекистон
Републикасининг
янада
ривожлантиришнинг
2017-2021
йилларга
мўлжалланган ҳаракатлар стратегияси»
31. https://stat.uz/uploads/docs/sanoat_uz_yanvar.pdf 2020-йилнинг январ статистика
қўмитаси маълумотлари.
32. https://stat.uz/files/318/-/1381/---2020-.pdf Dec 11, 2020 — 2020-йилнинг якунлари,
статистика қўмитаси маълумотлари
33. https://stat.uz/uploads/docs/sanoat_uz_yanvar.pdf 2020-йилнинг январ статистика
қўмитаси маълумотлари.
34. Ўзбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат
кадастри давлат қўмитаси, ЎзР Давлат статистика қўмитаси, Uzdaily.uz, ишчи
гуруҳ таҳлили
35. Ўзбекистон сув хўжалиги вазирлги
36. Ўзбекистон сув хўжалиги вазирлги
37. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.
231
38. Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 15 январдаги 29-сон қарорига 1-ИЛОВА;
https://lex.uz/docs/4160321
232
View publication stats