3-TEMA. AUDIT STANDARTLARI 3.1. Auditorlıq iskerligin milliy standartları Auditorlıq iskerligin ámelge asırıw procesinde auditorlıq standartlarına ámel etiw audit sapasın hám onıń nátiyjeleriniń isenimliligin támiynleydi. Házirgi waqıtta Ózbekistan Respublikası Finans Ministrligi tárepinen usınıs etilip atırǵan Auditorlıq iskerliktiń milliy standartlarınıń (AIMS) mazmunı tómendegishe esaplanadı. (3.1-keste) 3.1-keste Auditorlıq Iskerliktiń Milliy Standartları Standarttıń № Kúshke nomeri hám AIMSınıń mazmunı kirgen ataması sánesi 1 2 3 4 №3 AIMS Bul standart «Auditorlıq iskerlik haqqında»ǵı Ózbekistan 01.01. «Auditti Respublikası Nızamı, Ózbekistan Respublikası Ministrler 2000 rejelestiriw» Keńesiniń 1999-jıl 10- iyundaǵı «Ózbekistan Respublikası Prezidentiniń Oliy Majlis XIV sessiyasidaǵı shıǵıp sóylewinde keltirilgen tiykarǵı qaǵıydalardı ámelge asırıw ilajları haqqında 296-sanlı qararına tiykarlanıp islep shıǵılǵan hám Ózbekistan Respublikasıda auditorlıq iskerlikti normativlik tártipke salıw usılı bolıp esaplanadı. №4 AIMS «Auditorlıq 21.08. Auditorlıq shólkemlerdiń birden-bir principlerin iselp 2006 shólkemlerdiń shıǵıw, auditorlıq shólkemlerge ishki standartlardı islep ishki standartlarına qoyılatuǵın shıǵıwa májbúriy talaplardı engiziw, auditorlıq shólkemlerdiń jumısshılarına ishki standartlar talaplarına ámel etiwi boyınsha ishki qadaǵalawdıń ámelge asırılıwınıń tártibiniń bayanı keltirilgen. talaplar» №5 AIMS Auditorlar xızmeti sapası ústinen qadaǵalaw júrgiziw 01.01. «Auditor normativleriniń anıqlanıwı hám belgileniwi bul standarttıń jumısınıń maqseti bolıp esaplanadı. 2000 sapasın qadaǵalaw» №6 AIMS «Auditti hújjetlestiriw» 01.01. Auditorlıq shólkemi (auditor) tárepinen audittiń jumıs hújjetlerin tayarlawǵa tiyisli birden-bir 2000 talaplardıń belgileniwi bul standarttıń maqseti bolıp esaplanadı. Tómendegiler standarttıń maqseti bolıp esaplanadı: Auditti hújjetlestiriwdiń uluwmalıq principlerin qáliplestiriw; Audit jumıs hújjetleri forması hám mazmunına qoyılatuǵın talaplardı keltiriw; Jumıs hújjetlerin dúziw hám saqlaw tártibin túsindiriw. Jumıs hújjetlerin tuwrı rásmiylestiriw: Audittiń rejelestiriliwi hám ótkeriliwi, audit procesinde analizdiń ámelge asırılıwı waqtında járdem beredi; Pikir bildiriliwi ushın ótkerilgen audittiń nátiyjeleri haqqında gúwalıq beredi. №9 AIMS Xojalıq júritiwshi subyekt auditin ótkeriw dawamında 01.01. «Áhmiyetlilik payda bolatuǵın auditte áhmiyetlilik dárejesin bahalaw 2000 hám audit máseleleri boyınsha auditorlıq shólkeminiń háreketlirin riski» blgilew standarttıń maqseti bolıp tabıladı. Tómendegiler standarttıń wazıypaları esaplanadı: Auditte áhmiyetlilik dárejesi túsinigin belgilew hám onı esaplaw tártibi. Auditte táwekelshilik túsinigi hám onıń tiykarǵı quramlıq bólimlerin belgilew. Mine usı túsiniklerden Auditti ámelge asırıw dawamında paydalanıp, auditorlıq shólkemleri ámel qılıwları shárt bolǵan birden-bir talaplardı bayan etiw. №10 AIMS Bul standarttıń maqseti finans esabatında kórsetilgen 01.01. «Finanslıq basqa maǵlıwmattıń durıslıǵın anıqlaw ushın auditorlıq esabatlar qáde-qaǵıydaların belgilew bolıp esaplanadı. 2000 quramındaǵı basqa maǵlıwmatlar» №11 AIMS «Maǵlıwmat- Tekserilip atırǵan xojalıq júritiwshi subyektte ámel qılıp 01.01. (tekst 2000 atırǵan kompyuterde islengen maǵlıwmatlar lardı dawamında-KIM) sisteması shárayaında ámelge asırıwda kompyuterde auditorlıq shólkeminiń ámeliy háreketlerin anıqlaw bul islew (MKI) standarttıń maqseti esaplanadı. shárayatında Tómendegiler standarttıń wazıypaları bolıp esaplanadı: audit ótkeriw» Auditorlıq shólkemlerge olardıń KIM sisteması shárayatında audit ótkeriwinde qoyılatuǵın tiykarǵı talaplardıń kórsetiliwi. Auditorlıq shólkemi tárepinen tekseriletuǵın xojalıq júritiwshi subyekt tárepinen paydalanılıp atırǵan KIM sistemasın bahalaw ushın tartılǵan qániygelerge qarata tiykarǵı talaplardıń belgileniwi. KIM ortalıǵında Auditti rejalestiriw qásiyetleriniń bayanı KIM shárayatlarında auditorlıq táwekelshiligin belgilew. KIM shárayatlarında basqarıw quralların belgilew. №13 AIMS Auditorlıq shólkemi tárepinen analitikalıq ilájlardıń 01.01. «Analitikalıq orınlanıwında qollanılutuǵın normativlerdiń belgileniwi 2000 ámeller» standarttıń maqseti bolıp esaplanadı. Standarttıń wazıypaları: Analitikalıq ilájlardı óikeriw maqsetlerin belgilew. Analitikalıq ilájlar túrleriniń klassifikaciyası. Analitikalıq ilájlardı orıelaw tártibi hám usılların belgilew. Analitikalıq ilájlar nátiyjeleri alınǵannan keyin auditorlıq shólkeminiń háreketlerin tártipke salıw. № 14 AIMS Tekserilip atırǵan jamlanmaniń auditorlıq shólkemi ushın 01.01. «Auditorlıq maǵlıwmatlar tanlesi qaǵıydaların anıqlaw hám usı jol tańlaw» menen alınǵan nátiyjelerdi bahalaw standarttıń maqseti 2000 bolıp esaplanadı. № 16 AIMS Standarttıń maqseti auditorlıq shólkeminiń auditorlıq 01.01. «Ekspert tekseriwine ekspertti tartıw hám onıń jumıs nátiyjelerinen 2000 xızmetinen paydalanıw» paydalanıwǵa tiyisli háreketlerin belgilew bolıp esaplanadı. Standarttıń wazıypaları tómendegilerden ibarat: Ekspertti belgilew tártibin bayanlaw. Ekspert xızmeti nátiyjelerin rásmiylestiriwge tiyisli talaplardı bayan etiw. Ekspert xızmeti nátiyjelerinen paydalanıw tártibin bayan etiw. № 24 AIMS 10.07. «Finanslıq 2001 esabattıń buzıp kórsetilgenligi Bul standarttıń maqseti bolıp barlıq audit ótkeriwshi anıqlanǵanda shólkemlerge májbúriy bolıp tabıladı. auditorlıq shólkemniń is tutıwı» № 25 AIMS «Audit ishki 10.03. tekseriwi qadaǵalaw sisteması tárepinen aniqlanbaǵan yamasa 2003 ótkerilgende administraciya bergen maǵlıwmatlar kiritilmegen bolsa, normativlik huqıqıy hújjetlerge ámel etiliwin tekseriw» Bul standart maqseti auditorlıq shólkeminiń auditor xojalıq júritiwshi subyekttıń ishki qadaǵalaw sistemasın qayta tekseredi, onıń nátiyjeliligin, sonday-aq administraciya beretuǵın maǵlıwmatlardıń tuwrılıq dárejesin bahalaydı hám auditorlıq esabatına tiyisli jazıwdı jazadı. Bul standart talapları auditorlıq tekseriwlerin ótkeriw waqtında barlıq auditorlıq shólkemleri ushın májbúriy esaplanadı. № 31 AIMS Bul úlgi dizim auditorlıq tekseriwden ótkeriliwi lazım 01.07. «Xojalıq bolǵan xojalıq júritiwshi subyekt iskerligi menen tanısıw júritiwshi waqtında kórip shıǵılıwı múmkin bolǵan bir qatar tiykarǵı subyekt 2001 máselelerdi óz ishine aladı hám ol tolıq emes. iskerligi (biznesi) menen tanısıw» № 50 AIMS «Audit Bul standarttıń maqseti auditorlıq tekseriwi payıtında 29.04. dálili» alınatuǵın auditorlıq dálillerdiń muǵdarına, sapasına, 2002 sonday-aq, auditorlıq dálillerdi alıw maqsetinde orınlanatuǵın ámellerge qarata talaplardı belgilewden ibarat. Bul standarttıń talapları auditorlıq tekseriwin ótkeriwde barlıq auditorlıq shólkemleri ushın májbúriy bolıp esaplanadı. № 55 AIMS «Ózara baylanıslı tárepler ortasındaǵı shártnamalar boyınsha audit dálillerin alıw 10.03. Bul standarttıń maqseti óz-ara baylanıslı shaxslar menen 2003 baylanıslı kelisimlerdi anıqlaw maqsetlerinde auditorlıq shólkemi tárepinen orınlanatuǵın auditorlıq usıllardı anıqlaw bolıp esaplanadı. Bul standarttıń talapları auditorlıq tekseriwlerin ótkeriwde barlıq auditorlıq shólkemleri ushın májbúriy bolıp esaplanadı. basqıshları» № 56 AIMS Standarttıń maqseti finanslıq esabat dúzilgen sáneden 23.04. «Finanslıq keyin, biraq auditorlıq juwmaǵı imzalanǵanǵa shekem 2003 esabat yamasa auditorlıq juwmaǵı imzalanǵannan keyin, biraq dúzilgennen keyingi hádiyseler» tekseriletuǵın xojalıq júritiwshi subyekttiń finanslıq esabatı daǵaza etiletuǵın sánege shekem júz bergen hádiyse hám dáliller, sonday-aq finanslıq esabat daǵaza etilgennen soń júz bergen hádiyseler onıń mazmunı hám durıslıǵına tásir kórsetgen jaǵdayda auditorlıq shólkeminiń háreketlerin anıqlaw esaplanadı. Bul standart talapları auditorlıq iskerlikti ámelge asırıw waqtında barlıq auditorlıq shólkemleri ushın májbúriy bolıp esaplanadı. № 60 AIMS «Basqa Bul standarttıń maqseti auditor basqa auditor (auditorlar) 02.03. auditor jumısı tárepinen xojalıq júritiwshi subyekttıń bir yamasa bir 2003 nátiyjelerinen neshshe bólimlerinde ótkerilgen auditorlıq tekseriwi paydalanıw» nátiyjelerinen aydalanıp, xojalıq júritiwshi subyekttiń finanslıq esabatı haqqında auditorlıq juwmaǵın tayarlaytuǵın jaǵdaylar ushın normativ hám qaǵıydalardı belgilew bolıp esaplanadı. Bul standart talapları auditorlıq iskerliktiámelge asırıw waqtında barlıq auditorlıq shólkemleri ushın májbúriy bolıp esaplanadı. № 70 AIMS «Audit Standarttıń maqseti auditorlıq shólkemi tárepinen 20.03. esabatı hám ótkerilgen auditorlıq tekseriwi nátiyjeleri boyınsha 2001 finanslıq auditorlıq esabatı hám auditorlıq juwmaǵın dúziwniń esabat birden-bir tártibin engiziw bolıp esaplanadı. Bul standart haqqındaǵı talapları auditorlıq tekseriwin ótkeriw hám xojalıq audit júritiwshi subyektke auditorlıq esabatı hám de auditorlıq juwmaǵı» juwmaǵın tapsırıw waqtında barlıq auditorlıq shólkemleri ushın májbúriy bolıp esaplanadı. № 80 AIMS Standarttıń maqseti arnawlı sawaldı tekseriw nátiyjeleri 01.03. «Arnawlı boyınsha auditor esabatın dúziw tártibin anıqlaw bolıp 2003 máseleni esaplanadı. Bul standart talapları xojalıq júritiwshi tekseriw subyektlardıń finanslıq máǵlıwmatların auditorlıq nátiyjeleri tekseriwden ótkeriw waqtında arnawlı sawaldı (tekst boyınsha dawamında – arnawlı sawal dep júritiledi) tekseriwde audit esabatı» barlıq auditorlıq shólkemleri ushın májbúriy bolıp esaplanadı. № 90 AIMS «Auditorlıq Bul Milliy standarttıń maqseti: Auditorlıq shólkemleri 21.03. kórsetetuǵın kásipke tiyisli shólkemlerdiń xızmetleri dizimin; professional- Kásipke tiyisli xızmetler kórsetiwge shártnama dúziw lıq payıtında sheshiletuǵın ózine tán máselelerdi; xqzmetleri» kórsetilgen kásipke tiyisli xızmetlerdiń nátiyjeleri haqqında auditor esabatı mazmunın belgilewden ibarat. 2001 Bul standart talapları kásipke tiyisli xızmetler kórsetilip atırǵanda barlıq auditorlıq shólkemleri ushın májbúriy bolıp esaplanadı. Auditorlıq shólkemi iskerliginde nıza hújjetleri hám bul standart penen belgilengen hár qanday kásipke tiyisli xızmetlerdi kórsetiwge haqılı. Ózbekistan Respublikası auditorlıq iskerliginiń milliy standartlarına ámel etilgende: Auditorlıq tekseriwlerdiń joqarı sapalı bolıwı támiynlenedi; Auditorlıq praktikasına jańa ilimiy jetiskenliklerdi engiziwge járdem beredi; Belgili jaǵdaylarda auditorlar qalay háreket etiwi belgilep beriledi. «Auditorlıq shólkemleri óz iskerligin ámelge asırıwda ǵárezsiz bolıp tabıladı». Auditorlıq iskerliktiń normativlik tártipke salıw sistemasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında professinal jámáát shólkemleri áhmiyetli orın tutadı. Ózbekistan buxgalterler hám auditorlardıń mlliy associaciyası (ÓBAMA)buxgalterler, auditorlar, ilimiy hám pedagog xızmetkerler, salıqlar boyınsha másláhátshilerdiń respublika jámáát shólkemi bolıp, óz aǵzaların olardıń óz mápleri hám maqsetleriniń uluwmalıǵı, aymaqlıq yamasa professional principler boyınsha birlestiredi. Associaciya Ózbekistan Respublikasında buxgalterler hám auditorlar kásiplik sheberligin rawajlandırıw hám olardı xalıq aralıq standartlar talaplarına maslastırıwdı támiynleydi. Sonday-aq, buxgalterler hám auditorlardı professional qorǵawda ámeliy járdem kórsetedi. Audittiń Xalıq aralıq Standartları (3.2-keste) (AXS) Buxgalterlerdiń Xalıq aralıq Federaciyası (BXAF) quramındaǵı auditorlıq Praktikası boyınsha Xalıq «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı nızamnıń 3 bántinen aralıq Komitet (APXAK) tárepinen islep shıǵıldı. BXAF 1977-jılı 7-oktyabrde shólkemlestirilgen. Bul federaciyaǵa dúnyadaǵı 100 den aslam mámleketlerdiń, sonıń menen bir qatarda, Ózbekistannıń da milliy buxgalterlik jámáát shólkemleri aǵza bolıp kirgen. AXS muwapıq auditorlıq iskerliktiń tiykarǵı principleri tómendegilerden ibarat: Hadallıq, haqıyqıylıq, ǵárezsizlik, qupıyalıq (konfidenciyallıq) hám puqta bilimge iyelik (kompetentlik) Standartlastırılǵan hár bir obyekt boyınsha 100 san (poziciya) berilgen. Standartlastırıw obyektleri 11 dana bolǵanı ushın jámi 1100 standart islep shıǵılıwı múmkin. Praktikada bunday muǵdardaǵı standartlar ushın mútájlik bolmaǵanlıǵı sebepli olardıń kópshiliginen paydalanılmaydı. Máselen, «Rejelestiriw» (300-399) dep atalǵan standartlastırıw obyekti úsh standarttan ibarat: 300-«Rejelestiriw», 310-«Biznesti úyreniw», 320-«Auditorlıq qáwip». Demek, rejelestiriw máseleleri boyınsha jáne 7 standart qabıl etiw múmkin. Bunnan tısqarı, hár bir standartqa jáne 10 dana substandart ashıw múmkin. Bul standartlar xalıq aralıq kólemde auditorlıq iskerliktiń sapası hám dárejesin asırıwda júdá áhmiyetli bolıp tabıladı: a) audit boyınsha xalıq aralıq normativler; b) basqarıw esabınıń xalıq aralıq ámeliy qaǵıydaları; s) jámáát sektorı boyınsha xalıq aralıq normativler. BXAF esap hám auditke tiyisli barlıq xızmetin óziniń komitetleri arqalı shólkemlestiredi hám ámelge asıradı. Házirgi waqıtta bulardıń qatarına: auditorlıq ámeliyatı boyınsha komitet, oqıtıw boyınsha komitet, etika (ádep) boyınsha komitet, finanslıq esap hám basqarıw esabı boyınsha komitet, rejelestiriw boyınsha komitet, jámáát sektorı boyınsha komitet hám basqalar. Pútkil dúnya boyınsha auditorlar mazmunı boyınsha uqsas jumıstı orınlasa da, hár bir mámlekette auditorlıq iskerlikti shólkemlestiriw óziniń milliy ózgesheliklerine iye bolıwı múmkin. Auditorlıq iskerliktiń xalıq aralıq standartları hám normativleri bolsa ol yaki bul mamlekettiń milliy standartları hám normativlerin biykarlamaydı. Kóplegen mámleketler (Ózbekistan 1999-jıldan baslap) óziniń milliy standartların hám basqa normativlik hújjetlerin islep shıqpaqta. Olar BXAFnıń tiykarǵı talapların támiynlew zárúrligine baǵdarlanǵan óziniń auditorlıq metodına iye. 3.2-keste Audittiń Xalıq aralıq Standartları -(AXS) (International Standarts of № Auditing-ISAs) № INGLISSHE ATAMASI AWDARMASI 1 2 3 4 1 100 Preface to ISAs and RSs Audittiń xalıq aralıq standartları hám birge ámelge asırılatuǵın xızmetlerge sóz bası 2 110 GlosCAPy of terms Atamalar sózligi 3 120 Framework of ISAs AXSnıń uluwmalıq dúzilisi II. RESPONSIBILITIES II. JUWAPKERSHILIK Objectives 4 200 Principles and General Audittiń maqseti hám finanslıq Governing an esabat auditin tártipke salıwshı Audit of Financial Statements principler 5 210 Terms of audit Engagement Audit ótkeriw boyınsha kelisiw shártleri 6 7 220 230 Quality control For audit Auditorlıq work qadaǵalaw Documentation Hújjetlestiriw jumıstıń sapasın 8 240 Fraud and error Kózboyawshılıq hám qáte 9 250 Consideration of Laws and Finanslıq esabat auditinde Nızam Regulation in an Audit of hám qaǵıydalardı esapqa alıw Financial Statements III. PLANNING III. REJELESTIRIW 10 300 Planning Rejelestiriw 11 310 Knowledge of the business Biznesti biliw 12 320 Audit Materiality Auditte áhmiyetlilik IV.INTERNAL CONTROL IV. ISHKI QADAǴALAW 13 400 Risk Assessment and Internal Qáwip-qáterdi bahalaw hám ishki Control 14 401 qadaǵalaw Auditing in Computer Kompyuter maǵlıwmat sisetması Information Systems (KMS) ortalıǵında audit Environment 15 402 Audit Considerations Xızmet kórsetiwshi shólkemlerden Relating to Entitles Using paydalanıwshı yuridikalq táreplerde Service Organizations audit ótkeriw tártipleri V. AUDIT EVIDENCE V. AUDITORLÍQ DÁLILLER 16 500 Audit Evidence 17 501 Audit Auditorlıq dálil Evidence-Additional Auditorlıq dáliller - ayırım ózine tán Considerations for Specific máselelerdi qosımsha úyreniw Items 18 510 Initial Engagements-Opening Bilemshi kelisimler - baslanǵısh Balances qaldıqlar 19 520 Analytical Procedures Analitikalıq ámeller 20 530 Audit Sampling Auditorlıq tańlaw 21 540 Audit of Accounting Buxgalteriyalıq esapta Estimates bahalanatuǵın bahalıqlar 22 550 Related Parties Baylanıslı tárepler 23 560 Subsequent Events Keyingi jaǵdaylar 24 570 Going Concrn Úzliksiz iskerlik 25 580 Management Representations Hákimshiliktiń bildiriwi VI. USING WORK OF OTHERS VI. BASQALAR JUMISÍNAN PAYDALANÍW 26 600 Using the work of another Basqa auditor 27 28 610 620 auditor xızmetinen paydalanıw Considering the work of Ishki auditor xızmeti jumısın esapqa Internal auditor alıw Using the work of an expert Ekspert xızmetinen paydalanıw VII. AUDIT CONCLUSIONS AND REPORTINGS VII. AUDIT JUWMAǴÍ HÁM ESABATÍ 29 700 The auditor’s Report Finanslıq esabat boyınsha auditorlıq Financial Statements esabatı Salıstırılıwshı kórsetkishler 30 710 Comparatives 31 720 Other informations in Tekseriletuǵın finanslıq Documents Containing penen baylanıslı Auditor Financial Statements sáwlelendirilgen esabat hújjetlerde basqa maǵlıwmatlar VIII. SPECIALIZED AREAS VIII. QÁNIGELESTIRILGEN TARAWLAR 32 800 The auditor’s Report Arnawlı auditorlıq tapsırmaları on Special Purpose Audit boyınsha auditorlıq juwmaǵı Engagements 33 810 The of Prognoz qılınıp atırǵan finanslıq Examination Prospective Financial maǵlıwmatlardı úyreniw Information IX. RELATED SERVICES IX. BIRGE KÓRSETILETUǴÍN XÍZMETLER 34 910 Engagements Review Finanslıq esabattı tekseriw boyınsha to tapsırmalar Financial Statements 35 920 Engagements agreed Perform Finanslıq to –Upon maǵlıwmatlar menen Procedures baylanıslı kelisilgen ámellerdi Financial orınlaw boyınsha tapsırmalar Regarding Information 36 930 Engagements to Compile Finanslıq maǵlıwmatlardı jıynaw Financial Information boyınsha tapsırmalar X. INTERATIONAL AUDITING PRACTICE STATEMENTS X. XALÍQARALÍQ AUDITORLÍQ ÁMELIYATÍ BOYÍNSHA NÍZAM 37 1000 Inert-Bank Confirmation Bank ishindegi tastıyıqlaw ámelleri Procedures 38 1001 CIS-Environment-StandAlone-Microcomputers Kompyuterlesken maǵlıwmat sisteması (KMS) ortalıǵı-óz aldına mikrokompyuterler 39 1002 CIS-Environment-On-line Kompyuterlesken Computer System sisteması (KMS) ortalıǵı «ONLAYN» rejimindegi maǵlıwmat kompyuter sistemaları 40 1003 CIS-Environment Systems Database Kompyuterlesken sisteması (KMS) maǵlıwmat ortalıǵı maǵlıwmatlar bazası sisteması 41 1004 The Bank relationship Between Bank qadaǵalawshıları hám sırtqı Supervisors and auditorlar External Auditor 42 1005 óz-ara ortasındaǵı múnásibetler Particular considerations in Kishi biznes auditiniń ózgeshelikleri the audit of small business 43 1006 The audit of International Xalıq aralıq sawda bankleri auditi Commercial Banks 44 1007 Communications with Hákimshilik penen qatnasıq management 45 1008 Risk assessments and internal Qáwip-qáterdi bahalaw hám ishki control – CIS Characteristics qadaǵalaw. KMS hám onıń menen and considerations 46 1009 baylanıslı máseleler xarakteristikası Computer-assisted Audit Kompyuter The audit audit ótkeriw texnikası Techniques 47 1010 járdeminde of financial Qorshaǵan ortalıq shárayatında statements in the context of finanslıq esabat auditi environment 48 1011 Recommendations for the «Mashqala head master staff and auditors basshılar concerning «problems 2000» 2000» hám boyınsha auditorlarǵa másláhátler 3.2. Auditorlıq shólkemniń huqıqları, minnetlemeleri hám juwapkershiligi Auditorlıq shólkem ǵárezsiz xojalıq júritiwshi subyekt sıpatında «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı nızamnın 6-statyasına muwapıq tómendegi huqıqlarǵa iye: auditorlıq tekseriwdi ótkeriw boyınsha qarar qabıl etiw ushın xojalıq júritiwshi subyekttiń shólkemlestiriw hújjetleri, buxgalteriya esabı hám finanslıq esabat hújjetleri menen aldınnan tanısıp shıǵıw; auditorlıq tekseriwi ótkerilip atırǵanda xojalıq júritiwshi subyekt ámelge asırıp atırǵan finans-xojalıq xızmeti menen baylanıslı hújjetlerdi tolıq kólemde alıw, sonday-aq usı hújjetlerde esapqa alınǵan hár qanday mal-múlktiń ámelde bar ekenligin hám de hár qanday minnetlemelerdiń ámeldegi jaǵdayın tekseriw; auditorlıq tekseriwin ótkeriw dawamında júzege kelgen máseleler boyınsha xojalıq júritiwshi subyekttiń materiallıq juwapker adamlarınan awızeki hám jazba túsindirme xatın alıw hám de auditorlıq tekseriw ushın zárúr bolǵan qosımsha maǵlıwmatlardı alıw; úshinshi shaxslar tárepinen jazba túrde tastıyıqlanǵan informaciyanı xojalıq júritiwshi subyektten alıw; isenimli auditorlıq nátiyjeni dúziw ushın kerekli bolǵan barlıq informaciya xojalıq júritiwshi subyekt tárepinen usınılmaǵan jaǵdayda auditorlıq tekseriwin ótkeriwden bas tartıw; auditorlıq tekseriwin ótkeriwde qatnasıwǵa auditorlar hám basqa qánigelerdi belgilengen tártipte tartıw; auditorlıq shólkemi nızam hújjetlerine muwapıq basqa huqıqlarǵa da iye bolıwı múmkin. Auditorlıq tekseriwdi ótkeriw boyınsha qarar qabıl etiw ushın xojalıq júritiwshi subyekttiń shólkemlestiriw hújjetleri, buxgalteriya esabı hám finanslıq esabat hújjetleri menen aldınnan tanısıp shıǵadı. Xojalıq juritiwshi subyekttiń shólkemlestiriw hújjetleri yaǵnıy ustavı hám shólkemlestiriw shártnaması menen tanısıw auditorǵa bolajaq klientiniń yuridikalıq statusı, xızmet túri, predmeti hám shólkemlestiriwshiler tuwralı anıq kóz-qarasqa iye bolıw imkaniyatın beredi. Bunda auditor kárxananıń tiykarǵı ustav xızmeti, ustavınıń qashan hám qaysı mámleket organında dizimge alınǵanlıǵı hám de notarial shólkem tárepinen tastıyıqlanǵanlıǵına itibar beriwi kerek. Sonday-aq, shólkemlestiriw shártnamasına muwapıq shólkemlestiriwshileri kimler, olardıń yuridikalıq statusı, ustav kapitalındaǵı úlesi, finans-xojalıq iskerligi boyınsha huqıq hám minnetlemeleri menen tanısadı. Buxgalteriya esabı hám finanslıq esabat hújjetleri menen tanısıw auditor ushın kárxanada buxgalteriya esabınıń qaysı forması (memorial-order, jurnal-order, tablica-avtomatlastırılǵan hám t.b) qollanılıwı, buxgalteri esabın júritiw hám esabat dúziwdiń qay dárejede normativlik jaqtan támiynlengenligi, uluwma finanslıq jaǵday hám basqalar boyınsha dáslepki pikirge iye bolıw múmkinshiligin beredi. Isenimli auditorlıq juwmaǵın dúziw ushın barlıq maǵlıwmatlar xojalıq júritiwshi subyekt tárepinen berilmegen jaǵdaylarda auditor tekseriw ótkeriwden bas tartıwı múmkin hám bul jaǵdaydı №70 «Auditorlıq esabatı hám esabat haqqındaǵı auditorlıq juwmaǵı» atlı AIMS na muwapıq «Auditorlıq shólkemniń auditorlıq juwmaq beriwden waz keshiw haqqındaǵı arzası» menen rásmiylestiriliwi múmkin. Auditorlıq shólkemlerdiń minnetlemeleri «Auditorlıq iskerlik haqqında»ǵı nızamnıń 7-statyasında belgilengen. Onda auditorlıq shólkemi tek auditorlıq iskerlik penen ǵana shuǵıllanıwı múmkin ekenligi atap ótilgen. Usı nızamnıń 3statyasında «Auditorlıq iskerligi degende auditorlıq shólkemleriniń auditorlıq tekseriwlerin ótkeriw hám basqa usı menen baylanıslı professional xızmetler kórsetiw boyınsha isbilermenlik xızmeti bolıp tabıladı» dep bayan etilgen. Sonday-aq, auditorlıq shólkemge tómendegi minnetlemeler júkletiledi: auditorlıq iskerligin ámelge asırıp atırǵanda usı Nızam hám de basqa nızam hújjetleriniń talaplarına ámel etiwi; auditorlıq tekseriwge tiyisli shártnama dúziwden aldın buyırtpashınıń talabına muwapıq auditorlıq iskerlik huqıqın beriwshi tiyisli licenziyanı, auditor (auditorlar)dıń qánigelik sertifikatın usınıwı; xojalıq júritiwshi subyekttiń sorawına muwapıq auditorlıq tekseriwin ótkeriw boyınsha nızam hújjetleriniń talapları haqqındaǵı, auditordıń qarsı pikirleri tiykarlanılǵan nızam hújjetleriniń normaları haqqındaǵı maǵlıwmattı usınıwı; auditorlıq tekseriwin ámelge asırıwda alınǵan maǵlıwmatlardıń qupıyalıǵına ámel etiwi; auditorlıq esabatında finans-xojalıq operaciyalarınıń nızamlılıǵınıń buzılıwı faktlerin hám de olardı saplastırıw boyınsha usınıslardı beriwi; xojalıq júritiwshi subyektke onıń lawazımlı shaxsları hám basqa xızmetkerleri ziyan keltirilgenligin anıq tastıyıqlap turǵan faktlerdi anıqlaǵan jaǵdayda bul haqqında xojalıq júritiwshi subyekttiń administraciyasına (menshik iyelerine) xabar beriwi hám de auditorlıq juwmaǵına tiyisli bánt kiritiwi shárt. Zárúr jaǵdaylarda auditorlıq tekseriwiniń nátiyjelerin málim etiw ushın nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte qatnasıwshılardıń (akcionerlerdiń) uluwma jıynalısı shaqırılıwın talap etiw shárt. Auditorlıq shólkemine nızam hújjetlerine muwapıq basqa minnetlemeler de bolıwı múmkin. Auditorlıq shólkemniń juwapkershiligi. «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı nızamnıń 8-statyasına muwapıq auditorlıq tekseriwi buyırtpashıları, xojalıq juritiwshi subyekt hám finanslıq esabattan basqa paydalanıwshılar aldında finanslıq esabat hám de xojalıq júritiwshi subyekttiń basqa finanslıq informaciya haqqında natuwrı juwmaqtan ibarat bolǵan auditorlıq juwmaqtı dúziw aqıbetinde olarǵa keltirilgen zıyan ushın juwapker boladı. Auditorlıq tekseriwin sapasız ótkergeni yaki tiyisli dárejede ótkermegeni aqıbetinde xojalıq júritiwshi subyektke hám (yaki) auditorlıq tekseriwiniń buyırtpashısına keltirilgen zıyan, bul aqıbetinde, qoldan jiberilgen payda nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte qaplanıwı shárt. Sonday-aq, auditorlıq shólkeminiń juwapkershiligi Ózbekistan Respublikası Puqaralıq Kodeksi 336-statyasına muwapıq eki tárepleme shártnamanı orınlamaw aqıbetinde de júzege keledi.Onda kórsetiliwinshe: eger eki tárepleme shartnamada bir tárep ózi juwapker bolǵan jaǵday sebepli onı orınlawı múmkin bolmay qalsa, ekinshi tárep, nızamda yaki shartnamada basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa, shártnamadan waz keshiwge hám shártnamanıń orınlanbawı sebepli keltirilgen zıyandı óndirip alıwǵa haqılı. Auditorlıq iskerligin ámelge asırıw ushın licenziya onı bergen mámleket organı tárepinen tómendegi jaǵdaylarda biykar etiliwi múmkin: auditorlıq shólkemi licenziyanı biykar etiw haqqında arza menen múráját etkende; licenziya qálbeki hújjetlerden paydalanılǵan halda alınǵanlıǵı fakti anıqlanǵanda; arnawlı wákillikli mámleket organınıń licenziya beriw haqqındaǵı qararı nızamsızlıǵı anıqlanǵanda; eger auditorlıq shólkemi oǵan licenziya beriw haqqındaǵı qarar qabıl etilgenlıǵı haqqında xabarlaw jiberilgen (tapsırılǵan) waqıttan baslap úsh ay múddet ishinde arnawlı wákillikli mámleket organına licenziya ushın mámleketlik bajı tólengenligin tastıyıqlawshı hújjetti tapsırmaǵan yaki licenziya shártnamasın imzalamaǵan bolsa.