THUỘC ĐỊA VÀ CHỦ NGHĨA ĐẾ QUỐC Nhu cầu thuộc địa Độc quyền thuộc địa Chủ nghĩa đế quốc THUỘC ĐỊA VÀ CHỦ NGHĨA ĐẾ QUỐC 1. Các cuộc chiến tranh mang tính chất toàn cầu hóa được đẩy lên mạnh mẽ và được gọi là quá trình “thực dân hóa”. Những quốc gia có sức mạnh quân sự và kinh tế vượt trội đi đầu trong công cuộc thực dân hóa đó. Xâm lược thuộc địa và “khai hóa văn minh” Quá trình xâm lược thuộc địa được khởi đầu dưới 2 lí do: + Kinh tế : Nhu cầu cần nguyên liệu sản xuất và mở rộng thị trường + Chính trị: Mở rộng ảnh hưởng toàn cầu dưới nhiều lí do khác nhau:tôn giáo, “khai hóa văn minh” + Tư tưởng 1. Thuyết chủng tộc và những nghiên cứu về tâm lý dân tộc Charles Darwin (1859), Nguồn gốc các loài qua con đường chọn lọc tự nhiên, hay sự bảo tồn những nòi ưu thế trong đấu tranh sinh tồn (On the origin of species by means of natural selection, or the preservation of favoured races in the struggle for life) Gustave Le Bon(1895), Những quy luật tâm lí về sự tiến hóa của các dân tộc (Loi Psychologiques De l’Évolution des peuples) 2. Những nhận thức về thuộc địa và chủ nghĩa đế quốc của giới chính trị Cụm từ “lý thuyết gia” và “nhà thực hành” được dùng để chỉ cặp bài trùng giữa các nhà lý tuyết với các chính trị gia Paul Leroy-Beaulieu (1843-1916) được coi là một nhà lý thuyết về thuộc địa hàng đầu của nước Pháp đã viết tác phẩm “Về công cuộc khai thác thuộc địa ở các dân tộc hiện đại” (De la colonization chez les peuples modernes) vào năm 1882 + Tư tưởng 2. Những nhận thức về thuộc địa và chủ nghĩa đế quốc của giới chính trị Cụm từ “lý thuyết gia” và “nhà thực hành” được dùng để chỉ cặp bài trùng giữa các nhà lý tuyết với các chính trị gia Paul Leroy-Beaulieu (1843-1916) được coi là một nhà lý thuyết về thuộc địa hàng đầu của nước Pháp đã viết tác phẩm “Về công cuộc khai thác thuộc địa ở các dân tộc hiện đại” (De la colonization chez les peuples modernes) vào năm 1882 3. Nhận thức về địa-chính trị Lý do chung của phong trào thực dân Châu Âu vào thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX là bởi địa dư của các nước này đều quay ra biển. Thực tiễn lúc đó đưa tới một quan niệm địa-chính trị hầu như thống nhất ở các cường quốc Châu Âu như Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Italia, Hà Lan, Bỉ, Anh… rằng biển là yếu tố phát triển kinh tế, là con đường chinh phục và do đó là yếu tố sống còn của một dân tộc trên bình diện chính trị, kinh tế, văn hóa. Mất nước cũng vì biển, được đất đai cũng vì biển. Chính vì vậy, tất cả những nước Âu Châu có bờ biển hay cửa biển đều bắt buộc phải bành trướng, phải di cư, phiêu lưu, và chiếm thuộc địa + Tư tưởng - PHÁP “Khai hóa văn minh” : – Giáo sĩ mở đường cho các cuộc xâm lược thuộc địa + Tư tưởng - MĨ “Sứ mệnh hiển nhiên”/ “Vận mệnh hiển nhiên”Manifest Destiny : – Hệ tư tưởng Thanh giáo mở đường cho công cuộc “Tây tiến” – Mở rộng lãnh thổ ra phía Tây của Mĩ QUÁ TRÌNH XÂM LƯỢC THUỘC ĐỊA 1. Các nước đế quốc áp dụng nhiều hình thức xâm lược khác nhau: + Sức mạnh thực lực của các cường quốc + Đặc điểm của thuộc địa + Tương quan lực lượng trong QHQT lúc đó CÁC NƯỚC TƯ BẢN - THUỘC ĐỊA ANH • Cường quốc thuộc địa hàng đầu • “Mặt trời không bao giờ lặn trên đế chế Anh” • “Cô lập huy hoang” Pháp Đức • Cường quốc thứ hai về thuộc địa • Đối phó với Đức • Cường quốc công nghiệp • TÌm cách chia lại thuộc địa và thị trường CHIẾN TRANH Ở CHÂU ÂU 1. Chiến tranh sáp nhập lãnh thổ 2. Tranh giành thuộc địa 3. Thiết lập một trật tự thế giới 4. Các đế quốc tham dự : Anh, Pháp, Nga, Áo-Phổ (Đức); 5. Nổi bật là vai trò của nước Pháp với những ý tưởng về “Đế chế Pháp” của Napoleon Bonapart HỘI NGHỊ VIENNA VÀ TRẬT TỰ VIENNA 1815 Yếu tố nào phá vỡ TT Wesphalia? Khi nào TTTG bị thử thách và phá vỡ? Nước lớn củng cố sức mạnh tới mức “bá quyền” Nước thứ yếu vươn lên vị trí nước lớn và yêu cầu thiết lập một sự cân bằng mới Cân bằng mới/Chiến tranh Nước Pháp với Cách mạng tư sản và Napoleon I CMTS Pháp (1789-1799): Sự xáo trộn “trật tự thế giới lớn chưa từng có” tính từ cuộc chiến tranh 30 năm + Xé bỏ hoàn toàn những quy định của trật tự Westphalia: sự thỏa thuận về lợi ích của các triều đại lớn ở thế kỷ XVIII; sự ảnh hưởng của tôn giáo; “Sự đoạn tuyệt với trật tự thế giới thế kỷ XVIII”. + 1799: Napoleon I đã tiến hành đảo chính lật đổ thành quả CM, chính thức áp dụng chính sách mới của nước Pháp: Xây dựng chế độ độc tài (Đại đế); từ chối thừa nhận những giới hạn truyền thống của quyền lực nhà nước. 1.4. Hội nghị Vienna và “Trật tự Vienna” 1815 1.Bối cảnh + Nước Pháp bại trận + Nước Nga đến Hội nghị Vienne với tư thế chiến thắng và với lực lượng quân sự mạnh nhất châu Âu lúc bấy giờ. Sa hoàng muốn xóa bỏ “yếu tố đa dạng” của trật tự thế giới cũ và xây dựng “một thế giới chung” dưới danh nghĩa tôn giáo và sức mạnh quân sự làm trụ cột. Các nước đến Hội nghị Vienne trong một tâm thế làm thế nào để chấp nhận Nga vào một trật tự thế giới của họ mà vẫn giữ được nguyên tắc cơ bản là “sự tồn tại độc lập” của các quốc gia HỘI NGHỊ VIENNA VÀ TRẬT TỰ VIENNA 1815 “Trật tự thế giới kiểu Nga” “Ẩn số Nga” + Thách thức địa-chính trị: -“Mắc kẹt tại giao điểm của hai thế giới rộng lớn và không thể hòa hợp”, -“Là một cường quốc Âu-Á độc nhất, trải dài trên hai lục địa nhưng chưa bao giờ hoàn toàn coi lục địa nào là nhà”, + Thách thức địa-văn hóa: - Nơi giao thoa của rất nhiều nền văn minh, tôn giáo và các tuyến đường thương mại… Nga luôn phải đối mặt với các mối đe dọa đến từ nhiều phía và một nhu cầu sống còn là phải mở rộng lãnh thổ và bảo vệ biên giới nếu như không muốn bị xâm lược trở lại. Chính vì vậy, Nga có những đặc điểm chính trị và quan niệm về trật tự thế giới rất khác biệt với châu Âu lúc đó. HỘI NGHỊ VIENNA VÀ TRẬT TỰ VIENNA 1815 “Trật tự thế giới kiểu Nga” 1. Luôn coi mình là tiền đồn của một nền văn minh phương Tây bị vây hãm, Nga cho rằng chỉ có thể bảo tồn được nền văn minh của mình bằng cách áp đặt ý chí chuyên chế lên các nước láng giềng (phía Đông). 2. Cân bằng quyền lực và kiềm chế quyền lực sẽ đưa đến thảm họa -> “Trật tự thế giới” là mở rộng ý chí vĩnh viễn đến giới hạn tuyệt đối. “Mở rộng nhà nước về mọi hướng và đây là công việc của Bộ Ngoại giao” 3. Nga xây dựng một “tính chính danh” riêng của mình đó là “tính chính danh địa chính trị” và sử dụng sức mạnh của Tôn giáo phối hợp với vai trò của Nhà nước. “Độc tài chuyên chế” được Nga coi như là điều kiện căn bản và cần thiết. Trật tự thế giới phương Tây Châu Âu chấp nhận sự “đa cực” để đảm bảo cân bằng “Chính sách cân bằng lực lương” và “Kiềm chế sử dụng quyền lực” HỘI NGHỊ VIENNA VÀ TRẬT TỰ VIENNA 1815 Những toan tính của Nga -Nước chiến thắng Pháp và lực lương quân đội mạnh nhất châu Âu lục địa lúc đó Sự “thích ứng” của Châu Âu Nhiệm vụ của Hội nghị Vienna là làm thế nào để chấp nhận được Nga vào trật tự thế giới mới mà vẫn giữ được nguyên tắc “bất di bất dịch” của trật tự đó là “phải xây dựng được sự cân bằng quyền lực mới” dựa trên “sự tồn tại độc lập giữa các quốc gia”. Q. Châu Âu đã thích ứng trong một Trật tự mới như thế nào? -Sa hoàng Nga Alexander đích thân tới dự Hội nghị với toan tính: “Muốn xóa bỏ “yếu tố đa dạng” của trật tự thế giới cũ và xây dựng “một thế giới chung” dưới danh nghĩa Tôn giáo và sức mạnh quân sự làm trụ cột”. “ Xây dựng một “Liên minh thần thánh” giữa các Hoàng đế, che dấu “lợi ích quốc gia” dưới sứ mệnh tìm kiếm hòa bình và công lý. Từ bỏ “cân bằng quyền lực” để đổi lấy tình huynh đệ Thiên Chúa giáo” -> Sự quay lại trật tự thế giới cũ bằng một sức mạnh quân sự áp đảo 1.4. Hội nghị Vienna và “Trật tự Vienna” 1815 2. Tham gia Hội nghị: Hội nghị ngoại giao đầu lớn đầu tiên trong lịch sử (216 đại biểu của các nước châu Âu – trừ Thổ Nhĩ Kì) Quyền quyết định thuộc về: Nga + Anh + Áo -> những nước mạnh nhất chiến thắng Napoléon6 3.Mục đích Hội nghị: Thiết lập một trật tự thế giới mới Đàn áp phong trào tư sản, thiết lập lại chế độ quân chủ Ngăn cản sự trỗi dậy của nước Pháp Phân chia lợi ích và đất đai lãnh thổ HỘI NGHỊ VIÊN 1815 4. Mâu thuẫn và Thỏa hiệp * Mâu thuẫn trầm trọng giữa các nước lớn - Nga: + Muốn duy trì 2 nước mạnh là Áo+ Phổ: nhằm để cạnh tranh, đối trọng với nhau -> ảnh hưởng của Nga ở Tây Âu + Không muốn làm Pháp quá suy yếu -> khiến các quốc gia Đức có thể rảnh tay + Muốn khống chế Đông Âu - > nhất là Ba Lan - Anh: + Muốn độc quyền về Công nghiệp và thuộc địa + Muốn làm suy yếu Pháp và khiến châu Âu luôn lạc hậu hơn Anh + Tạo đối trọng lớn giữa các nước châu Âu -> “cân bằng lục địa châu Âu” để Anh rảnh tay xâm chiếm thuộc địa + Chống lại Nga HỘI NGHỊ VIÊN 1815 * Thỏa hiệp + Anh + Áo + Pháp -> Bí mật liên minh chống Nga + Thỏa hiệp về đất đai và lợi ích giữa các nước * Những điểm chung: “Duy trì hòa bình ở châu Âu với những nguyên tắc hiện có là thích hợp và nó là quan trọng nhất hơn bất kỳ những tranh chấp phát sinh nào; những khác biệt và bất đồng sẽ được giải quyết thông qua tham vấn chứ không phải là chiến tranh.” “Trật tự Vienna” 1815 Xây dựng lại sự “cân bằng quyền lực”: vốn dựa vào tính chính danh của vương triều” đã bị xóa bỏ bởi Napoleon. Mục tiêu cơ bản nhất là “ngăn chặn chủ nghĩa bành trướng Pháp” + Anh: “cân bằng quyền lực”: trên cơ sở những mối đe dọa bá quyền ở châu Âu lục địa. + Các nước châu Âu lục địa : “cân bằng quyền lực” ở một mức độ thấp hơn: đó là an ninh của họ có thể suy yếu ở sự điều chỉnh lãnh thổ và những biến động trong nội bộ các nước láng giềng . “Trật tự Vienna” 1815 Nguyên tắc duy trì “cân bằng quyền lực” Các nước châu Âu thống nhất dễ dàng là sử dụng biện pháp “sáp nhập lãnh thổ” để duy trì cân bằng quyền lực ở châu Âu. Cần phải sáp nhập các lãnh thổ nhỏ để tạo thành một cường quốc đáng kể bên cạnh Pháp nhằm tránh sự thôn tính -> cường quốc Phổ được mở rộng lãnh thổ tạo ra một vị thế chiến lược mới chưa hề tồn tại trật tự Wesphalia. Liên Bang Đức được thành lập gồm 37 bang với mục tiêu: không quá mạnh/quá chia rẽ để có thể tấn công bên ngoài nhưng đủ cố kết để chống lại các cuộc tấn công từ bên ngoài (chủ yếu là từ Pháp). Sự sắp xếp này nhằm ngăn cản sự tấn công vào châu Âu, nhưng cũng không tạo mối đe dọa đối với hai cường quốc lớn là Nga và Pháp THẾ GIỚI SAU HỘI NGHỊ VIENNA Cơ chế Đồng thuận Liên minh thần thánh Liên minh tứ cường Anh + Nga + Áo + Phổ Áo + Phổ + Nga (1919) Nga: bảo vệ sự nguyên trạng; duy trì quyền lực của pk và Giáo hội châu Âu Kiềm chế Pháp, “cân bằng quyền lực” ở Châu Âu THẾ GIỚI SAU HỘI NGHỊ VIENNA + “Liên minh Tứ cường”: duy trì trật tự lãnh thổ đã được sắp xếp + “Liên minh thần thánh”: chế ngự sự thay đổi của các thiết chế trong nước (sự lớn mạnh của tư sản và sự loại bỏ quyền lực của tôn giáo” + Sự đồng thuận của các cường quốc được thể chế hóa thông qua những “hội nghị ngoại giao định kỳ” của các nhà lãnh đạo chính phủ của các liên minh nhằm duy trì trật tự thế giới và giải quyết các cuộc khủng hoảng (Cơ chế đồng thuận này được coi như tiền thân của Hội đồng bảo an Liên Hợp quốc.) + Nước Anh: Đóng vai trò quan trọng nhất trong cân bằng quyền lực. Chính sách mà Anh theo đuổi là “không cam kết” với bất cứ liên minh nào. SỰ XÓI MÒN CỦA “TRẬT TỰ VIENNA” 1. Sự sụp đổ của “ Đồng minh Thần thánh” do thắng lợi của Cách mạng Pháp 2. Sự mâu thuẫn của “ Đồng minh Tứ cường” do các cường quốc tìm cách mở rộng Thuộc địa 3. Cách mạng Công Nghiệp ở Châu Âu làm thay đổi địa vị các cường quốc -> tác động tới trật tự thế giới XU HƯỚNG CHÍNH CỦA QHQT THEO “TRẬT TỰ VIENNA” TÌM KIẾM LIÊN MINH NGUY CƠ CHIẾN TRANH LY TÂM/XÓI MÒN/TAN RÃ TRANH GIÀNH THUỘC ĐỊA VƯƠN LÊN ĐỊA VỊ CƯỜNG QUỐC SỰ THAY ĐỔI TƯƠNG QUAN LỰC LƯỢNG TRONG QHQT CuỐI XIX-ĐẦU XX Trật tự Vienna Xu hướng TTTG mới Nga+Áo+Phổ Anh +Pháp Phong kiến quân chủ Tư sản + CM Công nghiệp