“Ilk qadam” davlat o’quv dasturidagi faoliyatlar turi va ularni
loyihalashtirish
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. “ILK QADAM” DASTURI MAZMUNI VA MOHIYATI……………6
1.1. Ilk qadam dasturi haqida qisqacha tushuncha…………………………….6
1.2. “Ilk qadam” dasturi orqali faoliyatlarni rejalashtirish mazmuni……….14
II BOB. Zamonaviy maktabgacha taʼlim tashkilotlarida loyihalashtirish
faoliyatining ahamiyati. ………………………………………………………...24
2.1. Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida tarbiyalanuvchilar faoliyatini
rivojlantirishning loyihalashtirish xususiyatlari………………………………24
2.2. Ilk qadam” davlat dasturi asosida turli yoshdagi bolalar uchun qurilish
konstruksiyalash boʻyicha faoliyatlarni loyihalashtirish……………………...30
XULOSA…………………………………………………………………………44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….46
2
KIRISH
Tarbiya, ayniqsa inson tarbiyasi bugunimiz emas, balki kelajagimizning ham
hayot - mamot ishidir. Hozirgi yosh avlod to’g’ri tarbiya topsa, mustaqillik
istiqbolini to’g’ri tushunsa, shubhasiz, erishgan yutuqlarimiz davomiyligi
uzilmaydi. Fikrimizcha, insonni shaxs bo’lib shakllanishiga elituvchi psixologik
sifatlarning poydevori oiladan boshlanadi. Mashg’ulotlar ochiq havoda, shu bilan
birga maxsus jihozlangan sport zalida o’tkaziladi.
Maktabgacha ta’lim davrida bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashning
asosiy maqsadi bolalardagi turli ko’nikma va malakalarni shakllantirish, ulardagi
kuchlilik, tetiklik, chaqqonlikni amalga oshirish, ziyraklik kabi jismoniy sifatlarni
rivojlantirishdan iboratdir1. Demak, asosan maktabgacha yoshidan boshlab
bolaning bundan keyingi butun shaxsiy hayoti davomida tarkib topa boradigan
individual hususiyatlari ham yuzaga kela boshlaydi. Ana shu sababli ham
insonning har tomonlama kamol topa borishi va xususan, psixik jihatdan
maktabgacha yoshidagi davrida olgan ta’lim tarbiyasiga bog’liqdir. Bolalarning har
tomonlama rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan pedagogik jarayon murakkab va
rang - barangdir.
Tarbiya masalalari ta’lim - tarbiya ishining tashkiliy shakllari, bolalar
faoliyatining har xil turlari: mashgulotlarda ta’lim berish orqali, ijodiy va qoidali
o’yinlar, bolalarning mustaqil faoliyati, ularning o’z mehnati va kattalar mehnati
bilan tanishtirish, o’z-o’ziga xizmat qilish, sayrlar, gigienik tadbirlar orqali amalga
oshiriladi2.
Ta’lim tarbiya ishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish bolalar maktabgacha
ta’lim tashkilotidagi pedagogik jarayonning har bir faoliyat turini to’g’ri tashkil
etishga bog’liqdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagogik jarayonida
ta’lim muhim ahamiyat kasb etadi va kundalik hayot, o’yin, mehnat, mashg’ulotlar
orqali amalga oshiriladi. Mashg’ulotda ta’lim va tarbiya vazifalari hal etiladi.
1
O’zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida”gi qonuni. 2019 yil 16 dekabr. https://lex.uz.
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni “Ta’lim To‘G‘Risida” O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 23.09.2020
yildagi O‘RQ-637-son . https://lex.uz.
2
3
Bolalar tevarak - atrofdagi hayot va tabiat bilan tanishish, nutq o’stirish va savod
o’rgatish, matematika, jismoniy madaniyat, tasviriy faoliyat, musiqa bo’yicha eng
oddiy tasavvur va bilimlarni, malaka va ko’nikmalar sistemasini egallab oladilar.
Bolalar egallab olishlari kerak bo’lgan bilim, malaka va ko’nikmalar maktabgacha
ta’lim tashkiloti dasturida belgilab berilgan bo’lib, u bolalarning umumiy
rivojlanishi va ularni maktab ta’limiga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.
Mashg’ulotlarda ta’lim berish didaktika prinsiplari asosida bolalarning yosh
va o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib, ma’lum izchillikda olib boriladi,
mazmuni sekin asta murakkablashtirib boriladi. Natijada u rivojlantiriuvchi va
tarbiyalovchi xususiyatga ega bo’ladi. Bizning jamiyatimizda insonlar faoliyati
jamoa xamkorligiga asoslangan va u bolalikdan boshlanadi. (oilada, bolalar
bog’chasidagi tengdoshlar jamoasida, maktabda, va xokazo) shuning uchun
maktabgacha yoshdagi bolalarga jamoada yashashni o’rgatish, birga o’yin o’ynash,
mehnat qilish, berilgan topshiriqqa javobgarlik bilan qarashni tarbiyalash zarur.
Birgalikdagi faoliyat kelishilgan xarakatlarni talab qiladi, umumiy xis-xayajon va
kuyinchakliklarni chaqiradi va shu bilan tashkilotchilik xulqini shakllantiradi.
Mehnat qilishni xoxlash va o’rganish birinchi mustaqil o’zi bajaradigan
xarakatlaridan boshlanadi. Har bir bola xammaga ma’lum «Men o’zim» degan
so’zlarni ishlatadi, ularda o’zi mustaqil nimadir bajarishga birinchi talab aks etgan.
Bolani mustaqillikka intilishini xar tomonlama rag’batlantirish kerak. Oyoq
kiyimini bolalar qo’liga bo’ysunmasa ham mayli, bola uni o’zi kiysin. SHunday
xol bo’ladiki, bir vaqtda bolalarda emas, balki ularning ota-onasida bolaning biron
ishni tamomlashini kutishga sabrlari chidamaydi. O’g’li yoki qizining xoxishiga
qarshi ular bolaga yordam berishga yoki ular uchun o’zlari bajarishga
shoshiladilar.
Natijada
ularning
mustaqil
xarakatga
birinchi
intilishlari
so’nadi.Kelgusida Mehnatga intilish odatisiz bolaga qanday bo’lishi xaqida ular
o’ylamaydilar. Vaholanki, aynan kichik bolaning mustaqilligida ilk mehnatsevarlik
tug’iladi. Ma’lumki, bolaning mustaqillikka intilishi, o’z yo’lida ko’pgina
qiyinchiliklarga uchraydi, qaysiki bu sifatlarni rivojlantirishni qiyinlashtiradi.
4
Kurs ishi pedmeti: “Ilk qadam” davlat o’quv dasturidagi faoliyatlar turi va
ularni loyihalashtirishmetod, vositalari.
Kurs ishi ob’ekti: “Ilk qadam” davlat o’quv dasturidagi faoliyatlar turi va
ularni loyihalashtirish
Kurs ishi maqsadi: “Ilk qadam” davlat o’quv dasturidagi faoliyatlar turi va
ularni loyihalashtirish toʻgʻri tashkil etish.
Kurs ishi vazifalari:
Ilk qadam dasturi haqida qisqacha tushuncha
“Ilk qadam” dasturi orqali faoliyatlarni rejalashtirish mazmuni
Maktabgacha
taʼlim
tashkilotlarida
tarbiyalanuvchilar
faoliyatini
rivojlantirishning loyihalashtirish xususiyatlari
Ilk qadam” davlat dasturi asosida turli yoshdagi bolalar uchun qurilish
konstruksiyalash boʻyicha faoliyatlarni loyihalashtirish
Kurs ishi tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 paragrif, xulosa va tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5
I BOB “ILK QADAM” DASTURI MAZMUNI VA MOHIYATI
1.1 Ilk qadam dasturi haqida qisqacha tushuncha
Maktabgacha yoshdagi bolalarni sifatli maktabgacha ta`lim bilan qamrab
olishni
kengaytirish
maqsadida
mamlakatimizda
maktabgacha
ta'limni
rivojlantirishning besh yillik Davlat dasturi va yo'l xaritasini ishlab chiqdi:
1.
Maktabgacha ta'limni rivojlantirish bo'yicha davlat vazifalarini
bajarish uchun Maktabgacha ta'lim vazirligi tashkil etildi.
2.
Maktabgacha ta'lim YuNISEF ning asosiy ustuvor yo'nalishlaridan
biri bo'lib, u O'zbekiston Respublikasida maktabgacha ta'limni rivojlantirish
bo'yicha sa'y-harakatlarida texnik yordam ko'rsatmoqda.
Ilk qadam O‘zbekiston
Respublikasi
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari
uchun ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat
talablariga muvofiq yaratilgan “Ilk qadam”3 davlat o‘quv dasturining ikkinchi
nashri hisoblanadi.
Maktabgacha ta'lim jadal rivojlanayotgan ta'lim sohasi bo‘lib, u butun
dunyo va mamlakatimizdagi ta'lim sohasi mutaxassislari va tadqiqotchilarining
diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Hozirgi kunda O‘zbekistonda maktabgacha
ta’lim
tizimini
tubdan
isloh
qilish
ishlari
amalga
oshirilmoqda.
Shu
munosabat bilan davlat o‘quv dasturiga (2018-yil) o‘zgartish va qo‘shimchalar
kiritish hamda ikkinchi nashrini yaratish zarurati tug‘ildi.
Davlat o‘quv dasturining birinchi nashrini qayta ko‘rib chiqish uchun
quyidagi omillar asos bo‘ldi:
● 2019-yilda qabul qilingan “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni va unda belgilab berilgan maktabgacha ta’lim va
tarbiyaning asosiy tamoyillari, shuningdek, maktabgacha ta’limda davlat
siyosatining asosiy yo‘nalishlari;
● dasturning birinchi nashrini qo‘llashda orttirilgan tajriba va uning tahlili;
3
O’zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida”gi qonuni. 2019 yil 16 dekabr. https://lex.uz.
6
● 2021-yilda respublikamizning barcha hududlarida maktabgacha ta'lim
boshqaruv organlari mutaxassislari, MTTning davlat, nodavlat va muqobil
shakllari pedagoglari va metodistlari o‘rtasida o‘tkazilgan manzilli milliy so‘rov
natijasida aniqlangan fikr va takliflarining inobatga olinganligi;
● maktabgacha ta’lim dasturlarini yaratish bo‘yicha o‘tgan yillar davomida
to‘plangan xalqaro tajriba.
Davlat
o‘quv
dasturi
–
bu
bolaning
barkamol
shaxs
sifatida
shakllanishiga qaratilgan bo‘lib, ta'lim va tarbiya jarayonining maqsadlari,
vazifalari, tamoyillari, kutilayotgan natijalari, mazmuni va tashkil etilishini
belgilaydigan tayanch hujjat hisoblanadi.
Mazkur hujjat maktabgacha ta'limning muqobil, parsial, moslashtirilgan
dasturlarini ishlab chiqish uchun ham asosdir.
Davlat o‘quv dasturi ikkinchi nashrining asosiy jihatlari uning muqobilligi,
moslashuvchanligi, individual xususiyatlarni hisobga olgan holda har bir bolaning
ta'lim ehtiyojlariga qaratilganligidir.
Kiritilgan qoʻshimcha va oʻzgartirishlar davlat oʻquv dasturining quyidagi
jihatlarida o‘z aksini topdi:
● ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etish tamoyillaridasturning shaxsga
yo‘naltirilganligi, bola shaxsini hurmat qilish va har bir bolaning farovonligini
ta'minlash zaruratini ta'kidlash uchun batafsil ochib berildi va umumlashtirildi;
● kompetensiya4ga yo‘naltirilgan o‘quv dasturlarini yaratish bo‘yicha
ilg‘or xalqaro tajribani hisobga olgan holda bolaning tayanch kompetensiyalari
ochib berildi va to‘ldirildi;
● bolalar va pedagogning o‘zaro hamkorligi yangi formatda, ya’ni "bolaning
ovozini eshitish", uning fikrini hurmat qilish, shuningdek, bolalarning o‘quv
jarayonlarida ishtirok etish imkoniyatlarini rivojlantirish va ko‘paytirishga;
loyiha
faoliyati
uchun
mavzularni
tanlashda bolalar
tashabbusi
imkoniyatlarini kengaytirishga;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini
tasdiqlash to’g’risida”gi VMQ 802-sonli qarori. 2020 yil 22 dekabr. https://lex.uz.
4
7
va
● ota-onalar
va mahalliy
hamjamiyat
bilan
hamkorlik
yangilangan
shaklda taklif etildi, bunda ota-onalar va pedagoglarning umumiy maqsadi
bolaga ta'lim va tarbiya berishdir; pedagog, oila va mahalliy hamjamiyat
o‘rtasida hamkorlikni yo‘lga qo‘yish uchun yanada xilma-xil imkoniyatlar taklif
etildi;
●
ta’lim
va
tarbiya
jarayonini
tashkil
etish
tamoyillaribolalarning
qiziqishlariga ko‘ra, mustaqil faoliyatlarini amalga oshirish imkoniyatlarini
ta'minlashda
ta’lim
muhiti
imkoniyatlarini
kengaytirishga
qaratilgan
rivojlantiruvchi muhitto‘g‘risidagi ma'lumotlar bilan to‘ldirildi;
● dasturning inklyuziv xususiyati MTTning alohida ehtiyojli har bir
bolaning alohida ta'lim ehtiyojlari va individual xususiyatlarini hisobga olgan
holda
ta’limda
qo‘shimcha
yordam ko‘rsatish majburiyatlari bilan
mustahkamlandi;
● rivojlanish markazlarida tashkil etilgan bolalarning faoliyati loyiha mavzusi
bilan to‘ldirildi;
● namunaviy kun tartibidata’lim va tarbiya jarayoniga ajratilgan vaqt
o‘zgartirildi, bu esa o‘z o‘rnida bolalarning erkin o‘yin faoliyati, bolalarning
qiziqishlariga ko‘ra mustaqil faoliyatiga, shuningdek, mavzuli loyiha faoliyatiga
ko‘proq vaqt ajratish imkonini beradi;
● O‘zbekiston Respublikasining maktabgacha ta’lim sohasidagi me’yoriyhuquqiy hujjatlariga muvofiq, xalqaro tajribani, shuningdek, boshlang‘ich
ta’lim bilan uzviylikni ta’minlash maqsadida o‘quv rejaqisman o‘zgartirildi;
● bola rivojlanishini kuzatish va baholash jarayonini optimallashtirish uchun
bolaning rivojlanish xaritalari qisman o‘zgartirildi.
Davlat o‘quv dasturini tadbiq etishda pedagoglarga yordam tariqasida "Ilk
qadam" davlat o‘quv dasturiga uslubiy yordam sifatida o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar
to‘plami taklif etiladi. Toʻplam MTV mutaxassislari tomonidan
BMTning
Oʻzbekistondagi Xalqaro bolalar jamgʻarmasi (UNICEF) bilan birgalikda
ishlab chiqilgan boʻlib, oltita qoʻllanmani oʻz ichiga oladi:
“Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida ta’lim dasturlarini ishlab chiqish”;
8
“Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv asosida ta’lim jarayonini rejalashtirish”;
"O‘yin orqali ta’lim olish";
“Maktabgacha ta’limda ta’lim jarayonini individuallashtirish. Alohida
ehtiyojli bolalar inklyuziyasi”;
“Oilalar va mahalliy jamoatchilik bilan hamkorlik”;
"Kuzatish va baholash".
Loyihaviy mavzuli faoliyatni rejalashtirish va amalga oshirish uchun
"Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta'lim va tarbiya jarayonini mavzuli
rejalashtirish" qo‘llanmasi taklif etiladi.
"Ilk qadam" dasturi davlat dasturi bilan bir qatorda "yomg'ir" sifatida
maktabgacha ta'lim tizimini qamrab oladigan va tartibga soladigan progressiv
hujjatdir. Shunday qilib, "Ilk qadam" dasturi turli xil provayderlar tomonidan turli
guruh bolalariga beriladigan maktabgacha ta'limning bir xil sifatini ta'minlash
uchun ishlab chiqilgan. Dastur tarbiyachilarga tushunishga va o'rganishga yordam
beradi bolalar uchun rag'batlantiruvchi ta'lim muhitini yaratish va unga otaonalarni qanday jalb qilishdan iborat.
Davlat o'quv dasturi muqobil o'quv dasturlarini ishlab chiqish uchun majburiy
asosdir. Dastur maktabgacha ta’lim tashkilotlari direktor va mutaxassislarini
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Ilmiy kengashining
2021-yil
23-dekabrdagi
10-sonli
bayonnomasi, O‘zbekiston
Respublikasi
Maktabgacha ta’lim vazirligining Muvofiqlashtiruvchi kengashining 2022-yil 4fevraldagi 1-sonli bayonnomasi bilan tasdiqlangan va nashr qilish uchun tavsiya
etilgan.
Maktabgacha ta'lim muassasalarining davlat o'quv rejasi5 - bu O'zbekiston
Respublikasida boshlang'ich va maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish
bo'yicha davlat talablariga muvofiq ishlab chiqilgan, maktabgacha ta'limning
maqsad va vazifalari, asosiy g'oyalarini aks ettiruvchi normativ-huquqiy hujjat.
ta'lim ishi, shu jumladan, ta'limning keyingi bosqichiga o'tishda bolaning asosiy
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi “Maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PQ-4312-sonli qarori. https://lex.uz.
5
9
vakolatlari. Davlat ta'lim dasturi O'zbekiston Respublikasi hududida joylashgan
quyidagi ta'lim muassasalarida qo'llanilishi shart:
•
davlat maktabgacha ta'lim muassasalari;
•
maktabgacha
ta'lim
sohasida
xizmat
ko'rsatuvchi
nodavlat
ta'lim
muassasalari:
•
maktabgacha yoshdagi bolalar guruhlari bilan "Mehribonlik" bolalar uylari;
•
maktabgacha va boshlang'ich ta'limni tartibga soluvchi boshqaruv organlari.
Davlat o'quv dasturi 8 bobdan iborat bo'lib:
I bob UMUMIY QOIDALARda Davlat o‘quv dasturining qo‘llanilishi,
MTTning maqsad va vazifalari hamda Pedagogning roli tasvirlangan.
DAVLAT O‘QUV DASTURINING QO‘LLANILISHI
Davlat o‘quv dasturi muqobil, parsial, moslashtirilgan o‘quv dasturlarini
yaratishda majburiy tayanch hujjat hisoblanadi. MTT
Maktabgacha
ta’lim
vazirligi tomonidan tasdiqlangan muqobil, parsial, moslashtirilgan o‘quv
dasturlarini qo‘llash huquqiga ega. MTT o‘quv dasturi mutaxassislar va otaonalarni jalb qilgan holda, pedagoglar tomonidan tuziladi va amaldagi qonun
hujjatlariga muvofiq tasdiqlanadi.
MTTNING MAQSAD VA VAZIFALARI
MTTning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:
● bolaning shaxsiy ehtiyojlarini hisobga olgan holda ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yilagan davlat talablari asosida hamda MTT
davlat o‘quv dasturiga muvofiq uning har tomonlama va barkamol rivojlanishi
uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
● maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etish
va amalga oshirish;
● bolalarning ilk rivojlanishi masalalarida oila va mahalliy jamoatchilik
o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni tashkil etish va amalga oshirish.
PEDAGOGNING ROLI
10
Davlat o‘quv dasturini amalga oshiruvchi pedagog bolaning shaxsiga hurmat
ko‘rsatadi va ta’lim va tarbiya jarayonini dastur tamoyillariga muvofiq tashkil
qiladi.
Pedagog fasilitator sifatida bolalarga ta’lim va tarbiya berishda o‘z bilimi,
ko‘nikma va resurslaridan foydalanadi.
Pedagog ta’lim va tarbiya jarayonini rejalashtiradi, bolaning har tomonlama
rivojlanishiga va uning salohiyatini ochishga hissa qo‘shadigan rivojlantiruvchi
muhitni yaratadi. Buning uchun pedagog bolaning rivojlanish xususiyatlarini
biladi, uning his-tuyg‘ularini tushunadi, har bir bolaning ehtiyojlari va
qiziqishlarini aniqlaydi va hisobga oladi.
Pedagog guruhda shunday inklyuziv muhit yaratadiki, unda har bir bola
o‘zini ardoqli, qobiliyatli va ta'lim jarayoniga jalb qilingandek his qilishi kerak.
Pedagog
bolaning
mustaqil
harakat
qilish,
natijalarga
erishish
va
yutuqlarni amalga oshirish hamda ulardan zavqlanish qobiliyatini rivojlantirishga
hissa qo‘shadi. Pedagog, shuningdek, bolalarda zarurat bo‘lganida, har bir bola
tarbiyachidan yordam va dalda olishi mumkinligiga ishonch hissining paydo
bo‘lishiga yordam beradi.
Pedagog doimiy ravishda kasbiy kompetentligini takomillashtirish uchun
o‘z kasbiy faoliyatini hujjatlashtiradi, tahlil qiladi va baholaydi.
Pedagog bolaning, ota-onalarning va mahalliy jamoatchilik vakillarining fikri
va tajribasini hurmat qiladi va o‘z ishini teng sheriklik asosida quradi.
II ВОВ MTT TA’LIM VA TARBIYA JARAYONINING MAQSAD VA
TAMOYILLARI.
Ta'lim muassasasi Davlat o'quv dasturi asosida o'zining oldingi ishchi o'quv
dasturini ishlab chiqish huquqiga ega. Ta'lim muassasasining ishchi o'quv rejasi
ota-onalar ishtirokida muassasa tarbiyachilari tomonidan ishlab chiqiladi va
amaldagi qonunchilikka muvofiq tasdiqlanadi. Davlat o'quv rejasining quyidagi
maqsad va vazifalari belgilangan:
•
va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo'yiladigan Davlat
talablari asosida, bolaning shaxsiy ehtiyojlarini hisobga olgan holda va Davlat
11
o'quv dasturiga muvofiq, bolaning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi uchun
qulay shart-sharoitlar yaratish;
•
maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ta'lim tadbirlarini tashkil etish va
amalga oshirish;
•
ota-onalar va jamiyat uchun erta bolalikni rivojlantirish sohasida ta'limni
tashkil etish va amalga oshirish;
•
bolalarni erta rivojlantirish bo'yicha oilalar va jamoalar bilan o'zaro
aloqalarni tashkil etish va amalga oshirish.
Davlat o'quv jarayonining maqsadi va tamoyillari deb nomlanadi, unga
quyidagilar kiradi:
-Ilk qadam o'quv jarayonining maqsadlari;
-Ilk qadam o'quv jarayonini tashkil etish tamoyillari;
-Qo'shimcha ta'lim xizmatlarini tashkil etish;
Bolalar uchun maxsus ehtiyojlar va ta'lim faoliyati ota-onalar bilan
hamkorlikni o'z ichiga oladi. Davlat dasturi ta'lim jarayonining maqsad va
tamoyillarini aks ettiradi:
- Ta'lim jarayonining maqsadi - bolalarda umumiy vakolatlar va rivojlanish
qobiliyatlarini shakllantirish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish. Oldindan
o'quv jarayonini tashkil etish tamoyillari:
•
bola huquqlarini, rivojlanishning o'ziga xos xususiyatlari va imkoniyatlarini
hisobga olish;
•
ta'lim jarayonidagi barcha rivojlanish turlarining o'zaro bog'liqligi;
•
bolaning sog'lig'ini saqlash va mustahkamlash, uning ehtiyojlarini, shu
jumladan, harakatlanish ehtiyojlarini qondirish;
•
bolaning ijodiy qobiliyatlarini qo'llab-quvvatlash;
•
o'yin orqali ta'lim va taraqqiyot;
•
bolaning rivojlanishi va ijtimoiy moslashuvi uchun qulay muhit yaratish;
•
bola uchun xavfsiz muhitni ta'minlash;
•
MTM ning oila, mahalla va maktab bilan hamkorligi;
12
•
boshqa xalqlar madaniyatining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan
holda milliy madaniy an'analarning qadr-qimmatini va boshqa millatlarning
madaniyatiga bo'lgan hurmatni oshirish;
Maxsus ehtiyojli bolalar uchun ta'lim faoliyati, Maktabgacha ta'lim
muassasasida alohida ehtiyojli bolalarni qo'llab-quvvatlash jamoaviy harakat
bo'lib, uni amalga oshirish uchun maktabgacha ta'lim muassasasi rahbari
javobgardir. Agar kerak bo'lsa, tarbiyachilar tarkibi va maktabgacha ta'lim
muassasasi rahbariyati tor mutaxassisliklar bo'yicha mutaxassislarni jalb qilgan
holda, bola (uning rivojlanishi) uchun ta'lim faoliyatining individual rejasini ishlab
chiqadi.Ota-onalar bilan hamkorlik. Bolaning har tomonlama rivojlanishini
ta'minlash uchun maktabgacha ta'lim muassasasi ota-onalar bilan o'zaro
munosabatlarning quyidagi shakllarini tashkil qilishi mumkin:
•
maktabgacha ta'lim muassasasi to'g'risida ota-onalarning fikrlarini hisobga
olish;
•
ota-onalarga erta rivojlanish masalalari bo'yicha ma'lumot berish;
•
ota-onalarni ta'lim jarayonidagi faol ishtirokga jalb qilish;
•
ota-onalarning muassasa hayotida ishtirok etish tashabbuslarini qo'llab-
quvvatlash.Maktabgacha ta’lim muassasasining davlat o‘quv dasturi “O‘zbekiston
Respublikasining ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarni rivojlantirish borasidagi
Davlat talablari”ga muvofiq ishlab chiqilgan me’yoriy-huquqiy hujjat bo‘lib, unda
maktabgacha ta’lim muassasasining maqsad va vazifalari, o‘quv-tarbiyaviy
faoliyatning asosiy g‘oyalari, maktabgachayoshdagi bolalarni ta’limning keyingi
bosqichiga o‘tishidagi asosiy kompetensiyalari belgilab berilgan. O‘zbekiston
Respublikasi hududida joylashgan quyidagi ta’lim muassasalarida:
• davlat maktabgacha ta’lim muassasalari;
• maktabgacha ta’lim sohasida xizmat ko‘rsatuvchi nodavlat muassasalari;
• maktabgacha guruhlarga ega bo‘lgan «Mehribonlik» bolalar uylari;
• maktabgacha va boshlang‘ich ta’limni nazorat qiluvchi boshqaruv
organlarida – ushbu davlat o‘quv dasturini qo‘llash majburiydur.
13
Davlat o‘quv dasturi variativ o‘quv dasturlarini yaratishda majburiy tayanch
hujjat hisoblanadi. Ta’lim muassasalari Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan
tasdiqlangan variativ o‘quv dasturlaridan foydalanish huquqiga ega.
Ta’lim muassasasi Davlat o‘quv dasturi asosida o‘zining MTM ishchi o‘quv
dasturini ishlab chiqish huquqiga ega. Ta’lim muassasasining ishchi o‘quv dasturi
muassasa pedagoglari tomonidan ota-onalarni jalb etgan holda tuziladi va amaldagi
qonunchilik tartibida tasdiqlanadi.
III BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda kompetensiyaviy
yondashuv
IV BOB. Ta’lim va tarbiya jarayoni
V BOB Bolaning rivojlanish sohalari bo‘yicha yutuqlari
VI BOB Rivojlantiruvchi muhitni tashkil qilish.
VII BOB Davlat o‘quv dasturi bo‘yicha kutilayotgan ta’limiy natijalar.
VIII BOB Resurs ta’minot
Maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida
davlat
o‘quv
dasturini
amalga
oshirishning resurs ta’minoti O‘zbekiston Respublikasining amaldagi me’yoriyhuquqiy
hujjatlariga
muvofiq
amalga
oshiriladi. Minimal resurslar bilan
ta'minlanganlik kun tartibi va yillik rejada ko‘zda tutilgan o‘yin, qiziqishlarga
ko‘ra mashg‘ulot va loyihaviy faoliyatlarni amalga oshirishni ta'minlashi
kerak. Shu bilan birga, ilovada keltirilgan resurslar bilan bir qatorda ushbu
markazlar va rivojlantiruvchi muhitni bolalar, otaonalar va pedagoglarning
birgalikdagi faoliyati mahsulotlari bilan jihozlash tavsiya etiladi; shuningdek,
maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglari zarur o‘quv va rivojlantiruvchi
didaktik materiallarni yaratishda mahalliy hamjamiyat resurslari va o‘zlarining
ijodiy qobiliyatlariga tayanishlari mumkin.
1.2 “Ilk qadam” dasturi orqali faoliyatlarni rejalashtirish mazmuni.
Ta'lim-tarbiyaviy ishning mazmuni, metodi va usullari hamda uni tashkil etish
turlari, bolalar xulq-atvorini tarbiyalash mazmuni, ularda madaniy-gigiyenik
malakalarni shakllantirish, bolalar mehnati va o'yinlariga rahbarlik usullari,
14
bolaning bo'sh vaqti, ko'ngilochar daqiqalarni tashkil etish, shuningdek, otaonalar bilan ishlash turlari rejalashtirilishi lozim.
O'qitishning har bir bolimiga doir mashg'ulotlarni rejalashtirishda bilimlarni
egallashning asosiy bosqichlari hisobga olinadi6. Rejada bilimlar mazmunining
takrorlanishi, ularni sekin-asta murakkablashtirish nazarda tutiladi.
Istalgan bo'limga doir mashg'ulotlarni rejalashtirishda mazkur bo'lim bilan
bog'langan asosiy ta'lim-tarbiyaviy masalalardan tashqari dasturning boshqa
boTimlaridan ayrim
masalalarni
kiritish
kerak.
Mashg'ulotlarni
bunday
yaxlitlash ularni rivojlantiruvchi samarasini oshiradi.
Ta’lim-tarbiyaviy ishlar mashg'ulotlardan tashqarida: kundalik turmush, o'yin,
mehnatda ham davom ettiriladi. Rejada bolaning xulq-atvorini: bir-birlariga
xayrixohlik munosabatini, bir-birining o'yiniga qiziqishlari bilan hisoblashishni,
yuzaga kelgan nizolarni haqgo'ylikbilan hal qilish kabilarni tarbiyalash vazifalari
nazarda tutiladi7.
Rejada o'yinda bolalarni o'zaro munosabatlari va xulq- atvorlarini tarbiyalash
vazifasini kiritib, tarbiyachi bolalar o'yinlarining mazmunini, ularning o'ynash
ko'nikmalarini hisobga oladi. Kun davomida tarbiyachi xilma-xil harakatli va
didaktik o'yinlarni uyushtiradi, ularga rahbarlik rejalashtiradi.Bolalarning mehnat
faoliyatlarini tashkil etish shakllariga doir rejalashtirish muhimdir. Mehnatni
tashkil etish shakli sifatida barcha guruhlarda topshiriqlardan foydalaniladi.
O'z mazmuniga ko'ra topshiriqlar turlicha bo'lishi mumkin. Tarbiyachining ish
rejasida yangi topshiriq mazmuniniqayd etish, so'ngra uni bajarishga jalb
etiladigan bolalar ismlarini ko'rsatish maqsadga muvofiqdir.
Rejada bolalarning jamoa shaklidagi mehnatlarini tashkil qilish mazmuni va
tarkibi, o'tkazish vaqti ko'rsatiladi. Zarur jihozlar belgilanadi va joylashtiriladi,
Mustaqillik bayramlari, mustaqil yurtimizdagi muhim sanalar va hodisalar
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi “Maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PQ-4312-sonli qarori. https://lex.uz.
7
Tsay YE.F., Grosheva.I.V., Nazarova v.a., Ismailova.M.A. O’zbkiston Respublikasi Ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari va “Ilk qadam” davlat o’quv dasturini qo’llash. Trenerlar
UCHUN METODIK QO’LLANMA. Toshkent, 2019 Y.
6
15
bilan bog’liq bayramlar, maktabgacha ta'lim muassasasida bolalarga Vatanga
muhabbat, baynalminal hislarni tarbiyalash, ularni xalqimizning boy milliy va
umumbashariy qadriyatlari asosida tarbiyalash maqsadida bayram ertaliklari
o'tkaziladi. Bayramlarni tarbiyaning muhim vositasi sifatida puxta rejalashtirish
lozim. Rejada muassasaning butun jamoasi,
ettiriladi.
Pedagogik
kengashda
bayram
bolalarning
ssenariysi
tayyorlarligi
ishlab
chiqiladi
aks
va
tasdiqlanadi.Maktabgacha ta'lim muassasasi ota-onalar o'rtasida pedagogik
targ'ibotni amalga oshiradi. Ularni oila va maktabgacha ta'lim muassasasining
bolalarga ta’sir ko'rsatishda hamkorlikni yo'lga qo'yish maqsadlarida ta'limtarbiyaviy ish mazmuni bilan tanishtiradi. Bolalarni
oilada tarbiyalashning
ilg'or usullarini o'rganadi, umumlashtiradi va tarqatadi. Bu ish izchil tarzda amalga
oshiriladi va maktabgacha ta'lim muassasasi mudirasi tomonidan yillik rejada,
tarbiyachi
tomonidan
ham
rejalashtiriladi.
Ishni
tashkil
etish
usullari
quyidagilarni: ota-onalar majlisi, bola oilasiga borishni, ochiq eshiklar kunini,
mashg'ulotlar o'tkazishni, bolalar ishlari bo'yicha ko'rgazmalar tashkil etishni
nazarda tutadi.Ta'lim-tarbiya ishlarini rejalashtirish shakllarini ilova etamiz.
Kichik guruh bolalarida mashg`ulotga qiziqish uyg`otish uchun bolalarni
qiziqtiradigan mazmundagi, kutilmagan, topishmoqli usullardan foydalanadi.
«Quloq solinglar-chi, kimdir eshik qoqyapti! Bu qo`g`irchoq biznikiga
mehmonga kelibda», - deb mashg`ulotni boshlash mumkun. Bolalarning narsalar va
ularning nimaga ishlatilishi to`g`risidagi tasavvurini tartibga solivchi mashg`ulot
manna shunday boshlanadi.
Katta guruhlarda qanday mashg`ulot bo`lishini tarbiyachi bolalarga oldindan
aytib quydi. Bu bolalarning bo`lajak mashg`ulotga qiziqishini orttiradi. Masalan,
mustaqillik maydoniga ekskursiyaga borishni bolalarga bir hafta oldin aytib o`tadi
va ularga rasimlarni ko`ribshni, ota-onasi bilan sayr qilganda nimalarni ko`rganini
eslashni taklif etadi. Bolalar bu kunni zo`r qiziqish bilan kutishadi.
Katta va tayyorlov guruhlaridagi bolalar mashg`ulotning zarurligi
va
majburiyligini tushinishlari, unga ongli ravishda tayyorlanishlari zarur.
Asosiy qism. Mashg`ulotda bolalarga Yangi bilim beriladi, topshiriqni
16
bajarish yuzasidan yo`l-yo`riq ko`rsatiladi, qiynalgan bolalarga yordam berilajdi.
Bolalar bilan bo`ladigan jamochilik munosa`atlarini alohida munosabat bilan
qo`shib olib
boriladi. Topshiriqni bajarishni hamma bolalar uddalay olishlari uchun
tarbiyachi har xil metod va usullarni qo`llaydi.
Mashg`ulotning boshlanishidanoq bolalarning diqqatini tashkileta bilishi
kerak. Bu bolalar lodiga qo`yilgan aqliy vazifaga bog`liq. Bolalarga qanday ishlar
olib borish zarurligi ko`rsatiladi va tushuntiriladi, ularni ayrim bolalarga alohida
takrorlash shart emas, balki hamma bolalarni e`tibor bilan eshitib o`tirishga
o`rgatish kerak. Zarurat tug`ilsagina takrorlash mumkin.
Bog`chadagi bolalr o`qish, yozishni bilmaganligi uchun o`tilgan materialni
qaytarib mustahkamlay olmaydilar, shuning uchun bolalarga berilgan bilimni
mustahkamlash uchun tarbiyachi takrorlash va mashq qildirish usullaridan
foydalanadi. Mexanik qaytarish, yodlatishdan qochish kerak, chunki anglab
olinmagan material tezda esdan chiqadi.
Qaytarish, mashq qildirishda tarbiyachi fikrlarni to`ldirib, tartibga solib
boradi, bu bolalrda bilimga qiziqish uyg`otadi vash u narsa to`g`risidagi tasavvur
va tushunchalarini chuqirlashtiradi. Mashg`ulotni dastur maqsad va bolalar yoshiga
qarab mustahkamlashning har xil usullari qo`llaniladi.
Bolalar o`zlashtirib olishi va javob qilishi kerak bo`lgan materil so`z orqali
amalga oshiriladi. Shuning uchun u yoki bu ishni bajarishda bolalrdan uni qanday
amalga oshirmoqchi ekanini so`z bilan tushuntirib berish talab etiladi (masalan,
son- saanoqqa o`rgatishda, qurish-yasashda, rasm chizganda qanday tartib bilan
bajarishi, buning uchun qanday materialdan foydalanishini tushuntirib berishi talab
etiladi).
Mutahkamlash jarayonida didaktik material bilan bajariladigan mashq aqliy
vazifani o`z ichiga olsa, bolalrda mustaqillikni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega
bo`ladi.
Masalan, son-sanoq mashg`ulotilda bolalr sanash materiali bilan o`zlari
mashqlarni mustaqil bajarishadi: tarbiyachining topshiriqiga qarab narsalar sonini
17
kamaytirishadi yoki ko`paytirishadi. Buning uchun o`yinchoqlardan ham
foydalanish mumkun.
Mashg`ulot davomida pedagog hamma bolalar faol qatnashishini va ishni o`z
vaqtida puxta amalga oshirishlarini nazorat qilib boradi. Agar mashg`ulot yakka
tartibda olib boriladigan bo`lsa (rasm, loy va plastilindan narsalar yasash, qurishyasash, konstruktsiyalash), bolalar ishni har xil vaqitda bajarganliklari uchun
tarbiyachi mashg`ulot tugashga bir necha daqiqa qolganda mashg`ulotni tugatish
kerakligi to`g`risida ularni ogohlantiradi.
Mashg`ulotni tugatayotib, tarbiyachi o`tkaziladi mashg`ulotga yakun yasaydi:
bajarilgan ishni bolalar bilan birgalikda baholaydi, bolalarning mashg`ulotda
qatnashganini gapiradi, ba`zan kegusi mashg`ulotda nimalar o`tishlarini aytadi.
Bolalarning o`qiv faoliyatini yaxshi egallab olishlari ular bilimini to`g`ri
baholashga bog`liq.
Qo`yilgan vazifaning bajarilshiga qarab baho berilishi kerak. Bolaning ishini
to`g`ri baholab, «to`g`ri» yoki «noto`g`ri» deyshi bola uchun oddiy maxtovdan
ancha qimmatlidir.
Ish qanchalik yaxshi tahlil qilsa, u bolaning kelgusida ishini tuzatib olishiga
yaxshiroq imkoniyat yaratadi.
Mashg`ulotlardan keyin tarbiyachi bolalarni o`yinga taklif etadi, boshqa
mashg`ulot bo`lmasa, sayirga tayorlanishada.
Mashg`ulotda tarbiyachining bolalarga qo`yadigan talabi ularning yoshi va
imkonyatlarga mos bo`lishi kerak. Birinchi kichik guruh bolalarini enaga qarab
turadi. Tarbiyachi mashg`ulot paytida hamma bolalarning faol qatishishlariga
haraka qiladi: savolga to`g`ri javob berishlarini ko`rsatilgan narsaning nomini
aytishlarini, rasm chizishlarini, narsa yasashlari va hokazolarni kuzatadi.
Agar bolalar ikkinchi kichik guruhga yangi kelgan bo`lishsa, dastlabki 1-2
haftada tarbiyachi faqat xohlagan bolalar bilangina mashg`ulot o`tkazadi: bolalar
yangi sharoitni yaxshi o`zlashtirib olganlaridan keyingina hamma bolalar bilan
mashg`ulot o`tkaziladi.
Dastlabki mashg`ulotlarda tarbiyachi bolalarni guruh xonasi, qo`g`irchoq va
18
o`yinchoqlar bilan tanishtiradi. Qo`g`irchoqar yardamida mashg`ulot o`tkazadi.
Tarbiyachi
avval
bolalarda
mashg`ulotka
qiziqish
uyg`otadi,
keyin
esa
mashg`ulotning hamma uchun majburiy ekanligini sekin-asta bolalar ongiga
singdirib boradi.
Sekin-asts mashg`ulot bolalar xulqiga moslab murakkablashtirib boriladi. Ular
mashg`ulot
paytida
axloq
qoidalarini
egallab
oladilar
to`g`ri
o`tirish,
chalg`imaslik, tarbiyachi va o`rtoqlarini diqqat Bilan eshitish, tarbiyachi
so`ragandagina jovob berganda o`rnidan turish,kerak bo`lsa stolning oldiga
borish va qokazolarni o`rganadilar.
Katta bolalar o`zlarini tez tashkil eta bilishlari lozim: bir faoliyatdan ikkinchi
faoliyatga osonlik bilan o`tishlari, mashg`ulot vaqtida ish joylarini ozoda
saqlashlari, rasmga qarab so`zlaganda ko`rsatkichdan foydalanishlari, jovab
berganda gavdalarini to`g`ri tutib turishlari, nutqlari tushunarli bo`lishi, etarli
darajada baland ovozda gapirishlari, to`la javob berishilari, mashg`ulotdankeyin
o`z ish joylarini yig`ishtirib qo`yishlari kerak.
Mashg`ulot paytida talabani bajarish axloq normasiga aylanib qolishi kerek.
Bu ikki narsa asosida shakllanadi, birinchisi tarbiyachining obro`siga asoslanilsa,
ikkinchisi ma`lum talabning rivojlanishi bilan (uqib olish va bajarish uchun
eshitish kerek, qiziqarli bajarish zarur) amalga oshiriladi. Tashqaridan qaraganda
bolalar xulqida hech qanday farq ko`rinmaydi – bu odatdagi intizomgi
bo`ysunishning natijasi, ikkinchidan, bu o`quv faoliyati rivojlanganligining belgisi,
ta`limning ta`siridir.
Mashg`ulotda axloq qoidalariga rioya qilish bolalarni maktabga tayyorlashda
katta ahamiyatga ega bo`lib, maktab ta`limiga madaniy tayyorgarlikning hissiyaxloqiy qisim hisoblanadi.
Mashg`ulotning
sifativa
uning
natijasi
tarbiyachining
unga
qanday
tayyorgarlik ko`rganiga bog`liq. Mashg`ulotga tayyorlanish mazmuniga quydagilar
kiradi: mashg`ulotni rejalashtirish, kerakli jihozlarni tayyorlab qo`yish, bolalarni
mashg`ulotga tayyorlash.
Tarbiyachi bir bo`limdan bitta emas, balki butun bir mashg`ulotlar sistemasini
19
rejalashtirgandagina ma`lum natijaga erishishi mumkin. Masalan: «Kiyim qanday
tikiladi?» mavzusini rejalashtirishda bir qancha mashg`ulotlarni belgilab chiqadi:
kiyimni qanday tikish to`g`risida gapiradi va tikish uchun kerakli narsajlarni
ko`rsatadi;
yaqinroqdagi
atel`ega
ekuskursiyaga
boriladi,
gazlamalar
to`g`risidasuhbat o`tkaziladi. Birinchi mashg`ulotda bolalarning tikish va kiyish
to`g`risidagi bilimlari aniqlanadi; bolalar tikuv mashinasi va tikish uchun kerak
bo`ladigan boshqa asboblar bilan tanishishadi; tarbiyachi bolalarga ularni ko`rsatib,
gapirib beradi, qisman tikish jarayonini ko`rsatadi.
Ikkinchi mashg`ulotda bolalar atel`edagi asbob-anjomlarni, tikuvchilarning ish
jarayonini
kuzatishadi,
texnik
moslamalar
(elektr
tikuo`
mashinalari,
dazmollaydigan mexanik presslar, elektr qaychilar) bilan tanishishiadi va qanday
kiyimlar tikilishini bilib olishadi. Uchinichi mashg`ulotda bolalar har xil matodan
tikilgan kiyimlar bilan tanishib, ularni bir-biridan farqlashga o`rgatiladi.
Shunday qilib, tarbiyachi har bir mashg`ulot mazmunini konkretlashtiradi,
bajarish usullarini tanlaydi, bunday albatta bolalarning yoshi vaimkoniyatlari
e`tiborga olinadi.
Ba`zi bir mashg`ulotlarga oldindan tayyorgarlik ko`riladi va urejada ham aks
ettiriladi. Masalan, «Bizning bayram» degan mavzudagi rasm mashg`ulotlardan
oldin bolalar bilan bayramona bezatilgan ko`chalarga sayr uyushtirish, rasmlarni
ko`rish, oynai jahon orqali ko`rsatilgan bayram eshittirishlari bo`yicha suhbat
o`tkazish mumkin. Tayyorgarlik ishlari bolalarning mashg`ulotga hissiyot
tayyorgarligini ta`minlaydi. Tarbiyachi mashg`ulotning borishini balafsil o`ylab
ko`radi. Unga ajratilgan vaqtdan samarali foydalanishga intiladi.
«Kiyimlariningzni kim tikib bergan?», «Magazindan tayyor holda sotip
olinadigan kiyimlar qaaerda tikilishini kim biladi?», «Tikish uchun qanday
buyumlar kerak?» degan savollarni beradi. Bu savollarga javob berish ham 3 – 4
daqiqa vaqtni oladi. Shundan keyin bolalarga gazlama, andaza, qayshi, santimert,
igna, angishvona, tikuv mashinasini ko`zdan kechirish va har bir buyumning
vazifasini so`zlab berish taklif etiladi. Bunga 8 – 10 daqiqa vaqt ketadi. Shu
mashg`ulotning o`zida tarbiyachi
20
qo`yirchog` kiyimt tikishning ayrim jarayonlarini, andaza bo`yicha fartukni
bichib olish, tikuv mashinasida cho`ntakni tikish, qo`lda tugmalarni qada shva
tikishdagi ketma-ketlik haqida gapirib berishi kerak. Bo`nday mashqulotga 20 – 25
daqiqa davom etadi.
Mashg`ulotga
tayyorgarlik
ko`rishda
tarbiyachi
tegishli
metodik
adabiyotlardan foydalanadi.
Murakkab mashg`ulotlarga tayyorgarlanish konspekt tuzishni taqozo etadi.
Unda mashg`ulotlarga mazmuni (ta`lim va tarbiyaviy vazifalar), tayyorlanishi
kerak bo`lgan jiqozlar, bolalar bilan olib boriladigan dastlabki ishlar bilan olib
boriladigan dastlabki ishlar (agar bunga zarurat bo`lsa), mashg`ulotning borishi va
tarbiyachi foydalanadigan metodik usullar ko`rsatiladi. Mashg`ulot japayonini
bayon etib yozishda mashg`ulotning boshi va oxirida (yakun chiqadirish va keyingi
faoliya turiga o`tishadi) bolalarni uyushtirishni alohida ajra`tib ko`rsatish kerak.
Mashg`ulot muvaffaqiyatli o`tishi uchun jiqozlari o`z vaqtida tayyorlash zarur.
Ularni tanlash mashg`ulotning mazmuniga va tarbiyachi belgilangan metodik
usullarga bog`liq.
Odatda metodika kabineida «Bolalar bog`chasida ta`lim-tarbiya dasturi» ning
hamma bo`limlari bo`yicha metodik qo`llanmalar bo`ladi. etishmaganini tarbiyachi
o`zi tayyorlaydi, ba`zan bu ishga katta va tayyorlov guruhlari bolalarni jalb etadi.
Mashg`ulot uchun kerakli materiallarni bir kun ilgari tayyorlaydi, uning buzuq
emasligini, didaktik materiallar hamma bolalar uchun etarli ekanligini tekshiradi.
Agar tarbiyachi ekskursiya o`tkazadigan bo`lsa, u oldindan ekskursiya
o`tkaziladigan joyga borib kelishi, uchun ob`ekt tanlashi, bolalarni qanday
joydloshtirishni o`ylab qo`yishga, eng yaqin va havfsiz marshrutni tanlash kerak.
Mayda sanoq materiali, rasm mashg`uloti, applikatsiya, qurish-yasash uchun
matnriallar, she`r, ertak matnlari oldindan tayyorlab qo`yiladi. Masalan, kichik
guruh bolalarga ekish yoki ko`chat o`tqazishga qiziqsh uyg`otish uchun ko`karib
turgan o`simlikni ko`rsatish kerak. Buning uchun avval etishtirish zarur.
Navbatchilar mashg`ulotga kerakli jihozlarni tayyorlaydilar, stol, stullarni
qulay g`ilib joylashtiradilar, qo`llania va materiallarni qo`yib chiqadilar. Jismoniy
21
tarbiya va musiqa mashg`ulotlaridan oldin bolalar poyabzalni almashtiradilar, sport
formasini kiyadilar. Mashg`ulotlarda tarbiyachining etakchilik roli va uni
o`tkazishga tayyorgarligi. Tarbiyachi bolalar bog`chasida asosiy shaxs hisoblanadi.
Butun g`oyaviy- tarbiyaviy ishlarning sifati va qolaversa, kelajak avlodni
tarbiyalanganlik va bilish darajasi tarbiyachining g`oyaviy-siyosiy va ilimpedagogik tayyorgariga, jayaobgarlik hissiga, pedagogik mahoratiga va ishga
bo`lgan ijodiy munosabatiga bog`liq.
Bolaning o`qiv faoliyatiga bo`lgan munosabati ko`proq uning tarbiyachi
shaxsiga munosabati bilan belgilanadi.
Tarbiyachining o`ziga xos xususiyatlarini - uning yuksak kasb mahoratidir8.
Eng muhimi–bolaning ruhiyatini, yoshva o`ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini
bilishdir.
Bolalar
bog`chasi
dasturi
bolalarning
yoshini,
jismoniy
va
ruhiy
xususiyatlarini hisobga olib tuzilgan bilan har bar boladagim alohida ruhiy
xususiyatning qay vaqtda qanday na moyon bo`lishini oldindan ko`ra olmaydi, bu
ish dasturda yaxshi tayyorlangan tarbiyachining zimmasiga yuklanadi.
Tarbiyachi o`z guruhidagi har bir bolaning jismoniy tomondan yaxshi
rivojlanishi,uning oliy nerv faoliyati yaxshi ishlashi, shuningdek aqliy, ahloqiy,
mehnat, estetik tomonidan normal tarbiyalanishi uchin yaxshi shart-sharoit
yaratadi. Tarbiyachi har bir boladagi o`ziga xos xusuiyatlarni yaxshi bilgan
holda undagi o`ziga xos xususiyatlarni (zararli bo`lsa) yo`qota borib, bolaga
nisbatan qulay talab qo`yadi.
Tarbiyachi har bir bolaning kelajalda haqiqiy inson bo`lishiga erdam
beradigan sifatlarini va imkoniyatini rivojlantirishi lozim. Maktabgacha tarbiya eshi
davrida tarbiyachining bolaga shaxsiy ta`siri juda katta bo`ladi. Chunki bu
davrdagi har taassurot bolaning xotrasida bir umirga saqlanib qoladi.
Bolani
tushuna
bilish
va
uning
ma`naviy
dunesiga
Kira
olish
Tsay YE.F., Grosheva.I.V., Nazarova v.a., Ismailova.M.A. O’zbkiston Respublikasi Ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari va “Ilk qadam” davlat o’quv dasturini qo’llash. Trenerlar
UCHUN METODIK QO’LLANMA. Toshkent, 2019 Y.
8
22
tarbyachidan zo`r kasb tayerligini talab etadi. Bola bilan jonli munosabatda bo`lish
– fikrlar manbai, pedagogik yangiliklar, quvonch va tashvishlardirki, busiz
tarbiyachining ijodiy meg`natini tasavvur etib bo`lmaydi.
Mashg`ulotda tarbiyachi o`z ovozidan qural sifatida foydalanishi mumkin.
Sekin, tinch ovoz bolaga yaxshiroq tas`ir etishini pedagog bilishi zarur. Bolaga
qattiraqroq va qat`iy gapirish mumkin, ammo bunda so`z ohangi bolaga
tinichlantiruvchi ta`sir etishi lozim.
Tarbiyachi asosan bolaning normal ruhiy taraqqieti asosi bo`lgan jismoniy
rivojlanishiga aolhida e`tibor berishi lozim.Bolaning ko`p vaqt harakatsiz o`tirishi
uning sog`lig`i uchun juda zararli, u bolaning har tomonlama rivojlanishini
sekinlashtiradi.Bolaning ko`p harakatlarni o`tirib bajarishi ham gavda tuzilishining
noto`g`ri o`sishiga olib keladi. Shuning uchun faoliyat turlarini almashtirb borish
muvofiqdir.Yana bolaning normal rivojlanishi uchun har doim tinch,qunoq muhitni
tashkil elish lozim. Bolani: «Tezroq yuvininglar-nonushtaga kech qolyapmiz»,
«O`yinchoqni tezraq yig`ishtiringlar,sayrga yoki mashg`ulotga
kech
qolyapmiz» va hokazo deb shoshiltirish kerak emas.Ta`lim berganda uni shuday
tashkil etishi kerakki, har bir faol ishlasin va hai biri ijobiy natijaga erishsin.
Bolalarning mashg`ulotda olgan bilim va malakalari boshqa faoliyat turlarida
qo`llanilishi mumkin. Bolalar olgan bilimlarini qo`llay olishlari ularning yaxish
o`zlashtirib olganligidan dalolat beradi, ya`ni ular hesh qanday kiyinchiliksiz bu
bilimlardan foydalanishlari mumkin. Ta`limning amaliy ahamiyati ham ana
shundan iboratdir.
Agar bolalar etarlicha bilim va malakalarga era bo`lsa, ular bilan xilma-xil
mashg`ulotlar o`tkazish mumkin, bu mashg`ulotlarda bolalar mavjud bilimlardan
ijodiy foydalanishlari: bemalol rasm chizishlari, biror narsani qurish yoki
yasashlari,
hikoya
qilib
berishlari
mumkin.
Bu
mashg`ulotlar
odatdagi
mashg`uoltlardan boshqacharoq qilib tashkil etiladi: bolalar ixtiyoriga har xil
materiallar beriladi va ularga rasm mavzusini o`zi belgilash, qurilishni o`zi
o`ylab topish, hikoya tuzish imkoniyati yaratiladi. Bunday mashg`ulotlar
23
II BOB. Zamonaviy maktabgacha taʼlim tashkilotlarida loyihalashtirish
faoliyatining ahamiyati.
2.1. Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida tarbiyalanuvchilar faoliyatini
rivojlantirishning loyihalashtirish xususiyatlari.
Pedagogik faoliyatni loyihalashtirish turlari. Наr bir yosh guruhida bolalarni
jamoachilik ruhda tarbiyalash va har bir bolaning har tomonlama rivojlanishini
ta'minlaydigan bir xil shart-sharoitlar yaratish lozim. Bolalarni yosh guruxlariga
taqsimlashda har bir guruhga faqat bir xil yoshdagi bolalarni tanlash va shunga
qarab ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etish.Bolalarning har xil faoliyat bilan
shug'ullanishlari va bir-birlari bilan muloqotga kirisha olishlari uchun zarur bolgan
moddiy muhitni yaratish. Buning uchun guruh xonasi va maydonchani gigienik.
pedagogik, estetik talablar darajasida kerakli asbob- anjomlar bilan ta'
minlash.Bolalarning yoshiga mos kun tartibiga rioya qilish va uning barqarorligini
ta-minlash.Bolalar shaxsini shakllantiradigan faoliyat turlarini (uyin. rnehnat,
ta'lim) tashkil etish va bu faoliyatlar uchun kun tartibidan ma' lum vakt ajratish.
Bolalarning har xil faoliyatlarini ilmiy asoslangan printsiplar asosida almashtirib
borish
1. MTTning har xil yosh guruhlarida bolalar hayotini tugri tashkil etish
2. Bolalarningfaoliyatida ta'lim-tarbiya vazifalarni amalga oshirish va
rahbarlik qilish.
Bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan pedagogik
jarayon murakkab va rang-barangdir.Tarbiya masalalari ta'lim-tarbiya ishining
tashkiliy shakllari, bolalar faoliyatining har xil turlari: mashgulotlarda ta'lim berish
orqali, ijodiy va qoidali o’yinlar, bolalarning mustaqil faoliyatlari, ularning oz
mehnati va kattalar mehnati bilan tanishtirish orqali, oz-o’ziga xizmat kilish sayrlar
otkazish gigienik tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Ta'lim-tarbiya ishlarini
muvaffaqiyatli amalga oshirish MTTdagi pedagogik jarayonni, har bir faoliyat
turini togri tashkil etishga bogliq. MTTning pedagogik jarayonida ta'lim muhim
ahamiyat kasb etadi va u kundalik hayotda, o’yinda, mehnatda, mashgulotlar orqali
amalga oshiriladi.
24
Mashgulotda ta'lim va tarbiya vazifalari xal etiladi. Bolalar tevarak-atrofdagi
hayot va tabiat bilan tanishish, nutqni ostirish va savod organish, matematika,
jismoniy madaniyat, tasviriy faoliyat, musiqa boyicha eng oddiy tasavvur va
bilimlarni, malaka va konikmalar sistemasini egallab oladilar. Bolalar egallab
olishlari kerak bolgan bilim, malaka va konikmalar MTT dasturida belgilab
berilgan bolib9, u bolalarning umumiy rivojlanishida va ularni maktab ta'limiga
tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.
Mashgulotlarda ta'lim berish didaktika printsiplari asosida bolalarning yosh
va o’ziga xos xususivatlarini e'tiborga olib ma lum izchillikda olib boriladi,
mazmuni sekin-asta murakkablashtirib boriladi. Natijada u rivojlantiruvchi va
tarbiyalovchi xususiyatga ega boladi. Dasturda har bir yosb guruhida xafta
davomida otkaziladigan mashgulotlar soni va har bir mashgulot qancha davom
etishi belgilab qoyilgan. Tarbiyachi mana shunga asoslanib, ozining xaftalik
mashgulotlar jadvalini tuzib oladi, bu ta'limning hamma bolimlari boyicha
belgilangan ta'lim-tarbiya ishlarini togri taqsimlash va bir xilda amalga oshirishga
imkon yaratadi. Mashgulotlar jadvalini tuzishda quyidagi talablarga rioya qilish
kerak: Dasturning hamma bolimlari boyicha mashgulotlarni haftaga teng
taqsimlash. Xaftaning birinchi va oxirgi kuniga osonroq mashgulotlar qoyiladi.
Xaftaning seshanba, chorshanba va payshanba kunlarida bolalardagi aqliy faoliyat
tezlashadi, shuning uchun bu kunlarga murakkabroq ishlar rejalashtiriladi. Kun
davomida birinchi bolib bolalardan aqliy zor berishni koproq talab etadigan, kam
harakatli mashgulotlar rejalashtiriladi (tevarak-atrofdagi hayot va tabiat bilan
tanishtirish, ona tili, matematika). Ikkinchi mashg'ulotga engilroqlari: tasviriy
faoliyat, jismoniy tarbiya, musiqa mashguloti va shunga oxshashlar rejalashtiriladi.
Kun davomida mashgulotlar quyidagicha tartibda almashtirib boriladi: matematika
va jismoniy tarbiya, ona tili va tasviriy faoliyat va hokazo. Mashgulotlarni bunday
taqsimlash bolalarning dastur materialini engilroq ozlashtirib olishiga imkon
yaratadi. O’yin bolalarning muhim faoliyati hisoblanadi. U bolalarning jismoniy va
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi “Maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PQ-4312-sonli qarori. https://lex.uz.
9
25
ruhiy rivojlanishida, shaxs sifatida shakllanishida va bolalar jamoasining tashkil
topishida muhim ahamiyat kasb etadi.
O’yin bolaga quvonch bagishlaydi, ijobiy his va keehinmalarini, hayotdan
olgan taassurotlarini aks ettiradi. O’yin mazmuni bola shaxsining shakllanishiga
muhim ta'sir korsatadi, shuning uchun kattalar bolalar o’yiniga rahbarlik qilayotib,
ularda tevarak-atrofdan olayotgan taassurotlari ijobiy tomonini aks ettirish
xohishini uygotishlari kerak. Bolalarning mustaqil faoliyati ular uchun dam olish
soati hisoblanadi, ammo ish bilan bir vaqtda bolalarning oz-ozini tashkil eta bilish
qobiliyati o’sishiga, xulk, madaniyati irodaviy sifatlarining tarbiyalanishiga, jamoa
munosabatlarining shakllanishiga yordam beradi. U har xil faoliyatlarda
bolalardagi o’ziga xos ijodkorlikning rivojlanishiga keng imkoniyat yaratadi.
SHuning uchun bolalarning mustaqil faoliyatiga ham tarbiyachining rahbarlik
qilishi taqozo etiladi: chunki xohlagan ishi bilan shugullanishiga imkon yaratish,
kerakli material va asbob - uskunalar bilan ta'minlashda yordam berishda,
tarbiyachining maslahati lozim buladi.
Kun davomida sistemali ravishda mehnat faoliyati tashkil etilib, bolalar
kattalarning
mehnati
bilan
tanishtirib
boriladi.
Bu
ish
mashgulotlarda,
ekskursiyalarda, maqsadli sayrlarda, bolalarning kattalar bilan birgalikdagi
mehnatida amalga oshiriladi. Bunda bolalarning asosiy e'tibori mehnatning
insonlar uchun foydasiga, uning xilma-xilligiga, ahloqiy munosabatlariga
qaratiladi. Bolalarning ovkatlanishga, mashgulotga tayyorlanishlari, tabiat
burchagida navbatchilik vazifasini bajarishlari, ularda topshirikqa nisbatan
javobgarlik hissini rivojlantiradi, shu bilan birga ijtimoiy his va munosabatlarni
shakllantiradi. Navbatchilik ikkinchi kichik guruxda yilning ikkinchi yarmidan
boshlanadi va hamma yosh guruhlarida davom etadi.
Katta guruh bolalarining qo'l mehnati, tabiatdagi mehnati, xojalik-maishiy
mehnatlari har kuni ertalabki soatda ertalabki va kechki sayrda sistemali ravishda
tashkil etib boriladi. Haftasiga bir marta butun guruh ishtirokida bolalarning jamoa
mehnati tashkil etiladi, mashgulotlarda qol mehnatining yangi turi orgatiladi.
Mehnat
jarayonida
bolalarning
mehnat
26
qilish
malaka
va
konikmalari
takomillashadi, kuzatuvchanligi rivojlanadi, qiziqishlari ortadi, mehnatsevarlik,
javobgarlik, burch hissi kabi axloqiy sifatlari shakllanib boradi.
Bolalarning mehnat faoliyatini ularning jismoniy va aqliy faolligini
ostiradigan qilib tashkil etilishi kerak. Buning uchun ularni hamma kerakli
materiallar va mehnat qurollari bilan ta'minlash lozim. Oz-o’ziga xizmat bolalar
mehnatini tashkil etish shakllaridan biri hisoblanadi. Kichkina guruhdan boshlab
bolalar mustaqil kiyinish va echinishga orgatiladi. Katta guruh bolalari ozlarini har
doim batartib (tashqi korinishi, sochi, kiyimlari, oyoq kiyimi) tutishlari kerak. Ular
o’yinchoklarni, kitoblarni, ish qurollarini o’yin va mashgulotdan key in joy-joy iga
yigishtirib qoyadilar.
Har kuni ertalabki mashgulotdan keyin, kunduzi uyqu, kechki nonushtadan
keyin sayr uyushtiriladi. Sayrda ijodiy o’yinning hamma turlari, bolalarga tanish va
yangi qoidali, o’yinlar tashkil etiladi. Bolalarning o’yin, mehnat, mustaqil
faoliyatlariga rahbarlik qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Tarbiyachi bolalarning
xilma-xil mustaqil faoliyatlari uchun shart-sharoit yaratadi: kerakli material, asbobanjomlar, o’yinchoqlar bilan ta'minlaydi, maydonchada, guruh xonasida o’yin
uchun joy tayyorlaydi.
O’yin va mashgulotlar otkaziladigan joy gigienik jihatdan talabga javob
berishi (yorug, ozoda, yaxshi shamollatilgan, nam latta bilan pollari artilgan, havo
temperaturasi normal bolishi) kerak. Sayrda tabiatni, kattalar faoliyatini, ijtimoiy
hayot voqealarini kuzatish imkoni yaratiladi sayr boshlanishida bolalarning
mustaqil xatti-harakat qilishlari: yugurish, otirish, gaplashish va tomosha qilish
uchun sharoit mavjud boladi. Keyin harakatli o’yinlar, bolalarning mustaqil
faoliyatlari, mehnat, kuzatish. turli-tuman ijodiy o’yinlar tashkil etiladi. MTTda
bolalar turmushini tashkil etishga katta e'tibor beriladi.
Har bir yosh guruhida tashkil etilgan kun tartibi bolalarning uyquga,
ovqatlanishga, faol mehnat qilishga bolgan ialabini tola qondirishi, bolalaida ijobiy
hissiy kayfiyatni saqlash, bolalar va kattalar ortasida togri munosabat ornatish
uchun kerakli shart-sharoit yaratilishi kerak. Amalga oshiriladigan tadbirlarda
tarbiyachi bolalarda madaniy-gigienik malakalarni: ijtimoiy xulqni, xatti-harakatlar
27
madaniyatini tarbiyalab boradi. Bolaning soglom bulib, togri rivojlanishi uchun
tinch va chuqur, kerakli uyqu muhim ahamiyatga ega. Tarbiyachi guruh xonasida
bolalarni uyquga yotqizgandan keyin xonaning shamollatilgan bolishini, tinchlikni
ta'minlaydi. Bolalarning uygonganlarini sekin- astalik bilan turgazish kerak.
Bolalarni har tomomlama rivojlantirishda loyihalashtirish faoliyatining ahamiyati.
Mashgulotni rejalashtirish bolalar tomonidan ma'lum xajmdagi bilimlarni egallash
va kengaytirish imkoniyatini yaratibgina qolmay, shu bilan birga ularning
bilimlarini aniqlash, mustahkamlash, mustaqil faoliyatlarida qollash imkonini
beradi.
Bolalarga beriiadigan bilim, malaka va koTiikmalaining hajmi mashgulotdanmashgulotga kengaytirib, murakkablashtirib boriladi. Masalan, tarbiyachi birinchi
mashgulotda bolalarni uy hayvonlari bilan tanishtiradi, bolalar ularni kuzatishadi,
nomini aytishga organadi. Keyingi mashgulotda esa bu bilimlar mustahkamlanib,
hayvonlarni kuzatish jarayonida yangi bilimlar hosil boladi. Bolalar bu
hayvonlarning foydali belgilarini, xatti-harakatini kuzatishsa, kelgusi mashgulotda
bolalar uy hayvonini odamlar qanday parvarish qilishi va bu parvarishga hayvonlar
oz «minnatdorchiligini» qanday bildirishi togrisida gap boradi. Dastur materialini
organish mashgulotdan-mashgulotga mana shu izchillik bilan amalga oshirib
boriladi. Bolalarning bilim, malaka va konikmalarni muvaffaqiyatli ozlashtirishlari
aksariyat xollarda tarbiyachining tayyorlagan metod va usullariga, shart-sharoitga
bogliq boladi. Bu yoshdagi bolalarning yosh xususivati asosan korgazmali
metoddan kuzatish namoyish qilish metodi xikoya, suxbat tushuntirish; amaliy
metod mashq o’yindan foydalanishni takrorlaydi.
Har bir metod umumiy vazifani amalga oshirishga qaratilgan yagona yol
bolib, usullar yigindisidan tashkil topadi. Hamma usullarni shartli ravishda uchta
guruhga bolish mumkin: korgazmali (korsatish), ogzaki (savol. solishtirish, she'r
aytish, topishmokdan foydalanish), amaliy (topshiriq, o’yin, vaziyat usullari va
boshqalar). Bevosita faollashtiruvchi metodlardan tashqari bavosita metodlardan
ham foydalaniladi (eslatish, maslahat, tanbeh berish, tuzatish). Kop xollarda metod
va usullardan kompleks tarzda foydalaniladi. Mashgulot vaqtida beriladigan bilim,
28
malaka va konikmalarni bolalar yaxshi ozlashtirib olishlari ularning hissiy holatini
kotarish uchun xizmat qiladi.Tarbiyachi ozining kalendar rejasida mashgulotda
foydalaniladigan usulnigina yozib qolmasdan, shu bilan birga lining mazmunini
ham ochib yozishi kerak.
Bolalarga beriladigan savollarni ham qanday izchillikda berilsa, shunday
yozib qoyish zarur. Agar tarbiyachi mashgulotda topishmoq yoki she'rdan parcha
keltirmoqchi boIsa, uning mazmunini yozib qoygan ma'qul. Solishtirishga
orgatishda qaysi buyumlardan, ularning qaysi belgisidan, qanday savollardan
foydalanish lozimligi ham yoziladi.
Tarbiyachi mashgulotga tayyorgarlik korayotganda, albatta, yosh bolaning
tafakkuri korgazmali-obrazli bolishini e'tiborga oladi va asosan mashgulotda
korgazmali metodlarni rejalashtiradi. Kuzatish metodi tarbiyachi rahbarligida
kuzatilayotgan ob'ektni bolaning hissiy idrok qilishini ta'minlaydi. Narsa va
buyumlarni
namoyish
etish
ham
shunday
ahamiyat
kasb
etadi.
Kop
mashgulotlarda, ayniqsa-nutqni ostirish mashgulotida tarbiyachining hikoyasidan
foydalaniladi. Bu bolalarga tanish bolgan badiiy asardan, tevarak-atrofdagi
hayotdan olingan voqea- hodisalarni tarbiyachi xis-hayajon bilan jonli, obrazli
qilib bayon etishidir.
Suhbat metodi ham rejalashtiriladi. Suhbat bolalarga avval egallagan bilimlari
bilan yangisini boglash imkonini yaratadi, shuningdek, yangi bilimlarni ozlashtirib
olishlarini engillashtiradi. Tarbiyachi mashgulotlarda foydalanadigan sozli
metodda uning qiyinligini savollar tashkil etadi. savollarni bolalarning bilish
jarayonlari: sezgi, idrok, tafakkurini faollashtiradigan qilib tuzish kerak. Savollar
bolalardan aqliy zor berishga, sabab-natijalarni aniqlashga qaratilgan bolishi zarur.
Mashgulotlarda muammoli vaziyatlar yaratish ham bolaning fikrlash faoliyatini
kuchaytiradi, bilimlarni egallab olishini engillashtiradi, ularning fahm-farosatli,
mustaqil fikrlaydigan bolishiga yordam beradi. Mashgulotlarda solishtirish
usulidan foydalanish insonning eng qimmatbaxo aqliy xazinasi bolib, u buyumlarni
yaxshiroq
organish
va
tushunishga
29
yordam
beradi.
Kichik
guruhlarda
solishtiriladigan buyumlar bir-ikkitadan kop bolmaydi. Tarbiyachi solishtirishni
qanday izchillikda olib borishni ozining kalendar rejasida yozib qoyadi.
2.2. Ilk qadam” davlat dasturi asosida turli yoshdagi bolalar uchun
qurilish konstruksiyalash boʻyicha faoliyatlarni loyihalashtirish
Maktabgacha talimda bolalarning yosh xususiyatlari. Bu dunyoga chaqaloq
tug'ilganda, uning asab tizimi yetuk emas. U faqat bu dunyoda uni o'rab turgan
hamma narsani o'zlashtirishga tayyor. Albatta, bola hayotining birinchi yillarida
juda katta ma'lumot oqimini o'zlashtiradi, deb ta'kidlaydiganlar to'g'ri. Va erta
rivojlanish usullari mualliflariga ko'ra, 3-5 yoshgacha siz juda ko'p so'z va ismlarni
o'rgatishingiz mumkin.
Zamonaviy dunyo o'qishni o'rgatishning ko'plab dastlabki usullarini keltirib
chiqardi, chet tillari, do'konlar yozma so'zlar bilan ko'plab rasmlar bilan
to'ldirilgan. Biroq, erta rivojlanish uchun asos
axborotning o'zi emas.
Nutq ma'lumotlarining oqimlari "toshqin" va chap yarim sharning funktsiyalarini
haddan tashqari faollashtiradi, o'ng yarim sharning kamolotini yo'qotadi. Natijada,
bolada erta yoshda shakllanishi va kamolotga erishishi kerak bo'lgan ko'plab
jarayonlar "kambag'al" bo'lib, etuk bo'lib qoladi. Ilgari o'qish, maktabgacha yoshda
"tarbiyaviy" faoliyatning o'yindan ustunligi shaxsiyatning shakllanishida kuchli
nomutanosiblikka olib keladi, asab tizimining ko'plab imkoniyatlarini yo'qotadi.
Tasavvur, fantaziya, muloqot bilan bog'liq muammolarni hal qilish qobiliyati
bolalar uchun tushunarsiz bo'lib, shaharlar va xorijiy Hamma usullarni shartli
ravishda uchta guruhga bolish mumkin: korgazmali (korsatish), ogzaki (savol.
solishtirish, she'r aytish, topishmokdan foydalanish), amaliy (topshiriq, o’yin,
vaziyat usullari va boshqalar). Bevosita faollashtiruvchi metodlardan tashqari
bavosita metodlardan ham foydalaniladi (eslatish, maslahat, tanbeh berish,
tuzatish). Kop xollarda metod va usullardan kompleks tarzda foydalaniladi.
Mashgulot vaqtida beriladigan bilim, malaka va konikmalarni bolalar yaxshi
ozlashtirib
olishlari
qiladi.Tarbiyachi
ularning
ozining
hissiy
kalendar
holatini
rejasida
30
kotarish
mashgulotda
uchun
xizmat
foydalaniladigan
usulnigina yozib qolmasdan, shu bilan birga lining mazmunini ham ochib yozishi
kerak. Bolalarga beriladigan savollarni ham qanday izchillikda berilsa, shunday
yozib qoyish zarur. Agar tarbiyachi mashgulotda topishmoq yoki she'rdan parcha
keltirmoqchi boIsa, uning mazmunini yozib qoygan ma'qul. Solishtirishga
orgatishda qaysi buyumlardan, ularning qaysi belgisidan, qanday savollardan
foydalanish lozimligi ham yoziladi.
Tarbiyachi mashgulotga tayyorgarlik korayotganda, albatta, yosh bolaning
tafakkuri korgazmali-obrazli bolishini e'tiborga oladi va asosan mashgulotda
korgazmali metodlarni rejalashtiradi. Kuzatish metodi tarbiyachi rahbarligida
kuzatilayotgan ob'ektni bolaning hissiy idrok qilishini ta'minlaydi. Narsa va
buyumlarni
namoyish
etish
ham
shunday
ahamiyat
kasb
etadi.
Kop
mashgulotlarda, ayniqsa-nutqni ostirish mashgulotida tarbiyachining hikoyasidan
foydalaniladi. Bu bolalarga tanish bolgan badiiy asardan, tevarak-atrofdagi
hayotdan olingan voqea- hodisalarni tarbiyachi xis-hayajon bilan jonli, obrazli
qilib bayon etishidir. Suhbat metodi ham rejalashtiriladi. Suhbat bolalarga avval
egallagan bilimlari bilan yangisini boglash imkonini yaratadi, shuningdek, yangi
bilimlarni ozlashtirib olishlarini engillashtiradi. Tarbiyachi mashgulotlarda
foydalanadigan sozli metodda uning qiyinligini savollar tashkil etadi. savollarni
bolalarning bilish jarayonlari: sezgi, idrok, tafakkurini faollashtiradigan qilib tuzish
kerak. Savollar bolalardan aqliy zor berishga, sabab-natijalarni aniqlashga
qaratilgan bolishi zarur.
Mashgulotlarda muammoli vaziyatlar yaratish ham bolaning fikrlash
faoliyatini kuchaytiradi, bilimlarni egallab olishini engillashtiradi, ularning fahmfarosatli, mustaqil fikrlaydigan bolishiga yordam beradi. Mashgulotlarda
solishtirish usulidan foydalanish insonning eng qimmatbaxo aqliy xazinasi bolib, u
buyumlarni yaxshiroq organish va tushunishga yordam beradi. Kichik guruhlarda
solishtiriladigan buyumlar bir-ikkitadan kop bolmaydi.
Tarbiyachi solishtirishni qanday izchillikda olib borishni ozining kalendar
rejasida yozib qoyadi.
so'zlarni bilish bilan to'lib-toshgan. Intellektning
harakatlantiruvchi, ijtimoiy va ijodiy tarkibiy qismlarining qashshoqlashuvi yetuk
31
intellektning ijtimoiy moslashuv imkoniyatlarini jiddiy cheklaydi. Bugungi kunda
erta rivojlanishga bo'lgan munosabat o'zgarib bormoqda. Mutaxassislar va otaonalar erta rivojlanish uchun asosiy narsa "Bolalik" deb ataladigan narsa ekanligini
tushunishga kirishmoqda. Bolalikda bola juda ko'p harakat qilishi, o'ynashi,
tengdoshlari va kattalar bilan muloqot qilishi kerak. Ob'ektiv va o'yin faoliyati
orqali bu dunyoni faol o'zlashtiring. Bir-biridan sifat jihatidan farq qiladigan
maktabgacha yoshdagi bolalikning quyidagi davrlarini ajratish odatiy holdir.
Bolaning etakchi faoliyati uning asab tizimining imkoniyatlarini shakllantirish
xususiyatlarini aks ettiradi va yosh inqirozi sifatida qayd etilgan yosh, birinchi
navbatda, sifat sakrashlari - bolaning miyasi faoliyatidagi o'zgarishlar bilan bog'liq.
Yoshi - 0 dan 1 yoshgacha. Bu bola va kattalar o'rtasidagi bevosita hissiy
aloqa ustunlik qiladigan payt. Ammo xuddi shu davr sensorimotor sohaning faol
asoratlari bilan bog'liq. Bir yil davomida uning jismoniy faolligi tanib bo'lmas
darajada o'zgaradi. Boshini ushlab turolmaydigan yangi tug'ilgan chaqaloq va teztez yuradigan va birinchi so'zlarni aytadigan bir yoshli bola - ulkan sakrash va
birinchi inqiroz. Onadan birinchi ijtimoiy ajralish. Bola mustaqil harakat va
mustaqil harakatlar uchun imkoniyatlarga ega bo'ladi. Bola va kattalar o'rtasidagi
munosabatlar sifat jihatidan o'zgarib bormoqda.
1 yoshdan 3 yoshgacha bo'lgan davrda navbatdagi sifatli poyga o'tkaziladi.
Bola endi nafaqat harakatlana oladi, balki nutqni rivojlantirish bilan bog'liq ko'plab
harakatlar va imkoniyatlar unga mavjud. Tashabbus va faol o'rganish vaqti keldi.
Bola tug'ilgandan boshlab, tashqi muhitdan signallarni idrok etish bilan bog'liq
zonalar - hissiy zonalar asta-sekin rivojlana boshlaydi. 1 yoshda miyaning hissiy
sohalarida bog'lanishlar asorati ustunlik qila boshlaydi. Vizual, eshitish, taktil
analizatorlar va boshqa turdagi sezgirlik hissiy tajriba bilan boyitiladi. 3 yoshgacha
bo'lgan davrda intersensor aloqalar faol ravishda pishib, qo'l-ko'z aloqasini,
eshitish-artikulyatsiyani va intersensor integratsiyani ta'minlaydigan boshqa
ko'plab tizimlarni ta'minlaydi. Sensor rivojlanishi 1 yoshdan 3 yoshgacha bo'lgan
erta rivojlanishning muhim qismidir.
32
3-5 yil - imkoniyatlarni boyitish. Keyinchalik ta'lim faoliyati uchun asos
bo'ladigan
ko'plab
jarayonlarning
faol
rivojlanishi
vaqti.
O'yin
yanada
murakkablashadi, hikoya qiladi, rolli o'yinlar paydo bo'ladi va ijtimoiy faollik
bolaning rivojlanishini o'z zimmasiga oladi. Tasavvur, e'tibor, xotira, fikrlash,
nutq, harakat qobiliyatlari tez etuklik davrlarida. Tajriba bilan boyitish jarayoni 7
yoshga to'lgunga qadar davom etadi, bunda miqdor sifat o'zgarishiga aylanadi va
bola ta'lim va murakkab ixtiyoriy faoliyat uchun etuk bo'ladi. 3 yoshdan 5
yoshgacha bo'lgan davrda rivojlanishda o'ng yarim sharning funktsiyalari ustunlik
qiladi. O'ng yarim shar, odatda, tug'ilishdan boshlab lateral afzalliklarga
qaramasdan, ko'pchilik bolalarda faolroq rivojlanadi. Ota-onalar o'ng yoki chap
qo'l uchun afzallikni tanlashni kuzatganda, bu o'ng qo'llarda chap yarim sharning
faollasha boshlaganini ko'rsatadi, ammo o'ng yarim sharning funktsiyalari normal,
5 yilgacha ustunlik qiladi. Chap qo'llarda o'ng yarim shar ko'pincha keyinchalik
hukmronlik qilishda davom etadi. Bu yoshda Bola zo'ravonlik bilan xayol suradi,
ixtiro qiladi, tuzadi, atrofidagi dunyoni o'z dunyosini to'ldiradigan tasvirlarda
boshdan kechiradi.
5-7 yoshda bolaning xatti-harakatlarini tartibga soluvchi tuzilmalar kamolotga
erisha boshlaydi. O'yinlarda bola qoidalarni, chegaralarni o'rganadi. Xulq-atvorni
hissiy va irodaviy tartibga solish asoslari yaratilgan. Bu yoshda bola o'sha ijtimoiy
O’zbekiston Respublikasining Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga
qo‘yiladigan
davlat
talablarida rivojlanish tushunchasiga
quyidagicha
ta’rif
berilgan. “Rivojlanish-inson tanasi tuzilishi, ruhiyati va xulqida biologik jarayonlar
hamda
atrof
muhit
tasirida
ro‘y
beradigan
o‘zgarishlar”-
deb
ta’rif
berilgan. Rivojlanishning yosh va o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Muayyan bir
yosh davriga xos bo’lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik
xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga
olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya
ta’siri
kuchli
bo’ladi.
Bolalarning
tarbiyasiga
to’g’ri
yondashish,
uni
muvaffaqiyatli o’qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos
xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola orginizmining
33
o’sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida
turlcha bo’ladi.
Bolaning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir
xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlcha bo’lishi mumkin. Masalan, ko’rish
va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovliqma yoki
vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg’ayrat yoki g‘ayratsizligi, yalqov yoki
tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, tortinchoqligi yoki ishga tez
kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo’lib, o’qituvchi yoki
tarbiyachi ularni bilishi zarur. Bolaning individual – o’ziga xos xususiyatini bilish
uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning o’ziga xos xususiyatini
o’rganish, metodikasini bilish muhim. Temperament (lot. “temperamentum”
“qismlarning bir-biriga munosabati” ma’nosini anglatib, shaxsning individual
psixologik xususiyatlari majmuidir.
Shuningdek, turli yosh davrlarining o’ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham
mavjud. Shuning uchun bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi davrlarga
bo’linadi:
1. Go’daklik davri – chaqaloqlik (1 oy) davri tugagandan to bir yoshgacha
bo’lgan davr.
2. Bog’chagacha bo’lgan yosh davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha.
3. Maktabgacha bo’lgan yosh davri – 3 yoshdan 7 yoshgacha.
Rivоjlаnish sоhаsidаgi tadqiqotlаr olib borgan olimlar izlanishlari shundаn
dаlоlаt bеrаdiki, bоlа hayotining dаstlаbki to‘qqiz yili o‘sish dаvrining muаyyan
dаvоmiyligidа o‘tаdi, bu umumiy vа оldindаn аytib bеrish mumkin bo‘lgаn
bоsqichdir. Bu bоsqichlаr rivоjlаnishning har bir sоhаsidаgi o‘zgаrishlаr bilаn
аjrаlib turаdi: jismоniy, hissiy, ijtimоiy vа kоgnitiv. Bоlаlаr o‘sishining o‘zigа
хоsligi to‘g‘risidаgi bilimlаr tаrbiyachilаrgа tа’lim muhitini yarаtishgа vа
fаоliyatning muvоfiq turlаrini rеjаlаshtirishgа tаyanch bo‘lib хizmаt qilаdi.
Rivоjlаnish хususiyatlаrigа mоs kеlish usullаrini muvаffаqqiyatli qo‘llаsh uchun
tаrbiyachilаr mе’yordаgi rivоjlаnishning bоrishi to‘g‘risidа tаsаvvurgа egа
bo‘lishlаri kеrаk. Bundа tаrbiyachilаr shuni yoddа tutishlаri lоzimki, bоlаlаr
34
rivоjlаnishning bir хil bоsqichini bоsib o‘tishlаrigа qаrаmаsdаn, ulаrdа bu jаrаyon
bir vаqtning o‘zidа kеchmаydi. Bir хil yoshdаgi bоlаlаrdа o‘zigа хоs individuаl
fаrqlаr bo‘lishi muqаrrаr. Оntоgеnеzdа 3 dаn 7 yoshgаchа bo‘lgаn dаvr bоg‘chа
yoshi dаvri hisоblаnаdi. Mаktаbgаchа yoshdаgi bоlаlаr psiхоlоgiyasidа judа tеz
sifаt o‘zgаrishlаri bo‘lishini inоbаtgа оlgаn hоldа 3 dаvrgа:
- kichik mаktаbgаchа dаvri (3-4 yosh);
- o‘rtа mаktаbgаchа dаvri (4-5 yosh)
- kаttа mаktаbgаchа dаvri ( 6-7 yosh) gа аjrаtish mumkin me'yorlarni, uni
o'rab turgan sharoitlarni o'zlashtiradi. Bolaning qobiliyatlari unga xulq-atvorni
ixtiyoriy tartibga solishning etukligiga ta'sir qiladigan mumkin bo'lgan mehnat
faoliyatida ishtirok etishga imkon beradi. Potentsial jihatdan, bola o'zining xattiharakati natijasida yuzaga keladigan sabab-oqibat munosabatlarini o'zlashtirishga
tayyor, u tayinlangan dala va uy ishlari uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olishi
mumkin. Uning mustaqil harakat qilish qobiliyati ham kengayib bormoqda.
Oiladagi muloqot orqali bola munosabatlardagi qadriyatlar va ko'rsatmalarni
o'rganadi. Ongli yoki ongsiz ravishda biz, kattalar, bolaga bo'lgan munosabatimiz
va reaktsiyalarimiz va his-tuyg'ularimiz bilan unga bu dunyoda qanday ijtimoiy
qonunlar ishlayotganini muqarrar ravishda ko'rsatamiz. 5-7 yoshda o'z-o'zini
boshqarish ko'nikmalarini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar paydo bo'ladi.
Bola uzoq vaqt davomida ijtimoiy dunyoni va uning qonunlarini o'zlashtirishni
davom ettiradi, lekin dunyoni boshdan kechirish va baholash uchun hissiy asos
maktabgacha yoshda qo'yiladi.Qurish-yasash faoliyatini loyihalashtirish. Qurishyasash faoliyati orqali matematik bilimini shakllantirish. «Qurish-yasash» lotin
tilidan olingan bo'lib, turli predmetlarni, qism va elementlarni ma'lum bir holatga
keltirish,
degan
ma'noni
bildiradi.
Bolalarni
qurish-yasashida
qurilish
materiallaridan, qog'ozdan, karton, daraxt va boshqa materiallardan turli xil
o'yinchoqlar yasash o'rgatiladi. O'z xarakteriga ko'ra bolalar qurish-yasashi
ko'pincha tasviriy va o'yin faoliyati bilan o'xshashdir, bu tevarak-atrofda aks etadi.
Bolalarning yasagan narsalari asosan amaliyotda ishlatiladi. Masalan, o'yinlar,
archani yasatish uchun, onalarga sovg'a uchun. Qurish-yasash faoliyati - amaliy
35
faoliyat bo'lib, oldindan belgHangan, biror maqsadga qaratilgan real voqelikdir.
Qurish-yasash faoliyatiga o'rgatish jarayonida bolalarda aqliy, axloqiy, estetik va
mehnat tarbiyasi yanada shakllanib boradi hamda ularda tevarak-atrofdagi
predmetlarni tahlil qilish ko'nikmasi, mustaqil fikrlash, badiiy did, shaxsning
irodaviy sifatlaridan (maqsadga intilish, qat'iylik va hokazo) tarkib topa boshlaydi.
Til va nutq markazi faoliyatini tashkil etish
Maktabgacha taʼlim tashkiloti pedagogining zimmasiga barcha yoshdagi
tarbiyalanuvchilarning nutq qobiliyatini rivojlantirish va to‘g‘rilash maqsadida
standart va integratsiyalashgan umumiy ta’limiy mashg‘ulotlarni loyihalash uchun
guruhda rivojlantiruvchi o‘qish muhitini tashkillash vazifasi yuklatilgan. “Til va
nutq” rivojlantirish markazida talimiy mashg‘ulotlar individual va 2–3 ta
tarbiyalanuvchidan iborat kichik guruhlarda o‘tkaziladi. Shuningdek, u bolalarning
mustaqil faoliyati markazlaridan biriga aylanadi, bu yerda ko‘rgazmali
materiallarni o‘rganish va o‘ynash ular uchun yoqimli va qiziqarli bo‘ladi. “Til va
nutq”
markazining
maqsadi
–tarbiyalanuvchilarning
nutq
qobiliyatini
takomillashtirish uchun rivojlantiruvchi muhitni optimal tashkil etishdan iborat.
“Til va nutq” markazining vazifalari:
Fonematik eshitish qobiliyatini rivojlantirish(so‘z tarkibidagi fonema va
tovushlarni farqlay olish).
Nutqiy nafas olishni rivojlantirish.
Ovozni idrok qilishni takomillashtirish.
Talaffuz motorikasini rivojlantirish.
To‘g‘ri talaffuz qilish ko‘nikmalarini mustahkamlash.
Tushunchalar va leksik-grammatik kategoriyalarni umumlashtiruvchi
lug‘atni faollashtirish.
Monolog nutqni rivojlantirish.
O‘qish-yozishni o‘rgatishga tayyorlash.
Bolalar jamoasida nutqiy muloqot madaniyatini shakllantirish.
Hamdardlik
tuyg‘usini
tarbiyalash
qo‘llabquvvatlash istagi).
36
(qayg‘usiga
sherik
bo‘lish,
Guruhda do‘stona munosabatlarni mustahkamlash.
Jamoaviy ishlash uchun ijobiy motivatsiya hosil qilish.
Yosh guruhlari bo'yicha dialogik nutqqa qo'yiladigan talablarning mazmuni
Yosh guruhlarda vazifa boshqalarning nutqini tushunishni rivojlantirish va
bolalarning faol nutqidan aloqa vositasi sifatida foydalanishdir. O'qituvchi:
har bir chaqaloqning kattalar va bolalar bilan oson va erkin muloqot
qilishini ta'minlash;
bolalarni o'z so'rovlarini so'z bilan ifodalashga, kattalarning savollariga aniq
javob berishga o'rgatish;
Farzandingizga boshqa bolalar bilan gaplashishi uchun sabablar bering.
o'z
taassurotlaringizni
baham
ko'rish,
nima
qilganingiz,
qanday
o'ynaganingiz haqida gapirish,
nutq odob-axloq qoidalarining oddiy formulalaridan foydalanish odatini
rivojlantirish (salom, bolalar bog'chasi va oilada xayrlashing),
bolalarni yaqin atrof-muhit (Kim? Nima? Qayerda? Nima qilmoqda? Nima
uchun?) haqida savollar berishga harakat qilishga undash.
“Til va nutq” markazi10ning olib boriladigan ta’limiy faoliyatlarni
loyihalashda rivojlanish sohalari bo‘yicha integratsiyasi ta’minlanishi talab etiladi.
“Til va nutq” markazining rivojlanish sohalari bo‘yicha integratsiyasi:
Bolalar bilan nutq va savodxonlikni takomillashtirish ustida ishlashda
pedagoglar ularga ijtimoiy-hissiy, jismoniy va aqliy rivojlanishda, shuningdek,
boshqa
sohalarda
(matematika,
ilm-fan,
texnologiya,
ijodkorlik)
asosiy
kompetensiyalarni rivojlantirish imkonini beradi.
Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish:
harakat orqali nutqni rivojlantirish;
jismoniy tarbiya jarayonida makon va zamon tasavvurlarining shakllanishi;
Ko‘rgazmali faoliyat jarayonida materiallarning turli xil xususiyatlarini va
predmetlarning vazifalarini o‘rganish;
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi “Maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PQ-4312-sonli qarori. https://lex.uz.
10
37
Harakatlantiruvchi mashg‘ulotlar jarayonida bilish faoliyatining turli
ko‘rinishlari shakllanishi;
Yozish ko‘nikmalarini egallashga tayyorlanish uchun qo‘lning kichik
mushaklari va ko‘rish-harakatlanish muvofiqligini rivojlantirish;
Turli xil yozish uskunalari, jumladan, klaviaturadan foydalanish;
Predmetlarning tashqi xususiyatlari, shakli, rangi, o‘lchami, hidi, taʼmi,
makon va zamondagi o‘rnini tavsiflash va anglash jarayonida sensomotorika va
nutqni rivojlantirish.
Ijtimoiy-hissiy rivojlanish:
Kelishmovchiliklarni mustaqil hal qilish yoki hissiyotlarni boshqarish
uchun mashg‘ulot loyihalarida pedagogik vaziyatlarni yaratish, axloqiy sifatlarni
rivojlantirish, bolalarni o‘z-o‘ziga va tengdoshlarining xatti-harakatlariga baho
berishga, muammolarni hal qilishga undash.
-mutolaa va kitob ulashishdan zavqlanish tuyg‘usini rivojlantirish;
-qahramonlarning o‘xshash va farqli tomonlarini o‘rganish;
-ruhiy kechinmalarni (o‘zining va boshqalarning) va ularni qanday
ifodalashni o‘rganish;
-fikr almashishning yangi usullarini o‘rganish;
-atrof-muhit va narsalar haqida qayg‘urishni o‘rganish;
-bolalarni kattalar mehnati, mehnatning inson hayotidagi ahamiyati bilan
tanishtirish; mehnatga nisbatan hurmatni tarbiyalash;
-mehnatga oid harakatlarni, kasb-hunar va baʼzi mehnat qurollarini nomlay
olishni o‘rgatish;
-his-tuyg‘ular haqidagi tushunchalarni o‘rgatish (xijolat tortgan, qo‘rqqan,
xursand va h. k.).
Bilish jarayonini rivojlantirish:
Bilish va o‘z-o‘zini nazorat qilish qobiliyatining shakllanishi fikrlash
jarayonlarini – taqqoslash, tahlil qilish, sintezlash, umumlashtirish hamda
tasniflashni o‘z ichiga oladi, shuningdek, nutqning har tomonlama rivojlanishini
rag‘batlantiradi, lug‘at boyligini ko‘paytirishga yordam beradi.
38
-Matnlarni tinglash va tushunish mahoratining shakllanishi;
-sabab-taʼsir munosabatlarini aniqlashni o‘rgatish;
-diqqatni jamlash, voqealar ketma-ketligini aniqlash;
-boshlang‘ich matematik tushunchalarning shakllanishi bolalarga taqqoslash,
tenglashtirish, vaqt va joy (atrofida, ortida, oldida, orqadan, ichida, tepasida, ostida
va h.k.) masalalarini yaxshi tushunish mahoratini o‘rgatishni ko‘zda tutadi.
-kitoblardagi sonlar, shakllar va geometriyani o‘rganish;
-shablonlarni o‘rganish (muayyan iboralar hikoya va kitoblarda qanday
takrorlanishi).
-matematika bilan bog‘liq tushunchalarni (tomon, burchak, uchburchak,
to‘rtburchak va h.k.) o‘rgatish;
-hayot, yer, atrof-muhit va fizika fanlari haqida mutolaa qilish;
-ko‘ringan narsalarni kuzatish va qayd etib borish;
-geografiyani o‘rganish;
-tarixni o‘rganish;
-kelajak haqida faraz qilish.
Ijodiy rivojlanish: Bolalarga mayda qo‘l motorikasini rivojlantirishga
yordam beradigan ijodiy ishlarni yaratishni o‘rgatish bajariladigan harakatlarning
aniqligini oshiradi; ish jarayonida bolalar turli xil materiallar va ularning
xususiyatlari bilan tanishadi.
-Qofiyani o‘rganish va qo‘shiqlarni takrorlash;
-sanʼat va musiqa uslublarini o‘rganish;
-o‘qiyotgan va tayyorlagan kitoblari orqali suratlar va tasviriy sanʼatni
o‘rganish;
-o‘zini ijodkorlikda ifodalash uchun so‘zlardan foydalanish;
-hikoya, ertak va boshqalardan foydalanish;
-o‘z yurtining tarixiy-madaniy merosiga hurmatni shakllantirish.
Og'zaki muloqotni rivojlantirishning birinchi bosqichi - bu bola yig'lash
ovqat, suv, taglikni almashtirish, onaning e'tiborini va boshqalarni berishini bilib
oladigan davrdir. Bu davrda bola uning yig'lashini va unga kattalarning
39
munosabatini eshitadi. Shuningdek, u onasi yoki otasining ovozi, shovqin yoki
boshqa o'yinchoqlar kabi muhim atrof-muhit tovushlarini tan olishni o'rganadi.
Bola o'sib ulg'aygan sari nutqni tashkil etuvchi tovushlarni aniqlay
boshlaydi. 6 oyligida ko'pchilik bolalar allaqachon o'z ona tilini boshqalardan
ajratib turadilar, uning maxsus sur'atini eshitadilar.
Albatta, barcha bolalar har xil va tilni turli tezlikda o'rganadilar. Biroq, agar
hamma narsa yaxshi bo'lsa, bolalar nutqni rivojlantirishda muayyan bosqichlardan
o'tadilar.
Quyida bolaning tug'ilishidan 5 yoshgacha bo'lgan muloqot va til
ko'nikmalaridagi muhim bosqichlarning nazorat ro'yxati keltirilgan. Ushbu
bosqichlarni bilish shifokorlar va o'qituvchilarga bolaning nutq qobiliyatining
rivojlanish darajasini aniqlashga, individual ehtiyojlar va yordamga ehtiyojni
aniqlashga yordam beradi.
Ota-onalar, shuningdek, bolaning yoshiga qarab qaysi nutq qobiliyatlari
rivojlanishini tavsiflashini bilishlari kerak. Ko'pincha nutqning rivojlanishidagi
kechikish eshitish qobiliyatini yo'qotish tufayli yuzaga keladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning muloqot doirasi kengayadi, bu boladan
muloqot vositalarini to'liq o'zlashtirishni talab qiladi, ularning asosiysi nutqdir.
Bola faoliyatining tobora murakkablashishi nutqni rivojlantirishga ham yuqori
talablarni qo'yadi. Nutqning rivojlanishi bir necha yo'nalishda boradi: uning boshqa
odamlar bilan muloqotda amaliy qo'llanilishi takomillashtirilmoqda, shu bilan
birga nutq aqliy jarayonlarni qayta qurish uchun asos, fikrlash vositasi bo'ladi.
Bolalarning nutqini rivojlantirish tayyorgarlikning asosiy tarkibiy qismlaridan
biridir maktabda o'qish.
Nutqni rivojlantirish tilni tushunish va undan foydalanish qobiliyatini
rivojlantirish sifatida qaraladi: rivojlanish fonemik eshitish va tovush tahlili, so’z
boyligi, so’z tarkibini bilish, grammatik kategoriyalarni shakllantirish, muloqot
ko’nikmalarini, izchil nutq malaka va ko’nikmalarini rivojlantirish. Tilni
o'zlashtirish aqliy rivojlanishning muhim shartidir, chunki ontogenezda bolaning
40
tarixiy tajribasining mazmuni umumlashtiriladi va nutq shaklida va birinchi
navbatda, so'zlarning ma'nolarida aks etadi.
So’z boyligini o’z vaqtida rivojlantirish maktabga tayyorlashning muhim
omillaridan biridir. So'z boyligi etarli bo'lmagan bolalar o'z fikrlarini ifodalash
uchun to'g'ri so'zlarni topa olmay, o'rganishda katta qiyinchiliklarga duch kelishadi.
O’qituvchilarning
ta‘kidlashicha,
so’z
boyligi
boy
o’quvchilar
arifmetik
masalalarni yaxshiroq yechishadi, o’qish ko’nikmalarini, grammatikani oson
o’zlashtiradilar, darsda aqliy mehnatda faolroqdirlar.
Bolalarning so'z boyligini rivojlantirishda maktabgacha yosh ikki tomoni
bor: lug’atning miqdoriy o’sishi va uning sifat jihatdan rivojlanishi, ya‘ni so’z
ma‘nolarini o’zlashtirish. Maktabgacha yosh - so'z boyligini tez boyitish davri.
Uning o'sishi hayot va tarbiya sharoitlariga bog'liq, shuning uchun adabiyotda bir
xil yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning so'zlari haqidagi ma'lumotlar juda
katta farq qiladi. Ot va fe'llarning soni ayniqsa tez ortadi, ishlatiladigan sifatlar soni
sekinroq o'sadi. Bu, birinchidan, tarbiya sharoiti (kattalar bolalarni predmetlarning
belgi va sifatlari bilan tanishtirishga unchalik ahamiyat bermaydilar), ikkinchidan,
sifatdoshning nutqning eng mavhum qismi sifatidagi xususiyati bilan izohlanadi.
Birinchi so'zlar juda o'ziga xos bo'lib, ular polisemantizm bilan ajralib turadi. Bu
birinchi so'zlar, aslida, hali so'z emas.
Til va nutq markazida bolalarning do‘stlari orasida o‘z fikrlarini bera
olishlari, mavzu asosida hikoyalar tuzish, savol-javoblar qilish, bolalarga suhbatlar
tashkil etish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Bola markazda o‘zi xohlagan mavzusida
hikoyalar tuzishi ham mumkin.
Bolalarning
atrof-olam
hodisalari
haqidagi
bilimlarini
aniqlash,
mustahkamlash va kengaytirish asosida ularning “Mening qadrdon O‘zbekistonim”
“Mening shahrim –mening mahallam”, “Men va mening oilam”, “Men va mening
dostlarim”, “Qushlar”,
“Oltin kuz”, “Sabzavotlar, mevalar, rezavor mevalar”,
“Ozbekistonning oq oltini”, “Havo, suv va yer usti
transporti”, “Qish”
“Konstitutsiya kuni”,”Mavsumiy kiyim-bosh va poyafzal”, “Vatan himoyachilari
kuni, “Men va mening badanim”, “O zbekistonning buyuk arboblari”,”Bahor”,
41
“Koinot”, ?Mening uyim”, “Mebel”, “Idishlar”. “Milliy naqshlar”,”Maishiy
asboblar”, “Yil fasllari”, “Milliy hunarmandchilik”, “Kun qismlari” mavzularida
nutqini boyitish va faolligini oshirishda davom etish. Bolalar lug atini Vatan,
Vatanimiz ramzlari: bayroq, gerb, madhiya, Vatan himoyachilari, shahar, qishloq,
mahalla va ko chalar, yodgorliklar, maydonlar, bayramlar yangi haqidagi so zlar
bilan kengaytirish; kasb-hunarga oid (muhandis, uchuvchi, musavvir, shifokor,
misgar, ganchkor, o ymakor, naqqosh, paxtakor), qurilish va qishloq xo jaligida
foydalaniladigan mashinalar, transport va aloqa vositalari, kompyuter haqidagi
bilimlarini kengaytirish. Bolalarning lug atini ularning tevarak-atrofdagi voqyelik
bilan bevosita tanishtirish asosida, bilish faoliyatlari jarayonida: tabiatni kuzatish,
yil fasllari, (bahor, yoz, kuz,qish) va ularni tasvirlab berish, oy nomlari va hafta
kunlarini nomini bilish, buyumlarni ko zdan kechirish, suratlarni tomosho qilish
asosida olib boriladigan qiziqarli suhbatlar va sayohatlar vaqtida boyitib borish.
Yangi o’zlashtirgan so zlardagi tovushlarni to g ri talaffuz etilishiga e'tibor
berish.Narsalarning nomlarini to g ri aytish, bir-biriga o xshash va o xshamaydigan
narsalarni
bilan solishtirib, ulardagi o xshash va o ziga xos xususiyatlarini
topishga, buyumlarning sifati, rangi (yorqin, ochiq, odmi, pishiq, puxta va shu
kabilar) mustahkamlash. Bolalar nutqiga o z mehnatiga nisbatan munosabatini
ifodalovchi
so zlarni(saranjom-sarishta, ehtiyotkor, tartibli) kiritish. Bolaning
mavjud til tizimi (tovush, so‘z, gap) to g risidagi tasavvurlarini kengaytirish.
Tovushga xos xususiyatlarni (tovushlarni talaffuz qilish, ya'ni aytish va eshitish)
tushuntirish. Bir bo g inli so zlardan va bo g indan tovushni ajratib olish, bo g
inlarning tovushlardan tuzilganligi, nutqning eng kichik bo lagi tovush ekani,
uning xususiyatlari, turi, tovushlarning harflar bilan belgilanishi haqida tushuncha
berish. Tovushlarning to g ri talaffuzi ustida ishlash.
Nutqning shakllanishida bolaning tevarak-atrof bilan munosabati, muomala
shakli katta rol o‘ynaydi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning og‘zaki nutqqa
doir, malaka va ko‘nikmalari mavjud bo‘lganligini hisobga olib, ularda
bog‘lanishli nutqni shakllantirishda, avvalo, tevarak-atrofni kuzatishda nimalarga
e’tibor berishimiz kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona Vatan
42
haqida dastlabki tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Bunda « Maktabgacha
tarbiya muassasasi uchun dastur»da bolalarda mustaqil O‘zbekiston davlati
haqidagi tushunchalarni kengaytirish, uning o‘tmishiga oid yodgorliklar bilan
tanishtirish, Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo‘qon kabi tarixiy shaharlar
haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish, «mustaqillik kuni» (1991-yil 1-sentabr),
O‘zbekiston ramzlari: gerbi, bayrog‘i, madhiyasi bilan tanishtirish, O‘zbekiston
Prezidenti, Prezidentlik boshqaruvi haqida ma’lumotlar berish, bolalarning o‘z
mahallasi, ko‘chasi, uyi, uning nomlanishi, nomlanish sababi; O‘zbekistonning
tabiati, yerosti va yerusti boyliklari, tog‘lari, cho‘l va adirlari, tog‘u soylari,
o‘rmonu bog‘lari, iqlimi, buyuk siymolari, sarkardalari, ulug‘ mutafakkirlari,
an’anaviy bayramlari, sayllari, milliy marosimlari, o‘zbek xalqining amaliy san’ati,
kattalar mehnati, bolalarning otaonalari, aka-opalarining O‘zbekiston xalq
xo‘jaligining turli sohalaridagi ishtiroki, ishlab chiqarishning muhim sohalari,
aloqa vositasi haqida bilim berish nazarda tutilgan. Ana shularning barchasi
bolalarning
tevarak-atrofdagi
hodisalar
haqidagi
bilimlarni
aniqlash,
mustahkamlash va kengaytirish asosida bog‘lanishli nutqini rivojlantirishga
yordam beradi. Bunda, birinchi navbatda, bolalar so‘z boyligini kengaytirishda
Respublikamiz tabiati, kasb-hunarga oid, qurilish va qishloq xo‘jaligida
foydalaniladigan mashinalar, narsalarning o‘ziga xos belgilari va ranglari,
mehnatga munosabatni ifodalovchi tushunchalar, nom va so‘zlar bilan boyitish
zarur. Shuningdek, xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘rganish; ona tilidagi antonim,
sinonim, omonim so‘zlarni tushunish va to‘g‘ri qo‘llashga doir tushunchalar,
so‘zlar bilan boyitishga erishish lozim. Bolalarni narsalarning nomlarini to‘g‘ri
aytishga, ularning o‘xshash va farqli tomonlarini tushunish, shakli, rangi, sifati,
xossalarini, jinsi va turiga oid yo‘naltiruvchi lug‘atini faollashtirish, nutqning
grammatik tuzilishini shakllantirish, nutq 68 madaniyatini shakllantirish, dialogik
va monologik nutqini takomillashtirish va nihoyat savod o‘rgatishga tayyorlash
muhim ahamiyat kasb etadi.
43
XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkinki, maktabgacha taʼlim uzluksiz taʼlimning asosiy
boʻgʻinidir. Yuksak maʼnaviyatli, har tomonlama yetuk, ham maʼnan, ham
jismoniy barkamol yoshlarni tarbiyalash va maktab taʼlimiga tayyorlab berish maktabgacha taʼlimning asosiy vazifasi hisoblanadi. bunda bizga albatta “Ilk
qadam” davlat o’quv dasturi ko’mak beradi. Dasturning shaxsga yondashganligi,
individulligi, har bir bolaga e’tibor berilganligi quvonarli xol albatta.
Hozirda maktabgacha taʼlimda talab darajasi keng. Yildan yilga bolalarni
maktabgacha taʼlimga qamrab olish oʻsib boryapti. Endilikda maktabgacha taʼlim
tashkilotlari zimmasiga ulkan yuk bor desak, aslo mubolagʻa boʻlmaydi. Buning
uchun maktabgacha taʼlimda pedagogik faoliyatni toʻgʻri tashkil etish va ularni
oqilona loyihalashtirish zarur. Tashkilotda ishlaydigan xodimlarning har biri ham
oʻz kasbini sevishi, har bir faoliyatga masʼuliyat bilan yondashmogʻi darkor.
Tarbiyachilar bolalarning yosh va fiziologik xususiyatlarini inobatga olgan holda
faoliyat jarayonida bolalarda taʼlim tarbiya berishlari kerak. Masalan, oʻyin bola
faoliyatining asodini tashkil etadi. Shuningdek, tarbiyachi kichik va oʻrta
guruhdagi bolalar bilan koʻproq oʻyin orqali faoliyatga yoʻnaltirmoqda katta va
tayyorlov guruhlari tarbiyalanuvchilari uchun oʻyin kamroq, turli didaktik va
taʼlimiy oʻyinlar koʻproq oʻtilsa maqsadga muvofiq boʻladi, ammo bu guruhlarda
ham oʻyin faoliyati maʼlum darajada oʻz aksini topadi.
Tarbiyachi oʻz kreativ gʻoyalaridan kelib chiqib bolalarga turli innovatsion
texnologiyalar va interfaol metodlardan foydalansa maqsadga muvofiq boʻladi.
Undan qanday shakl yasash biz tarbiyachilarga bogʻliq. Bolalarni vatanga
muhabbat, milliy qadriyat va anʼanalarimiz asosida har tomonlama yetuk shaxs
qilib tarbiyalash bizning asosiy vazifamiz hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim tarbiya berish masalalari Abu Ali ibn
Sino merosida yoritilganini koʻrishimiz mumkin. Beruniy ota –onalarning bolalari
bilan birga harakat qilishlari, turli oʻyinlar uyushtirishlari, ular bilan oʻzaro
suhbatlar oʻtkazishlari maqsadga muvofiq deb maslahat beradi. Beruniy
tarbiyaning maqsadi va vazifalari haqidagi, shaxsning rivojlanish toʻgʻrisidagi
44
fikrlarining zamirida insonparvarlik gʻoyasi yotadi. U har bir ota –ona oʻz
farzandlariga ana shu gʻoyani singdirishi zarur degan xulosaga keladi.
Maktabgacha ta‘lim muassasalari, birinchidan, maktab yoshiga qadar
bo‘lgan bolalarning umumiy savodini chiqarish, bolalarda Vatanni sevish, u bilan
g‘ururlanish
hissini
uyg‘otish,
Konstitutsiyani
o‘rgatish,
dunyoqarashini
kengaytirish imkonini berayotgan bo‘lsa, ikkinchidan, yosh bolali onalarning
mehnat qilishga oid konstitutsiyaviy huquqini ro‘yobga chiqarishga ham xizmat
qiladi. 2019-yil 8-mayda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
«O’zbekiston
Respublikasi
maktabgacha
ta‘lim
tizimini
2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi» tasdiqlandi.
Konsepsiyada:«Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik
va jismoniy jihatdan rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish,ta‘lim-tarbiya
jarayonini takomillashtirish, bolalarning rivojlanganligi darajasini va ularning
boshlang’ich ta‘limga tayyorligini, shuningdek, ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy,
nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi
lozim»ligi alohida takidlangan. Ayniqsa, ta‘lim tizimining yetakchi bo‘g‘inlaridan
biri
hisoblangan
maktabgacha
ta‘lim
tizimida
o‘qitilishining
sifati
va
samaradorligiga katta ahamiyat berish davr talabiga aylandi. Maktabgachcha
yoshdagi bolalarning bilishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish, qiziqishlarini
shakllantirish tarbiyachilarning eng asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Maktabgacha
yoshdagi bolalarning bilishga bo‘lgan qiziqishlarini shakllantirish juda ko‘plab
omillarga bog‘liqdir. Asosiy omillardan biri bu tarbiyachining mashg’ulotlarni
bolalar uchun qiziqarli qilib tashkil eta olishi, o’yin faoliyati orqali aniq yetkaza
bera olishidir.
Har qanday loyihaning mazmuni - bu maqsadni samarali amalga oshirish
uchun faoliyat. Muvaffaqiyatsiz loyihalar aniq shakllantirilgan maqsad va
vazifalarning yo'qligi va faoliyatning yomon tashkil etilishi bilan tavsiflanadi.
Bunday loyihalarning tarkibiy qismlari bir-biri bilan muvofiqlashtirilmaydi,
faoliyat belgilangan vazifalarni hal qilishga imkon bermaydi, bu har doim ham
rejalashtirilgan natijalar bilan mos kelmaydi.
45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
1. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni “Ta’lim To‘G‘Risida” O‘zbekiston
Respublikasining Qonuni, 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637-son . https://lex.uz.
2. O’zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida”gi
qonuni. 2019 yil 16 dekabr. https://lex.uz.
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim
va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to’g’risida”gi VMQ 802-sonli qarori.
2020 yil 22 dekabr. https://lex.uz.
4.
O’zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
2019
yil
8
maydagi
“Maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to’g’risida”gi PQ-4312-sonli qarori. https://lex.uz.
5. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisiga va xalqiga murojaatnomasi. 2020 yil 29 dekabr. https://president.uz.
7. O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim tashkilotlari uchun Ilk
qadam Davlat o’quv dasturi /takomillashtirilgan ikkinchi nashr/ Toshkent 2022 y
8. Ta’lim tashkilotida maktabgacha ta’lim dasturini ishlab chiqishda
taxminiy aso-siy ta’lim dasturidan foydalanish bo’yicha metodik maslahatlar.
Rossiya federa-tsiyasining ta’limni rivojlantirish instituti.
9. Tsay YE.F., Grosheva.I.V., Nazarova v.a., Ismailova.M.A. O’zbkiston
Respublikasi Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan
Davlat talablari va “Ilk qadam” davlat o’quv dasturini qo’llash. Trenerlar UCHUN
METODIK QO’LLANMA. Toshkent, 2019 Y.
10. Tarasevich, S.I. Maktabgacha Ta’limning Hududiy Tarkibiy Qismi/
S.I.Tarasevich,T. I. Ivlicheva, Ye. V. Saltыkova. – Matn: Elektron Shaklda //
Ta’lim: O’tmish, hozir va kelajak: ii ilmiy. konf. materiallari. (krasnodar, 2017 yil
fevral).
–
Krasnodar
novattsiya,
2017
S.
36-38.
HTTPS://MOLUCH.RU/CONF/PED/ARCHIVE/211/11751/.
46
–
URL:
11. Parmonov B.E. (2018) Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni
tarbiyalashda xorijiy tajribalarning psixologik jihatlari. “Science and Education”
Scientific Journal. 350-bet.
12. Yo’ldoshev J “Ta’lim yangilanish yo’lida” T.: O’qituvchi. 2000 y.
13.
.Ishmuxamedov.R.J.
va
boshqalar
“Ta’limda
innovatsion
texnologiyalar”. T.: Iste’dod. 2008 y.
14. Трайнев В.А. Интенсивные педагогические игровые технологии в
гуманитарном образовании., М.: Владивосток 2006 й.
15. Тоlipov.O’., Usmonboyeva.М. “Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy
asoslari”. Т.: “Fan”. 2006 y.
16. Маdumarov.Т., Каmoldinov.М. Innovatsion pedagogic texnologiya
asoslari va uni ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llash. Т.: “Таlqin”, 2012 y.
17. Ishmatov Q. «Pedagogik texnologiya». Namangan 2004 yil.
18. Ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari. Osiyo taraqqiyot banki o’rta
maxsus, kasb-hunar ta‟limini rivojlantirish loyihasi. Toshkent-2002 yil.
19. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiyalar / Ма’ruzalar matni.
Тuz.: А.Х.Qosimov, F.А.Ҳоloqova. – Т.: ТАТU, 2004.
20. Sayidahmedov.N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – Т.:
ОPI, 2003.
21. Sultonova.G.А. Pedagogik mahorat. – Тоshkent: Nizomiy nomidagi
ТDPU, 2005.
22. Interfaol metodlar: моhiyati va qo’llanilishi / Меt.qo’l. D.Ro’ziyeva,
М.Usmonboyeva, Z.Holiqova. – Т.: Nizomiy nomli ТDPU, 2013.
Elektron ta`lim resurslari
1. www. tdpu. uz
2.www. pedagog. uz
3.www. Ziyonet.uz
4.www. edu. uz
5. tdpu-INTRANET. Ped
47