Pedagogik texnologiyalarning bosqichlari Jumayeva Muxlisa

Pedagogik texnologiyalarning bosqichlari MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI……………………….8 1.1. Pedagogik texnologiya tushunchasi, tarixi va turlari……………………….8 1.2. Pedagogik texnologiya bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlari……………16 II BOB. Maktabgacha ta’limda pedagogik faoliyatni loyilashtirish..................28 2.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim jarayonini yanada takomillashtirishda loyixalashtirish.....................................................................28 2.2 Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida loyihalash usullari.....................................................................................35 XULOSA................................................................................................................46 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...............................................................48 2 KIRISH Mamlakatimizda yurtboshimiz boshchiligida ta’lim sifati va samaradorligini oshirish bo‘yicha qilinayotgan barcha islohotlardan ko‘zlangan maqsad – barkamol insonni voyaga yetkazish, yurt istiqbolini porloq qilishdan iboratdir. Bu borada maktabgacha ta’lim tashkilotlarining faoliyatini har tomonlama rivojlantirish orqali ta’limning keyingi bo‘g’inlari salohiyatni mustahkamlash mumkinligi aniq belgilab berildi. Xususan, yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev maktabgacha ta’lim tizimi haqida quyidagi fikrlarni bejizga bildirmagan edilar: “Aslida, farzandlarimiz tarbiyasida eng asosiy bo‘g’in hisoblangan maktabgacha ta’lim tizimining jamiyatimiz hayotidagi o‘rni va ahamiyatini hech narsa bilan o‘lchab bo‘lmaydi. Aynan maktabgacha ta’lim sohasiga bo‘lgan e’tibor mamlakatning ertangi taraqqiyoti uchun mustahkam zamin yaratadi”1. Davlat maktabgacha ta’limning mazmuni va sifatiga qo’yiladigan talablarni belgilagan holda, maktabgacha ta’limda bolalarni milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etishni, o’quv-tarbiya jarayoniga innovatsion pedagogik va zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish orqali ta’lim-tarbiya faoliyatini sifatli tashkil etilishini, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik faoliyatlarni tarbiyalanuvchining intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi asosida har bir bolaning, shu jumladan, jismoniy yoki psixik rivojlanishiga ko‘ra maktabgacha ta’lim va tarbiya olishga bo’lgan huquqini amalga oshirish orqali ta’minlashni nazarda tutadi. Maktabgacha ta’lim sohasi uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi bo‘g‘ini hisoblanib, u har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va maktabga tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning asosini o‘yinli texnologiyalar tashkil qiladi. Bu yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati o‘yin bo‘lganligi bois – u ta’lim 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “O‘qituvchi va murabbiylar” kuniga bag’ishlangan tantanali marosimdagi nutqi. 30.09.2020 3 texnologiyasi sifatida tatbiq etilgan. O‘yinli texnologiyalardan foydalanishning asosini bolalarning faolligi va tasavvuri tashkil etadi. O‘yin olimlar tadqiqotlariga ko‘ra mehnat va o‘qish bilan birgalikda faoliyatning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. O‘yin ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning o‘z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. Hozirgi paytda pedagogika fanida pedagogik texnologiyalar, ta’lim texnologiyasi, o’qitish texnologiyasi iboralari tez-tez tilga olinmoqda. Bugungi kungacha pedagogik adabiyotlarda, ta’lim muammolariga oid ma’ruzalar, rasmiy hujjatlarda “yangi pedagogik texnologiya”, “ilg’or pedagogik texnologiya”, “zamonaviy ta’lim texnologiyasi”ga oid tushunchalari hali ham bir qolipga tushirilmagan, entsiklapediyalarda izohlanganicha yo’q, uning mazmunini yagona talqini ishlab chiqilmagan va shuning uchun iboraning bir-biridan farqlanuvchi ko’pgina ta’riflari mavjud. Pedagogik texnologiya - shunday bilimlar sohasiki, ular vositasida uchinchi ming yillikda davlatning ta’lim sohasidagi siyosatida tub burilish yuz beradi, pedagog faoliyati yangilanadi, bola va talaba yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, isonparvarlik tuyg’ulari tizimi shakllantiriladi. Zamonaviy ta’limga xos muhim sifatlardan biri – pedagog faoliyatining innovatsion xarakter kasb etishiga erishish sanaladi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda pedagog faoliyatining innovatsion xarakter kasb etishiga erishish masalasi o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab jiddiy o‘rganila boshlangan. Xususan, X.Barnet, J.Basset, D.Gamilton, N.Gross, R.Karlson, M.Mayz, A.Xeyvlok, D.Chen, R.Edem, F.N.Gonobolin, S.M.Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kalik, N.V.Kuzmina hamda V.A.Slastenin kabi tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan ishlarda innovatsion faoliyat, pedagogik faoliyatga innovatsion yondashish, innovatsion g‘oyalarni asoslash va ularni amaliyotga samarali tadbiq etish, xorijiy mamlakatlar hamda respublikada yaratilgan pedagogik innovatsiyalardan xabardor 4 bo‘lish orqali pedagog faoliyatida ulardan faol foydalanish borasidagi amaliy harakatlar mazmuni yoritilgan. Innovatsion faoliyatning umumiy jihatlarini K.Angelovskiy, G.I.Gorskaya, V.A.KanKalik, S.I.Kuzmina, V.A.Slastyonin, L.M.Fridman kabi olimlar o‘zlarining ilmiy tadqiqot ishlarida yoritib berdilar. I.Shumpatter va N.Kondratevlar esa innovatsiya tushunchasining ilk va ulkan nazariyotchilari hisoblanadilar. K.Angelovskiy, V.A.Slastyonin va V.I.Slobotchikovlar o‘z ilmiy tadqiqotlarida innovatsion faoliyat, pedagogik faoliyatning alohida shakli ekanligini isbotlashga harakat qildilar. R.N.Yusufbekova innovatsiyalarni pedagogik nuqtai nazardan ko‘rib chiqqan bo‘lsa, rossiyalik olimlar A.I.Prigojin, B.V.Sazonov, V.S.Tolstoy, N.P.Stepanov va boshqalar innovatsion jarayon hamda uning tarkibiy qismlarini o‘rganishga e’tiborlarini qaratdilar. Mamlakatimizda pedagogik innovatsiyalarni rivojlantirish muammolari ustida ilmiytadqiqot ishlari olib borilmoqda. Ularga pedagog olimlardan N.Azizxodjayeva, B.Farbemon, N.Sayidahmedov, K.Zaripov, M.Ochilov, O‘.Tolipov, M.Usmonboyeva, M.Jumaniyozova va boshqalarni keltirish mumkin. «Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qо‘yiladigan davlat talablari»2 va «Ilk qadam»3 о‘quv dasturining ishlab chiqilishi uzluksiz ta’lim tizimida maktabgacha ta’limni samarali amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Albatta maktabgacha ta’limni ham shaklan, ham mazmunan yangilashga qaratilgan bu kabi innovatsiyalar ota-onalardan tortib barcha pedagoglar bola tarbiyasi, uning ta’lim olishga tayyorgarligiga zamon talablaridan kelib chiqqan holda yondashuvini talab etadi. Bugungi kunda yosh avlodni zamonaviy bilimlar bilan qurollantirish va jahondagi o‘z tengdoshlari bilan raqobatlasha oladigan kuchli bilimlar egasi etib tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalasiga aylangandir. Yaratilayotgan ulkan imkoniyatlar yosh avlodni ta‘lim-tarbiya olishida o‘zining O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to’g’risida”gi VMQ 802-sonli qarori. 2020 yil 22 dekabr. https://lex.uz. 2 3 O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim tashkilotlari uchun Ilk qadam Davlat o’quv dasturi /takomillashtirilgan ikkinchi nashr/ Toshkent 2022 y 5 munosib hissasini qo‘shmoqda. O‘sib kelayotgan yosh avlodga har qaysi ta‘lim yoshida o‘ziga xos e‘tibor qaratilishi yoshlar tarbiyasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganidan darak beradi. Shuning uchun maktabgacha ta’limdagi innovatsion texnologiyalar o‘yinli texnologiyalar bilan bog’lanib ketgan. Ammo ularni bir xil qarash deb bo‘lmaydi. Chunki innovatsiyalar turlicha yo‘nalishda foydalaniladi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagogi o‘z faoliyatini prinsipial amalga oshirish uchun: samarali (mavzuga yo‘naltirilgan), tejamkor (shaxsga yo‘naltirilgan), hamkorlik texnologiyalariga ega bo‘lishi lozim. Tajribali kreativ pedagog ushbu uslublar asosida o‘zining “mualliflik” texnologiyasini yaratishi mumkin. Bunda, unga avval egallangan bilimlari va tarkib topgan dunyoqarashi turtki bo‘ladi. Innovatsion pedagogik texnologiyalar yuzaga chiqishi ta’rixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularning ta’lim jarayoniga kirib kelishida g‘oyalar banki muhim ahamiyat kasb etgan Loyiha, shuningdek, loyiha faoliyatining maqsadi va natijasidir. Ushbu kontseptsiyaning talqini bunday faoliyat olib boriladigan bilim sohasiga bog'liq. Loyihalarni to’g’ri tashkil etish, unda pedagogik faoliyatni to’g’ri tashkillash, loyihada qo’llanilgan pedagogik texnologiya, pedagogik texnologiyani bosqichmabosqich qo’llanilishi loyihani muvofaqiyatini ta’minlaydi. Har qanday loyihaning mazmuni - bu maqsadni samarali amalga oshirish uchun faoliyat. Muvaffaqiyatsiz loyihalar aniq shakllantirilgan maqsad va vazifalarning yo'qligi va faoliyatning yomon tashkil etilishi bilan tavsiflanadi. Kurs ishining maqsadi: Pedagogik texnologiyalarning bosqichlari samaraligini aniqlashdan iborat. Kurs ishining obyekti: Pedagogik texnologiyalarning bosqichlari Kurs ishining predmeti: Pedagogik texnologiyalarning bosqichlari metodlari, shakl va vositalari. Kurs ishining vazifalari: Pedagogik texnologiya tushunchasi, tarixi va turlari Pedagogik texnologiya bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlari 6 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim jarayonini yanada takomillashtirishda loyixalashtirish Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida loyihalash usullari Kurs ishining tarkibi: Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 7 I BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. 1.1. Pedagogik texnologiya tushunchasi, tarixi va turlari. Hozirgi paytda pedagogika fanida pedagogik texnologiyalar, ta’lim texnologiyasi, o’qitish texnologiyasi iboralari tez-tez tilga olinmoqda. Bugungi kungacha pedagogik adabiyotlarda, ta’lim muammolariga oid ma’ruzalar, rasmiy hujjatlarda “yangi pedagogik texnologiya”, “ilg’or pedagogik texnologiya”, “zamonaviy ta’lim texnologiyasi”ga oid tushunchalari hali ham bir qolipga tushirilmagan, entsiklapediyalarda izohlanganicha yo’q, uning mazmunini yagona talqini ishlab chiqilmagan va shuning uchun iboraning bir-biridan farqlanuvchi ko’pgina ta’riflari mavjud. Pedagogik faoliyat bu- jamiyatning ta’lim-tarbiyaga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida umuminsoniy sifatlar va milliy fazilatlarni shakllantirishni ilmiy asoslagan reja- dasturga muvofiq amalga oshirish,ya’niy yosh avlodni har tomonlama hayotga tayyorlaydigan ijtimoiy zarur faoliyat turidir.Pedagogik faoliyat pedagog tomonidan kasbiy maqsadlarga muvofiq tashkil etiladigan tizimli harakatlarning muayyan shakli hamdir. Pedagoglar qo’yilayotgan talablar asosida o’z faoliyatlariga yangiliklar kiritib bormoqda. Yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish jarayonida fan, texnika va ilg’or tajribalardan foydalanish bilan bir qatorda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanilmoqda. Bu jarayon pedagog-tarbiyachilarda yanada ma’suliyat hissini oshirmoqda. Pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi pedagog va bolalarning belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga aniq ketma-ketlik asosida tizimli, hamkorlikda erishishlari tanlagan texnologiyalariga bog’liq4. Pedagogik texnologiyalarning asosiy belgilari – loyihalashtirish, amalga oshirish va kafolatli natija. Interfaol usullarning asosiy maqsadi – bolalarni faol harakatga undash, mashg’ulotga jalb etish, hamkorlikda ishlashga o’rgatishdan iborat. 4 Zamonaviy axborot texnologiyalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga tatbiq Тоlipov.O’., Usmonboyeva.М. “Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari”. Т.: “Fan”. 2006 y. 8 etilishi, yaxsh samara berish bilan birga ta’limda yangicha o’quv metodlarini keng ravishda qo’llashga imkoniyat yaratib beradi. Hozirgi vaqtda asosiy e’tibor zamonaviy informatsion texnologiyalarga asoslangan o’quv jarayoni modelini yaratish va multimediya texnologiyalariga asoslangan elektron darslik, o’quv qo’llanmalarini yaratish muammolari bo’yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Pedagogik texnologiya - shunday bilimlar sohasiki, ular vositasida uchinchi ming yillikda davlatning ta’lim sohasidagi siyosatida tub burilish yuz beradi, pedagog faoliyati yangilanadi, bola va talaba yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, isonparvarlik tuyg’ulari tizimi shakllantiriladi. Ma’lumotlilik asosida yotuvchi bosh g’oya ham tabiat va inson uzviyligini anglab yetadigan avtoritar va soxta tafakkur yuritish usulidan voz kechgan, sabrbardoshli, qanoatli, o’zgalar fikrini hurmatlaydigan, milliy-madaniy va umuminsoniy qadriyatlar kabi shaxsiy sifatlarni shakllantirishni ko’zda tutgan insonparvarlik hisoblanadi. Bu masalaning yechimi qaysidir darajada ta’limni texnologiyalashtirish bilan bog’liqdir. Pedagogik texnologiya - bu pedagog (tarbiyachi)ning ta’lim-tarbiya vositalari yordamida bola (talaba)larga muayyan sharoitda ta’sir ko’rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxsiy sifatlarni shakllantirish jarayonidir. Yuqorida keltirilgan ta’rifdan ko’rinib turibdiki, pedagogik texnologiya tushunchasini izohlashda texnologiya jarayoni asos qilib olindi. Aslini olganda ham, bu tushunchaga berilgan ta’riflar pedagogik adabiyotlarda nihoyatda ko’pdir. Pedagogik adabiyotlarda "texnologiya" atamasining xilma-xil ko’rinishlarini uchratish mumkin: "o’qitish texnologiyasi", "ta’limli texnologiya", "ma’lumot texnologiyasi", "o’quv jarayoni texnologiyasi" va hokazo. O’qitish texnologiyasi pedagogik texnologiyaga yaqin tushuncha bo’lsa-da, aynan o’xshash ma’noni anglatmaydi, chunki u ma’lum predmet, mavzu va savollar doirasidagi aniq o’quv materialini o’zlashtirish yo’lini muayyan texnologiya atrofida ifoda etadi. U ko’proq xususiy metodika bilan bir qatorda turadi. 9 Pedagogik texnologiya5 esa ma’lumot texnologiyasini joriy etish taktikasini ifodalaydi va "pedagog - pedagogik jarayon bola (talaba)" funksional tizim qonuniyatlariga tegishli bilimlar asosida quriladi. Alohida qayt etib o’tish joizki, ayni vaqtda ta’lim texnologiyasi tushunchasini mantiqiy-g’oyaviy jihatdan izohlash borasida yagona fikr mavjud emas. Pedagogik adabiyotlarda 300 dan ortiq ta’riflar berilgan. Yuqorida qayd etilganidek, pedagogik texnologiya nazariyasi o’tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab asoslanib kelinayotgan bo’lsa-da, aynan “pedagogik texnologiya” tushunchasiga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Xususan pedagog olim V.P.Bespalko pedagogik texnologiyani “amaliyotga tatbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi” deya ta’riflaydi hamda asosiy diqqatni o’quvpedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratadi. Pedagogik texnologiyaning ta’riflari. Hozirgi ta’lim-tarbiya sohasida keng rivojlanib borayotgan yo’nalishlardan biri zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llashdan iborat. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni katta avlod tomonidan o’z bilim va tajribalarini o’sib kelayotgan avlodga o’rgatishdan iborat bo’lib, bu jarayonda asosan inson hayoti uchun zarur axborotlarni avloddan avlodga uzatish amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyaning har turli ta’riflari mavjud bo’lib, har bir ta’rif ma’lum nuqtai nazardan yondashishni ifodalaydi. Ayrim asosiy ta’riflar va ularning sharxlarini ko’rib chiqamiz. Texnologiya – biror ishda, mahoratda, san’atda qo’llaniladigan usullar, yo’llar yig’indisi. Pedagogik texnologiya-pedagog mahoratiga bog’liq bo’lmagan xolda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan bola shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir (V.B.Bespalko). 5 Ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari. Osiyo taraqqiyot banki o’rta maxsus, kasb-hunar ta‟limini rivojlantirish loyihasi. Toshkent-2002 yil. 10 Pedagogik texnologiya-texnika resurslari, odamlar va ularning o’zaro ta’sirini hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo’yuvchi o’qitish va bilimlarni o’zlashtirishning xamma jarayonlarini yaratish, qo’llash va aniqlashning tizimli metodi (YuNESKO). Pedagogik texnologiya-bu o’qitishga o’ziga xos yangicha (innovatsion) yondoshuvdir. U pedagogikadagi ijtimoiy-muhandislik tafakkurining ifodalashi, texnokatik ilmiy ongning pedagogika sohasiga ko’chirilgan tasviri, ta’lim jarayoning muayyan standartlashuvi hisoblanadi (B.L.Farberman). Pedagogning o’qitish (tarbiya) vositalari yordamida bolalarga muayyan sharoit va izchillikda ta’sir ko’rsatish hamda mazkur faoliyatning mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan sifatlarni shakllantirish jarayoni (N.Saidahmedov). Yuqorida keltirilgan ayrim ta’riflarning o’zaro har xilligidan ko’rinadiki, pedagogik texnologiya tushunchasi ko’p qirrali bo’lib, unga pedagogik, psixologik, didaktik, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va boshqa nuqtai nazalardan yondashish mumkin. “Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi “ta’lim metodikasi” tushunchasiga nisbatan kengdir. Ta’lim metodi - o'quv jarayonining majmuaviy vazifalarini yechishga yo’naltirilgan pedagog va o'quvchilaming birgalikdagi faoliyati usuli. Ta’lim texnologiyasi – ta’lim maqsadiga erishish jarayonining umumiy mazmuni, ya’ni, avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida, bosqichma-bosqich amalga oshirish, aniq maqsadga erishish yo’lida muayyan metod, usul va vositalar tizimini ishlab chiqish, ulardan samarali, unumli foydalanish hamda ta’lim jarayonini yuqori darajada boshqarish sifatida qaralib kelingan. Lug’aviy jihatdan “ta’lim texnologiyasi” tushunchasi (ing. “An educational technology”) – ta’lim jarayonini yuksak mahorat, san’at darajasida tashkil etishga doir ma’lumotlar beruvchi fan, ta’limot ma’nosini anglatadi. Pedagogik texnologiya masalalarini tadqiq etishda ham umumiy ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari faol qo’llaniladi. 11 “Pedagogik texnologiya” fani tomonidan o’rganiladigan yaxlit pedagogik jarayon qonuniyatlarining namoyon bo’lishi uchun quyidagi omillar o’rtasidagi aloqalarni tahlil qilish zarur: 1) pedagogik jarayon bilan keng ko’lamli ijtimoiy jarayonlar va shartsharoitlar o’rtasidagi; 2) pedagogik jarayonning tarkibiy qismlari o'rtasidagi (ichki aloqadorlik); 3) o’qitish, ta’lim, tarbiya va shaxs rivoji o’rtasidagi; 4) tarbiya va o’z-o’zini tarbiyalash jarayonlari o’rtasidagi; 5) pedagogik rahbarlik va ta’lim oluvchilarning mustaqil faoliyati o’rtasidagi; 6) barcha tarbiya sub’ektlariga tarbiyaviy ta'sir ko’rsatish jarayoni o’rtasidagi; 7) pedagogik topshiriq, ta’lim (tarbiya) mazmuni, metodlari, vositalari va pedagogik jarayonning tashkiliy shakllari o’rtasidagi. Yuqorida ko’rsatilgan omillar o’rtasidagi aloqalarni tahlil qilish natijasida pedagogik texnologiya asoslarini o’qitishning qonuniyatlari aniqlanadi. Ular quyidagilardir: Birinchi qonuniyat. Texnologik mazmunga ega pedagogik jarayon yaxlit holda jamiyat hayotining ijtimoiy, qtisodiy va madaniy sohalarida ro’y berayotgan o’zgarishlar natijasida har tomonlama rivojlangan, mustaqil fikrlovchi, zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan bevosita ishlay oladigan mutaxassisni tayyorlash borasidagi ehtiyoji bilan shartlanadi. Ikkinchi qonuniyat. Pedagogik-texnologik jarayon samaradorligi bevosita moddiy, ruhiy, ijtimoiy-axloqiy, gigiynik va estetik shart-sharoitlarga bevosita bog’liq. Uchinchi qonuniyat. Pedagogik jarayonda ta’lim, tarbiya va shaxs rivoji, shuningdek, o’z-o’zini qayta tarbiyalash, pedagogik rahbarlik va tarbiyalanuvchilarning mustaqilligi bir-biri bilan aloqador va o’zaro bog’liq bo’ladi. 12 To’rtinchi qonuniyat. Amaliy jihatdan pedagogik jarayon samaradorligini uning ishtirokchilari tomonidan ta’lim va tarbiya sohasida tashkil qilinadigan faoliyatlari birligi hal qiladi. Beshinchi qonuniyat. Pedagogik texnologiya vazifalarming ijobiy yechimi magistrlarning yosh, psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, jamoaning rivoji darajasi bilan belgilanadi. Oltinchi qonuniyat. Ta’lim (tarbiya) jarayonining mazmuni vazifalarni aniq belgilash asosida shakllantiriladi. Yettinchi qonuniyat. Ta’lim (tarbiya) metod va vositalari ta’limiy (tarbiyaviy) topshiriqlar va mavjud vaziyatlar mazmunidan kelib chiqib tanlanadi. Sakkizinchi qonuniyat. Pedagogik jarayonni tashkil qilish shakllari pedagogik faoliyat vazifalari, mazmuni, tanlangan metod va vositalari asosida belgilanadi. To’qqizinchi qonuniyat. Ma’lum sharoitda ajratilgan vaqt bo’yicha pedagogik jarayonga doir barcha ichki va tashqi o'zaro aloqadorliklarning bir butun, yaxlit holda inobatga olinishi eng yuqori natijalarga erishishni ta’minlaydi. O’ninchi qonuniyat. Ta’lim jarayonida pedagog tarbiya jarayonida esa tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchi o’rtasida ob’ektiv qonunlarga asoslangan qayta aloqa mavjud bo’ladi. O’n birinchi qonuniyat. Pedagogik jarayonda kutilgan natijaga o’zaro aloqadorlik asosida belgilangan vazifalar, ta’lim (tarbiya) mazmuni, shakli, metod va vositalarining maqsadga to’la mos kelgandagina erishiladi. Pedagogik texnologiya tarixi Pedagogika fani tarixidan ko’rinib turibdiki o’qitish yanada mukammal metodlarini va usullarini izlashni talab etmoqda.O’qitish - bu jamiyat taraqqiyoti uchun samarali pedagogning faoliyati yakunlanishi bilan darhol ko’rinmasa ham har qanday boshqa faoliyat kabi ishlab chiqarish faoliyatidir.Jamiyat tarixida iqtisodiy davrlar faqatgina nimalar ishlab chiqarilishi, kim tomonidan qancha ishlab chiqarilishi, mehnatning qaysi vositalari bilan ishlab chiqarilishiga qarab farq qilmaydi.Ana shu nuqtai nazardan biz ijtimoiy tarixda mavjud bo’lgan “pedagogik rivojlanish davr” larni ko’rib chiqamiz. 13 I. Individual pedagog, qo’l bilan ishlaydigan pedagogning pedagogik faoliyati davri - qadimgi davrlardan boshlab XVII asrgacha; II. Yozuv kitobi davri -XVII asrdan hozirgi davrgacha; III. Audiovizual vositalar davri - XX asrning 50 yillari; IV. O’qitishni boshqarishni avtomatlashtirish oddiy vositalari davri -XX asrning 70 yillari; V. Zamonaviy hisoblash mashinalari asosida ta’limni boshqarishni avtomatlashtirishda adaptiv vositalar davri - XX asr oxiri komp’yuterda o’qitish. Dastlab XX asrning 20 yillarida “Pedagogik texnologiya” termini birinchi bor pedagogika bo’yicha asrlarda tilga olingan. Shu vaqtning o’zida yana bir boshqa – “pedagogik texnika” termini ham tarqaldi. U pedagogik entsiklopediyada 30 yillarda o’quv mashg’ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga qaratilgan uslublar va vositalar sifatida ifodalangan. Bu tushuncha 1940 yillardan 50-yillar o’rtasigacha “ta’lim texnologiyasi” deb qo’llanilib, o’quv jarayonida audiovizual texnika vositalaridan foydalanishni ifoda qilgan. 60- yillar o’rtalarida bu tushunchaning mazmuni chet ellarda pedagogik nashrlarda va xalqaro konferensiyalarda keng muhokama etildi, natijada ushbu sohada turli mamlakatlarda (AQSH, Angliya, Yaponiya, Frantsiya, Italiya, Vengriya) uni talqin qilishning ikki yo’nalishi belgilandi. Birinchi yo’nalish tarafdorlari texnik vositalar va dasturlashtirilgan o’qitish vositalarini qo’llash zarurligini ta’kidladilar. Ikkinchi yo’nalish tarafdorlari esa o’quv jarayonini tashkil etish samaradorligini oshirish va pedagogik g’oyalarni texnikaning keskin rivojlanishidan ortda qolishini yo’qotishni muhim deb hisobladilar. Shunday qilib 1-yo’nalish “o’qitishda texnik vositalar” sifatida belgilandi, 2-yo’nalish “o’qitish texnologiyasi” yoki “o’quv jarayoni texnologiyasi” sifatida belgilandi. 70-yillarning boshlarida turli xildagi uskunalarini va o’quv vositalarini modernizatsiyalashtirish zarurligi anglab yetildi. Bularsiz o’qitishning sifatliligi va 14 samaradorliligiga erishib bo’lmas edi. Keyinchalik bu muammo bilan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar va markazlar shug’ullana boshladi. AQSHda 1971 yil – “Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar bo’yicha AQSH Assotsiatsiyasi ” tuzildi. 1961 yilda “Pedagogik texnologiya” jurnali (Educational Technology), 1971 yilda esa – “Audiovizual o’qitish” jurnali nashr etila boshlandi. Angliyada 1967 yil – Pedagogik texnologiya bo’yicha Milliy kengash, 1964 yildan boshlab “Pedaogik texnologiya va o’qitishni dasturlashtirish” jurnalini, 1971 yilda “Pedagogik texnologiya” jurnalini nashr eta boshladi. Yaponiyada - Pedagogik texnologiyalar muammolari bilan 4 ta ilmiy tashkilotlar shug’ullanadi. 1967 yilda “Pedagogik texnologiyalar bo’yicha Milliy kengash” tashkil etildi, uning filiallari 22 ta davlat universitetlarida joylashtirilgan. 1965 yildan boshlab Yapon tilida har uch oyda “Pedagogik texnologiya” jurnali va ingliz tilida yiliga ikki marta “Pedagogik texnologiyalar sohasida tadqiqotlar” jurnali nashr etildi. Yaqinda “Pedagogik texnologiyalar bo’yicha umumyapon Markaziy kengashi” tashkil etildi, u muammolar bo’yicha xalqaro aloqalar o’rnatish bilan ham shug’ullanadi.Italiyada – 1971 yili pedagogik texnologiyalar bo’yicha Milliy markaz tashkil etildi va “Pedagogik texnologiyalar” jurnali nashr etiladi. Vengriyada – 1973 yili o’qitish texnologiyasi Davlat Markazi tashkil etildi. O’qitish texnologiyasi bo’yicha Xalqaro seminarda (Budapesht, 1977) olim S.G.Shapovalenko o’qitish jarayonining uchta texnologik printsiplarini ko’rsatdi: - Bilim va texnikani mukammal egallash. - Audiovizual materiallari fondi bilan tanishish. - Ulardan samarali foydalanish metodikasini bilish, shu jumladan ijodiy yondashishi rivojlanishi ham. XX asrning 80-yillarida zamonaviy pedagogik jarayonni, pedagogik texnologiyaning mohiyatini yanada chuqurroq anglab yetishga urinishlar davom etdi. Rossiya XX asrning 90- yillarida pedagogik texnologiyalar bo’yicha Markaz tashkil etildi, “Maktab texnologiyasi”, “Ta’limda innovatsiyalar” jurnallari nashr etiladi. 15 1.2. Pedagogik texnologiya bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlari. 1999 yilda Respublika ta’lim Markazi qoshida pedagogik texnologiyalar bo’yicha Markaz tashkil etildi. “Ta’lim texnologiyalari”, “Ta’lim muammolari” kabi jurnallar nashr etila boshlandi, pedagogik texnologiyalar muammolari bo’yicha maqolalar “Xalq ta’limi”, “Pedagogik ta’lim”, “Ta’lim va tarbiya” jurnallarida, “Ma’rifat”, “Pedagoglar gazetasi” va boshqa ilmiy-pedagogik nashrlarda bosilib chiqarilmoqda. 1994 yili pedagogik texnologiyalar muammolari bo’yicha 1Respublika ilmiy-nazariy konferensiyasi o’tkazildi, ma’ruzalar va hisobotlar materiallari maxsus to’plamda chop etildi. Pedagog olimlar U.Nishonaliev, N.S.Saidahmedov, N.N.Azizxodjaeva, Ziyomuhammedov, O’.Tolipov, B.L.Faberman va boshqalar Respublikada pedagogik texnologiyalar muammolari bo’yicha jiddiy tadqiqotlar olib bormoqdalar. 2000 yilda, Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika universiteti qoshida pedagogika fanlari doktori, professor N.N.Azizxodjaeva rahbarligi ostida innovatsion texnologiyalar Markazi tashkil etildi, bu markaz zamonaviy pedagogik va innovatsion texnologiyalar muammolari bo’yicha pedagogik kadrlar malakasini oshirish bilan shug’ullanadi. Pedagogik texnologiya turlari6 Pedagogik texnologiya turlari: Muammoli o’qitish, mujassamlashtirilgan ta’lim, modul ta’limi, rivojlantiruvchi ta’lim, differentsiallashgan ta’lim, faol o’qitish (majmuaviy ta’lim), o’yin texnologiyalari. Shuningdek, hozirda pedagogik texnologiyalarning boshqa yo’nalishlari ham mavjud bo’lib, ulardan asosiylari empirik, kognitiv, evristik, kreaktiv, inversion, integrativ, adaptiv, inklyuziv pedagogik texnologiyalardan iborat. Bu yo’nalishlarning asosiy xususiyatlari quyidagicha: 6 Ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari. Osiyo taraqqiyot banki o’rta maxsus, kasb-hunar ta‟limini rivojlantirish loyihasi. Toshkent-2002 yil. 16 Empirik - (tajriba).Sezgi a’zolari orqali bilim olish. Bu texnologiyada asosiy e’tibor sezgi a’zolarining tabiiy rivojlanganlik imkoniyatlariga tayangan holda bilim berish va ularni yanada takomillashtirib borishga qaratiladi. Kognitiv-(bilishga oid). Atrofdagi olam to’g’risidagi bilimlar doirasini kengaytirish texnologiyasi. U tabaqalash (tarkibiy qismlarga ajratib o’rganish) tafakkurini shakllantiradi, bilish ehtiyojlarini rivojlantiradi. Evristik–(haqiqatni toppish. Yo’naltiruvchi savollar berish yo’li bilan ta’lim berish tizimi. Topqirlik, faollikni rivojlantirishga xizmat qiluvchi, o’quv-izlanish ta’lim metodi. Optimallashgan (ko’p variantlardan eng ma’qulini, mosini tanlash) tafakkurni rivojlantiradi. Kreaktiv –(ijodiy) Tadqiqot xarakteriga, xususiyatiga ega bo’lib, bolalarda maqsadga yo’naltirilgan ijodiy tafakkurni jadal rivojlantiradi. Inversion – (almashtirish) Axborotlarni turli tomondan o’rganish, o’rnini almashtirish xususiyatiga ega bo’lib, tafakkur (fikrlash) tizimini shakllantiradi. Integrativ – (yaxlitlash). Axborotlarni tashkil qiluvchi cheksiz ko’p kichik qismlarning o’zaro ajralmas bog’liqligi ularning yaxlitligi, bir butunligi asosida yagona to’g’ri xulosani aniqlash. Adaptiv – (moslashtirish). Axborotlarni o’rganish va ulardan foydalanish jarayonini o’rganish hamda o’rgatish uchun qulaylashtirish, moslashtirish asosida kutilgan natijaga erishish. Inklyuziv – (tenglik). Pedagog bilan bolaning o’zaro munosabatlarida tenglik asosida ta’lim tarbiya jarayonini tashkil qilish. Shu bilan birga, imkoniyati cheklangan bolalarni sog’lom bolalar bilan birgalikda o’qishni tashkil qilish pedagogik texnologiyasi. Shunday qilib, avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim-tarbiya jarayonining pedagogik texnologiyasi o’zida metodlar tizimi, ta’lim metodik usullari, maqsad, vositalari, pedagog va bolalarning birgalikda faoliyat ko’rsatish imkoniyatlari hamda yakuniy natijalariga erishish borasidagi majmuani mujassamlashtiradi. Pedagogik texnologiya tushunchasi bilan metodika orasidagi farq. Hozirgi kunda pedagoglar pedagogik texnologiya haqida aniq tushuncha va tasavvurlar birmuncha kamligi natijasida uni xususiy metodikalar bilan deyarlik teng hisoblash hollari uchraydi. Aslida esa ular orasida jiddiy farqlar mavjud bo’lib, quyida ular haqida qisqacha bayon qilinadi. 17 Metod - grekcha metodos so’zidan olingan bo’lib tatbiq qilaman, yo’naltiraman, ilmiy asoslayman degan ma’noni anglatsa, metodika - grekcha so’z bo’lib tushuntirishning yangi yo’lini topaman, qidiraman, izlayman degan ma’noni anglatadi. Metodis olimlarimiz metodika fanini turlicha ta’riflaydilar biroq, ta’riflarning umumiy mohiyati bir-biriga yaqinligini e’tirof etish mumkin. Metodika - biror ishni maqsadga muvofiq o’tkazish metodlari, yo’llari majmuasidir (1-ta’rif). Metodika - o’quv jarayonini tashkil etish va o’tkazish bo’yicha tavsiyalar majmuasidan iborat (2-ta’rif). Metodika - fani ma’lum o’quv fanlarini o’qitish qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Masalan, tillar metodikasi, arfmetika metodikasi kabi alohida metodikalarga ajraladi. (3-ta’rif). Metodika - pedagogning kasbiy faoliyatini yangilovchi va ta’limda yakuniy natijani kafolatlaydigan tadbirlar majmuasi, yig’indisidir. O’quv fanlarini o’qitish qonuniyatlarini tadqiq qiladi (4-ta’rif). Metodikaning pedagogik texnologiyadan farqini tushunish va amalda har ikkisidan unumli foydalana bilish talab qilinadi. Ular orasidagi ayrim farqlar quyidagicha: O’qitish metodi uch xil. 1. An’anaviy metod (sakkiz qismga bo’linadi). 2. No’ananaviy metod (o’n qismga bo’linadi). 3. Umumiy o’qitish metodi (olti qismga bo’linadi). Jami 24 ta o’qitish metodikasi bor. An’anaviy ta’lim metodlari qiziquvchanlikka yetarlicha erkinlik bera olmasligi nazarda tutilmoqda. Pedagogik texnologiya esa bolaning qiziquvchanligini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan. Pedagogik texnologiya tushunchasi xususiy fanlar va mahalliy darajalardagi o’qitish metodikalari tushunchasi bilan mos keladigan hollar xususiy darajadagi pedagogik texnologiyalarga tegishli. Ular orasida faqat asosiy e’tiborni nimaga qaratilishida farqlar mavjud. 18 Texnologiyalarda ko’proq protsessual, miqdoriy va hisob-kitob komponentlari ifodalansa, metodikalarda maqsad, mazmun, sifat va variantli yo’naltiruvchi tomonlari ko’proq ifodalanadi. Ya’ni texnologiya tegishli tayyorgarlikka ega bo’lgan hamma mutaxasislar tomonidan qayta tiklash va qo’llash mumkinligi bilan juda ham individual bo’lgan metoddan farq qiladi. Metod-biror harakatni amalga oshirish yo’li, usuli yoki ko’rinishidan iborat. Bunda harakatni amalga oshirish yo’li deb, bajarilishi talab qilinayotgan faoliyat uchun qo’llash mumkin bo’lgan bir nechta yo’llardan oldindan ko’zda tutilgan maqsadga muvofiq ravishda tanlangan yo’lni aytiladi. Masalan, savod o’rgatish yo’llari: oilada o’rgatish, maktabda o’rgatish, bog’chada o’rgatish, pedagog yordamida o’rgatish, kitoblar, kompyuter, ko’rgazma qurollar va boshqalar vositasida o’rgatish. Shunga o’xshash sanoqni, arifmetik amallarni o’rgatishda ham yuqoridagiga o’xshash yo’llardan foydalanish mumkin. Shu yo’llardan foydalanib harakatni amalga oshirishda turli usullar qo’llaniladi. Usul - nima? Bu biror narsani, hodisani, jarayonni amalga oshirish tartibi. Pedagogik texnologiya o’quv jarayoni, ya’ni pedagogning, bolaning faoliyati bilan uning tarkibi, vositalari, usullari va shakllari bilan eng ko’p darajada bog’langanligi bilan ajralib turadi. Hozirgi kunda maktabgacha ta’limda M.Montessori sistemasi va IMEN texnologiya deb tan olingandir. Bu pedagogik texnologiyalar bilan bir qatorda hozirgi kunda bolani qo’llab-quvvatlash texnologiyalari – bola shaxsiga yo’naltirilgan ta’lim, o’yinli texnologiyalar, ta’limning individuallashtirish texnologiyasi, interfaol ta’lim (bolalarni har tomonlama faollashtiruvchi usullar), muammoli ta’lim, loyihali ta’lim texnologiyalari maktabgacha ta’lim jarayoniga kirib kelmoqda. Bu pedagogik texnologiyalardan foydalanishda bolalar yoshiga, ularning individual xususiyatlariga alohida e’tibor beriladi. Masalan, bolani qo’llabquvvatlash texnologiyalari. Bolani qo’llab-quvvatlash texnologiyasi har bir ta’lim oluvchining individual xususiyatlariga mos keluvchi usullar va vositalarni izlab topishga harakat qilishdir. Buning uchun psixodiagnostika usullaridan foydalaniladi, 19 bolalar faoliyatini turlicha tashkillaydilar, har xil o’qitish vositalarini qo’llaydilar, ta’lim mazmuniga o’zgartirishlar kiritadilar. Shaxsni qo’llash texnologiyalari o’zini eng to’la ifodasini chet elda gumanistik psixologiya yo’nalishidagi izlanishlarda topgan. K.Rodjers agar pedagog quyidagilarni qo’llasa, u guruhda shaxsni individual rivojlanishi uchun kerakli muhitni yarata oladi deb ta’kidlaydi: - pedagog butun ta’lim jarayonida bolalarga bo’lgan ishonchini namoyish etib borishi zarur; - pedagog guruh va shaxsan har bir tarbiyalanuvchi oldida turgan maqsad va vazifalarni aniqlashga yordam berishi kerak; - ta’lim jarayonini tashkillashda pedagog bolani ichki motivatsiyasidan kelib chiqishi kerak; - pedagog bolalar uchun turli —tuman tajriba manbasi bo’lib, bolalar keragicha unga murojaat qilishi nazarda tutiladi; - bu sifatda u hamma bolaga bir xil yondashishi kerak; - pedagog guruhdagi emotsional muhitni his etib va qabul qilish malakasini oshirib borishi lozim; - pedagog guruhdagi o’zaro fikr almashinuvini faol ishtirokchisi bo’lishi kerak; - u o’z hissiyotlarini ochiq namoyish etadi. - pedagog o’z — o’zini va o’z imkoniyatlarini yaxshi bilishi kerak; ”BBB” usuli. O’tilgan mavzuni mustahkamlash.”FSMU” usuli. O’tilgan mavzuni umumlashtirish. Pedagogik texnologiyalarni mukammal bilishimiz va ulardan amaliyotda maromiga yetkazib qo’llay olishimiz juda muhim. Masalan, bolalar individual psixologik xususiyatlariga ko’ra har xil bo’ladi, lekin ta’lim-tarbiya bitta dastur asosida olib boriladi, bitta dastur asosida olib borilar ekan deb, hamma boladan bir xil natijani talab qilishimiz to’g’ri emas, qaysidir bola ba’zi narsalarni oldinroq o’rgansa, ba’zilari keyinroq o’rganadi, kimdir amaliy bajarib tez o’rgansa, kimdir boshqaning bajarganini ko’rib tez o’rganib oladi. Shu sababli bolalar bilan ishlayotganimizda ularga individual tarzda munosabatda 20 bo’lishimiz, har bir bolaning yutug’ini ko’ra olishimiz va rag’batlantirishimiz, ularning yanada kuchli ishtiyoq bilan o’z ustida ishlashiga turtki bo’ladi. Pedagogik texnologiyalarda didaktik o’yinlar texnologiyalari bolalar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ular bolalar shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarni ro’yobga chiqarish va rivojlantirishning amaliy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Didaktik o’yinlarning asosiy turlari: intellektual (aqliy) va harakatli hamda aralash o’yinlardan iborat. Bu o’yinlar ishtiroklarida aqliy, jismoniy, axloqiy, psixologik, estetik, badiy, tadbirkorlik, mehnat va boshqa ko’nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim-tarbiya jarayonida asosan bolalarda ta’lim olish motivlarini, ularning turli yo’nalishdagi qobiliyat va qiziqishlarini oshiradigan, biror kasbga moyilliklarini ko’rsatadigan didaktik o’yinlardan foydalaniladi. Didaktik o’yinlar nazariy, amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik va boshqa yo’nalishlar bo’yicha turlarga ajratiladi. Hozirda kompyuter vositasidagi didaktik o’yinlar alohida o’ringa ega bo’lib bormoqda. Didaktik o’yinlar tarbiyalanuvchilarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish, hisoblash, o’lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, axloq-odob o’rgatish, nutq o’stirish, til o’rgatish, yangi bilimlar o’rgatish va boshqa faoliyat turlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan o’yinlarga ajratiladi. Didaktik o’yinlardan amalda foydalanish orqali boshqa usullar yordamida erishish qiyin bo’lgan ta’limtarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish ko’zda tutiladi. Turli o’quv fanlariga oid didaktik o’yinlar mavjud bo’lib, ular shu fanlarni sifatli o’rgatish maqsadlariga xizmat qiladi.Umumiy o’yinlar nazariyasiga ko’ra, mavjud barcha o’yin turlarini tasniflashda ularni funktsional, mavzuli, konstruktiv, didaktik, sport va harbiy o’yinlarga ajratiladi. Bularning orasida didaktik o’yinlar ta’lim-tarbiya vazifalarini amalga oshirish imkoniyatini berishi bilan alohida o’ringa ega. O’yinlar maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyat shakli hisoblanadi. Bu esa pedagog va psixolog olimlar tomonidan shu yosh davridagi o’yinlarning ta’lim21 tarbiyaviy ahamiyatini o’rganish va yanada oshirish bo’yicha tadqiqotlar olib borilishiga asos bo’ldi. O‘tgan asrning 60-yillari boshidan AQShda so’ngra boshqa g’arb mamlakatlarida ishchanlik o’yinlari qo’llanila boshlandi. Ishchanlik o’yinlari tadqiqotchilari bu usulni eng asosiy, samarali va tejamli ta’lim metodlaridan iborat deb ta’kidlaganlar. Didaktik o’yinlarning yana bir turi-aqliy hujum usulini birinchi marta 1939 yilda A.F.Osborn qo’llagan. Bu usulni g’oyalar banki deb ham nomlangan. U muammolarni qo’yidagicha yechishga asoslanadi; -muammoli vaziyat yaratish; -g’oyalarni shakllantirish; -eng yaxshi g’oyalarni tekshirish, baholash va tanlash. Guruh ishtirokchilariga muammoni aniqlash va uni echish bo’yicha iloji boricha ko’p, ba’zan, batamom kutilmagan g’oyalarni berish uchun eng qulay sharoit yaratilishi aqliy hujum mashg’uloti samaradorligini belgilaydi. Bunda pedagogning mahorati hamda bolalarning belgilaydi. Bunda pedagogning mahorati hamda bolalarning tayyorgarliklari qanchalik yuqori ekanligi asosiy omil hisoblanadi. Maktabgacha ta’limda zamonaviy ta'lim texnologiyalari quyidagilarni o'z ichiga oladi : • salomatlikni • dizayn tejaydigan texnologiyalar; texnologiyasi • tadqiqot texnologiyasi • axborot-kommunikatsiya • shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar; • maktabgacha • o'yin texnologiyalari; tarbiyachi va pedagogning texnologiya portfeli texnologiyasi • TRIZ texnologiyasi va boshqalar. Didaktik o’yin texnologiyalari amalga oshiriladigan ayrim noana’naviy mashg’ulot shakllari: 22 Ishchanlik o’yini mashg‘ulot- mashg’ulot mavzusi bo’yicha masalalarni hal etish jarayonida bolalarning faol ishtirok etishini ta’minlash orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish Rolli mashqi. o’yin mashg’uloti - mashg’ulot mavzusi bo’yicha masalalarni o’rganishda bolalarga oldindan ma’lum rollarni taqsimlash va mashg’ulot jarayonida shu rolni bajarishlarini tashkil etish asosida bilimlarni mustahkamlash darsi. Teatrlashtirilgan mashg’ulot – mashg’ulot mavzusi bilan bog’liq sahna ko’rinishlari tashkil etish orqali mashg’ulot mavzusi bo’yicha chuqur, aniq ma’lumotlar berish darsi. Kompyuter mashg’uloti - tegishli mashg’ulot turi bo’yicha mashg’ulot mavzusiga doir kompyuter materiallari (multimedia, virtual o’quv kursi va shu kabilar) asosida o’tiladigan dars. Yarmarka mashg’uloti – mashg’ulot mavzusini bo’laklar bo’yicha oldindan o’zlashtirgan bolalarning o’zaro muloqot asosida guruhga qiziqarli tushuntirish orqali o’tiladigan mashg’ulot. Integral (integratsiyalashgan) mashg’ulot - bir nechta mashg’ulot turlariga doir va integratsiyalash uchun qulay bo’lgan mavzular bo’yicha tashkil qilingan mashg’ulot bo’lib, bolalarning turli mashg’ulot turlarga qiziqishlarini orttirib, ta’lim jarayonidagi faolliklarini ta’minlaydi. “Mo’jizalar maydoni” mashg’uloti - bolalar bilan o’tkaziladigan qiziqarli o’yin bo’lib, turli savollarga belgilangan vaqt davomida to’g’ri javoblar topish va g’oliblarni rag’batlantirish orqali bolalarda fikrlash, topqirlik, ziyraklik va bilimlarini kengaytirib borish sifatlarini shakllantiradi. Didaktik o’yinlarini tanlashda ishtirokchilarning yoshi, bilimi va tarbiyalanganlik darajasi hisobga olinadi. Har bir didaktik uyin mashg’ulotlariga o’ziga xos xavfsizlik talablari qo’yiladi.bu xavfsizlik talablariga to’liq rioya qilinishi har bir tashkilotchining doimiy e’tiborida bo’lishi lozim. Bundan tashqari har bir didaktik uyin uchun sarflanadigan vaqt miqdorini to’g’ri belgilash va unga rioya 23 qilishning o’ziga xos asoslarini bilish va mashg’ulotning maqsadiga muvofiq qo’llash talab qilinadi. Didaktik uyin turlarini tanlash mezonlari: -ishtirokchilar tarkibi bo’yicha-o’g’il bolalar, qiz bolalar, o’smirlar, katta yoshdagilar uchun o’yinlar; -ishtirokchilar tarkibi bo’yicha-yakka, juftlikda, kichik guruh, katta guruh, guruh jamoasi, raqobatdosh komandalar va ommaviy o’yinlar -vaqt me’yori bo’yicha-mashg’ulot, mashg’ulot vaqtining reja bo’yicha ajratilgan qismi, o’yin maqsadiga erishguncha, g’oliblar aniqlanguncha davom etadigan va boshqa o’yinlar. Har bir didaktik o’yin jarayonida o’ziga xos vositalar turlari qo’llaniladi va mashg’ulot jarayonida ulardan to’g’ri, unumli va xavfsiz foydalanish lozim. Bu vositalarni qo’yidagi turlarga ajratish mumkin -kontselyariya tovarlari-turli o’lchamlardagi oq va rangli qog’ozlar, skotch, ruchka, qalam, chizg’ich, elim va boshqalar. -texnika,-proektor, mikrofon, kompyuter, televizor; Maktabgacha ta’limda har bir bola ayrim turdagi didaktik o’yin mashg’uloti o’quv materiallarini amalda qo’llash uchun tayyorlashini tashkil qilish metodik faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Bunda bolalar o’z mashg’ulot turlari bo’yicha o’zlari tanlagan mavzudagi mashg’ulotni eng maqsadga muvofiq didaktik o’yin turlaridan foydalanib o’tkazish yuzasidan dars ishlanmasini tayyorlashlari va uning asosida metod birlashma majlisida shu mashg’ulotni bayon qilib berishlari va tegishli muhokamalar o’tkazib borishlari tavsiya qilinadi. “Doira atrofida”. Boshlovchi bolalarni atrofiga chorlaydi. “Kelinglar bolalar doira bo’lib o’tiramiz. Hammamiz bir-birimizga qarab o’tirishimiz nihoyatda yaxshi to’g’rimi? Endi hammamiz navbat bilan gapirmasdan, jilmayib, bir-birimiz bilan bosh qimirlatib ko’zimiz yordamida salomlashib chiqamiz.” “Men va boshqalar”. Bu o’yinda guruh doira shaklida o’tiradi va har bir ishtrokchi o’z ismining bosh harfiga bitta ijobiy sifat tuzadi. Masalan: birinchi ishtirokchi o’z ismi va sifatni aytadi – Gulnoza go’zal; 2-ishtirokchi o’zidan oldingi va o’zining ismi va sifatini aytadi – Gulnoza go’zal; Malika muloyim, 3-ishtirokchi 24 o’zidan oldingilarning va o’zining ismi va sifatini aytadi – Gulnoza go’zal, Malika muloyim, Maftuna maftunkor. O’yin shu tariqa davom etadi va oxirgi ishtirokchi hammanikini aytib so’ng o’zinikini aytadi. Agarda ishtirokchisifatni topishda qiynalsa, tarbiyachi bolalardan yordam berishini taklif etadi. Bu trening xotirani mustahkamlaydi, guruhdagi psixologik muhitni to’g’ri yo’lga qo’yishga yordam beradi. Bolalarning lug’ati ijobiy so’zlar bilan boyidi. Eslatma: bu o’yin davomida bolalarning soni 10 tadan oshmasligi lozim. “Klaster” o’yini. Maqsad: Klaster usulida transport turlarini guruhlash, ba’zi belgilariga qarab umumlashtira olish, e’tiborli bo’lish. Kerakli jihozlar: Turli transportlarning alohida – alohida rasmlar. O’yinning borishi: Bolalarga turli xildagi transportlarning alohida-alohida rasmlari to’plami beriladi. Bolalar transportlarni qayerda harakat qilishlariga qarab guruhlab chiqadilar – erda yuradigan, osmonda uchadigan, suvda suzadigan. “Nimaning bolasi?” o’yini Maqsad: bolalarni hayvonot olami bilan yaqindan tanishtirish, ularning so’z boyligini oshirish. Kerakli jihozlar: Ot, toychoq, echki, uloqcha, qo’y, qo’zichoq, mushuk, mushukcha, tuya, bo’taloq. O’yinning borishi: Tarbiyachi: Bolajonlar, hayvonlarning bolalariga onasini topishga yordam beramiz. Qo’zichoq nimaning bolasi? ..... (qo’yning bolasi) Toychoq .... (otning bolasi) Uloqcha .... (echkining bolasi) Mushukcha ..... (mushukning bolasi) Bo’taloq ... (tuyaning bolasi) Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda turli xil korreksiyalash texnologiyalari mavjud: • art terapiya 25 • ertak terapiyasi • psixo-gimnastika • musiqa terapiyasi • artikulyar gimnastika • su-jok terapiyasi • ranglarni ta'sir qilish texnologiyalari • xulq-atvorni tuzatish texnologiyalari • treninglar • qum terapiyasi va boshqalar. Ushbu turdagi texnologiyalar maktabgacha ta'lim mutaxassislari (pedagogdefektolog, pedagog-psixolog) tomonidan amalga oshiriladi, ba'zi texnologiyalar faqat maxsus kursdan o'tgan taqdirda qo'llaniladi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol uslublar ( innovatsion pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanib, ta’limning samaradorligni ko’tarishga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan- kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar qo’llanilganda pedagoglar egallayotgan bilimlarni o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan7. Pedagog bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchi vazifasini bajaradi. Bunday o’quv jarayonida pedagog asosiy figuraga aylanadi. Bugungi kunda ta’lim muassalarining o’quv- tarbiyaviy jarayonda pedagogik texnologiyalardan foydalanishiga alohida e’tibor berilayotganligining asosiy sababi quyidagilardir: Birinchidan: pedagogik texnologiyalarda shaxsni rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish imkoniyatining kengligida. Ikkinchidan: pedagogik texnologiyalar o’quv-tarbiya jarayoniga tizimli faoliyat yondashuvini keng joriy etish imkoniyatini beradi. 7 Тоlipov.O’., Usmonboyeva.М. “Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari”. Т.: “Fan”. 2006 y. 26 Uchinchidan: pedagogik texnologiya pedagogni ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadlaridan boshlab tashxis tizimini tuzish va bu jarayon kechishini nazorat qilishgacha bo’lgan texnologik zanjirni oldindan loyihalashtirib olishga undaydi. To’rtinchidan: pedagogik texnologiya yangi vositalar va axborot usullarini qo’llashga asoslanganligi. O’quv- tarbiya jarayonida pedagogik jarayonni to’g’ri tashkil etilishi pedagogning bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa tinglovchilardan ko’p mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab qiladi. Har qanday pedagogik texnologiyalarning o’quv- tarbiya jarayonida qo’lanilishi shaxsiy jihatdan kelib chiqqan holda tinglovchini kim o’qitayotganligi va pedagog kimni o’qitayotganiga bog’liq. Pedagogik texnologiya asosida o’tkazilgan mashg’ulotlar yoshlarning muhim hayotiy yutuq va muammolarga o’z munosabatlarini bildirishlariga intilishlarini– oshirib, ularni fikrlashga, o’z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Hozirgi davrda sodir bo’layotgan innovatsion jarayonlarda ta’lim tizimi oldidagi muammoarni hal etish uchun yangi axborotni o’zlashtirish va o’zlashtirgan bilimlarini o’zlari tomonidan baholashga qodir, zarur qarorlar qabul qiluvchi, mustaqil va erkin fikrlaydigan shaxslarga aylanadi. 27 II.BOB. Maktabgacha ta’limda pedagogik faoliyatni loyilashtirish 2.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim jarayonini yanada takomillashtirishda loyixalashtirish Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga ta’lim-tarbiya berish muammosiga bir qator olimlarning (F.R. Qodirova, L.R. Mo‘minova, G.E. Djanpeisova, Sh.A. Sodiqova, G.A. Mardonova, G. Nazirova, N.Sh. Abdullayeva, D.A. Abduraximova, M. Abdullayeva, Z.A. Botirova, A.E. Rustamova va boshq.) ilmiy tadqiqot ishlari bag‘ishlangan. F.R. Qodirova, Sh.Q. Toshpo‘latova, N.M. Qayumova, M.N. A’zamova 10 va Sh.A. Sodiqova o‘z ilmiy izlanishlarida maktabgacha ta’lim nazariyasi va metodikasining ilmiy-nazariy asoslari o‘rganilgan bo‘lib, maktabgacha pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari, bosqichlari, bolalar rivojlanishiga ta’sir etuvchi biologik va ijtimoiy omillar, maktabgacha yoshdagi bola psixik taraqqiyotining asosiy bosqichlari, ta’limning didaktik tamoyillari, bolalarga pedagogik ta’sir ko‘rsatish, maktabgacha ta’limni tashkil etish shakl va metodlari hamda maktabgacha ta’lim va tarbiyada pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning nazariy asoslari yoritilgan. L.R. Muminovaning ilmiy tadqiqotlari maktab yoshidagi bolalarning til rivojlanishidagi nuqsonlarni bataraf etishda pedagogik-korreksion faoliyatning nazariy asoslarini tadqiq etishga bag‘ishlangan. Bundan tashqari, L.R. Muminova tomonidan maktabgacha umumiy va maxsus ta’lim tashkilotlarining katta va tayyorlov guruh bolalari hamda boshlang‘ich sinf bolalarining nutqini xalq o‘yinlari asosida rivojlantirish muammosi o‘rganilgan. Bu maqsadda qadimiy va boy folklor merosimizdan bolalar o‘yinlarining qo‘shiq hamkorligida ijro etiladigan namunalari tanlab olinib, o‘yinlarning tasnifi, ta’lim tarbiyadagi o‘rni, shuningdek logopedikkorreksion ishda qo‘llanish xususiyatlari va metodikasi taklif qilingan. Bunday o‘yinlar bolalarning nutqiy, jismoniy, psixologik, ma’naviy rivojlanishida muhim o‘rin tutishi tajriba-sinov ishlari yordamida aniqlangan8. Parmonov B.E. (2018) Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni tarbiyalashda xorijiy tajribalarning psixologik jihatlari. “Science and Education” Scientific Journal. 350-bet. 8 28 G.E.Djanpeisova maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarida matematik tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish muammolarini tadqiq etgan 9. Muallif o‘z tadqiqotlarida maktabgacha yoshdagi bolalarda arifmetika va geometriyaga oid ilk bilimlarni shakllantirish yo‘llari, vositalari hamda pedagogik shart-sharoitlarini tadqiq etgan. Bolalarda matematik bilimlarni shakllantirish va rivojlantirish ularning aqliy rivojlanishi, o‘zini anglashi, ijtimoiylashuvida muhim omillardan bo‘lishini aniqlagan. Bolalarga interaktiv mantiqiy-matematik ta’limni tashkil etishda kompyuterli muhitning ahamiyatini alohida e’tirof etgan. Bolaning vositachi-personajlar orqali kompyuter bilan virtual tashkillashtiriladigan dialogi kompyuterni “jonlantirib”, bolaning harakatlarini faol va ongli bo‘lishini ta’minlaydi. G.A.Mardonovaning ilmiy tadqiqot ishi oilada bolalarni alla vositasida ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning pedagogik imkoniyatlarini aniqlash muammosini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tadqiqotchi allaning ijtimoiy-g‘oyaviy mazmuni, tarbiyaviy ta’siri hamda “alla” so‘zining etimologik ma’nosi va tarixiy shakllanishini pedagogik nuqtai nazardan talqin etgan. Bolalarni alla vositasida ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning falsafiy, pedagogik va psixologik holatini tahlil etib bolalarning yoshi, psixologik-ma’naviy rivojlanishi bo‘yicha ma’naviy-axloqiy tarbiyalashga yo‘naltirilgan alla turlarini didaktik mazmuniga ko‘ra tasniflagan. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik jarayonlarni takomillashtirish muammosini G.M.Nazirova tadqiq etgan. Tadqiqotchi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik jarayonlarni takomillashtirishda tizimli yondashuvning o‘ziga xos xususiyatlari va pedagogik-psixologik imkoniyatlarini tavsiflab, ushbu jarayonlarni tizimli yondashuvga tayangan holda takomillashtirish modelini nazariy- empirik jihatdan asoslagan. Pedagogik jarayonni takomillashtirish modeli ta’limiytarbiyaviy faoliyat komponentlarining rivojlanish sohalari bilan o‘zaro integratsiyalash, refleksiv Трайнев В.А. Интенсивные педагогические игровые технологии в гуманитарном образовании., М.:Владивосток 2006 й. 9 29 uzviylikni ta’minlash hamda mustaqil faoliyatni rivojlantirishning tashkiliypedagogik shart-sharoitlari bolalarda rivojlanish sohalari bo‘yicha tayanch kompetensiyalarni shakllantirishning integrativ-variativ dasturlariga asoslangan Play guruhlar faoliyatidagi kreativlikka ustuvorlik berish asosida takomillashtirilgan. G.M. Nazirova maktabgacha ta’lim tashkilotlarida rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishda bolalarning o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan yoshga doir xususiyatlari va ehtiyojlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi sababli, bu yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati – o‘yin10. To‘g‘ri tashkil etilgan o‘yinda esa bolaning jismoniy, aqliy va shaxsiy sifatlarining rivojlanishi, o‘quv faoliyatiga tayyorlik shakllanishi va maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy muvaffaqiyatini ta’minlash uchun sharoitlar yaratiladi, - deb hulosa qiladi. N.Sh.Abdullayevaning maktabgacha ta’limni kreativ yondashuv asosida takomillashtirishga bag‘ishlangan dissertatsiyasida maktabgacha ta’lim sifatini oshirish uchun o‘quv dasturlarida bolalarning yoshi, psixologik va intellektual jihatlarini inobatga olish, ta’limni individuallashtirish va differensiyalashga asoslangan texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida yetarli darajada foydalanish, bolalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, mustaqil fikrlashni shakllantirishga qaratilgan metodik ta’minotni ishlab chiqish va amalda joriy etish zaruriyatini asoslab berdi. Variativ yondashuvning asoslari sifatida “ta’lim texnologiyalarining variativligi”, “ta’lim traektoriyasi” va “ta’limni individuallashtirish” ekanligini alohida ta’kidladi. Tadqiqotchi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida faoliyat olib borayotgan rahbar va pedagog kadrlarning variativ yondashuvni amaliyotga joriy etish bo‘yicha kompetensiyalarini rivojlantirish, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida variativ yondashuvli ta’lim dasturlarini amaliyotga samarali joriy etish uchun maxsus metodik qo‘llanmalar va tavsiyanomalar ishlab chiqish hamda zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari va multimedia vositalaridan keng 10 Yo’ldoshev J “Ta’lim yangilanish yo’lida” T.: O’qituvchi. 2000 y. 30 foydalanish tavsiya qilingan.D.A. Abdurahimovaning dissertatsiyasida maktabgacha yoshdagi bolalarni xalq og‘zaki ijodi namunalari vositasida ma’naviyaxloqiy tarbiyalashni takomillashtirishning konseptual asosi bu jarayonning aksiologik, qadriyatli, tizimlifaoliyatli, rivojlantiruvchi komponentlariga pedagogik, psixologik, falsafiy, perseptiv yondashuvlar integratsiyasiga ustuvorlik berishda muhim vazifa ekanligini aniqladi. Xalq og‘zaki ijodi namunalari vositasida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy- axloqiy tarbiyalash tizimini takomillashtirishda quyidagi tamoyillarni taklif qilladi: yaxlit yondashuv; tarbiyalanuvchiga pedagogik qo‘llab-quvvatlashga ehtiyoj sezuvchi, individual munosabatda bo‘lishni talab etuvchi shaxs deb qarash; tarbiyaviy ish mazmuni, shakl va metodlarini tanlab olishda tabaqalashtirilgan yondashuv; tabiat bilan uyg‘unlik; madaniyat bilan uyg‘unlik; tarbiyaviy jarayondagi munosabatlarni tashkil etishga insonparvar yondashuv; qadriyatlimazmunli yondashuv. M.N. A’zamova maktabgacha ta’lim tashkilotlaridan boshlab bolalarda do‘stona munosabatlarga asoslangan hamkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish alohida ijtimoiypedagogik ahamiyatga ega ekanligini e’tirof etadi11. Bolalarni maktabga tayyorlash jarayonida ular orasida do‘stona munosabatlarga asoslangan hamkorlik muhitini vujudga keltirish nihoyatda zarur bo‘lib, bunday ko‘nikmalar ularning maktab hayotiga oson va samarali moslashishini ta’minlaydi. Z.H.Rahmatova maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish vositalarini yaratishning lingvistik asoslarini tadqiq etib, mamlakatimizda maktabgacha ta’lim tizimining isloh qilinishi, maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning asosiy bo‘g‘ini sifatida ajratilishi, qolaversa, maktabgacha ta’lim tashkilotining davlat o‘quv dasturida maktabgacha yoshdagi bolaning umumiy muhim kompetensiyalari asosida kommunikativ, ijtimoiy va bilish kompetensiyalarining yotishi, bu tizim uchun mo‘ljallangan nutq o‘stirish vositalari – lug‘atlar, leksik minimumlar, qo‘shimcha axborot manbalariga bo‘lgan talabni oshirayotganligini ta’kidlagan. 11 Ishmuxamedov.R.J. va boshqalar “Ta’limda innovatsion texnologiyalar”. T.: Iste’dod. 2008 y. 31 Tadqiqotchi maktabgacha yoshdagi bolalar lug‘ati so‘z boyligini shakllantirish va semantizatsiyalashda12: 1) ilmiylik va mantiqlilik; 2) ta’limiylik; 3) leksikani qulay shaklda taqdim etish; 4) ko‘rsatib tushuntirish; 5) umumiylik-xususiylik; 6) izchillik; 7) milliylik; 8) zamonaviylik; 9) didaktik; 10) tushunarlilik; 11) darajalilik kabi tamoyillarga asoslanishi kerak, deb xulosa qiladi. M.N.Xushnazarova maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachilarining kasbiy kompetensiyasini takomillashtirish masalalarini tadqiq etib, tarbiyachilarni ilmiymetodik faoliyatga tizimli yo‘naltirish ishlarini tashkil etish va muvofiqlashtirish hamda innovasion mashg‘ulot ishlanmalarini ta’lim-tarbiya jarayonlariga keng joriy etishga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqligini e’tirof etgan. F.F.Ganjievning maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilarida ijtimoiypsixologik kompetentlik omillarining namoyon etilishi va rivojlanishini o‘rganishga bag‘ishlangan empirik tadqiqotlari natijasiga ko‘ra, ijtimoiy taraqqiyot tamoyillariga xizmat qiluvchi ijtimoiy-psixologik kompetentlikning namoyon etilishi, shaxs tiplari va sotsial-psixologik kompetentlik omillariga bog‘liq ekanligini ta’kidlanadi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilarida muayyan darajadagi ijtimoiypsixologik kompetentlikni rivojlantirish dasturini qo‘llash natijasida tarbiyachilardagi shaxslararo munosabat bilan bog‘liq bo‘lgan verbal ma’lumotlar bilan birga noverbal muloqot harakatlarini tushunish va shaxslararo 12 Тоlipov.O’., Usmonboyeva.М. “Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari”. Т.: “Fan”. 2006 y. 32 munosabatda ishtirokchilarga ta’sir ko‘rsatish qobiliyatlari o‘sib borishini aniqlagan. Bundan kelib chiqib, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni o‘qitishda bir qator o‘ziga xos muhim jihatlarni e’tiborga olish zarur, deb xisoblaymiz. A.L.Sirotyukning ilmiy tadqiqotlarida maktabgacha yoshdagi bolalar bilan o‘quv ishlarini tashkil etishda har bir mashg‘ulot maqsadini aniq belgilanishi va bilish jarayonini tashkil etishda aniq sifat o‘zgarishlarga erishish ko‘zda tutilishi kerakligi alohida ta’kidlangan. Olimning e’tirof etishicha, maktabgacha yoshdagi bolalar psixikasini yosh davrlari bo‘yicha normal rivojlanishi uchun o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishda bola bosh miyasi tashkil etilishining yosh davrlari bo‘yicha o‘ziga hosliklari hisobga olinishi kerak. A.V.Svetkovning fikriga ko‘ra, ushbu holat miya imkoniyatlarining chegaralanganligi bilan bog‘liqligi tufayli sodir bo‘lar ekan. Chunki har bir yosh davrida miya “quvvati” muayyan bo‘laklarining funksional rivojlanishi uchun yo‘naltiriladi. Ushbu mutanosiblikning buzilishi oqibatida, miya o‘z “quvvatini” yo‘naltirilishi kerak bo‘lgan sohaga emas, balki boshqa sohaga qaratishiga to‘g‘ri keladi. Bu esa bolalardagi funksional rivojlanishi kerak bo‘lgan miya markazlarining yetarlicha rivojlanmasligiga olib keladi. V.D.Eremeyeva va T.P.Xrizman olib borgan ilmiy izlanishlari natijalariga tayanib, maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘qitishda, ularni psixik funksiyalari faol rivojlanishda davom etayotganligini hisobga olib individual shaklda va kichik guruhlarga bo‘lib interfaol o‘yin metodlaridan foydalanish tavsiya qilinadi. Chunki o‘yin, o‘yinchoqlar, ertak va ijodiy faoliyatning boshqa turlari bolalardagi individuallikni juda faol rivojlantiradi. Bu yoshdagi bolalarni o‘qitishda sinf-dars shaklidan emas, balki interaktiv o‘yin metodlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. D.R.Gulyamovning fikriga ko‘ra, ta’lim jarayonida bola bosh miyasi tashkil etilishining o‘ziga hosliklari nuqtai nazaridan yondashish – individual yo‘naltirilgan ta’limni tashkil etish imkonini beradi. Buning uchun tarbiyachilar bola shaxsini har tomonlama va chuqur bilishlari, uning psixofiziologik xususiyatlari bilan bir qatorda 33 neyrologik imkoniyatlari hamda jihatlarini xisobga olishlari kerak bo‘ladi 13. Yuqoridagi ilmiy tadqiqot ishlarining natijalariga asoslanib, quyidagicha xulosa qilish mumkin: Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida bolada inson sifatidagi individuallikning asoslari – ijodiy va obrazli tafakkur, boshqalarga (ko‘pincha kattalarga) taqlid, o‘z xulq-atvorini boshqarish va “ijtimoiy” hissiyot kabi sifatlar shakllanadi va rivojlanadiMaktabgacha yoshdagi bolalik davrida bolalar rivojlanishning eng faol nuqtasi 5-6 yoshga to‘lguniga qadar bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ta’lim jarayoni ularning idividualligiga yo‘naltirilishi hamda idrok mexanizmlarining o‘ziga hosliklari hisobga olinishi kerak bo‘ladi. Bolalarni o‘qitish va tarbiyalash jarayonini texnik nuqtai nazaridan jadallashtirish ularni kattalar qatoriga kirib borishjarayonini tezlashtiradiganday ko‘rinsada, normal psixik rivojlanish jarayonini sekinlashtirishi ehtimolini ko‘paytiradi. Shunday qilib, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim jarayonini takomillashtirish muammosining yechim yo‘llaridan biri, eng avvalo, o‘qitish va tarbiyalashning innovasion metodlarini amaliyotga joriy qilish – ta’lim jarayoniga tarbiyalanuvchi shaxsi va individualligiga yo‘naltirilgan o‘qitishning innovasion texnologiyalarini ta’lim-tarbiya jarayonida qo‘llanilishidir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni interaktiv didaktik o‘yinlar va materiallar asosida o‘qitish – bola shaxsiga yo‘naltirilgan ta’limni tashkil etish imkonini beradi. Bunday o‘quv mashg‘ulotlari bolalarda katta qiziqish uyg‘otib, o‘yin davomida ortiqcha zo‘riqishlarsiz mantiqiy hamda ijodiy fikrlash rivojlanadi, ijtimoiy faollik va axloq me’yorlariga rioya qilish ko‘nikmalari tarbiyalanadi, tabiiy va ijtimoiy muhit to‘g‘risidagi tasavvurlari tartibga solinadi va tushunchalarni to‘g‘ri shakllanishi ta’minlanadi. Buning uchun tarbiyachi maktabgacha yoshdagi bolalarni Interfaol metodlar: моhiyati va qo’llanilishi / Меt.qo’l. D.Ro’ziyeva, М.Usmonboyeva, Z.Holiqova. – Т.: Nizomiy nomli ТDPU, 2013. 13 34 o‘qitishda ularning o‘zlari mustaqil ravishda emas, balki kattalar yordamida va rahbarligida nima qila olishlariga e’tibor qaratishi kerak bo‘ladi. 1.2 Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida loyihalash usullari. Zamonaviy mutaxassislarning asosiy g'oyalaridan biri pedagogika fanlari Ta'lim ishlarini olib borishning yangi usullarini, to'liq tendentsiyalar, maqbul ehtiyojlar, otaonalarning kognitiv ehtiyojlarini o'rganish zarur. Maktabgacha ta'limda innovatsiyalar O'rnatilgan ta'lim an'analarini eksperimental va ijodiy tushunish bo'yicha hamma joyda qidirib topilgan, "soxta-yadroviy" muammosi keskin, shaklning o'ziga xosligi bilan tavsiflangan uslubiy amaliyotlar va shaklning o'ziga xosligi bilan tavsiflanadi. Shu sababli, hatto ko'p yillik amaliyotga ega bo'lgan pedagoglar ham tajriba pedagogik joylari va maktabgacha tashkilotlar faoliyatida izchil innovatsiyalarni amalga oshirishni ta'minlash qiyin. Ushbu maqolada, maktabgacha ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalardan foydalanish haqida fikr va mulohazalar qilinadi. Maktabgacha ta'lim mutaxassislari ta'lim tizimida innovatsion g'oyalarni yaratish va joriy etish zamonaviy bolalar bog'chasini rivojlantirish uchun zaruriy shartdir degan fikrga kelishib olishadi. Moliyalashtirish yuzasidan davlat tashkilotlari "Maktabgacha tarbiyachiga pul ketayotganda" innovatsion tashkiliy echimlarining kundalik tartibida kiradigan innovatsion tashkiliy echimlarning kunlik tartibiga kiritilishi institutning obro'sini sezilarli darajada oshiradi va rivojlanishning keyingi yo'nalishlarini belgilab beradi. O'quv jarayonida innovatsion texnologiyalarni joriy etish Psixofizik yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, maktabgacha tarbiyachilar tomonidan har doim ijobiy seziladi, ular faoliyatni osongina o'zgartiradilar. O'z navbatida, tashabbus pedagogik kompozitsiya Ota-ona jamoatchiligi, bolalar bog'chasini o'quvchilarning oilalari bilan o'zaro ta'siri mexanizmlarini takomillashtirish zarurati, shuningdek, muhim ahamiyatga ega. Mutaxassislarning ta'kidlashicha, shtatlardagi innovatsion texnologiyalar nafaqat mumkin, balki ehtiyoj ham. Biroq, buni yodda tutish kerak pedagogik texnologiyalar 35 Maktabgacha bolalarning o'quv jarayonida qo'llanilishi mumkin, bir nechta qat'iy talablar berildi. Bularga quyidagilar kiradi: • Kontseptuallik, o'quv jarayoni ma'lum ilmiy tushunchaga asoslanishi kerakligini anglatadi. • Tizimga tegishli texnologiyalar, bu texnologiyalar tizimga xos bo'lgan barcha belgilarga ega bo'lishi kerak. Ya'ni, ular yaxlit, mantiqiy va ularning elementlarining tarkibiy qismlari bo'lishi kerak - o'zaro bog'liq. • Ishlov berish - pedagogik jamoa muayyan maqsadlarni belgilash, o'quv jarayonini rejalashtirish, ish jarayonida, bir yoki boshqa lahzalarni tuzatish imkoniyatini tushunish kerak. • Reprodikuvchanlik - bu talabga nisbatan qo'llaniladigan pedagog shaxsidan qat'i nazar, texnologiyani teng darajada samarali bo'lishi kerak. Maktabgacha yoshi - bu bolaning atrofida dunyoni faol o'rganadigan davr. Maktabgacha yoshdagi bolalar o'zlarining psixologik rivojlanish xususiyatlariga ega. Yurish boshlaganida, bola juda ko'p kashfiyotlar qiladi, xonada, ko'chada, bolalar bog'chasida joylashgan narsalar bilan tanishadi. Turli narsalarni yig'ish, ularni o'rganish, mavzudan kelib chiqqan tovushlarni tinglash, bu ob'ektning qaysi fazilatlari va xususiyatlari borligini biladi. Ushbu davrda bolaning ingl. -figurativ va ingl. Effektiv fikrlash shakllari yaratilgan. 5-6 yoshligida bola, shimgich kabi, barcha ma'lumotlarni so'radi. Olimlar ushbu yoshlik davrida bolaning bu ma'lumotni esga olishini, bundan keyin u hayotda hech qachon eslamasligini isbotladi. Bola ufqlarini kengaytira oladigan har qanday narsaga qiziqish uyg'otadigan davrdir va bu uning atrofidagi dunyoni qo'llabquvvatlaydi. Umuman olganda, maktabgacha yoshdagi yoshlar xotirjamlik hissi bilan ajralib turadi. Ularning kichik sabablarga ko'ra ziddiyatlari va kuchli affektiv epizootiyalari yo'q. Biroq, bu bolaning hissiy hayotining to'yinganligi pasayadi degani emas. Maktabgacha ta`limning maqsadi – bolalarni maktabdagi o’qishga tayyorlash, bolani sog’lom, rivojlangan, mustaqil shaxs bo’lib shakllantirish, 36 qobiliyatlarini ochib berish, o’qishga, tizimli ta`limga bo’lgan ishtiyoqini tarbiyalashdir. Maktabgacha ta`lim tashkilotida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilish maktabgacha ta`lim tashkiloti hamda shtatdagi tibbiyot xodimlari, shuningdek maktabgacha ta`lim tashkilotiga biriktirilgan sog’liqni saqlash organlarining tibbiyot xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Maktabgacha ta`lim tashkilotida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha ta`lim tashkilotiga bolalarni olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha ta`lim tashkiloti binolarida xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha ta`lim tashkilotida yong’in xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga bo’lgan talablar “Maktabgacha ta`lim tashkilotlarida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari – O’zbekiston Respublikasidagi ta`lim muassalarining turi bo’lib, turli yo’nalishdagi maktabgacha bo’lgan davrdagi umumta`lim dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha ta`lim tashkilotlari 3 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni tarbiyalashni, o’qitishni, nazorat qilishni, parvarishlashni va sog’lomlashtirishni ta`minlaydi. Maktabgacha ta`lim tashkilotining ish tartibi va u yerda bolalarning bo’lish davomiyligi davlatning maktabgacha ta`lim sifat va darajasiga bo’lgan talablari, nizom, maktabgacha ta`lim tashkiloti va ota-onalar orasida tuzilgan shartnoma, hamda ta`sischilar tomonidan belgilanadi. Maxsus maktabgacha ta`lim tashkilotini tashkil etish tartibi, mol-mulki va pul mablag’lari, maxsus maktabgacha ta`lim tashkilotida o’quv-ta`lim va sog’lomlashtirish jarayonini tashkil qilish, ta`lim jarayoni ishtirokchilari va maxsus maktabgacha ta`lim tashkilotining boshqaruvi haqidagi to’liq ma`lumotlar “Maxsus davlat maktabgacha ta`lim tashkiloti to’g’risidagi Nizom” da ko’rsatilgan. Jumladan, ilg‘or xorijiy tajribani hisobga olgan holda bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish sharoitlarini yaratish, maktabgacha ta’lim sifatini oshirish, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni maktabga sifatli tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini joriy etish, maktabgacha ta’lim 37 tashkilotlariga pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish mexanizmini takomillashtirishdan iborat dolzarb vazifalar qo‘yildi. Ayniqsa, maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyati uchun yetarli sharoit yaratilmaganligi bois, binolar qarovsiz holga kelib, bo‘shab yotganligi, ulardan samarali foydalanilmayotganligi tanqid qilinib, kelasi yilning birinchi yarmida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan yettita yo‘nalishdagi strategik vazifalar belgilab berildi. Xulosa qilib aytganda, yaqin o'tkan yillarda zamonaviy innovatsion IT texnologiyasi dominant pozitsiyani egallash maktabgacha ta'limda to'g'ridan-to'g'ri o'quv-uslubiy ishlarni tashkil etish uchun keng qo'llaniladi. Pedagoglar, kompyuterlar savodxonligini muvaffaqiyatli o'zlashtirgan, o'quvchilar uchun keng imkoniyatlarni ochishi mumkin va bu faqat taqdimotlar va o'qitish roliklarini namoyish etish bilan cheklanmaydi. Mahalliy rivojlanayotgan dasturlarning ulkan tanlov sharoitida otaonalar yoshga to'liq javob beradigan narsalarni tanlash juda qiyin va ta'lim ehtiyojlari ta’minlanadi. Vakolatli fikrni olish bu masala faoliyat uchun maqbul sharoitlarni yaratishga imkon beradi yoshni rivojlantirish bolalar, oilaviy vakillarning oilaviy vakillari bilan samarali hamkorlikni barpo etish uchun zaruriy narsalarni yaratadilar, ota-onalarning nazarida pedagogning nufuzini oshiradi. Innovatsiya so'zi lotincha innovatsiya kelib chiqishi. "Novatio" "yangilash", "o'zgartirish" degan ma'noni anglatadi va "in" "yo'nalishda" deb tarjima qilingan. So'zma-so'z "innovatio" - "o'zgarish yo'nalishida". Bundan tashqari, bu shunchaki har qanday yangilik emas, balki uni qo'llashdan keyin faoliyat samaradorligi va sifati sezilarli darajada yaxshilanadi. Texnologiya (yunoncha techne "san'at", "mahorat", logos "so'z", "bilim" - san'at haqidagi fan) deganda har qanday biznesda yoki biror narsa ishlab chiqarishda qo'llaniladigan usullar va jarayonlar majmui tushuniladi. Har qanday innovatsiya texnologiya orqali amalga oshirilishini topadi. Shunday qilib, innovatsion texnologiya- bu inson faoliyatining turli sohalarida taraqqiyotni ta'minlash va samaradorlikni oshirish uchun yangi narsalarni yaratish yoki mavjudini takomillashtirish texnikasi va jarayoni. 38 Har qanday innovatsiya - bu atrof-muhitdagi sifat o'zgarishlariga olib keladigan printsipial jihatdan yangi komponentni yaratish va keyinchalik amalga oshirishdan boshqa narsa emas. Texnologiya, o'z navbatida, ma'lum bir biznesda, hunarmandchilikda yoki san'atda qo'llaniladigan turli xil texnikalarning kombinatsiyasidir. Shunday qilib, maktabgacha ta'lim tashkilotlarida innovatsion texnologiyalar zamonaviy komponentlar va texnikalarni yaratishga qaratilgan bo'lib, ularning asosiy maqsadi ta'lim jarayonini modernizatsiya qilishdir. Shu maqsadda bogchalardagi pedagogik jamoalar bolalarni tarbiyalash va intellektual rivojlantirishning boshqa maktabgacha talim tashkilotlaridan ajralib turadigan eng yangi modellarini ishlab chiqmoqda. Pedagoglar o'z kasbiy faoliyatida qabul qilingan modelga to'liq mos keladigan uslubiy vositalar, o'qitish usullari va usullaridan foydalanadilar. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida zamonaviy ta'lim texnologiyalari tobora ko'proq qo'llanilmoqda va ularni amalga oshirish natijasi o'n yildan ortiq vaqt davomida namoyon bo'ladi. Maktabgacha talimdagi pedagogik innovatsiyalar davr talabidir. Talim va tarbiyaviy faoliyatning sifati maktabgacha talim tashkilotlarida innovatsiyalar qanchalik samarali ozlashtirilishiga bogliq. Maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi innovatsiyalar bolalar bog'chasi pedagogik tizimining sifat jihatidan yuqori ta'lim natijalariga erishish qobiliyatini oshirishga qaratilgan. Yangi ta'lim dasturlari bolaning individualligi va uning oilasining ehtiyojlariga qaratilgan ta'lim jarayonining o'zgaruvchanligini ta'minlash uchun mo'ljallangan. Bolalar bog'chasidagi turli innovatsiyalar o'quvchiga yo'naltirilgan yondashuvga asoslanadi, bunda bolaga tarbiya va ta'lim jarayonida asosiy rol ajratiladi. O'z amaliyotida bolalar bog'chasi pedagoglari maktabgacha ta'lim sifatiga shubhasiz ta'sir ko'rsatadigan turli innovatsion pedagogik texnologiyalardan faol foydalanadilar. Maktabgacha yoshdagi davrning eng muhim vazifalaridan biri bu bolaning sotsializatsiyasi va uning eng muhim qismi - xushmuomalalikni rivojlantirish, ya'ni tengdoshlar va kattalar bilan muloqot qilish qobiliyati. Boshqa odamlar bilan 39 munosabatlar bolalikdan tug'iladi va intensiv rivojlanadi. Bu erda bolalar do'stlashishni, o'ynashni o'rganadilar, o'zlarini katta bolalar jamoasi a'zolari sifatida his qila boshlaydilar. To'liq muloqot bo'lmasa, bola jamiyatda ijtimoiy moslasha olmaydi va bu ham intellektual rivojlanishiga va umuman shaxsning shakllanishiga ta'sir qiladi. Bu muammo bolalarning axloqiy va kommunikativ rivojlanishi jiddiy tashvish tug'dirayotgan hozirgi vaqtda alohida ahamiyatga ega. Hech kimga sir emaski, zamonaviy bolaning eng yaxshi do'sti televizor yoki kompyuter, sevimli mashg'uloti esa multfilmlarni tomosha qilish yoki kompyuter o'yinlarini o'ynashdir. Bolalar nafaqat kattalar bilan, balki bir-birlari bilan ham kamroq muloqot qilishni boshladilar. Tengdoshlar bilan muloqot qilishda bola muayyan qoidalarga muvofiq munosabatlarni o'rnatishni o'rganadi. Innovatsion pedagogik texnologiyalarning bosqichlari. Amaldagi usullar yangi avlod o'quvchilari bilan unchalik samarali ishlamaydi. Standartlashtirilgan ta'lim bolaning individual fazilatlarini va ijodiy o'sishga bo'lgan ehtiyojni hisobga olmaydi. Eski usullar bilan hal qilib bo'lmaydigan qator muammolarga qaramay, innovatsiyalarni joriy etishda qiyinchiliklar mavjud. Pedagog tushunishi kerakki, innovatsion usullarni joriy etish nafaqat o'quvchilarga materialni yanada samarali o'zlashtirishga yordam beradi, balki ularning ijodiy salohiyatini rivojlantiradi. Lekin bu oqituvchining oz intellektual va ijodiy salohiyatini royobga chiqarishiga ham yordam beradi. Pedagogik innovatsiyalar turlari Maktab ta'limida turli xil pedagogik innovatsion usullar qo'llaniladi. Tanlashda ta'lim tashkilotining profil yo'nalishi, uning an'analari va standartlari katta rol o'ynaydi. Ta'lim jarayonidagi eng keng tarqalgan innovatsiyalar: axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT); talabalarga yo'naltirilgan ta'lim; dizayn va tadqiqot faoliyati; o'yintexnologiyalari. 40 Kompyuterdan o'quv jarayonining istalgan bosqichida foydalanish mumkin. Maktab o'quvchilari asosiy dasturlar bilan ishlashga, elektron darslik va o'quv qo'llanmalari tufayli materialni o'rganishga o'rgatiladi. Pedagog kompyuter va proyektor yordamida materialni taqdim etadi. Taqdimotlar, diagrammalar, audio va video fayllar aniqligi tufayli mavzuni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Bolaga yo'naltirilgan ta'lim. Ushbu holatda bola ta'limning asosiy aktyori sifatida tan olinadi. Maqsad - o'quvchining shaxsiy fazilatlarini hisobga olgan holda uning shaxsini rivojlantirish. Shunga kora, talim tizimiga, oqituvchi uslubiga moslashuvchi oquvchilar emas, balki oqituvchi oz mahorati va bilimidan foydalanib, mashgulotni sinfning oziga xos xususiyatlariga kora tashkil qiladi. Bu erda pedagog talabalar jamoasining psixologik, hissiy va kognitiv xususiyatlarini bilishi kerak. Shunga asoslanib, u dars ishlanmalarini tuzadi, materialni taqdim etish usullari va usullarini tanlaydi. Talabaning taqdim etilayotgan materialga qiziqishini uyg'ota olishi va jamoaviy ish olib borishi, yetakchi sifatida emas, balki sherik va maslahatchi sifatida harakat qilish muhimdir. Ta'lim tashkilotining iltimosiga ko'ra, mumkin talabalarni farqlash. Masalan, test natijasida ma'lum bir atribut bo'yicha sinfni to'ldirish; qiziqish bo'yicha keyingi bo'linish; o'rta maktabda ixtisoslashtirilgan sinflarni joriy etish. Dizayn va tadqiqot faoliyati. Asosiy maqsad - mustaqil ravishda ma'lumotlarni ijodiy izlash, muammolarni qo'yish va hal qilish, turli bilim sohalari ma'lumotlaridan foydalanish qobiliyatini rivojlantirish. Pedagogning vazifasi qiziqishni uyg'otishdir qidiruv faoliyati va uni amalga oshirish uchun sharoit yaratish. Guruh loyihasi ustida ishlashda jamoada ishlash konikmalari, muloqot qobiliyatlari, boshqa odamlarning fikrini tinglash, tanqid qilish va tanqidni qabul qilish qobiliyati ham oshadi. Maktabda ushbu texnologiyadan foydalanish dunyoni bilish, faktlarni tahlil qilish va xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantiradi. Bu oliy oquv yurtiga kirishda, diplom va magistrlik dissertatsiyalari ustida ishlashda asos va yordamdir. 41 O'yin texnologiyalari. O'yin texnologiyasining ahamiyati shundaki, u asosan dam olish bo'lib, ta'lim funktsiyasini bajaradi, ijodiy amalga oshirish va o'zini namoyon qilishni rag'batlantiradi. Albatta, u eng yosh maktab o'quvchilari guruhida qo'llaniladi, chunki bu ularning yosh talablariga javob beradi. Undan tejamkorlik bilan foydalanish kerak. Pedagogning iltimosiga binoan, butun dars o'yin shaklida o'tkazilishi mumkin: tanlov, viktorina, KVN, asardan sahna ko'rinishlari. O'yin elementlaridan darsning istalgan bosqichida: boshida, o'rtasida yoki oxirida so'rov sifatida foydalanish mumkin. To'g'ri tashkil etilgan o'yin maktab o'quvchilarining xotirasini, qiziqishini uyg'otadi, shuningdek passivlikni engadi. Ta'lim sohasidagi o'zgarishlar zarur va muqarrar. Va shuni ta'kidlash kerakki, aksariyat hollarda talabalar yangi, qiziqarli, g'ayrioddiy narsalarni qabul qilishdan xursand. Ular idrok etishga tayyor va qodir. Oxirgi so'z pedagoglarga tegishli. Innovatsion texnologiyalardan foydalangan holda ko'plab foydali materiallar "Nashrlar" bo'limida keltirilgan. Siz hamkasblar ishidan qiziqarli fokuslar va g'oyalarni chizishingiz mumkin. Rossiyadagi o'zgaruvchan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat ta'limni modernizatsiya qilishni, ta'lim sifatini oshirish uchun nazariy yondashuvlarni va oliy ta'lim tashkilotlarining to'plangan amaliyotini qayta ko'rib chiqishni, shuningdek, natijalarga erishish uchun innovatsion usullar, uslublar, texnologiyalarni joriy etishni talab qildi. ijtimoiy va bozor talabiga javob beradigan ta'lim xizmatlari shakli. Innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida loyihalash usullari. Loyiha faoliyati - bolaning kognitiv va ijodiy rivojlanishini faollashtirish va ayni paytda bolaning shaxsiy fazilatlarini shakllantirishning didaktik vositasidir. Loyihani amalga oshirish jarayonida bolalar tomonidan olingan bilimlar ularning shaxsiy tajribasi mulkiga aylanadi. Tajriba qilish orqali bola savolga javob izlaydi va shu bilan ijodiy qobiliyatlarni, muloqot qobiliyatlarini rivojlantiradi. Loyihani bolalar va kattalarning birgalikdagi rivojlanish faoliyati shakli sifatida ishlatib, pedagoglar ta'lim faoliyatini qiziqarli, ijodiy, samarali tarzda tashkil etadilar. Loyihadan maktabgacha ta'lim amaliyotida foydalanish pedagogik innovatsiya sifatida ko'rib chiqilish huquqiga ega, chunki loyiha usuli maktabgacha yoshdagi 42 bolalarning kognitiv faoliyati bolalarning birgalikdagi faoliyati jarayonida erishilgan natijaga yo'naltirilganligi haqidagi g'oyaga asoslanadi. pedagog va bolalar muayyan amaliy muammo. Maktabgacha ta'lim tizimidagi loyiha faoliyatining o'ziga xos xususiyati shundaki, bola hali mustaqil ravishda atrof-muhitdagi qarama-qarshiliklarni topa olmaydi, muammoni tuza olmaydi, maqsadni (g'oyani) aniqlay olmaydi. Shu sababli, maktabgacha ta'lim tashkilotlarining ta'lim jarayonida loyiha faoliyati hamkorlik xarakteriga ega bo'lib, unda maktabgacha ta'lim tashkilotlarining bolalari va pedagoglari ishtirok etadilar, ota-onalar ham ishtirok etadilar. Ota-onalar o'zlarining pedagogik tajribasini boyitib, o'zlarining muvaffaqiyatlari va bolaning muvaffaqiyatlaridan qoniqish hissi va qoniqish hissini boshdan kechiradigan ta'lim jarayonining bevosita ishtirokchilariga aylanadilar. Bundan tashqari, loyiha usuli bolalarning shaxsiy manfaatlariga asoslangan maktabgacha yoshdagi bolalar uchun integratsiyalashgan ta'lim shakliga ega, shuning uchun bolalar bog'chasi o'quvchilarining mustaqil faolligini oshiradi. Har bir mamlakatning iqtisodiy qudrati, ijtimoiy-ma’naviy hayot darajasining yuksalishi ta’lim tizimining raqobatbardoshligi, ilm-fan taraqqiyoti bilan belgilanadi. Shu bois, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ta’lim sohasini tubdan takomillashtirish, ta’lim sifatini oshirish, intellektual salohiyatli, jismoniy barkamol avlodni shakllantirish, aniq fanlarni chuqurlashtirib o‘qitish va iqtisodiyotning turli sohalari uchun malakali kadrlarni tayyorlash ustuvor vazifalar sifatida belgilangan bo‘lib, pirovardida bugungi davr talabiga javob bera oladigan ta’lim tizimni yaratish ko‘zda tutildi. Hozirgi kunda ta'lim tizimida boy tajribalar yig'ilgan. Chunonchi, ishbilarmonlik o'yinlari, kompyuterli o'qitish, individuallashtirilgan o'qitish, insonparvarlik, hamkorlik, shaxsni erkin tarbiyalash va h.zo. Bugungi kunda xorij tajribalaridan andoza olish, ijodiy yondashgan holda amaliyotda joriy etish, zamon talabiga mos ravishda me'yoriy hujjatlar, o'quv-metodik adabiyotlar, o'quv metodik majmualarni ishlab chiqish, ilg'or xorijiy tajriba asosida maktabgacha ta'lim tashkilotlarining rahbar va mutaxassislarida zamonaviy menejment va pedagogik 43 texnologiyalar bo'yicha sohaga oid bilim va ko'nikmalarni shakllantirish vazifalari dolzarb masalalar sirasiga kiritilmoqda. Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning asosiy bo‘g‘inidir. Avvallari bu tizim xalq xo‘jaligining turli sohalarida mexnat qilayotgan otaonalarning ijtimoiy faoliyati uchun shartsharoit yaratishgagina xizmat qilgan bo‘lsa, endilikda bolalar bog‘chalari ish mazmuniga qo‘yilgan talablar xam o‘zgartirildi. Asosiy vazifalardan biri kichkintoylarni maktab bosqichida o‘qishga tayyorlashdir. Bolalar bog‘chalari tarbiyalanuvchilariga ta’lim berishda maktablar o‘quv dasturlariga yaqinlashtirilgan 12 yo‘nalishli yangi dasturlar ishlab chiqilgani, sinovdan o‘tkazilib, joriy etishga kirishildi. Bog‘chalarda bu dasturlarni ta’lim jarayonida qo‘llash orqali ijobiy natijalar qo‘lga kiritildi. Innovatsion ta'lim texnologiyasi - bu o'quv jarayonining samaradorligini oshirish va ta'lim va ta'lim faoliyati uchun eng yaxshi shart-sharoitlarni yaratish uchun mavjud usullar va vositalarni yangi yoki sifat jihatidan yaxshilashni o'z ichiga olgan o'quv va ta'lim faoliyatini tashkil etish metodologiyasi. jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining hozirgi tendentsiyalari. Ta'limdagi innovatsiyalar ta'lim sohasidagi innovatsiyalarning paydo bo'lishiga qaratilgan kompleks tadbirlarni o'z ichiga oladi. Bu innovatsiyalar ta’lim jarayonini tashkil etishning usul va uslublari, ta’lim va tarbiya jarayonida foydalaniladigan resurslar, ilmiy nazariyalar va tushunchalar bo‘lishi mumkin. Innovatsiya yangi ilmiy bilimlarni, qandaydir kashfiyotlarni, ixtirolarni olishga qaratilgan tadqiqot faoliyatidan foydalanish orqali rivojlanadi. Bundan tashqari, innovatsiyalarning paydo bo'lishi loyihalash ishlarining natijasi bo'lishi mumkin, bunda mavjud ilmiy nazariyalar va tushunchalar asosida amaliy harakatlarni amalga oshirish imkoniyatini aks ettiruvchi instrumental va texnologik bilimlar rivojlanadi. Shunday qilib, innovatsion loyihalar yaratiladi, bu esa keyinchalik yangi texnologiyalarning paydo bo'lishiga olib keladi. Innovatsiyalar ta'lim faoliyati jarayonida ham rivojlanadi. O'quv jarayonida talabalarning nazariy va amaliy bilimlari rivojlanadi, keyinchalik ular amaliy hayotning innovatsiyalar yaratish bilan bog'liq turli sohalarida qo'llanilishi mumkin. 44 Innovatsion ta'lim texnologiyalari uchta asosiy komponentga asoslanadi: Zamonaviy, yaxshi tuzilgan tarkib, uning asosi tadbirkorlik faoliyatining hozirgi voqeliklariga javob beradigan kasbiy faoliyatdagi kompetentsiyadir. mazmuni zamonaviy aloqa vositalari orqali uzatiladigan turli multimedia materiallarini o'z ichiga oladi. Zamonaviy, innovatsion o'qitish usullarini qo'llash. Bunday usullar bolajak mutaxassisning kompetensiyalarini rivojlantirishga, oquvchilarni faol bilim va amaliy faoliyatga jalb etishga, bilish jarayonida tashabbuskorlikni namoyon etishga yonaltirilgan bolishi kerak. Ta'lim dasturlarini passiv assimilyatsiya qilish istisno qilinadi. Ta'lim jarayonida zamonaviy infratuzilmaning mavjudligi. U o'qitishning yangi shakl va usullarini, xususan, masofaviy ta'limni qo'llashga yordam beradigan axborot, texnologik, tashkiliy va kommunikatsiya komponentlariga asoslanishi kerak. Ta'limda innovatsion texnologiyalar14 o'qitishda muayyan yondashuvlarni qo'llash asosida qo'llaniladi, ya'ni. yangi texnologiyalarni rivojlantirish uchun asos bo'lgan talablar va maqsadlarni o'z ichiga olgan tamoyillar. Pedagogik sohadagi barcha innovatsiyalar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining hozirgi bosqichiga qat’iy mos kelishiga asoslanadi. Hozirgi vaqtda ular o'quvchilarning mustaqilligini rivojlantirishga, o'z-o'zini o'rganish va o'z-o'zini rivojlantirish qobiliyatlarini shakllantirishga, o'quv dasturlarini mexanik ravishda emas, balki ongli ravishda o'zlashtirishga qaratilishi kerak. Mamlakatimizdagi deyarli barcha maktabgacha ta`lim tashkilotlari zamonaviy kompyuter va telekommunikatsiya texnologiyalari bilan jihozlangan. Bu esa, o‘z navbatida, tarbiyachilarning o‘z mehnat faoliyatlariga yangicha yondashuvlarini talab etadi. Ta`lim jarayoniga yangi texnologiyalarni joriy etilishi, tarbiyachini texnik vositalar tomonidan siqib chiqishiga emas, balki yangicha yondashuv orqali uning vazifasi va rolini o‘zgartirib, tarbiyachilik faoliyatini yanada serqirra, ijodiy va kreativ yondashuvga asoslangan kasbga aylantiradi. 14 Тоlipov.O’., Usmonboyeva.М. “Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari”. Т.: “Fan”. 2006 y. 45 XULOSA Maktabgacha yoshdagi bolalar ko‘rgazmali tasavvur orqali anglash davrida bo‘lganligi bois, barcha yangi bilimlar ko‘rgazmalilikka asoslanadi. Bu yoshdagi bolalar bilan innovatsion pedagogik texnologiyalar sifatida interfaol metodlardan tarbiyachilar unumli foydalanadilar. Chunki mazkur metodlardan foydalanish orqali har bir bola o‘zining individual qobilyatlarini namoyon eta oladi; mantiqiy o‘yinlar o‘ynash bolaning aqliy rivojlanishiga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatadi; atrof-muhit hodisalari haqida aniq tasavvurlar shakllanishiga yordam beradi; bolani ham ruhan, ham jismonan rivojlantirishda xizmat qiladi; bolalarni o‘z oldiga maqsad qo‘yib, uni amalga oshirishga o‘rgatadi; qiyin vaziyatlar tu’g’ilganda musta’qil ravishda muammoga yechim topishga o‘rgatadi. Shu bilan birgalikda bolalarning nutqini ravon bo‘lishida, o‘z fikrini erkin bayon eta olish ko‘nikmasini shakllantirish imkoni yaratiladi. Interfaol metodlar mazmuniga ko‘ra bolalar faol o‘zaro ta’sir qilish sharoitida o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Birgalikdagi faoliyatdan zavq oluvchi bolalar uchun bunday usullar yangi bilimlarni egallashda qiziqarli va tassurotga boy bo‘lishini ta’milaydi. Faqatgina tarbiyachi ushbu usullarni bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari va yosh jihatlariga moslashtirgan holda foydalanishi lozim. Bolalarning rivojlanishiga qo‘yilgan “Davlat talablari” va “Ilk qadam” davlat dasturida bolaning umumiy va rivojlanish sohasi kompetensiyalarining muhim yo‘nalishlari belgilab berilgan. Innovatsion pedagogik texnologiyalarni bolalar ta’limiy jarayonida qo‘llashda avvalo yuqoridagi bola kompetensiyalarini shakllantirishning qay birida maqbulligini aniqlash hamda ustuvor jihatlarini hisobga olish kerak. Masalan, mantiqiy o‘yinlar va tajribalar ustida ishlash bolaning bilish jarayonida xizmat qilsa, so‘z o‘yinlari kommunikativlikni oshiradi. Shu bois usullarni saralash va muvofiqlashtirish asosida olib borish zarur. Hozirgi davrdagi inqilobiy hodisalarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ijtimoiy munosabatlardagi nomutanosibliklar global 46 muammolardek jamiyat ravnaqiga aks ta’sir etmoqda. Agarda erta yosh davridan bolalarda ijtimoiy hayot qadriyatlari shakllantirib borilsa, kelajakda sog‘lom hayot tarzini yaratishda zamin bo‘lib xizmat qiladi. Bugungi kunda maktabgacha ta'lim sohasida ommalashib borayotgan ta’limiy faoliyatlar innovatsion xarakter kasb etmoqda. Chunki maktabgacha yoshdagi bolalarga ma'naviy-axloqiy, aqliy va jismoniy tarbiya berishda innovatsion yangi texnologiya loyihalarini yaratish ta'limtarbiya samaradorligini oshirmoqda. Maktabgacha yosh davrida o‘yin ustuvor ahamiyat kasb etganligi bois, bolalar bilan interfaol metodlar o‘yin tarzida olib boriladi. Tarbiyachilarni innovatsion ta’limga kirib borishlarida eng maqbul o‘yin texnologiyalarini ishlab chiqish va dastur sifatida joriy etish pedagogik muammo hisoblanadi. Bugungi kungacha eng ustuvor o‘yinlar mazmuniga asoslanib, ularni takomillashtirish va ta’lim - tarbiyaviy xarakterdagi talablarga moslashgan innovatsion o‘yinlar texnologiyasi tuzilib, qo‘lanma sifatida barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlariga tatbiq etilishi lozim. Ana shunda barcha mutaxassislar bolalar bilan faoliyat olib borishda qiyinchilikka kamroq duch keladilar. 47 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 1. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni “Ta’lim To‘G‘Risida” O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637-son . https://lex.uz. 2. O’zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida”gi qonuni. 2019 yil 16 dekabr. https://lex.uz. 3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to’g’risida”gi VMQ 802-sonli qarori. 2020 yil 22 dekabr. https://lex.uz. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi “Maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PQ-4312-sonli qarori. https://lex.uz. 5. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga va xalqiga murojaatnomasi. 2020 yil 29 dekabr. https://president.uz. 7. O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim tashkilotlari uchun Ilk qadam Davlat o’quv dasturi /takomillashtirilgan ikkinchi nashr/ Toshkent 2022 y 8. Ta’lim tashkilotida maktabgacha ta’lim dasturini ishlab chiqishda taxminiy aso-siy ta’lim dasturidan foydalanish bo’yicha metodik maslahatlar. Rossiya federatsiyasining ta’limni rivojlantirish instituti. 9. Tsay YE.F., Grosheva.I.V., Nazarova v.a., Ismailova.M.A. O’zbkiston Respublikasi Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari va “Ilk qadam” davlat o’quv dasturini qo’llash. Trenerlar UCHUN METODIK QO’LLANMA. Toshkent, 2019 Y. 10. Tarasevich, S.I. Maktabgacha Ta’limning Hududiy Tarkibiy Qismi/ S.I.Tarasevich,T. I. Ivlicheva, Ye. V. Saltыkova. – Matn: Elektron Shaklda // Ta’lim: O’tmish, hozir va kelajak: ii ilmiy. konf. materiallari. (krasnodar, 2017 yil fevral). – Krasnodar novattsiya, 2017 S. 36-38. HTTPS://MOLUCH.RU/CONF/PED/ARCHIVE/211/11751/. 48 – URL: 11. Parmonov B.E. (2018) Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni tarbiyalashda xorijiy tajribalarning psixologik jihatlari. “Science and Education” Scientific Journal. 350-bet. 12. Yo’ldoshev J “Ta’lim yangilanish yo’lida” T.: Pedagog. 2000 y. 13. .Ishmuxamedov.R.J. va boshqalar “Ta’limda innovatsion texnologiyalar”. T.: Iste’dod. 2008 y. 14. Трайнев В.А. Интенсивные педагогические игровые технологии в гуманитарном образовании., М.: Владивосток 2006 й. 15. Тоlipov.O’., Usmonboyeva.М. “Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari”. Т.: “Fan”. 2006 y. 16. Маdumarov.Т., Каmoldinov.М. Innovatsion pedagogic texnologiya asoslari va uni ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llash. Т.: “Таlqin”, 2012 y. 17. Ishmatov Q. «Pedagogik texnologiya». Namangan 2004 yil. 18. Ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari. Osiyo taraqqiyot banki o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limini rivojlantirish loyihasi. Toshkent-2002 yil. 19. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiyalar / Ма’ruzalar matni. Тuz.: А.Х.Qosimov, F.А.Ҳоloqova. – Т.: ТАТU, 2004. 20. Sayidahmedov.N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – Т.: ОPI, 2003. 21. Sultonova.G.А. Pedagogik mahorat. – Тоshkent: Nizomiy nomidagi ТDPU, 2005. 22. Interfaol metodlar: моhiyati va qo’llanilishi / Меt.qo’l. D.Ro’ziyeva, М.Usmonboyeva, Z.Holiqova. – Т.: Nizomiy nomli ТDPU, 2013. Elektron ta`lim resurslari 1. www. tdpu. uz 2.www. pedagog. uz 3.www. Ziyonet.uz 4.www. edu. uz 5. tdpu-INTRANET. Ped 49

Pedagogik texnologiyalarning bosqichlari Jumayeva Muxlisa

Products

Support

Pedagogik texnologiyalarning bosqichlari Jumayeva Muxlisa

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib