MUNDARIJA
KIRISH………………………..…………………………………………...3
I BOB. Ta’lim tizimida barkamol avlodni tarbiyalashning dolzarbligi
va ustuvorligi……………………………………………………………………...6
1.1. Mustaqillik yillarida yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalashda
umumiylik va xususiylik.....................…………………………………………….6
1.2. Barkamol avlod tarbiyasida yuksak ma’naviyatni shakllantirish –
muhim omil sifatida......................................................................……………...16
II BOB. Maktabgacha ta’lim tizimida barkamol avlodni tarbiyalashda
olib borilgan islohotlar………………..………………………………………..27
2.1. Barkamol avlodni tarbiyalashda maktabgacha ta’lim sohasida olib
borilgan islohotlar...………………………………….…………………………27
2.2.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalarni
barkamol
shaxs
qilib
tarbiyalashda zamonaviy yondashuv asoslari.………………………………..36
Xulosa…………………………………………………………………….43
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………..46
2
KIRISH
So’ngi yillarda maktabgacha ta’lim tizimiga ancha yuqori darajada e’tibor
qaratildi. Albatta bu bejiz emas, chunki Muhtaram Prezidentimiz tomonidan
Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomilllashtirish borasida davlat miqiyosida
amalga oshirilayotgan ishlar kelajak avlodni har tomonlama intellektual qobiliyatga
ega bo‘lgan shaxslar bo‘lib yetishishiga zamin hozirlaydi. Zero, “Ayni paytda
farzandlarimiz tarbiyasida eng asosiy bo‘g‘in hisoblangan Maktabgacha ta’lim
tizimini zamon talablariga mos kelmasligi ham sir emas. Ushbu sohaga bir paytlar
e’tiborimizni susaytirib yuborganimiz oqibatida ko‘pgina muammolar yig‘ilib
qolganini ochiq aytish lozim. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyasini ko‘rgan
bolaning ongi, dunyoqarashi qanday yuqori bo‘lishini bugun kimgadir isbotlab
o‘tirishning, o‘ylaymanki, hech qanday hojati yo‘q1” deydi - yurtboshimiz
Sh.Mirziyoyev.
Mаktаbgаchа tа’limgа hаmdа mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrning tа’lmtаrbiyаsigа berilаyоtgаn e’tibоrni sоtsiоlоgik jihаtdаn о’rgаnilishi оrqаli biz sоhа
rivоjini tа’minlоvchi mukаmmаl yо’l xаritаsini yаrаtishimiz mumkin bо’lаdi.
Mаktаbgаchа tа’limdа аmаlgа оshirilаyоtgаn islоhоtlаr оrqаli mаvjud muаmmоlаr
tizimning imkоniyаtlаrini hisоbgа оlgаn hоldа pedаgоgik jihаtdаn judа kо’p tаdqiq
etilgаn, mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrgа tа’lim-tаrbiyа berishgа zаmоnаviy
yоndаshuvning istiqbоllаri ishlаb chiqilgаn. Endiikdа esа buni umumiy nаzаriy vа
sоtsiоlоgik yоndаshuvlаr аsоsidа bоlа hаyоtidа mаktаbgаchа tа’lim tshkilоtining
rоli vа vаzifаlаrining о’zigа xоs xususiyаtlаrini о’rgаnish оrqаli mаktаbgаchа
yоshdаgi bоlаlаrning muаmmоlаrini pedаgоgik tushunish, bоlа shаxsini
rivоjlаnishini psixоlоgik qо’llаb-quvvаtlаsh, mаktаbgаchа tа’limning bоlа
hаyоtidаgi ijtimоiy vа shаxsiy yо’nаlishi, mаktаbgаchа tа’lim tаshkilоti pedаgоgtаrbiyаchisi fаоliyаtining yetаkchi turlаri, undаgi mаvjud muаmmоlаrni о’rgаnish
bevоsitа mаktаbgаchа tа’lim tizimining fаоliyаti muаmmоlаrni hаl qilishgа yо’l
оchаdi. Shu bilаn birgа rivоjlаnish sаri intilаyоtgаn mаmlаkаtimizdаgi
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovichning O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyaning 25-yilligiga bag`ishlangan “Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada
taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir” nomli ma’ruzasidagi nutqidan
1
3
mаktаbgаchа tа’lim tizimining hоzirgi hоlаtining muhim xususiyаtlаrini hаr
jihаtdаn sоtsiоlоgik tаhlil qilish ushbu sоhаni yаnаdа tаkоmillаshtirish dаrаjаsini
аniqlаshdа muhim аhаmiyаt kаsb etаdi.
Bugungi yаngilаnаyоtgаn О’zbekistоndа mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrning
dаvr tаlаbigа mоs tаrzdа zаmоnаviy g’оyаlаr vа tushunchаlаr, bоlа shаxsigа
yо’nаltirilgаn, yаngi о’quv dаsturlаrigа аsоslаngаn tа’lim tаlаblаri, shаxs, fаоliyаt
vа ijtimоiy tuzilish nаzаriyаsidаn kelib chiqqаn xоldа ish yuritish muhim аhаmiyаt
kаsb etmоqdа. Mаzmunаn оlib qаrаgаndа bоlаlаrning rivоjlаnish jаrаyоni biz
yuqоridа аytib о’tgаnimiz qаdriyаtlаr, me’yоrlаr, bilimlаr, xulq-аtvоr shаkllаri,
bаrchаgа mа’lum bir mаdаniyаt qirrqlаri sifаtidа munоsаbаt, sоtsiаlizаtsiyа jаrаyоni
bilаn tаnishish imkоnini berаdi. Shu jihаtdаn оlib qrqlgаndа bugungi kundа
mаktаbgаchа tа’lim tizimidаgi islоhоtlаrdа hаm bоlаning ijtimоiylаshuvi vа sifаtli
tа’lim-tаrbiyа оlishi bоsh оmil sifаtidа qаrаlgаn.
Maktabgacha ta’lim tarbiya tizimini sifatli va mazmunli tashkil etish
maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining 2022
yildagi takomillashtirilgan “Ilk qadam2” o‘quv dasturi tasdiqlangan va nashr qilish
uchun tavsiya etilgan. Mazkur o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasidagi “Ilk va
maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar”ni ta’lim olishida qo‘llanilsin deb delgilan.
Maktabgacha ta’lim tashkilotining davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston
Respublikasining ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarni rivojlanishiga
qo‘yiladigan Davlat talablariga muvofiq ishlab chiqilgan me’yoriy-huquqiy hujjat
bo‘lib, unda maktabgacha ta’lim muassasasining maqsad va vazifalari, o‘quvtarbiyaviy faoliyatning asosiy g‘oyalari ifodalangan, shuningdek, bolaning
ta’limning keyingi bosqichiga o‘tishidagi asosiy kompetensiyalari belgilangan.
O’zbek xalq pedagogikasining boy va bebaho xazinasi xalq og’zaki ijodida o’z
ifodasini topgan.
Xalqimizning asrlar davomida bola tarbiyasi bobida to’plagan tajribalari
hamda buyuk mutafakkir allomalarimizning yozib qoldirgan meroslari tashkil
etadi. Mutafakkirlarimiz bola tarbiyasi va uning kamoloti to’g’risida o’z asarlarida
2
“Ilk qadam” o’quv dasturi 2022 yil Toshkent
4
to’xtalib,
yoshlarni
odob-axloqi,
jismoniy
barkamolligi,
aqlan
yetuk,
mehnatsevarligi hamda vatanparvarlik tarbiyasiga alohida e’tibor berib kelingan..
Shuning uchun bunday kishilarni tarbiyalash kerakligini aytiladi. Shuning uchun
ham biz kurs ishida “Ilk qadam” o’quv dasturi asosida tashkil etiladigan faoliyat
markazlarida bolalarda mehnat ko’nikmasini tarbiyalashning eng faol uslublarini
o’rganishga bag’ishladik.
Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsini barkamol
qilib tarbiyalashda jarayonini o’rganish.
Kurs ishining ob`ekti: Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsini barkamol
qilib tarbiyalashda jarayonlari.
Kurs ishining vazifalari:
Mustaqillik yillarida yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalashda umumiylik
va xususiylik.
Barkamol avlod tarbiyasida yuksak ma’naviyatni shakllantirish – muhim
omil sifatida.
Barkamol avlodni tarbiyalashda maktabgacha ta’lim sohasida olib borilgan
islohotlar.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni barkamol shaxs qilib tarbiyalashda
zamonaviy yondashuv asoslari.
Kurs ishinng predmeti: Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsini barkamol
qilib tarbiyalashda metod, vositava shakllari.
Kurs ishining tarkibi: Kirish, 2 bob 2 paragrf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati.
5
I BOB. Ta’lim tizimida barkamol avlodni tarbiyalashning dolzarbligi
va ustuvorligi.
1.1. Mustaqillik yillarida yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalashda
umumiylik va xususiylik. Yoshlar jamiyatning ijtimoiy tarkibida nisbatan
mustaqil tuzilma bo`lib, umuman ijtimoiy tizimga xos qonuniyatlar unda muqarrar
aksini topadi. Shu bois yoshlar ijtimoiy guruhlarining hayot faoliyati
xususiyatlarining tadqiqi ularning ahvolini, rolini va faoliyat turlarini jamiyat
dinamizmi, o`z navbatida yoshlarga va ularning psixologiyasiga ko`p jihatdan ta`sir
qo`rsatishini hisobga olgan holda belgilaydigan ijtimoiy-iqtisodiy holatga doimo
mos kelishi darkor.
Falsafiy yondashuv yoshlarning turli guruhlari ijtimoiy mansublik, mehnat
xarakteri, yoshi, qiziqishlari va shu kabilar bilan bog`liq bo`lgan o`z psixologik
xususiyatlariga ega ekanliklarini hisobga olishni talab qiladi.
Bizningcha, yoshlarni o`quvchi yoshlar; ishchi yoshlar; qishloq yoshlari;
ijodkor yoshlar singari asosiy kichik guruxlarga bo`lish mumkin.
Yoshlar psixologiyasiga, eng avvalo, bilimga intilish, hayotda o`z o`rnini
topishga imkon beradigan muayyan ixtisosni, kasbni egallash xosdir.
Yoshlarda xo`jalik mustaqilligi, tadbirkorlik va tashabbuskorlikning
barqaror stereotiplarini, o`z imkoniyatlari hamda qobiliyatlariga tayanish xissini
rivojlantirish bilan tavsiflanadigan hozirgi sharoitda o`z kasbkorini o`zi
belgilashning ahamiyati ortib boradi, chunki u kishining shaxsiy hayotiga ta`sir
qilibgina qolmay, balki turli ijtimoiy, iqtisodiy, axloqiy va boshqa ijtimoiy
oqibatlarni ham keltirib chiqaradi.
Kasb-hunar yo`nalishi bo`lajak ixtisosni tanlashni, mehnat faoliyatining
xususiyati hamda uning mehnat taqsimoti tizimidagi o`rni haqidagi tasavvurni,
yangi ijtimoiy maqom kasb etishni, psixologiyaning, turmush tarzining
o`zgarishini, yangi huquq hamda majburiyatlarning paydo bo`lishini o`z ichiga
oladi.
Yoshlarning kasbkorini o`zi belgilashi muammosini tahlil qilish natijasida
uning ijtimoiy va psixologik jihatdan ancha murakkabligi, bu jarayonning ilk
6
o`spirinlikdan boshlanib, bir necha yil davom etadigan ko`p bosqichli xarakteri
aniqlanadi.
Kasb yo`nalishi tor ishlab chiqarish xususiyatigagina emas, balki birmuncha
keng ijtimoiy hamda axloqiy psixologik mazmunga ham ega, ya`ni har kim,
birinchi navbatda, o`z salomatligidan, tabiiy va orttirilgan intellekt elementlaridan,
qobiliyatidan, imkoniyatidan, mayllaridan hamda hayotiy maqsadlaridan kelib
chiqib kasb tanlamog`i darkor. O`quv jarayoni yoshlarda psixologik, axloqiy va
kasbkor bilan bog`liq fazilatlarni tarbiyalashning asosiy bo`g`inidir.
Mavjud ta`lim tizimi tabiiy, texnik va ijtimoiy fanlarning asosiy
elementlarini ijodiy egallash uchun katta imkoniyatlarga ega. Hozirgi sharoitda
ta`lim va tarbiya sifatini oshirish uchun bir qator yirik ilmiy-metodik
muammolarni hal qilish: o`quv jarayoniga o`qitishning zamonaviy texnika
vositalarini hamda texnologiyalarini joriy etish zarur. Xizmat ko`rsatgan
o`qituvchi I.S. Plujnikov: «Yoshlarni faqat qiziqish hamda hayratlanishgina
bironbir masala ustida o`ylashga majbur etishiga ishonchim komil. Aql-idrok bilan
birga his-tuyg`u ham ijodiy faollikni yuzaga keltirib ishlagandagina tushunish
sodir bo`ladi», deb yozgan edi.
Yoshlar
ta`limi
va
tarbiyasida,
ularda
ijtimoiy
psixologiyani
shakllantirishda o`qituvchi, pedagogning shaxsiy fazilatlari, nazariy, metodik
tayyorgarligi hamda axloqiy qiyofasi birinchi darajali ahamiyatga ega.
Pedagog - ijodkor, yuksak madaniyatli, g`amxo`r, e`tiborli va boshqalarga
nisbatan mehribon, lekin g`oyaviy bahslarda murosasiz ziyoli kishi. U eng yangi
ilm-fan, san`at, ijtimoiy hayot yutuqlaridan hamma vaqt boxabar, o`z bilimini
oshirishga doimo intiladi, chunki o`qituvchi o`qib turar ekan, o`qituvchiligicha
qoladi. Maktab o`quvchilari va talabalar g`oyaviy va axloqiy prinstipiallikni, o`z
xalqiga, uning ideallariga sadoqatni uning shaxsiy namunasi asosida o`rganishlari
darkor.
Jamiyatni isloh qilishning hozirga sharoitida yoshlarning bir hovuch
faktlarni o`zlashtirishiga ishonib bo`lmaydi. Ularga o`z bilimlarini mustaqil
to`ldira bilishni, o`z hayotini baholashni, hal qilishni va yo`lga qo`yishni, benihoya
7
ko`p axborot oqimida mo`ljala ola bilishni, ongida professionalizm va
bilimdonlikni mustahkamlashni, o`z tafakkuri asoslarini shakllantirishni o`rgatish
muhim.
«Bizga bitiruvchilar emas, maktab ta`limi va tarbiyasini ko`rgan shaxslar
kerak, - deb ta`kiddaydi O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Birinchi
prezidentimiz I.A.Karimov. - Shu joyda yana bir og`ir savolga duch kelamiz:
bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydi? Umuman,
maktablarda bolalar mustaqil fikr yuritishga o`rgatiladimi? Aminmanki,
o`rgatilmaydi». Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov davom ettirib, ta`kidlaydiki:
«Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib
tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o`rganmasa, berilgan ta`lim samarasi
past bo`lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o`z yo`liga. Mustaqil
fikrlash ham katta boylikdir»3.
Hozirgi ilmiy-texnika revolyustiyasi, turli tuman axborot manbalari
mavjudligi sharoitida mustaqil ishlash to`plangan bilimlarni o`zlashtirishning
muhim shakli sifatida katta ahamiyat kasb etadi. Murakkab ijtimoiy hodisalarni
tushunishda mustaqil yondashuv o`ta muxim ahamiyatga ega bo`ladi.
Ta`lim o`qitilayotganlarga bilim beribgina qolmay, balki ularni ilmiy
fikrlashga, tafakkurini rivojlantirishga o`rgatishi, ijodkorlikka intilishni yuzaga
keltirishi, ularning bilish faoliyatini faollashtirishi ham lozim.
O`quv jarayoni bo`lajak mutaxassis shakllanishining markaziy bo`g`ini
hisoblanadi, lekin u yolg’iz bo`gin emas. U darsdan tashqari vaqtdaga maktablar,
kollejlar, oliy o`quv yurtlarining butun hayotini qamrab oladigan turlituman
g’oyaviy - tarbiyaviy ishlar bilan to`ldiriladi.
Talabalar ziyolilar safini to`ldiruvchi asosiy kanal hisoblanadi. Shu bois ular
sonining o`zgarishi dinamikasini, talabalar tarkibidagi turli ijtimoiy-kasbiy
guruxlarning nisbatini, maxsus va ijtimoiy-axloqiy tayyorgarlik sifatini aniqlash
muhim ahamiyatga ega, chunki ular ilmiy- texnikaviy rivojlanish, ijtimoiy va
Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi // Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov, H. Saidov, R.Ahliddinov. – T.: Sharq
NMAK. 1999. – 148 b.
8
3
madaniy taraqqiyot sur`atlari bilan bevosita bog`liq.
Ijtimoiy psixologiyani va ijtimoiy ongni shakllantirish - murakkab va
notekis jarayon. U barcha ijtimoiy hodisalarni ularning kundalik hayot sharoitiga,
his-tuyg`ularga hamda kayfiyatlariga ta`siri orqali tahlil qilishni talab etadi.
Shuning uchun psixik hodisalar voqelikni aks ettirgani holda, inson xattiharakatining boshqaruvchisi bo`lib xizmat qilishidek fundamental fakt ob`ektiv
psixologik bilishning chinakam asosi bo`lib chiqadi.
Psixik hodisalar bilan insonning zohiriy namoyon bo`lishini birlashtiruvchi
aloqa ayni shundan iborat. Ularni ob`ektiv ilmiy tushunish metodi - psixik
hodisalarni insonning ushbu psixik hodisalar bilan boshqariladigan xattiharakatlari orqali bilish shunga asoslanadi.
Talabalar muhitida kundalik muloqot bo`lib turgan sharoitda shaxsning
ijtimoiy va psixologik xususiyatlari birmuncha shakllanadi. Shuning uchun ham
tarbiyaviy ishda talabalar muxitida tarkib topadigan, pedagoglar bilan talabalar
o`rtasida, talabalarning jamoat, madaniy va ilmiy ishlarida ro`yobga chiqadigan
mikro muhitga ta`sir ko`rsatish muhim hisoblanadi.
Birinchi prezidentimiz ta`kidlaganidek, jamiyatni isloh qilish vazifalarini
bajarish «eskicha fikrlash yukidan xoli bo`lgan yangi xodimlar tayyorlashning
yagona tizimini yaratishni taqozo etadi. Ta`lim berishning, ma`naviy, axloqiy va
kasb malakasi bo`yicha tarbiyalashning mutlaqo yangi tizimi ishlab chiqilishi
zarur. Sifat jihatidan butunlay yangi o`quv dasturlari yaratilishi darkor»4.
Bozor munosabatlari kadrlarga nisbatan qattiq talablar qo`ygani bois
respublika oliy o`quv yurtlariga tanlov qoidasi ham o`zgartirildi. Respublika oliy
o`quv yurtlariga kirishda abiturientlar test sinovlaridan o`tishadi. Iste`dodli
yoshlar, «Umid» jamg`armasi grantini olganlar tanlov asosida jahondagi nufuzli
o`quv maskanlariga jo`natiladilar.
Ishchi yoshlar mehnat xarakteridan, qiziqishlaridan, rag`batlaridan,
qadriyat yo`nalishidan kelib chiqadigan o`ziga xos psixologik hususiyatlarga ega
4
Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch. T.: Ma‘naviyat, 2008,171 b
9
bo`lishadi. Ishchi yoshlarni tayyorlash muammosining dolzarbligi hamda
keskinligi jamiyatning bugungi bosqichda muhim bo`lgan ehtiyojlaridan kelib
chiqadi; bu - O`zbekistonning davlat mustaqilligi sharoitida jahon iqtisodiyotiga
integrastiyalashayotgan yuqori darajada rivojlangan sanoat hamda qishloq
xo`jaligini qaror toptirish jarayonini uzil-kesil yakunlashdan iborat. Ishchilar
shaxsi katta-kichik ijtimoiy guruhlar ta`sirida shakllanadi.
Yoshlarni ishlab chiqarishga jalb etish ularning hayotidagi juda muhim
bosqichda sodir bo`ladi. Bu bosqichda ularning xarakteri, dunyoqarashi
muayyanlik hamda barqarorlik kasb etgan holda faol shakllanadi, o`zligini
anglashi rivojlanadi, axloqiy e`tiqodlari sinovdan o`tadi, estetik didi va turmush
tarzi aniqlashadi.
Bularning natijasida tarbiya doirasi kengayadi, shaxsning psixologik va
ijtimoiy rivojlanishining barcha jihatlarini e`tiborga olish talab etiladi. Bunda
an`anaviy tarbiya institutlari yoniga yangilari qo`shilayotganini ham nazarda
tutish darkor. Ularning orasida maktab jamoasidan farqli ravishda hayotiy
tajribasi, axloq, an`ana to`g`risidagi tasavvurlari har xil bo`lgan turli yoshdagi
kishilarni birlashtiradigan ishlab chiqarish jamoasining roli alohida. Bu jamoa
shaxsning ishlab chiqarishdan targ’ib, madaniy-maishiy sohalargacha bo`lgan
qadriyat yo`nalishlarining butun majmuini faol shakllantiradi.
Biroq ishlab chiqarish jamoasi ta`sirining natijasi doim ham ijobiy
bo`lavermaydi. Ba`zida bu jamoa salbiy ta`sir ham ko`rsatadi va agar yosh
ishchining ahloqiy hamda fuqarolik pozistiyalari mustahkam bo`lsa, u bunday
munosabatga qarshi tura olishi mumkin.
Yoshlarning mulkchilikning xilma-xilligiga va bozor munosabatlariga
asoslangan ijtimoiy psixologiyasining shakllanishida rangbarang tayyor mahsulot
ishlab chiqarayotgan qo`shma korxonalar muxim rol` o`ynayotganini amaliyot
ko`rsatmoqda.
Bunday korxonalar ilg`or texnologiyalarga ega bo`lish imkoniyatini
yaratibgina qolmay, birinchi prezidentimiz ta`kidlaganidek, «har qanday xorijiy
yuqori malakali ishchi yoki mutaxassis bilan raqobat qila olishga qobil», yaxshi
10
tayyorgarlik ko`rgan mutaxassislarni tayyorlash imkonini ham beradi.
Yangi iqtisodiy munosabatlarga o`tilishi natijasida yoshlarning mehnat va
ijodiy qobiliyatlari namoyon bo`lishi uchun zarur sharoit yaratiladi. Bozor ishlab
chiqaruvchining monopoliyasini tugatib, yoshlarning ulkan ijodiy salohiyatidan
samarali foydalanishni ta`minlashi mumkin.
Yoshlarda xususiy, akstiyadorlik, xolding kompaniyalari va hayotiy muhim
oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hamda aholiga xizmat ko`rsatish sohasi
bilan bog`liq boshqa kompaniyalar ochish istiqboli paydo bo`ldi. Shunday qilib,
bozor iqtisodiyoti sharoitida yoshlarda iqtisodiy jihatdan mustaqil bo`lish, o`z
ishini boshlash, o`zining bo`sh vaqti, dam olishi, oziqlanishi bilan bog`liq
ehtiyojlarini qondirish uchun ortiqcha mablag`ga ega bo`la olish singari yangi
psixologik omillar shakllanadi.
Qishloq yoshlarining ijtimoiy psixologiyasi ham o`ziga xos xususiyatlarga
ega. Bu juda shartli tushuncha bo`lib, unda qishloq aholisiga mansubligagina
umumiy alomatlarigina qayd etiladi, uning mehnat sharoiti hamda turmush tarzi
xususiyatlari ta`kidlanadi.
Qishloq yoshlari ham, garchi qishloq xo`jalik mehnatining bozor
iqtisodiyotiga o`tilayotgan hamda mulkchilikning ko`plab shakllari qaror
topayotgan sharoitda yangicha xususiyatlar kasb etadigan traktorchi, agronom,
hosilot, veterinar, mexanik, sut sog`uvchi singari va boshqa kasblar bilan bog`liq
xususiyatlari bilan farklansada, shahar yoshlari singari tabaqalashgandir.
Fikrimizcha, qishloq yoshlarining ehtiyojlari, qiziqishlari, ideallari bir biri bilan
shu qadar bog`liqki, ularni birlikda ko`rib chiqishga to`g`ri keladi.
Ayni mahalda bu hodisalar, dehqonlarning ijgimoiy psixologik yo`nalishini
tavsiflagani holda, ushbu ijtimoiy guruhning ijtimoiy psixologiyasi tizimida asosiy
bo`g`in hisoblansada, mazmunan xar xildir.
Adabiyotlarda ta`kidlanganidek, «ma`naviyatning o`zak tushunchalarini
shakllantirishni tabiiylik sharoitlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan moddiy ishlab
chiqarish xususiyatlari taqozo etadi». Ehtiyojlar manfaatlar negizida yotishi
shubhasiz. Ehtiyojlar hamda manfaatlar esa ideallar bilan bog`liq. Biroq bu
11
to`gridan to`g`ri bo`lmay, dialektik o`zaro bog`liqlidir. Binobarin, qishloq
yoshlari hayotining ma`lum davrlarida har xil ehtiyojlar ularning manfaatlari
hamda ideallarini shakllantiradi.
Hozirgi paytda qishloq yoshlarining moddiy ehtiyojlari yuqori darajada
barqaror qondirilmayapti. Bu esa ma`naviy manfaatlar hamda ideallar inqiroziga
olib kelmoqda. Demak, dehqonlar ijtimoiy psixologiyasi tarkibini, ehtiyojlar,
manfaatlar hamda ideallarni dialektik birlikda ko`rib chiqish taqozo etiladi.
Afsuski, bu kategoriyalar ko`pincha ideallari iqtisodiy, yo intellektual
sohalarga, ko`p hollarda ijtimoiy fikrga ham taalluqli bo`lgan turli darajadagi
modellarda ko`rib chiqiladi.
Nazarimizda, ehtiyojlar ham, manfaatlar ham, ideallar ham ijtimoiy
psixologiyaning poydevori, uning keyinchalik biron bir ijtimoiy birlikning
yo`nalishini ko`p jihatdan tavsiflab, guruxdar, sinflar, millatning boshqa barcha
psixologik tuzilmalarida biron bir tarzda namoyon bo`ladigan juda muhim
tuzilmalari sifatida qaralishi lozim. Qishloq aholisi yoshlari tarkibidagi o`zga
ishlar shu asosda ro`y beradi. Yoshlarning qishloq joylardan ketib qolishi muhim
muammo, chunki dehqonlar jamiyatda shunday jiddiy iqtisodiy va siyosiy kuchga
aylanib borishmoqdaki, ularning bevosita ishtirokisiz davlatimiz mustaqilligini va
iqtisodiy suverenitetini mustahkamlab bo`lmaydi.
Qishloq muammosini hal qilishdagi muhim qadam paxta yakkahokimligini
tugatishdan iborat. Paxta yakka hokimligi doimo O`zbekiston ishlab chiqarish
negizining asosini tashkil qilib kelgan ekinlarni to`liq siqib chiqardi. Shu bois
tabiiylik nuqtai nazaridan qulay mintaqada eng zarur oziq-ovqat mahsulotlari aholi
ehtiyojlarini qondirolmasdi.
Paxta yakka hokimligini tugatish natijasida respublikada donli ekinlarni,
sabzavot poliz, yem-xashak ekinlarini etishtirish, oziq-ovqat muammosini
birmuncha hal qilish uchun sug`orma er maydonini ko`paytirish imkoni yaratdi.
«Davlat respublikaning donga, qand-shakar va boshqa qimmatli mahsulotga
bo`lgan talab katta ehtiyojini hisobga olib, ularni etishtirish hajmlarini oshirishni,
shunday ekin maydonlarini kengaytirishni har tomonlama rag`batlantirib
12
boraveradi»,
- degandi birinchi prezidentimiz I.A. Karimov.
Bu o`z navbatida, respublikaning oziq-ovqat mahsulotlari bilan o`zini o`zi
ta`minlashida ko`mak bo`ladi. Hozirgi paytda qishloq xo`jaligida amalga
oshirilayotgan islohot respublikaning iqtisodiy yangilanishida juda muhimdir.
Bozorga o`tishning murakkab davrida aynan agrar sektorga alohida e`tibor
qaratish lozim bo`ladi, chunki u shahar va qishloq aholisining oziq-ovqat
mahsulotlariga, sanoatning esa qishloq xo`jalik xomashyosiga bo`lgan ehtiyojini
qondirishda eng katta salohiyatga egadir.
Hisob kitoblarga qaraganda, O`zbekiston Respublikasi qishloqlarida
mehnatga yaroqli 6,5 mln. kishi istiqomat qiladi. Er maydoni ekstensiv ravishda
o`zlashtirilayotgan bir sharoitda buncha miqstordagi qishloq aholisini ish bilan
ta`minlashning imkoni yo`q.
Qishloq xo`jaligiga
yuqori
samarador
industrial
metodlar,
ilg`or
mexanizastiya va agronomiya juda sekin joriy etilayotgani buning sabablaridan
biridir. Mehnat unumdorligi va ekin hosildorligining pastligi shuning oqibatidir.
«Shuning uchun ham, - deydi birinchi prezidentimiz I.A.Karimov, hozirda qishloq
xo`jaligida band bo`lgan ortiqcha mehnat qiluvchilarni sanoatga, xizmat ko`rsatish
sohasiga jalb qilish agrar siyosatimizning g`oyat muxim yo`nalishidir»5.
Qishloqda asosan zamonaviy texnologiyalarga ega kichik korxonalarni
ochish xisobiga yangi ish o`rinlarini yaratish bilan bog`liq vazifa ustuvor
hisoblanadi. Bunday korxonalarda qishloq xo`jalik mahsulotlarini qayta
ishlabgina
qolmay,
xalq
hunarmandchiligini,
kosib
hunarmandchilik
ustaxonalarini rivojlantirish, kasanachilikning turli shakllaridan va shu kabilardan
keng foydalanish ham mumkin. Bular yoshlar psixologiyasi rivojlanishining
barcha jihatlariga ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Bu juda murakkab vazifa, chunki qishloqda tubdan yangi ishlab chiqarish
va ijtimoiy infratuzilmani yaratish, kommunikastiya o`tkazish, zamonaviy maishiy
5
Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch. T.: Ma‘naviyat, 2008,171 b
13
xizmatni va boshqa servis turlarini yo`lga qo`yish zarur. Bu tizim hozircha mavjud
emas. Respublika xalq xo`jaligida band aholining 8 foizigina maishiy xizmat
tizimida ishlamoqda. Erga sohiblarcha, avaylab munosabatda bo`lish tomon yuz
burish agrar siyosatdagi eng muhim yo`nalishdir.
Qishloq yoshlarining hozirgi avlodiga xos xususiyatlardan biri shuki,
ularning bilim darajasi, garchi shahar yoshlarinikiga qaraganda birmuncha pastroq
bo`lsa ham, doimiy ravishda oshib bormoqda.
Bizningcha, shahar va qishloq aholisi bilim darajasi o`rtasidagi farq asosan
katta yoshlilar hisobiga saklanib kelmokda. Katta yoshlar o`rnini yangi avlod
egallagani sari yaqin o`n yillar ichida bilim darajasidagi tafovut asosan tugatiladi
yoki kamayadi, deb taxmin qilish mumkin. Prognoz bundan yaxshiroq ham
bo`lishi mumkin, chunki shahar va qishloq yoshlarining kelgusi avlodlari bilim
darajasidagi farq yanada kamayadi.
Qishloq yoshlari hayotiy rejalarini o`rganish ularda o`zaro bog`liq ikki
maqsad: ta`limni davom ettirishga intilish va ixtisos egallash istagi etakchi o`rinda
turishini ko`rsatdi. Aynan shu ikki maqsad yoshlarning boshqa pozistiyalariga mehnatga munosabati, malakali ishni afzal ko`rishi, o`z ahvolidan qoniqish
darajasi, shaharga ko`chishi, madaniy talab ehtiyojlariga jiddiy ta`sir ko`rsatadi.
Binobarin, bilim darajasi – yoshlar ma`naviy qiyofasining shaxs qadriyat
yo`nalishining barcha jihatlariga ta`sir ko`rsatuvchi asosiy element, deb hisoblash
mumkin.
Bu, ayniqsa, 16-22 yoshli qishloq yoshlariga jiddiy ta`sir ko`rsatadi:
ta`limni davom etgirish hamda ixtisos egallash uchun qishloqni tashlab
ketadiganlarning ko`pchiligi ayni shu yoshdagilardir. 23-26 yoshdagalar orasida
esa bu holat birmuncha kamayadi. Qishloqni tashlab ketishga intilishni belgilab
beruvchi asosiy sabablar 16-17 yoshlilar uchun – o`qish va ixtisos egallash; 18-22
yoshlilar uchun - madaniy maishiy sharoit va ish xususiyati; 22-26 yoshlilar uchun
– turmushi yo`lga qo`yilmaganligi va ish haqidan qoniqmaslikdir. Bu hol shu
paytga kelib yoshlarning bir qismining oilasi, farzandlari borligi va yangi yangi
tashvishlar oldingi qatorga chiqishi bilan bog`liq bo`lsa ehtimol.
14
26-29 yoshlilar, odatda, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida o`zining
ahvolini yaxshilab olishga intiladi. Bu yoshdagilar anchagina hayotiy tajribaga,
obro`-e`tiborga ega bo`lishadi, ular uchun kasbni to`liqroq egallashga intilish,
halol mehnat qilish, malakani oshirish, jamoadagi, oiladagi o`zaro munosabat,
farzand tarbiyasi ustun o`rin tutadi. Turli yosh guruhiga oid qishloq yoshlarining
hayotiy rejalarini o`rganishga tabaqalashtirilgan yondashuv migrastiya sabablari
to`g`risida ayrim xulosalar chiqarish imkonini beradi.
16-22 yoshlilarning qishloqdan ketishining asosiy sababi ta`limni davom
ettirish hamda ixtisos egallash bo`lgani uchun o`quv yurtlarining hududiy jihatdan
yanada bir tekis joylashuvi, fikrimizcha, migrastiya oqimini qisqartirishi mumkin.
Yirik qishloqlarda, tuman markazlarida Kasb-hunar kollejlarini tashkil etish
yoshlar ahvolini barqaror holga keltirish uchun qulaylik yaratadi.
Hozirgi sharoitda qishloqlarda madaniyat muassasalarini barpo qilishgina
emas, balki axloqiylikni tarbiyalash, sobiq e`tiqod va odatlarni, xulq-atvor
madaniyatini hosil qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo`jalik mehnati
bilan band xodimlarning bo`sh vaqtini ko`paytirish shaxsni tarbiyalashda bo`sh
vaqtning rolini kuchaytirishga olib keladi. Shu bilan birga qishloq yoshlarining
ko`pgina qadriyat yo`nalishi mo`rtligi bilan ajralib turadi.
Bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Birinchi prezidentimiz
I.A.Karimov: «Butun mas`uliyatni zimmaga olgan holda shuni e`tirof etish
kerakki, qishloq xo`jaligini isloh qilishga qaratilgan barcha choratadbirlarga
qaramay, bu tarmoq hali hamon mamlakatimiz iqtisodiyotida joriy etilayotgan
islohotlarga, bugungi hayotning o`zi taqozo etayotgan o`zgarish va talablarga amal
qilish yo`lida eng og`ir soha bo`lib qolmoqda va buning asosiy sababi, avvalo, o`z
umrini yashab bo`lgan eski ma`muriy buyruqbozlik tizimidan, odamlar ongida
chuqur ildiz otgan o`tmish qoliplaridan qutulish jarayonining juda qiyin
kechayotganida desak, ayni haqiqatni aytgan bo`lamiz.
Boshqacha aytganda, ko`pgina hollarda shakl o`zgarib, mohiyat, ma`no
15
mazmun esa eskicha qolmoqda»6, - deb alohida ta`kidlagandi. Mehnat xarakteri,
bilim darajasi aslida ijtimoiy va shaxsiy hayotning boshqa bir qator sohalaridan
oldinda borishi lozim.
1.2. Barkamol avlod tarbiyasida yuksak ma’naviyatni shakllantirish –
muhim omil sifatida.
Ma’naviyatli inson – o‘zida ma’naviy-axloqiy hislatlar majmuini
mujassamlashtirgan, jamiyatda o‘zligini va o‘z qobiliyatini har tomonlama
namoyon eta oladigan, ma’rifatli, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan,
yuksak iste’dodli va intellektual salohiyatga ega bo‘lgan ma’naviy jihatdan yetuk,
axloqan pok, jismonan sog‘lom, hayot go‘zalliklarini his eta oladigan ijodkor
shaxsdir.
Ta’limni insonparvarlashtirish deganda yosh avlodda boy estetik hissiyot,
yuksak ma’naviyat, madaniy va ijodiy tafakkurni shakllantirish va har tomonlama
rivojlangan shaxsni tarbiyalashning ustivor yo‘nalishlarini o‘z ichiga olgan ta’limtarbiya dasturlarini takomillashtirish nazarda tutiladi. Bunda, ta’lim oluvchida
mustaqil shaxsni tarbiyalash, unda bilim olish madaniyatini shakllantirish, shaxsiy
va ijtimoiy faolligini oshirish, mustaqil fikrlash hamda shaxsiy g‘urur, ishonch
kabi hislatlarni hosil qilishga alohida e’tibor berilishi kerak.
Talaba-yoshlarda insonparvarlik fazilatlari, eng avvalo ularning o‘zidan
katta yoshdagilar
– ota-ona, yaqinlari, o‘qituvchilar va boshqalar bilan bo‘lgan munosabatlari orqali
shakllanib, so‘ng tengqurlari bilan munosabatlarda takomillashadi. Shu ma’noda
insonparvarlik shaxs ta’rifi va tavsifining bosh mezoni sifatida, uning shaxs
ruhiyatida vujudga kelish, shakllanish va taraqqiy etish jarayonlari va
qonuniyatlarini o‘rganish yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalaщda, ularning har
tomonlama uyg‘un taraqqiy etishlarini ta’minlashda muhim omil bo‘lib xizmat
qiladi. Bu o‘rinda uzluksiz ta’limni ham insonparvarlashtirish muhim vazifadir.
Ma’naviyatli shaxsni voyaga yetkazish ijtimoiy-madaniy qadriyatlarni
Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi // Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov, H. Saidov, R.Ahliddinov. – T.: Sharq
NMAK. 1999. – 148 b.
16
6
insonning ijtimoiy intizomi va uning ixtisoslik bo‘yicha mehnat faoliyatining
ajralmas va tabiiy belgilariga, xususiyatlariga aylashtirishdan iborat bo‘lib,
bo‘lajak mutaxassisning insonparvarlik sifat va fazilatlarining ustivor bo‘lishini
ta’minlashga qaratiladi.
Tarbiyaviy ishlar rejalari gumanitar turkumdagi fanlarning, shu jumladan,
ijtimoiy- iqtisodiy fanlarning insonparvarlik xususiyatlaridan ham ta’lim-tarbiya
jarayonlarida unumli va samarali foydalanishni keng yo‘lga qo‘yish bilan birga,
bu turkumga kirmagan fanlar, ya’ni fizika, kimyo, biologiya, matematika,
shuningdek, texnika fanlari va umuman talim tizimida o‘tiladigan barcha
fanlarning ham tarbiyaviy tamoyillariga, insonning ma’naviy-ahloqiy ruhiy
jihatdan takomillashtirish imkoniyatlariga alohida ahamiyat va e’tibor qaratishni,
ularning insonparvarlik xususiyatlarini kengroq ochib, tahlil etib ko‘rsatib
berishni, talaba yoshlarni o‘qitish orqali ma’naviy-ruhiy jihatdan ham
tarbiyalashni maqsad qilib qo‘yadi.
O‘quv dasturlarining, darslik va qo‘llanmalarning yangi avlodini yaratishda,
ta’limning texnik vositalaridan foydalanishda, ular uchun maxsus o‘quv dasturlari
tayyorlashda ta’limni gumanitarlashtirishning mana shu tomonlariga, ya’ni yosh
mutaxassislarning
ma’naviy-ahloqiy
jihatdan
barkamol
shaxs
sifatida
takomillashuvida har bir fanning ishtirokini eng yuqori darajada ta’minlashga katta
e’tibor berilishi zarur7.
Hozirgi kun fan, madaniyat va ta’lim sohalarida ham katta o‘zgarishlar
amalga oshirilmoqda, islohotlarning sur’atlari tobora jadallashmoqda. Biroq
axborotlar asri talablariga muvofiq o‘zgarayotgan hayotimiz ehtiyojlari jamiyat
oldiga yangidan-yangi vazifalarni ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda.
Shaxsning ma’naviy, ruhiy kamoloti ta’minlanmasa, jamiyatning moddiytexnik taraqqiyoti bir tomonlama bo‘ladi va kutilgan natijani bermaydi. Ruhiy
7
Maktabgacha ta‘lim va tarbiya sohasida amalga oshirilgan islohotlarning mazmun-mohiyati. ― Ta'lim tizimida fan,
innovatsiya va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish istiqbollari mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
materiallari. Jizzax. 325-bet.
17
ibtido yoshlar qalbini yuksak madaniyat va axloqiy fazilatlar bilan boyitishga,
ularning umuman millatning ruhiy- ma’naviy rostlanishiga yordam berishi kerak.
Ma’naviyatli shaxsni tarbiyalash gumanitar ta’lim va tarbiyaning muhim
qismlaridan biri sifatida talaba-yoshlar ruhiy olamining shakllanishida, hayotiy
pozitsiyalarning mustahkalanishida, ularning ijtimoiy faolligining o‘sishi va
ixtisoslik bilimlari hamda umumnazariy tayyorgarligining oshishida asosiy
vositalardan biri hisoblanadi. Insoniyat tomonidan to‘plangan behisob madaniy
boyliklardan bahramand bo‘lish, ularni o‘zlashtirish yoshlarda gumanistik
dunyoqarashning vatanparvarlik, vijdon, e’tiqod, or-nomus, sha’n, mardlik,
jasorat,
oliyhimmatlik,
fidoiylik,
insonparvarlik
kabi
qadriyatlarning
shakllanishiga yordam beradi. Yoshlarda bunday sifat va fazilatlarni tarbiyalash
maorif va oliy ta’lim tizimida ustivor ahamiyatga ega bo‘lishi kerak.
Zero, Prezident Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek,
siyosatda, iqtisodda va ma’naviyat sohasidagi islohotlarning taqdiri o‘sib
kelayotgan
yosh
avlodga
bog‘liq.
Barcha
talaba-ta’lim
oluvchilarni
Respublikamizning tarixiy shaharlariga, diqqatga sazovor joylariga muntazam
ravishda sayohatlar uyushtirib turish, muzeylarga, ko‘rgazmalarga, teatrlarga,
konsertlarga maxsus jadval tuzib ommaviy ravishda olib borish, ta’lim
muassasalarida ularning mehnat va urush faxriylari bilan, zamonamiz
qahramonlari bilan, san’atkorlar, shoir-yozuvchilar, shifokorlar, huquq-tartibot
idoralarining mas’ul xodimlari, mahalla oqsoqollari, ota-onalar bilan davra
suhbatlarini, uchrashuvlar tashkil etish-bular hammasi yoshlarda milliy iftixor,
vatanparvarlik tuyg‘ularini tarbiyalash bilan birga ularning dunyoqarashini yanada
kengaytirishga, boyitishga umuminsoniy saviyasini oshirishga yordam beradi.
O‘quv yurtlarida talabalarning qiziqishlari bo‘yicha tashkil etilgan turli xil
to‘garaklar, klublar, sport seksiyalari, kasb-hunar sexlari ham talaba-yoshlarning
uyg‘un rivoji uchun yaratilayotgan sharoitlardandir.
Tarbiyaviy maqsad – aniq o‘lchamli ishlarga oid vazifalarni belgilab beradi.
Har bir ishda asosiy g‘oya, yo‘nalish (aqliy, jismoniy, mehnat tarbiyasi va
boshqalar) ajralib turadi. Tarbiyaviy maqsadni belgilash bosqichida pedagogning
18
vazifasi professor-o‘qituvchilarning murabbiylik faoliyatini asosiy maqsadga
yo‘naltirish, tarbiyalanuvchilarning muayyan ta’sir tizimini qabul qilishga
tayyorgarlik darajasiga tashxis qo‘yishdan iboratdir. Davlat va jamiyatimiz oldida
turgan hozirgi maqsadlar bilan boshlanuvchi ijtimoiy pedagogik buyurtmadan
kelib chiqqan holda, uzluksiz tarbiya tizimi mazmuniga quyidagi asosiy
yo‘nalishlar kiritiladi:
vatanparvarlik tarbiyasi
axloqiy tarbiya
mafkuraviy tarbiya
iqtisodiy tarbiya
fuqarolik tarbiyasi
jismoniy-gigienik tarbiya
ekologik tarbiyasi
kasbiy tarbiya
tarixiy tafakkur tarbiyasi
milliy g‘urur tarbiyasi jamoaviylik tarbiyasi
oilaviy tarbiyasi
huquqiy tarbiya
diniy bag‘rikenglik tarbiyasi
baynalmilal tarbiya
badiiy-estetik tarbiya
intellektual tarbiya
mehnat tarbiyasi
Yuksak ma’naviyatli shaxs tarbiyasi – shaxsni ma’naviy-ahloqiy
shakllantirish, Vatan mustaqilligi mustahkamlash, jamiyat va davlat manfaatlariga
xizmat qiluvchi, intellektual salohiyatli, erkin fikrlovchi shaxslarni tarbiyalashga
qaratilgan tarbiyaviy
jarayonlar majmuasidir. Ma’naviy-ahloqiy tarbiyaning
19
asosiy maqsadi – Davlat va jamiyatga xizmat qiluvchi, Vatanga fidoiy, ahloqiy
barkamol intellektual kadrlarni tarbiyalab voyaga yetkazishdir.
Inson olamga kelibdiki, tabiat ne’matlari bilan o‘zining son-sanoqsiz
ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladi. Ya’ni inson ham biologik, ham ijtimoiy,
ham aqliy-ruhiy mavjudot sifatida bir qator o‘z talab, ehtiyojlariga egaki, u o‘z
hayoti davomida mana shu ehtiyojlarini qondirib yashaydi. Ehtiyojlar ham inson
organizmiga nisbatan o‘z tarkibi va tartibiga ega bo‘lib, avval biologik, keyin
ruhiy, so‘ng esa aqliy-ma’naviy chanqoqlikni qondirishga moyil. Inson biologik
mavjudot sifatida soniya sayin havoga, daqiqa sayin suvga, kun sayin kiyimboshga, oy sayin boshpanaga doim ehtiyoj sezib yashaydi. Nisbiy olganda kishi
organizmi uchun avval biologik ehtiyoj qongandan keyingina ruhiy ehtiyojga
navbat yetadi.
Inson o‘zining biologik ehtiyojlarining davomi bo‘lmish ruhiy-ma’naviy
ehtiyojini ma’lum izchillik asosida qanoatlantirishga, ta’minlashga o‘tadi. U
o‘zining besh sezgi a’zolari yordamida kayfiyatining ko‘tarinkiligini, hayot
onlarining yoqimli va fayzli o‘tishini, istak- xohishlarining amalga oshishini,
bajarilishini, ta’minlashga, saqlashga harakat qiladi. U samimiy munosabat, yaxshi
gap, xabar, kuy, qo‘shiq eshitishni, chiroyli ko‘rsatuv, manzara, holatni ko‘rishni,
shirin va mazali taom yeyishni, hushbo‘y, yoqimli iforni hidlashni, yumshoq,
mayin kiyim-bosh kiyishni, quyoshli, toza havoda yurishni, iliq suvda yuvinishni
istaydi.
Boringki u o‘zida mavjud barcha sezgi kanallari orqali hayotdan
lazzatlanish, qoniqish va murodini hosil qilish maqsadida yashaydi. Hatto, faylasuf
Viktor Alimasov yozganlaridek “fikrlash san’ati”, “fikrlash chanqog‘i”, “fikrlash
lazzati”ni ham qondirish payida bo‘ladi.
Umuman, har bir kishi o‘z hayoti davomida iloji boricha ijobiy va go‘zal
inson bo‘lishni, buning uchun yetarli muhit bo‘lishini, barcha tabiiy, ma’naviy
ehtiyojlarini optimal darajada qondirilishini xohlaydi.
Insonning ruhiy-ma’naviy ehtiyoji, imkoniyati va uni idora qilish borasida,
ma’naviy merosimizning muhim tarkibiy qismi bo‘lmish tasavvuf ta’limotida bir
20
olam ibratli jihatlar, misollar mavjud.
Insonning qorni to‘q, usti but, kayfiyati yaxshi bo‘lgandan so‘nggina ruhiyma’naviy ehtiyojga moyillik sezadi. Xalq iborasi bilan aytganda “Och qoringa
qo‘shiq tatimas”. Endi u kitob o‘qiydi, rasm chizadi, qo‘shiq xirgoyi qiladi, radio
eshitadi, televizor ko‘radi, tajriba o‘tkazadi. Xullas, o‘zini ma’nan boyitadi.
Donishmand Arastu yozganidek: “Inson tabiatan bilimga talpinadi”. To‘g‘ri, inson
hayoti, umuman olganda, bilish, o‘rganiщdan iborat. Lekin biz nazarda tutayotgan
jarayonda, bilish jarayoni haqida emas, balki insonning ilm olish, ma’naviy
oziqlanish jihatlari qaralmoqda.
Xalqimiz, millatimiz dunyo xalqlari orasida ma’naviy to‘q millatlardan biri
sanaladi. Lekin hozirgi kunda har bir zamondoshimiz, yoshlarimiz millatimizning
ma’naviy to‘qlik fazilatini o‘zida mujassam eta olayaptimi? Har bir O‘zbekiston
fuqarosi buni idrok eta oladimi? Bu kabi savollarni hal etish, bugungi kun ta’limtarbiya tizimi va mustaqillik mafkurasi oldida turgan eng dolzarb mavzulardan
biridir.
Ho‘sh, insonning ma’naviy to‘qligi qanday sodir bo‘ladi?
Birinchidan, avvalo shuni qayd etish mumkinki, har bir yurtdoshimiz,
millatdoshimiz vujudida millatdosh, yurtdosh ajdodlarimizning ma’naviy to‘q
qoni oqib turibdi.
Ikkinchidan, ma’naviy to‘qlikning muhim qirrasini ma’rifatlilik tashkil
etadiki, bu millatimizga xos fazilatlardan biridir. Chunki inson borki, ma’rifat
oshnosi. Bizningcha, ma’rifatlilik ma’naviyatlilikka yaqin. Ma’rifatli inson
ma’naviy to‘q insondir.
Uchinchidan, xulqiy jihat ma’naviy to‘qliqning muhim shartidir. Chunki
inson xulqi, uning aslini, odamiyligini ko‘p jihatdan ifoda etadi. Kezi kelganda
bizda, xushxulqlik, bilimdonlikdan yuqori qo‘yiladi. Xalqimizda "Olim bo‘lish
oson, odam bo‘lish qiyin" degan naql bejiz aytilmagan.
To‘rtinchidan, ma’naviy to‘qlik jihatlaridan biri-bu mehr-muhabbatdir. Bu
Vatanga, ota- onaga, yorga, kasbga, yerga, tabiatga, ma’rifatga qaratilgan bo‘lishi
mumkin. Muhabbati kuchli insondan hech qachon yovuzlik chiqmaydi. U tom
21
ma’noda ma’naviyatli inson bo‘ladi.
Beshinchidan, ma’naviy to‘qlikni yana bir jihati bu inson erkinligidir.
Insonning hayotdagi erkinligi uning imkoniyatlariga qanot beradi. Buni
mustaqillikning teran tafakkurli, mustaqil fikrli, bilimli va zukko farzandlari
misolida ko‘rish mumkin.
Galdagi vazifa xalqimizning ma’naviy to‘qlik fazilatiga har birimizni sodiq
va munosib bo‘lish hamda uning izchilligini ta’minlashdan iboratdir. Bunga esa,
o‘ylaymizki, har birimiz qodirmiz.
Ma’naviy to‘qlik - o‘zbekona mehmondo‘stlik, bag‘rikenglik, bolajonlik,
mehnatsevarlik, saxiylik, bunyodkorlik kabi ijobiy fazilatlaridan biridir.
Tarbiyaviy jarayonni ta’lim muassasasida shakllantirishda muhitni qayta
shakllantirish va rivojlantirishni, «oila-ta’lim muassasasi-mahalla» hamda
«tarbiya-muhit» uzviyligining mazmun va mohiyatan birligini mustahkam
asoslarda ta’minlash kerak. Buning uchun milliy ma’naviyat tushunchasi, shaxs
ma’naviyati va umuminsoniy qadriyatlar haqida batafsil ma’lumotga ega
bo‘lmog‘imiz zarur.
1. Milliy ma’naviyat tushunchasi. “Millat” so‘zi tub mohiyat, o‘zak, negiz
degan ma’nolarni bildiradi. Milliy ma’naviyat esa “Millat” tushunchasi bilan
bog‘liq. “Millat” so‘zi arab tilida uch ma’noni bildiradi: 1) din, mazhab: 2) ummat:
3) xalq, qavm. Millat so‘zi Kur’oni Karimda ham qo‘llanilgan. Qur’onda har bir
millat vakili o‘z milliy qadriyatlarini rivojlantirishi savobli ish, lekin o‘z
millatidan, qavmidan chiqib, boshqa millatga o‘tib olishi esa katta bir gunoh deb
ta’rif berilgan.
Jamiyat rivojlanib borgan sari insonlar, xalqlar millatlar o‘rtasidagi
ma’naviy munosabat va aloqalar rivojlanib boraveradi. Bu borada ma’naviyatni
besh guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin:
1) ma’naviy qadriyatlar;
2) milliy ma’naviyat;
3) shaxs ma’naviyati;
22
4) mintaqaviy ma’naviyat;
5) umuminsoniy ma’naviyat.
Ma’naviy qadriyatlar – bu millatimiz barpo etilgandan to hozirgi kungacha
bo‘lgan barcha urf-odatlarimiz, andisha-yu g‘ururimiz marosim va an’analarimiz,
davom etib kelayotgan hunarmandchiligimiz, san’at asarlarimiz, yozma
manbalaru yodgorliklarimiz, milliy inshoatlarimiz boy merosimizdir. Milliy
ma’naviyat esa – muayyan elat, millatga, uning ajdodlariga xos bo‘lgan bag‘oyat
qimmatli ma’naviy boyliklardir.
Milliy ma’naviyat boshqa millat ma’naviyatidan tubdan farq qiladigan
ma’naviyat degani emas. Chunki bizdagi milliy ma’naviyat boshqa xalqlarda
muayyan tarzda bor, mavjuddir. Ammo, milliy ma’naviyatda boshqa xalqlarning
ma’naviyati aynan takrorlanmaydi. Milliy ma’naviyat avvalo tarixiy xodisa
ekanligi bilan ajralib turadi. U bir kunda bir yilda yoki o‘n yilda mukakmmal
shakllanmaydi. Milliy ma’naviyat takomillashuvi uning tarixi bilan chambarchas
bog‘liqdir.
Shaxs ma’naviyati – bu har bir shaxsga tegishli bo‘lib, uning ichki ruhiy
holati, hatti- harakatlari munosabatlari boshqa qirralarini o‘z ichiga oladi.
Mintaqaviy ma’naviyat esa – muayyan geografik mintaqa millatlariga xos, ular
uchun umumiy bo‘lgan ma’naviy boyliklardir. Masalan, O‘rta Osiyo xalqlarining
ma’naviyatidagi
yoki
kengroq
qaraydigan
bo‘lsak,
Sharq
va
G‘arb
ma’naviyatidagi mushtaraklik, o‘xshashlikni olishimiz mumkin. Mintaqaviy
ma’naviyatda turli elatlarning umumiy birligi, bir-biriga yaqinligi, turmush tarzi va
moddiy
hayot
sharoitlariga
xos
mushtarak
jihatlar
namoyon
bo‘ladi.
Umuminsoniy ma’naviyat – bu butun insoniyatga jahon xalqlariga tegishli bo‘lgan
ma’naviy-axloqiy boyliklardir.
O‘zbek xalqi uchun umuminsoniy ma’naviyat bilan birga milliy ma’naviyat
va uning boyliklari ham g‘oyat qimmatlidir. O‘zbek xalqining hozirgi milliy
ma’naviyati va qadriyatlari o‘tmish milliy ma’naviyatining davomi bo‘lib ularga
do‘stlik, o‘rtoqlik mehmondo‘stlik, odamgarchilik, insonparvarlik, axloqiy
23
teranlik, tadbirkorlik, saxiylik, xushmuomalalik, jamoa ichida o‘zini tuta bilishlik,
xayolilik, hurmat bilan muomila qilish, ozodalik, xushchaqchaklik, xushfe’llik,
mardlik,
samimiylik,
lutfi
karamlilik,
ro‘zg‘orparvarlik,
shirinso‘zlik,
tashabbuskorlik, ona-yurt va xalqiga muhabbatlilik, insoflilik, diyonatlilik,
rostguylik, halollik, or-nomuslilik, to‘g‘rilik, poklik, sabr-andishalik, vazminlik,
hojatbarorlik, mehnatsevarliik, o‘tmishga hurmat, insoflilik, iymonlilik, milliy
g‘urur, mustaqillikni qadrlash, vatanparvarlik, millatparvarlik va boshqa milliy
ma’naviy-axloqiy fazilatlar kiradi.
O‘zga millatlarning ma’naviy qadriyatlari qanchalik ta’sir ko‘rsatmasin,
kattalarga, ota- onaga hurmat, kamtarlik, halollik, iymon mehnatsevarlik,
mehmondo‘stlik singari milliy ma’naviy hislatlarimiz barqarordir. Chunki bu
ma’naviy hislatlar qon-qonimizga singib ketgan. Xalqimizning axloq, andisha,
sharmu-hayo, halollik va pokizalik, inson qadr-qimmati to‘g‘risidagi ma’naviy
qadriyatlariga zid bo‘lgan yevropacha an’analar yoshlar ma’naviyatiga salbiy
ta’sir o‘tkazmoqda. Shu tufayli ma’naviy tubanlik yuzaga kelmoqda. Yoshlar
orasida asriy milliy ma’naviyatimizga zid bo‘lgan bag‘ritoshlik, qotillik,
giyohvandlik, xudbinlik, maishiy buzuqlik kabi ma’naviy qiyofalar yuzaga kelib
ildiz ota boshladi.
Abdulla Avloniy va boshqa ma’rifatparvar allomalarimiz X1X asrning oxiri
XX asrning boshlarida Turkistonda hukmron bo‘lgan ma’naviy inqiroz haqida
gapirib, bu og‘ir vaziyatdan ta’lim-tarbiya ishlarini yaxshilash, axloqni
yuksaltirish orqaligina chiqish mumkinligini qayd qilgan edilar. A.Avloniyning
ta’kidlashicha: “Tarbiya – bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo
halokat, yo saodat- yo falokat masalasidir”. Bu fikrlarning ahamiyati hozirgacha
e’tibordan chetda qolgani yo‘q. O‘zbek millati faqat milliy ma’naviy kamolot
orqaligina yuzaga
kela boshlagan milliy-ma’naviy buzulishning oldini olish mumkin. Milliy
mustaqillik tufayli jamiyatimizda milliy ma’naviy poklanish, o‘nglanish, tiklanish
jarayoni yuz berdi.
Milliy tarbiya – millatni, elatni tashkil qiluvchi kishilarning milliy
24
madaniyatni, merosni, qadriyatlarni, urf-odatlarni, an’analarni o‘zlashtirishdagi
faoliyatini rivojlantirish bo‘lib, u milliy ong va milliy o‘zlikni anglashning
sub’ektidir.
Milliy
tarbiyaning
asosiy
yo‘nalishlarini
millatparvarlikni,
xalqparvarlikni, mehnatsevarlikni, yuksak insoniylikni rivojlantirish, meros, urfodat va qadriyatlarni fan texnika, texnologiyalarni o‘zlashtirishga intilishni
rivojlantirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mohiyatini tushunib yetish
va unga amal qilish ruhiyatini shakllantirish kabilar tashkil etadi.
2. Milliylik va umuminsoniylik. Umuminsoniy ma’naviyat o‘z ijobiy
ahamiyatini hech qachon yo‘qotmagan. Oltin zanglamas, quyosh qoraymas
deganlaridek, umuminsoniy ma’naviyat har doim qadimiy va navqiron bo‘lib
qolaveradi. Ular umumbashariy ma’naviyat deb ham yuritiladi.
Umuminsoniy ma’naviyat butun insoniyatga, jahon xalqlariga tegishli
bo‘lgan ma’naviy boyliklardir. Umuminsoniy ma’naviyat uzoq va yaqin o‘tmishda
yaratilgan, hozirda esa ma’naviy jihatdan juda qimmatli, inson qalbida o‘chmas
iz qoldiradigan, mangu yashaydigan, insoniyat ijtimoiy manfaati, ehtiyoji uchun
xizmat qiladigan, ularni ezgulikka yo‘llaydigan ma’naviy boyliklardir. Agarda
milliy ma’naviyat bo‘lmasa, umuminsoniy ma’naviyat ham bo‘lmaydi.
Umuminsoniy ma’naviyatsizlik esa, hozirgi zamon millatlarining jipsligi yo‘q
degani. Millatlar umumjahon, umumbashariy ma’naviyatning yaratuvchilaridir.
Umumjahon, umuminsoniy ma’naviyat esa hozirgi zamon ilg‘or millatlari
taraqqiyotining zamini, tayanchi va negizidir. Mustaqil O‘zbekiston taraqqiyotida
milliy va umuminsoniy ma’naviyatning ana shu dialektik bog‘liqligini hisobga
olishimiz davr talabidir.
3. Milliy
ma’naviy tiklanishning mohiyati. Prezidentimiz Birinchi
prezidentimiz I.A.Karimovning milliy- ma’naviy tiklanishga bag‘ishlangan
konsepsiyasida vatanparvarlik shaxs ma’naviyatining ajralmas qismi ekanligini
asoslab berish alohida o‘rinni egallaydi. Darhaqiqat o‘z Vatanini sevmagan,
vatanini tuprog‘i uchun mas’ulligini his etmagan inson ma’naviy jihatdan
qashshoq hisoblanadi. Shu yerda bir muhim masalaga aniqlik kiritish lozim
bo‘ladi. U ham bo‘lsa “Milliy taraqqiyot” va “Milliy tiklanish” tushunchalarining
25
mohiyati, mazmun va mezoni masalalaridir.
Milliy taraqqiyot bu – evolyutsion harakterga ega bo‘lib, u pastdan yuqoriga
tomon ko‘tarilishdan iborat bo‘lgan jarayondir. U millatning shakllanishi
takomillashuvi va yuksalishi kabi uzluksiz jarayon sifatida namoyon bo‘ladi.
Milliy tiklanish esa, millat taraqqiyoti tarixining ma’lum bir bosqichida boy
berilgan salohiyatni qaytadan millat taraqqiyotiga yo‘naltirish bilan bog‘liq
bo‘lgan jarayondir.
Milliy tiklanish millat hayotida sodir etiladigan, zo‘ravonlik yo‘li bilan,
uning
avlod ajdodlari tomonidan yaratilgan meros, urf-odatlar, an’analar
qadriyatlardan mahrum etilgan, tarixiy xotirasi toptalgan. Milliy o‘zligini anglashi
cheklangan, manfaatlari,
maqsadlari, huquqlari poymol etilgan, tarixiy
taraqqiyotning ma’lum bosqichiga kelib esa, o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritish
natijasida milliy rivojlanish borasida ana shu boy berilgan imkoniyatlardan
foydalanish, yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni milliy rivojlanishga
qaratilgan umummilliy faoliyat hisoblanadi. Haqiqatdan ham millat qachonki,
milliy zaminlarga tayansagina ko‘zlagan taraqqiyotiga erishish mumkin. Har
qanday millat hech qachon o‘zgalarning ma’naviy yordami bilan millat darajasiga
ko‘tarila olmaydi va ma’naviy rivojlanishga erisha olmaydi.
Milliy ma’naviy tiklanishning asl mohiyati ham kelib insonparvarlikka
taqaladi. Chunki mustaqillik sharoitida milliy g‘oya va milliy mafkurani
shakllantirish hamda uni xalqimiz dunyoqarashiga aylanishiga erishish uchun ham
ta’lim-tarbiya jarayonida insoniy qadr- qimmatning yuqori darajada ekanligini
tushunib olishimiz darkor.
26
II BOB. Maktabgacha ta’lim tizimida barkamol avlodni tarbiyalashda
olib borilgan islohotlar.
2.1. Barkamol avlodni tarbiyalashda maktabgacha ta’lim sohasida olib
borilgan islohotlar. Tа’lim sоhаsidаgi о’zgаrishlаr shаrоitidа, bir tоmоndаn,
uning bаrchа sоhаlаridа sezilаrli о’zgаrishlаr, ikkinchi tоmоndаn, ilmiy-texnikаviy
tаrаqqiyоt, tа’lim tаbiаti vа mаzmunidаgi о’zgаrishlаr sоhаni rivоjlаntirish uchun
muhim vа mаqbul strаtegiyаni ishlаb chiqish hаmdа yаngichа yоndаshuv vа
yechimlаrni tаlаb etishi tаbiiy. Bu bоrаdа jаmiаytdаgi ijtimоiy qаrаshlаrning,
tegishli ilmiy tаdqiqоtlаrning rivоjlаnishidаgi izlаnishlаr vа bаshоrаtlаrni tаhlil
qilish zаrurаti hаm pаydо bо’lmоqdа, bundаy tаhlillаrni fаqаtginа ilmiy-tаnqidiy
vа ijоdiy yоndаshuvlаr аsоsidа chuqur bilim vа erkin fikrlаrgа tаyаnibginа аmаlgа
оshirishi mumkin. Tezkоr vа аxbоrоtlаr zаmоnidа kundаlik turmush, jаmiyаtdаgi
оdаmlаr оrаsidаgi о’zаrо munоsаbаt shаkllаri bаrchаdаn, xususаn pedаgоglаrdаn
bоlаlаrgа nаfаqаt tа’lim berishni, bаlki, birinchi nаvbаtdа, yuqоri nаtijаlаrgа
erishish vа ijtimоiy munоsаbаtgа kirishish zаruriyаt ekаnligini аnglаtishgа
dоirligini bоlаlаrgа аnglаtish vа ulаrning individuаl qоbiliyаtlаrni оchib berishgа
qаrаtilshi tаlаb qilinаdi. Bugungi kundа jаmiyаtdа mаvjud bо’lgаn turli sоhаlаrdаgi
qаrаmа-qаrshiliklаrni fаоl vа kоnstruktiv tаrzdа hаl etа оlаdigаn, ijоdiy yоndаshuv,
tаshаbbuskоrlik qоbiliyаtigа egа shаxslаrgа bо’lgаn ehtiyоjni tа’minlаsh dоlzаrb
muаmmо hisоblаnаdi.
Yuqоridаgi dоlzаrb muаmmоning yechimigа erishish uchun esа,eng аvvаlо
bоlаlаrdа individuаllikni rivоjlаntirish, milliy vа umuminsоniy qаdriyаtlаr,
me’yоrlаr vа qоidаlаrgа аmаl qilish kо’nikmаlаrini kаmоl tоptirish tаlаb etilаdi.
Bundа аsоsаn jаmiyаtning fаоl trаnsfоrmаtsiоn qаtlаmi hisоblаngаn pedаgоgxоdimlаrning fаоliyаtigа tаyаnib ish kо’rish mаqsаdgа muvоfiqdir. Chunki milliy
tа’limimizdа tаlаblаrni bаjаrishgа qоdir hisоblаngаn jаmiyаtning fаоl, ijоdiy,
tаshаbbuskоr subyekti pedаgоg-xоdimlаrginа bundаy ehtiyоjini rо’yоbgа
chiqаrishgа qоdir. Ulаr bоlаlаrni nаfаqаt umuminsоniy qаdriyаtlаr, tаmоyillаr
bilаnginа tаnishtirib qоlmаsdаn, ulаrgа о’zligini аnglаtish vа qоbiliyаtlаrini
аniqlаsh bilаnginа cheklаnib qоlmаy, mustаqil fikr vа fаоliyаt yuritishgа undаsh
27
singаri tа’lim vа tаrbiyа birligining аsоsiy tаmоyiligа tаyаnib ish kо’rishlаri tаlаb
etilаdi.
Ushbu tаmоyilni аmаlgа оshirishdа yоsh аvlоdgа tа’lim vа tаrbiyа berish
tizimni zаmоnviy dаrаjаsigа erishish uchun jаmiyаtning bugungi tаlаblаrigа jаvоb
bermаydigаn dоgmаtik hоlаtlаrdаn vоz kechish lоzimligini kо’rsаtаdi. Bu degаni
biz eski usullаrdаn vоz kechib, yаngi pedаgоgik texnоlоgiyаlаrni аmаliyitgа tаdbiq
etish оrqаli tа’limimizni zаvоnаviy tаlаblаr аsоsidа rivоntirishimiz zаrurligini
аnglаtаdi. Аmmо, shuni аlоhidа qаyd etishimiz zаrurki, bоlаlаr оngi vа xulqаtvоrini shаkllаntirish, tizimdаgi inqirоzni bаrtаrаf etishdа biz bаribir buyuk
аllоmаlаrimizdаn qоlgаn mа’nаviy vа mаdаniy merоsilаrgа tаyаnishimiz, bu
bebаhо merоsni keyingi аvlоdlаrgа etkаzish vаzifаsini esа yоsh аvlоdgа
аnglаtishimiz nаzаrdа tutilаdi.
Bizning fikrimizchа, bundаy shаrоitdа tаrbiyа vа tа’limning yаngi tizimini
yаrаtish оrqаli mаsаlаgа yechim tоpish mumkin bо’lаdi. Mа’lumki, tа’limtаrbiyаdа fаqаtginа qаdriyаtlаr, mаvjud bilimlаr vа ijtimоiy tаjribаgаginа tаyаnib
qоlmаsdаn, tа’lim tizimini оngli rаvishdа bоshqаrilаdigаn mаxsus bilimlаr bilаn
birgа yаngisini yаrаtishning аsоsiy tаmоyillаrini аniqlаsh lоzim bо’lаdi. Shuni
аlоhidа qаyd etish jоizki, qаyerdаki tа’lim tizimi inqirоzgа yuz tutаr ekаn u yerdа
оilаviy tаrbiyа hаm inqirоzgа uchrаydi. Buning оldini оlish uchu аlbаttа tа’lim
tizimini yаngilаsh, sаmаrаli islоhоtlаrni аmаlgа оshirish zаrur bо’lаdi. Shu о’rindа
yаngi tа’lim tizimining ilmiy аsоslаri hаqidа gаpirаdigаn bо’lsаk, undа bir qаtоr
sаvоllаr tug’ilishi tаbiiy: оtа-оnаlаr mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrni tаrbiyаlаshdа
yetаkchi muаssаsа sifаtidа hаrаkаt qilа оlаdimi? Оilа fаоl, ijоdiy, mоslаshuvchаn
shаxsni tаrbiyаlаshni tа’minlаy оlаdimi? Оtаоnаlаrning о’zlаridа hаyоtning yаngi
shаrоitlаri vа tаlаblаrigа “mоslаshish” jаrаyоni qаndаy sоdir bо ‘lmоqdа?
Yuqоridаgilаrdаn аyоn bо’lаdiki, tа’lim tizimi yаngilаnаyоtgаn dаvrdа,
yа’ni, tа’lim оngli rаvishdа bоshqаrilаdigаn vа mаxsus bilimlаrgа аsоslаngаn
jаrаyоn sifаtidа bо’y kо’rsаtаyоtgаndаginа eng muhim vаzifаlаr mаktаbgаchа
tа’lim sоhаsidа reаl аmаlgа оshirilishi lоzim. Mаktаbgаchа tа’lim vа tаrbiyаning
sifаti, mаzmuni vа yо’nаlishi zаmоn tаlаblаrigа qаnchаlik mоs kelishigа e’tibоr
28
qаrаtilishi vа bu bоrаdаgi kаmchiliklаrni tezlik bilаn bаrtаrаf etilishi tаlаb etilаdi.
Hоzirgi vаqtdа kаttаlаr tоmоnidаn bоlаlik vа bоlаlаr dunyоsini nоаniq idrоk
etish hоlаtlаri mаvjudligi kо’zgа tаshlаnаdi vа shu bilаn birgа bugungi kundа bоlа
kim, uning mаqsаdi, rivоjlаnishning mоhiyаti nimаlаrdа аks etаdi, u kim bо’lishi
kerаk vа qаndаy tа’limtаrbiyа оlishi kerаk, degаn sаvоllаrgа аsоsli jаvоb оlish judа
qiyin. Shulаrdаn kelib chiqqаn xоldа bizning nаzаrimizdа fаlsаfа, psixоlоgiyа,
sоtsiоlоgiyа, pedаgоgikа kаbi ilmiy bilim sоhаlаridа hаm insоn tаbiаtining kо’p
jihаtlаri tо’g’risidа yetаrlichа chuqur g’оyаlаr mаvjud bо’lishigа qаrаmаy, bu
fаnlаr zаmоnаviy insоn rivоjlаnishining qоnuniyаtlаri tо’g’risidа, xususаn
mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrning rivоjlаnishidа zаrur bilimlаrgа egа emаsligi
kо’zgа tаshlаnаdi vа о’z nаvbаtidа, mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаr rivоjlаnishining
о’zigа xоs xususiyаtlаrini tаhlil qilish аhаmiyаtini hаm оshirаdi.
Mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаr rivоjlаnishining о’zigа xоs xususiyаtlаri
yuzаsidаn turli xil qаrаshlаrning mаvjudligi, bizning fikrimizchа, tа’lim tizimining
pоydevоri bо’lgаn mаktаbgаchа tа’lim bоsqichi fаоliyаtining mаqsаdini аniq
tushunmаslikkа оlib kelаdi. Hаttо bugungi kundа sоtsiоlоgiyа fаni dоirаsidа bu
fаоliyаtining mоhiyаti vа mаzmuni yuzаsidаn: bоlаlаrni mаktаbgа tаyyоrlаsh
bоsqichi sifаtidа; bоlа shаxsini rivоjlаntirishning ilk qаdаmlаri sifаtidа; bоlаning
jаmiyаtgа
sаmаrаli
mоslаshishining
аsоsiy
mexаnizmlаri
vа
yо’llаrini
shаkllаntirish dаvri sifаtidа turlichа qаrаshlаr mаvjud.
Mаmlаkаtimizdа tа’lim sоhаsidа оlib bоrilаyоtgаn о’zgаrishlаrni tаhlil qilаr
ekаnmiz, bu islоhоtlаr sаmаrаsi zаmоnаviy innоvаtsiyаlаrni аmаlgа tаtbiq etish
bilаn bоg’liq degаn xulоsаgа kelishimizgа аsоs bо’ldi. Mаktаbgаchа tа’lim
sоhаsidаgi о’zgаrishlаr, mаktаbgаchа tа’limning аsоsiy vаzifаsi bоlаlаr hаyоtini
rivоjlаntirish оrqаli ulаrni mаktаbgа yаnаdа sifаtli vа sаmаrаli tаyyоrlаsh ekаnligi
аyоn bо’lаdi hаmdа ulаrni shаxs sifаtidа shаkllаnishini tа’minlаsh usullаrining
kо’pаyishi bilаn tаsdiqlаnаdi. Shu bоisdаn hаm mаktаbgаchа tа’limning bugungi
hоlаtini ushbu sоhаgа innоvаtsiyаlаrni jоriy etishning bоshlаng’ich nuqtаsi sifаtidа
tаhlil qilish, shuningdek, islоhоtlаrning eng istiqbоlli yо’nаlishlаrini belgilаsh vа
аmаliyоtgа tаtbiq etish dоlzаrb аhаmiyаtgа egа. Shuni аlоhidа tа’kidlаsh lоzimki,
29
bugungi kundа mаktаbgаchа tа’lim sоhаsidа о’rtаgа tаshlаnаyоtgаn sаvоllаr vа
muаmmоlаr mаlаkаli vа аsоsli jаvоbni tаlаb qilаdi, bu fаqаt zаmоnаviy оtа-оnаlаr,
pedаgоg-tаrbiyаchilаr vа mаktаbgаchа tа’lim tashkilotlаri rаhbаrlаrining fikrlаri,
yо’nаlishlаri vа munоsаbаtlаrini sоtsiоlоgik о’rgаnish аsоsidаginа yechimini
tоpishi mumkin.
Mаktаbgаchа tа’limgа hаmdа mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrning tа’lmtаrbiyаsigа berilаyоtgаn e’tibоrni sоtsiоlоgik jihаtdаn о’rgаnilishi оrqаli biz sоhа
rivоjini tа’minlоvchi mukаmmаl yо’l xаritаsini yаrаtishimiz mumkin bо’lаdi.
Mаktаbgаchа tа’limdа аmаlgа оshirilаyоtgаn islоhоtlаr оrqаli mаvjud muаmmоlаr
tizimning imkоniyаtlаrini hisоbgа оlgаn hоldа pedаgоgik jihаtdаn judа kо’p tаdqiq
etilgаn, mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrgа tа’lim-tаrbiyа berishgа zаmоnаviy
yоndаshuvning istiqbоllаri ishlаb chiqilgаn. Endiikdа esа buni umumiy nаzаriy vа
sоtsiоlоgik yоndаshuvlаr аsоsidа bоlа hаyоtidа mаktаbgаchа tа’lim tshkilоtining
rоli vа vаzifаlаrining о’zigа xоs xususiyаtlаrini о’rgаnish оrqаli mаktаbgаchа
yоshdаgi bоlаlаrning muаmmоlаrini pedаgоgik tushunish, bоlа shаxsini
rivоjlаnishini psixоlоgik qо’llаb-quvvаtlаsh, mаktаbgаchа tа’limning bоlа
hаyоtidаgi ijtimоiy vа shаxsiy yо’nаlishi, mаktаbgаchа tа’lim tаshkilоti pedаgоgtаrbiyаchisi fаоliyаtining yetаkchi turlаri, undаgi mаvjud muаmmоlаrni о’rgаnish
bevоsitа mаktаbgаchа tа’lim tizimining fаоliyаti muаmmоlаrni hаl qilishgа yо’l
оchаdi. Shu bilаn birgа rivоjlаnish sаri intilаyоtgаn mаmlаkаtimizdаgi
mаktаbgаchа tа’lim tizimining hоzirgi hоlаtining muhim xususiyаtlаrini hаr
jihаtdаn sоtsiоlоgik tаhlil qilish ushbu sоhаni yаnаdа tаkоmillаshtirish dаrаjаsini
аniqlаshdа muhim аhаmiyаt kаsb etаdi.
Bugungi yаngilаnаyоtgаn О’zbekistоndа mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrning
dаvr tаlаbigа mоs tаrzdа zаmоnаviy g’оyаlаr vа tushunchаlаr, bоlа shаxsigа
yо’nаltirilgаn, yаngi о’quv dаsturlаrigа аsоslаngаn tа’lim tаlаblаri, shаxs, fаоliyаt
vа ijtimоiy tuzilish nаzаriyаsidаn kelib chiqqаn xоldа ish yuritish muhim аhаmiyаt
kаsb etmоqdа. Mаzmunаn оlib qаrаgаndа bоlаlаrning rivоjlаnish jаrаyоni biz
yuqоridа аytib о’tgаnimiz qаdriyаtlаr, me’yоrlаr, bilimlаr, xulq-аtvоr shаkllаri,
bаrchаgа mа’lum bir mаdаniyаt qirrqlаri sifаtidа munоsаbаt, sоtsiаlizаtsiyа
30
jаrаyоni bilаn tаnishish imkоnini berаdi. Shu jihаtdаn оlib qrqlgаndа bugungi
kundа mаktаbgаchа tа’lim tizimidаgi islоhоtlаrdа hаm bоlаning ijtimоiylаshuvi vа
sifаtli tа’lim-tаrbiyа оlishi bоsh оmil sifаtidа qаrаlgаn. Ushbu оmligа tаyаngаn
xоldа mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrni tа’lim-tаrbiyа berish mаslаlаri hаm аlоhidа
muhim аhаmiyаt kаsb etmоqdа. Bundаn kо’zlаngаn mаqsаd zаmоnаviy tаlаblаr
аsоsidа mаktаbgаchа tа’lim tizimini bаrpо etishdir. Bu bоrаdа dаvlаtimiz
tоmоnidаn sоhаning mоddiy tа’minоti hаm tа’minlаngаnligi e’tirоfgа lоyiq.
Edilikdаgi nаvbаt esа mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrgа tа’lim-tаrbiyа berish ishini
sifаt jihаtidаn yаngi pоg’оnаgа kо’tаrishdir. Hаr dоim millаt tаqdiri vа rаvnаqi ilm
mа’rifаtni yukаsltirish ishi dаstаvvаl mаktаbgаchа tа’limdаn bоshlаnishini
аnglаgаn xоldа mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаni tаrbiyаlаsh, bоlа оngidа, tаfаkkuridа,
xulq-аtvоridа hаyоtgа vа jаmiyаtgа bо’lgаn munоsаbаtlаrni tizimli tаrzdа kаmоl
tоptirishdаn bоshlаngаn desаk mubоlаg’а bо’lmаydi. Bоlаlаrimizgа shundаy
tа’lim-tаrbiyа berishimiz lоzimki, ulаr о’z menigа egа bо’lsin, jаmiyаtgа tez
ijtimоiylаshа оlsin.
Bugungi kunda mamlakatimizda taʼlim tizimining barcha boʻgʻinlarida
ulkan islohotlar olib borilmoqda. Ayniqsa, mamlakatimiz kelajagi va ravnaqida
muhim oʻrin tutadigan maktabgacha taʼlim sohasiga alohida eʼtibor qaratilmoqda.
Zero, bu tizim jamiyatning birlamchi va eng muhim boʻgʻinidir. Bolalarda
maktabgacha bo'lgan yoshda aqliy faollik oshadi, axloqiy va jismoniy xislatlar
shakllanadi. Shu bois maktabgacha ta'lim sohasini rivojlantirish bo'yicha ham
tashkiliy, ham mazmun jihatidan ko'p ishlar qilinmoqda.
Davlatimiz rahbari tomonidan sohaga oid qabul qilingan qaror va farmonlar
natijasida chekka qishloqlarda ham yangi zamonaviy bogʻchalar barpo etilib, qisqa
vaqt ichida maktabgacha taʼlim tashkilotlari soni 5 ming 200 tadan 18 ming 300
taga oshdi. Bolalarni maktabgacha ta'lim bilan qamrab olish darajasi 2 barobar
ortib, 60 foizga yetdi. Sohaga davlat-xususiy sheriklik mexanizmi joriy etilishi
tufayli 223 mingdan ortiq oʻringa ega boʻlgan 7 ming 400 ta xususiy bogʻcha
tashkil qilindi. Bu maqsadlar uchun 1 trillion 850 milliard soʻm imtiyozli kredit
mablagʻlari yoʻnaltirilib, 20 mingga yaqin yangi ish oʻrni yaratildi. Davlat
31
tomonidan berilgan imkoniyat va imtiyozlar natijasida xususiy va oilaviy
bog'chalar
ham
ko'paydi.
Bugungi
kunda
barcha
maktabgacha
ta'lim
muassasalarida 1 million 700 ming nafar bola tarbiyalanmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 24may kuni hududlarda maktabgacha ta'lim muassasalari qamrovini kengaytirish
masalalari muhokamasi yuzasidan o’tkazgan yig'ilishlarida 53 ta tumanda 34 ming
o'rinli 2 mingta oilaviy bog'cha tashkil etish choralari belgilandi. Bunday
bog'chalarga qo'shimcha ishchi yollashga ruxsat berib, qabul qilinadigan bolalar
sonini ikki barobar oshirish taklifi ma'qullandi. Davlat rahbari asosiysi ta'limtarbiya mazmuni ekanini ta'kidlab, oilaviy bog'chalarga o'quv qo'llanma va
metodik materiallarni bepul etkazib berish vazifasini qo'ydi. Buning uchun davlat
tomonidan jami 30 milliard so'm ajratiladi. Shuningdek, bunday muassasalarni
zarur jihozlar bilan ta'minlash uchun 5 foiz stavkada 30 million so'mgacha
imtiyozli kreditlar beriladi. Olis hududlarda maktabgacha ta'lim qamrovini
kengaytirishning yana bir manbasi – davlat-xususiy sheriklik asosidagi
bog'chalardir. Bugungi kunda bunday muassasalarda bir bola uchun 50 foiz
xarajatlar subsidiya qilib kelinmoqda. Yig'ilishda ushbu subsidiya miqdorini 75
foizga etkazish, xususiy bog'chalarning elektr energiyasi va tabiiy gaz to'lovining
50 foizini davlat byudjetidan qoplash bo'yicha ko'rsatmalar berildi. Davlat
tomonidan yangi bog'chalar qurish ishlari ham davom ettirilmoqda. 2021- 2022
yillarda 23 ta tumanning olis va chekka hududlarida 50 ta maktabgacha ta'lim
muassasasi barpo etish rejalashtirilgan. Buning uchun qamrov darajasi eng past va
bolalar soni 250 tadan oshgan 50 ta mahalla tanlab olingan. Prezident ushbu
bog'chalarni ilg'or xorijiy tajriba asosida qurish, zamonaviy jihozlar va
qo'llanmalar bilan ta'minlash yuzasidan topshiriqlar berdi.
Maktabgacha ta'lim muassasalarining 12 ming nafar xodimini o'qitish va
malakasini oshirish bo'yicha qisqa muddatli kurslar tashkil etilishi belgilandi.
Bundan tashqari maktabgacha ta’lim tizimi kengaytirilib quydagi vazirliklar tashkil
qilindi: Vazirlik tizimiga quyidagilar kiradi:
• Vazirlikning markaziy apparati;
32
• hududiy bo'linmalar;
• Maktabgacha ta'lim tashkilotlari direktor va mutaxassislarini qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti;
• “Ilk Qadam” jurnali tahririyati;
• davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlari;
• Axborot va pedagogika texnologiyalari innovatsion markazi;
• Maktabgacha ta'limni rivojlantirish jamg'armasi;
• Ixtisoslashtirilgan loyiha-izlanish instituti;
• Infratuzilmani rivojlantirish bo'yicha injiniring kompaniyasi;
• Maktabgacha ta'lim vazirligining pedagogika kollejlari.
O‘tgan davr mobaynida sog‘lom va har tomonlama rivojlangan o‘sib
kelayotgan avlodning shakllanishini ta’minlashga qaratilgan samarali maktabgacha
ta’lim tizimini tashkil qilish bo‘yicha kompleks tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar
amalga oshirildi. Maktabgacha ta’lim sohasida misli ko‘rilmagan o‘zgarishlarni
bugun har bir yurtdoshimiz sezib, kuzatib turibdi. Ta’limning poydevori
hisoblangan maktabgacha ta’lim tizimiga davlat tomonidan bu qadar tizimli va birbirini to‘ldiruvchi e’tibor hamda amaliy yordam kuzatilmagan, desak mubolag‘a
bo‘lmaydi.
Bugungi kunda amalga oshirilayotgan islohotlar istiqbolda o`z mevasini
berishi nazarda tutilgan. Shu maqsadda prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ― Ayni
paytda islohotchi bo`lib maydonga chiqadigan, strategik fikr yuritadigan, bilimli
va malakali yangi avlod kadrlarni tarbiyalashimiz zarur. Shu boisdan ham bog`cha
ta‘limining barcha bo`g`inlarini izchil isloh qilmoqdamiz degan edilar. Davlatimiz
rahbari Sh.M.Mirziyoyev tomonidan 2017 yil 16 avgust kuni bo`lib o`tgan
yig`ilishda maktabgacha ta‘lim tizimini tarkibiy jihatdan tubdan isloh qilish,
mazkur muassasalarga bolalarni to`la qamrab olish bo`yicha muhim vazifalar
berilgan edi. Bu boradagi tahlillar natijasida qisqa vaqtda prezidentimiz tomonidan
1 ta Farmon, 2 ta Qaror imzolandi. Hamda alohida maktabgacha ta‘lim va
tarbiyaning huquqiy asoslarini yanada mustahkaslash uchun ― Maktabgacha
ta‘lim va tarbiya to`g`risida‖gi qonun hujjati qabul qilindi. Shuningdek
33
maktabgacha ta‘lim uzluksiz ta‘limning birinchi turi sifatida ― Ta‘lim
to`g`risida‖gi qonunda ham o`z aksini topdi.
Qabul qilingan bu me‘yoriy-huquqiy hujjatlar faqatgina maktabgacha ta‘lim
va tarbiya sohasi faoliyatini huquqiy asoslash yoki himoyalash bilan cheklanmaydi.
Bu asoslar uzluksiz ta‘limning eng asosiy tayanch bo`g`inini isloh qilishni,
rivojlantirishni ta‘minlashga ham xizmat qiladi. Shu nuqtai-nazardan ta‘lim
sohasida olib borilayotgan islohotlarda xorijiy tajribalarni o`rganish, ularning
ilg`or tajribalarini milliy ta‘lim va tarbiya bilan taqqoslash hamda ularning
yutuqlarini sohaga moslashtirish orqali joriy etish davr talabi hisoblanadi.
Maktabgacha ta‘lim va tarbiya tizimini isloh qilishni prezidentimiz
Sh.M.Mirziyoyev - Yangi O‗zbekiston strategiyasi‖ kitobida ― inson kapitali
tushunchasi bilan bog‗laydi. Ya‘ni ― rivojlangan mamlakatlarda ta‘limning to`liq
sikliga investitsiya kiritishga, ya‘ni, bola 3 yoshdan 22 yoshgacha bo`lgan davrda
uning tarbiyasiga sarmoya sarflashga katta e‘tibor beriladi. Chunki ana shu
sarmoya jamiyatga 15-17 barobar miqdorda foyda keltiradi. Bizda esa bu
ko‗rsatkich atigi 4 barobarni tashkil etadi. Binobarin, inson kapitaliga e‘tiborni
kuchaytirishimiz, buning uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etishimiz shart deb
yozadi davlatimiz rahbari. Demak, maktabgacha ta‘lim tizimini rivojlantirishda
prezidentimiz asarlari va ma‘ruzalari hamda Farmonlari va Qarorlarida belgilangan
vazifalar metodologik asos sifatida xizmat qiladi.
Har qanday ta’limning asosi — metodika, jumladan, maktabgacha ta’limniki
ham. Maktabgacha ta’limni sifat bosqichiga ko‘tarishda yangi ta’lim metodlari,
innovatsion texnologiyalarning ahamiyati katta. Sababi MTTning moddiy-texnik
bazasi yuqori bo‘lsa-yu, tarbiyachi bola bilan ishlamasa, unga har kuni yangi
ma’lumotlarni o‘rgatmasa, hamma qilingan harakatlar natijasi nolga tenglashib
qoladi. Sohadagi mutaxassislar mahoratini oshirish, ularga zaruriy metodik ko‘mak
berish maqsadida Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti tashkil etildi.
Maktabgacha ta’lim sohasiga ixtisoslashgan kadrlar tayyorlash masalasiga
alohida e’tibor qaratildi. Qabul qilinayotgan barcha-barcha qarorlarni amalga
34
oshiradigan, farzandlarimizga eng zarur hayotiy tushuncha va ko‘nikmalarni
o‘rgatadigan yuqori malakali tarbiyachilarni tayyorlash masalasi kun tartibiga
chiqdi. Bu sohada zamonaviy talablarga javob beradigan ilg‘or pedagogik usul va
uslublarni ishlab chiqish, o‘quv va o‘quv-metodik adabiyotlarning yangi avlodini
yaratish va nashr etish ham g‘oyat dolzarb vazifa edi. O‘zbekiston
Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga
qo‘yiladigan Davlat talablari va “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasasining
Davlat o‘quv dasturi qabul qilindi. Endilikda zamonaviy maktabgacha ta’lim
tashkilotining tarbiyachilari bolalarni erkin qo‘ygan holda faollik markazlarida
o‘yin mashg‘ulotlari orqali yangi ma’lumotlarni o‘rgatmoqda
Har bir chiqayodgan yangi qarorlar loyihalar bu albatta jamiyatimizni rivoji
uchun o`z hissasini qo`shadi. Zero, mamlakatimiz ezgu maqsad-uchinchi Renesans
davrini barpo etishni rejalashtirgan. Ana shunday ezgu maqsadlarni esa albatta
bugungi kunda voyaga yetayotgan avlod amalga oshiradi. Maktabgacha ta‘lim va
tarbiya esa ana shu avlodni ta‘limning birinchi bo`g`inidan savodli va tarbiyali
bo`lishini ta‘minlashga xizmat qilishi kerak.
‘Bola dunyoga kelganidan boshlab, unda aynan maktabgacha bo‘lgan
yoshda aqliy faollik oshadi, axloqiy-estetik va jismoniy xislatlar shakllanadi. Shu
bois ham kelgusi yillarda maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirish borasidagi
strategik maqsadimiz – ijtimoiy ahvolidan qat’i nazar, bog‘cha yoshidagi har bir
bolani ushbu ta’lim yo‘nalishi bilan to‘liq qamrab olish uchun zarur sharoitlarni
yaratishdan iborat...’. Ushbu maqsadlarni ro‘yobga chiqarish maqsadida 2017 yilda
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi.
Maktabgacha
ta’lim
sohasida
amalga
oshirilayotgan
islohotlar
(Namangan, Jizzax, Toshkent, Samarqand va Qashqadaryo viloyatlari
misolida)
samaradorligi tahlil qilinganda quyidagilar aniqladi:
- 3-6 yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olishni
kengaytirish chora-tadbirlari bo‘yicha eng samarali natijalarga Jizzax viloyatida
(15 foizga o‘sish) erishildi;
- 6 yoshli bolalarni maktabga tayyorlash tizimi bilan qamrab olish bo‘yicha
35
amalga
oshirilgan
islohotlar
tahlil
qilinayotgan
hududlar
orasidan Samarqand viloyatida muvaffaqiyatliroq amalga oshirildi;
- nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari tarmoqlarini rivojlantirish
borasida Toshkent viloyatida eng muvaffaqiyatli natijalarga erishildi, ya’ni so‘nggi
5 yil davomida 167 ta yangi nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi tashkil etildi.
O‘zbekiston Respublikasida 2030 yilgacha maktabgacha ta’lim tizimini
rivojlantirish konsepsiyasi’ning qabul qilinishi sohadagi islohotlarni amalga
oshirishda huquqiy asosni yaratdi. Maktabgacha ta’limni rivojlantirishda hududlar,
shahar va qishloqlar o‘rtasidagi nomutanosiblikni bartaraf etishga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Bu borada davlatning sohaga davlat-xususiy sheriklik asosida
xususiy kapitalni jalb etishni rag‘batlantirish siyosati ham imkoniyatlarni
kengaytirmoqda.
2.2.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalarni
barkamol
shaxs
qilib
tarbiyalashda zamonaviy yondashuv asoslari. Har bir mamlakatning iqtisodiy
qudrati, ijtimoiy-ma’naviy hayot darajasining yuksalishi ta’lim tizimining
raqobatbardoshligi, ilm-fan taraqqiyoti bilan belgilanadi.
Shu bois, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasida ta’lim sohasini tubdan takomillashtirish, ta’lim sifatini
oshirish, intellektual salohiyatli, jismoniy barkamol avlodni shakllantirish, aniq
fanlarni chuqurlashtirib o‘qitish va iqtisodiyotning turli sohalari uchun malakali
kadrlarni
tayyorlash
ustuvor
vazifalar
sifatida
belgilangan
bo‘lib,
pirovardida bugungi davr talabiga javob bera oladigan ta’lim tizimni yaratish
ko‘zda tutildi.
Sohadagi islohotlar natijasida maktabgacha ta’lim tizimida boshqaruv
mexanizmi tubdan takomillashtirildi, nodavlat ta’lim xizmatlari ko‘rsatish tizimi
isloh qilindi, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim tizimi qayta ko‘rib chiqildi, oliy
ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish choralari kuchaytirildi, oliy
o‘quv yurtidan keyingi ta’limning ikki pog‘onali tizimi joriy etildi.
Maktabgacha ta’lim. Uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi bo‘g‘ini
hisoblangan ushbu soha har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini
36
tarbiyalash va maktabga tayyorlashda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin,
tahlillar shuni ko‘rsatdiki, oxirgi yillarda turli omillar ta’sirida maktabgacha ta’lim
tizimida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash borasida rivojlanish o‘rniga, orqaga
ketish holatlari, yil davomida maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim
muassasalariga qamrab olish ko‘rsatkichlari o‘sishi tendensiyasi kuzatilmadi.
Aksincha, so‘nggi 20 yil davomida davlat tasarrufidagi maktabgacha ta’lim
muassasalari soni 45 foizdan ziyodroq kamayib, bugungi kunda respublika
bo‘yicha bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrab olinishi 30 foizni tashkil
etdi. Bunga mavjud maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasi
zamonaviy talablarga javob bermasligi, tizimda variativ dasturlar, bolalarni
maktabga tayyorlash bo‘yicha muqobil shakllarning ishlab chiqilmaganligi,
rivojlangan mamlakatlarning tajribasi yetarli darajada o‘rganilmaganligi, faoliyat
yuritayotgan pedagog kadrlarning aksariyati oliy ma’lumotli emasligi, ta’lim sifati
monitoringi yuritilmaganligi kabi omillar sabab bo‘ldi.
Davlatimiz rahbari O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining 26
yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida: “Maqsadimiz kelgusi 3-4
yilda mamlakatimizdagi bog‘cha yoshidagi bolalarni maktabgacha ta’lim
muassasalariga to‘liq qamrab olishdan iborat va biz bunga albatta erishamiz”, - deb
ta’kidlagan edi.
Darhaqiqat, o‘tgan qisqa vaqt mobaynida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining «2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi, «Maktabgacha ta’lim tizimi
boshqaruvini
tubdan
takomillashtirish
chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi,
«O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish
to‘g‘risida»gi farmon va qarorlari, shuningdek,
“Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021
yillarga mo‘ljallangan Dasturi hamda respublikada maktabgacha ta’lim tizimini
yanada takomillashtirish bo‘yicha «Yo‘l xaritasi» asosida misli ko‘rilmagan ishlar
amalga oshirildi.
37
Barcha sohalar qatori tizimda amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar, farmon va
qarorlarda belgilangan vazifalarning ijrosi boshqa sohalar qatori Davlatimiz
rahbarining doimiy e’tiborida bo‘layotganligini guvohi bo‘lmoqdamiz. Qabul
qilinayotgan farmon va qarorlarning hayotga tatbiq etilishi natijasida yil yakuni
bo‘yicha maktabgacha ta’lim muassasalariga bolalarning qamrovi 10 foizga
oshishi, 2018 yilda esa maktabgacha ta’lim muassasalarini saqlash harajatlari joriy
yilga nisbatan 32 foizga o‘sishi kutilmoqda.
Kuni
kecha
Prezident
Shavkat
Mirziyoyev
raisligida
o‘tkazilgan
videoselektor yig‘ilishida tizimda amalga oshirilayotgan islohotlar tahlil qilinib,
istiqboldagi vazifalar belgilab berildi.
Jumladan, ilg‘or xorijiy tajribani hisobga olgan holda bolalarni har
tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish sharoitlarini
yaratish, maktabgacha ta’lim sifatini oshirish, maktabgacha ta’lim muassasalarida
bolalarni maktabga sifatli tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga
jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan zamonaviy ta’lim dasturlari va
texnologiyalarini joriy etish, maktabgacha ta’lim muassasalariga pedagog kadrlarni
tayyorlash va malakasini oshirish mexanizmini takomillashtirishdan iborat dolzarb
vazifalar qo‘yildi.
Ayniqsa, maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyati uchun yetarli sharoit
yaratilmaganligi bois, binolar qarovsiz holga kelib, bo‘shab yotganligi, ulardan
samarali foydalanilmayotganligi tanqid qilinib, 2018 yilning birinchi yarmida
amalga oshirilishi lozim bo‘lgan yettita yo‘nalishdagi strategik vazifalar belgilab
berildi.
Ular doirasida 2018 yil davlat budjetidan 427 bog‘chada qurilish-ta’mirlash
ishlarini bajarish uchun 771 milliard so‘m mablag‘ ajratish, jumladan, 14 tasini
yangidan qurish, 256 tasini rekonstruksiya qilish va 157 tasini kapital ta’mirlash
rejalashtirilayotganligi, davlat-xususiy
sherikchilik
asosida yangi
turdagi
maktabgacha ta’lim muassasalarining tashkil etilishi, 2018 yil 1 yanvardan
boshlab, 5 yil davomida xususiy bog‘chalar tomonidan tabiiy gaz va elektr
energiyasi uchun sarflanadigan mablag‘ning yarmi davlat budjeti hisobidan
38
qoplanishi, bog‘chalarda bolalarni sog‘lom ovqatlantirish va ularga berilayotgan
oziq-ovqat mahsulotlari sifatini ta’minlash maqsadida 2018 yildan boshlab har bir
maktabgacha ta’lim muassasasiga 10-15 nafar fermerni sifatli oziq-ovqat
mahsulotlarini arzon narxlarda yetkazib berish uchun biriktirilishi, bolalar
bog‘chalariga tayyor sifatli issiq ovqat yetkazib beradigan davlat korxonasi tashkil
etilib, “Ketring” xizmatini yo‘lga qo‘yish mexanizmining ishlab chiqilishi,
maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va
ularning
malakasini
oshirish
instituti
faoliyatining
takomillashtirilishi,
maktabgacha ta’lim uchun kadrlar tayyorlaydigan institutlarning qabul kvotalarini
real ehtiyojdan kelib chiqib belgilash hamda maktabgacha ta’lim pedagoglariga
qo‘yiladigan talablarning qayta ko‘rib chiqilishi tom ma’noda sohani dunyo
standartlari darajasiga olib chiqilishiga xizmat qilishi shubhasiz.
Istiqbolda belgilanayotgan bunday ulkan vazifalarning amalga oshirilishi
sohaning me’yoriy-huquqiy bazasini takomillashtirishni talab etadi. Shu
bois, ilg‘or xorijiy tajriba asosida “Maktabgacha ta’lim to‘g‘risida”gi qonun
loyihasini ishlab chiqishdan iborat o‘ta dolzarb vazifa yuklatildi.
E’tirof etish kerakki, mazkur qonun loyihasining ishlab chiqilishi o‘z
navbatida
ta’lim
sohasiga
oid
milliy
qonunchiligimizning
yanada
takomillashuviga, sohaga oid barcha munosabatlarning huquqiy asoslari
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Shunday ekan, tizim oldiga qo‘yilgan vazifalarning ijrosini ta’minlash biz
Qonunchilik palatasi deputatlardan ham faollikni va mas’uliyatni talab etadi.
Bugungi kunda yangi O'zbekistonnging barcha jabhalarida keng kolamli
o'zgarishlar
bo'lib
o'tmoqda.Ushbu
sohalardan
biri
maktabgacha
ta'lim
sohasidir.Ushbu sohada hozirda yangi pedagogik texnalogiyalardan va innavatsion
g'oyalardan
foyalangan
holda
o'zgarishlar
bo'lib
o'tmoqda.Bo'layotgan
o'zgarishlarning avvalo maktabgacha ta'lim sohasida bo'layotganligi ushbu sohaning
saviyasini oshishiga va pedagoglar uchun ko'p imkoniyatlarning yaratilishiga sabab
bo'ladi.
Hozirgi glaballashu zamonida maktabgacha ta'lim sohasi ham o'zining
39
rivojlanayotganligi bilan ajralib turadi.Buning zamirida barcha joylarda shu
jumladan:chekka ovul,qushloqlar va sharharlarda ham keng ko'lamli o'zgarish
ishlari olib borilmoqda.Chekka chekka qishloqlarda ham maktabgacha ta'lim
muassasalarini quriah ularning qamrovini oshirish maqsadida esa davlat-xususiy
sherikchilik yo'nalishida ko'plab maktabgacha ta'lim muassasalari bunyod
bo'lmoqda.Juda qisqa vaqt ichida maktabgacha ta'limga bolalar qamrovi 4 barobarga
oshganligi esa buning isbotidir.Maktabgacha ta'limga qamrov ko'rsatkichi juda past
ko'rsatkichda bo'lgan va endilikda ushbu ko'rsatkichni 98%ga yetkazish asosiy
maqsad qilib qo'yilgan va ushbu sohadagi o'zgarishlarning naqadar samaradorlik
bilan amalga olirilayotganligining isbotidir.
O'zbekistonda olib borilgan tadqiqotlarga ko'ra maktabgacha ta'lim
muassasari bolalarni nutqiy,psixo-fiziologik,jismoniy matematik va shu kabi bola
kompitensiyasini rivojlanishiga yordam beradigan turli jabhalarda bolalar
rivojlanishi uchun sharoit yaratib bera olamayotganligi ko'zda tutilgan.Buning
o'rniga maktabgacha ta'lim muassasalari bolalarni ota-onalari ishda bo'lgan davrida
ushlab turadigan maskanga aylanib qolganligi juda achinarli holatdir.Ushbu holat
yuzasidan
hozirda
koplab
qaror
va
farmoishlar
davlat,nodavlat
va
xususiysherikchilik maktabgacha ta'lim muassasalarini tubdan takomillashtirish
ularni isloh qilishga doir bir qancha farmoish va qarorlar ishlab chiqilmoqda.Ushbu
qarorlar chet mamlakatlari va o'zimizning urf-odatlarimiz uyg'unligida amalga
oshmoqda. Hozirda nafaqat O'zbekistonda balkim barcha xorij mamlakatlarida ham
ushbu sohada koplab o'zgarishlar kuzatilmoqda.Shular jumalsiga Buyuk Britaniya
ta'lim tizimini ko'rib chiqadiga bo'lsak ushbu sohada boalar 2 yoshdan boshlab to 5
yoshgacha maktabgacha ta'lim muassasalariga safarbar qilinadilar.Ushbu ta'lim
muassasasidagi
bolalar
o'qish,yozish
va
hisob-kitob
malakalarini
o'zida
shakillantiradilar.Ushbu maktabgacha ta'lim muassasalaridagi asosiy e'tibor
bolalarning intizomi va tartibiga qaratilganligidadir.Ushbu bog'chalarga bolalarni
berish majburiy emas balkim ota-onalarning hohish istagiga ko'ra amalga
oshiriladi.Bolalar bo'gchalari uchun davlat tomonidan haftasiga faqat 15 soatigina
moliyalashtiriladi holos qolgan qismini esa ota-onalarning o'zlarining zimmasiga
40
yuklatiladi.Ushbu mamlakatda faqat maktab ta'limi majburiy etib joriy
qilingandir.Maktab yoshi esa 5 yoshdan to 18 yoshgacha bo'lgan bolalarni o'z ichiga
qamrab oladi.Hozirgi tadqiqotlarga qaraganda Britanya ta'limi o'z sifatini
yoqotmoqda hususan Britanya maktab bitiruvchilarining reyting darajasi pastga
qarab tushayotganligining guvohi bo'lishimiz mumkin.Lekin tizimdagi intizom va
talabchanlik ularning o'z o'rinlarini osonlik bilan bermasligidan dalolat
beradi.Hususan Buyuk Britaniya o'zining ta'lim tizimidagi ilg'orligi bilan oldingi
davrlardan ham hammamizga ma'lum undagi Oxford Universiteti o'zining intizom
darajasining yuqoriligi va undagi ingiliz tilining o'qitilishi nafaqat zamon bn
hamnafas holda balkim zamondan ancha ilgarilab ham ketgan.Ulardagi iltifotlilig
tabiati o'zining va o'zgalarning ananalarini hurmat qilish qobilyati esa ulardagi ta'lim
tizimini yanada mustahkam bo'lishiga imkon yaratadi.Britanyada ta'lim tizimi 2
sektorga ajralgan holda amalga oshiriladi.Ularning birinchisi davlat sektorlari bolib
,ta'lim davlat tomonidan qoplab beriladi.Ushbu sektor asosan Angliya;Shimoliy
Irlandiya va Uelsda kuzatiladi.Ikkinchi sektor esa pullik ta'lim bo'lib ,bunda o'qish
o'quvchilarning o'zlari tomonidan qoplab beriladi.Ushbu holat esa Shotlandiyada
yo'lga qo'yilgan.
Hozirda bir qator mamlakatlarning ta'lim taxnalogiyalari o'rganib
chiqilmoqda va shular qatorida Koreya texnalogiyasi,Yaponya va Xitoy
texnalogiyalari ham o'zining samaradorligi bilan ajralib turadi.
Ushbu mamlakatlarning o'ziga hos sifatlaridan andoza olgan holda o'z
milliyligimizga uyg'un holda ta'lim sifatini oshirish bizning eng oliy maqsadimiz
hisoblanadi. Ushbu ta'lim tizimlaridan Yaponiya ta'limi o'zining xalq urf-odatlariga
tayanganligi va ushbu ta'lim turida intizom yuqori o'rinni egallashi ushbu tizimni
samarasini kafolatlaydi.
Xitoy texnalogiyasi esa o'zining innavatsion g'oya va yondashuvlari bilan
ajralib turadi.Ular orqali kelajak avloda yuqori samarali va oson usullar yordamida
ta'lim berish mumkinligini ta'kidlashimiz zarur.
Har bir mamlakatda hozirgi kunda keng ko'lamdagi izlanishlar va ilmiy
anjumanlar bo'lib o'tmoqda.Bularning negizida esa yosh avlodga yuqori samarali
41
bilim berish,ularni ilg'or texnologiyalar yordamida o'qitish yotadi.Shu sabali ham
bugungi
kunda
maktabgacha
ta'lim
sohasida
koplab
o'zgarishlar
bo'lib
o'tmoqda.Bularning barchasi biz pedagoglar uchun yengillik va kelajak avlod uchun
esa malakali kadr va yetuk mutahassis bo'lish imkoniyatini yaratadi.
42
XULOSA
Mаktаbgаchа tа’limgа hаmdа mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrning tа’lmtаrbiyаsigа berilаyоtgаn e’tibоrni sоtsiоlоgik jihаtdаn о’rgаnilishi оrqаli biz sоhа
rivоjini tа’minlоvchi mukаmmаl yо’l xаritаsini yаrаtishimiz mumkin bо’lаdi.
Mаktаbgаchа tа’limdа аmаlgа оshirilаyоtgаn islоhоtlаr оrqаli mаvjud muаmmоlаr
tizimning imkоniyаtlаrini hisоbgа оlgаn hоldа pedаgоgik jihаtdаn judа kо’p tаdqiq
etilgаn, mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrgа tа’lim-tаrbiyа berishgа zаmоnаviy
yоndаshuvning istiqbоllаri ishlаb chiqilgаn. Endiikdа esа buni umumiy nаzаriy vа
sоtsiоlоgik yоndаshuvlаr аsоsidа bоlа hаyоtidа mаktаbgаchа tа’lim tshkilоtining
rоli vа vаzifаlаrining о’zigа xоs xususiyаtlаrini о’rgаnish оrqаli mаktаbgаchа
yоshdаgi bоlаlаrning muаmmоlаrini pedаgоgik tushunish, bоlа shаxsini
rivоjlаnishini psixоlоgik qо’llаb-quvvаtlаsh, mаktаbgаchа tа’limning bоlа
hаyоtidаgi ijtimоiy vа shаxsiy yо’nаlishi, mаktаbgаchа tа’lim tаshkilоti pedаgоgtаrbiyаchisi fаоliyаtining yetаkchi turlаri, undаgi mаvjud muаmmоlаrni о’rgаnish
bevоsitа mаktаbgаchа tа’lim tizimining fаоliyаti muаmmоlаrni hаl qilishgа yо’l
оchаdi. Shu bilаn birgа rivоjlаnish sаri intilаyоtgаn mаmlаkаtimizdаgi
mаktаbgаchа tа’lim tizimining hоzirgi hоlаtining muhim xususiyаtlаrini hаr
jihаtdаn sоtsiоlоgik tаhlil qilish ushbu sоhаni yаnаdа tаkоmillаshtirish dаrаjаsini
аniqlаshdа muhim аhаmiyаt kаsb etаdi.
Bugungi yаngilаnаyоtgаn О’zbekistоndа mаktаbgаchа yоshdаgi bоlаlаrning
dаvr tаlаbigа mоs tаrzdа zаmоnаviy g’оyаlаr vа tushunchаlаr, bоlа shаxsigа
yо’nаltirilgаn, yаngi о’quv dаsturlаrigа аsоslаngаn tа’lim tаlаblаri, shаxs, fаоliyаt
vа ijtimоiy tuzilish nаzаriyаsidаn kelib chiqqаn xоldа ish yuritish muhim аhаmiyаt
kаsb etmоqdа. Mаzmunаn оlib qаrаgаndа bоlаlаrning rivоjlаnish jаrаyоni biz
yuqоridа аytib о’tgаnimiz qаdriyаtlаr, me’yоrlаr, bilimlаr, xulq-аtvоr shаkllаri,
bаrchаgа mа’lum bir mаdаniyаt qirrqlаri sifаtidа munоsаbаt, sоtsiаlizаtsiyа
jаrаyоni bilаn tаnishish imkоnini berаdi. Shu jihаtdаn оlib qrqlgаndа bugungi
kundа mаktаbgаchа tа’lim tizimidаgi islоhоtlаrdа hаm bоlаning ijtimоiylаshuvi vа
sifаtli tа’lim-tаrbiyа оlishi bоsh оmil sifаtidа qаrаlgаn. Maktabgacha yoshdagi
bolaning maktab ta’limiga oʻtishi hamisha uning hayoti, axloqi, qiziqishi va
43
munsoabatlarida anchayin jiddiy oʻzgarishlarni yuzaga chiqardi. Shuning uchun
bolani yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash, uni uncha qiyin boʻlmagan
bilim, tushuncha, koʻnikma va malakalar bilan tanishtirish kerak boʻladi.
Texnologiya yunoncha ikkita “texno”, „logiya” so’zlaridan tashkil topgan bo’lib,
mohirlik, ustalik to’g’risidagi ta’limot degan ma’noni anglatadi. Yangi pedagogik
texnologiya esa shu paytgacha ta’lim-tarbiya berishda foydalanib kelgan an’anaviy
uslublardan voz kechgan holda yangi, qildiradigan, ijodiy izlanishga chorlaydigan
uslublar yig’indisidan mohirlik bilan foydalanishadi.
Bugungi kunda maktabgacha ta’lim sohasida xalqaro aloqalarga keng o’rin
berilib rivojlangan mamlakatlar, jumladan, Germaniya, Gollandiya tajribalari
o’rganilib, xududiy va milliy xususiyatlarimiz hisobga olingan holda, ijodiy
qo’llanilmoqda. Mariya Motessori ilmiy izlanuvchan, tabiatshunos, vrach,
psixolog Italiyada yashab ijod etgan, Gollandiyada vafot etgan. Uning
maktabgacha tarbiya sohasida pedagogik faoliyatini butun dunyo xalqlari biladi. U
bolalar bilan ishlash jarayonida bolalarga xos bo’lgan psixologik xususiyatlarni:
ularning qobiliyatlari, qiziqqishlari, bilim darajalarini o’rgandi. Shularga asoslanib
didaktik o’yinlar va didaktik materiallar yaratdi. Uning fikricha pedagogika bolaga
yordam bermaydi balki, tarbiyachiga yordam beradi. Haqiqatdan ham shunday.
O’rgatish uslubi bolalarning istagi, qiziqishi, mushohada qilishi bilan bog’lanmas
ekan, bu uslubning samarasi to’g’risida o’ylamasa ham bo’ladi. Biz o’rganib
qolgan eski uslubga nazar tashlaydigan bo’lsak, bolalarning istak hohishini hisobga
olmasdan hammasini yig’ib, majburlab gapimizni eshitishi, xuddi shunday qilib
hikoya qilib berish, namunadagiday rasm chizish talab qilinar edi. Bunday holat
bolani chegaralab uning erkin harakat qilish, mustaqil fikr yuritish, ijodkorlik
sifatlarini bo’g’adi. Natijada faqat bola ko’r-ko’rona o’zgalarga taqlid qilishdan
nariga o’tmaydi. Bolalik inson umrining bir bo’lagidir. Inson butun umr bo’yi
oladigan bilimning eng ko’p qismini ayniqsa maktabgacha tarbiya yoshida
egallaydi. Yoshligidan istak, hohishi bo’yicha harakat qilishi, o’ylashi mustaqil
fikrlashi uchun oilada ham, bolalar bog’chasida ham kattalar tomonidan sharoit
yaratilishi zarur. Bola “kim bilan”, “qachon”, “nima bilan” shug’ullanilishini o’zi
44
hal qilsin. Masalan: hal qilishning barcha bosqichlarini o’zi yecha olsagina
mantiqiy fikrlashi rivojlanib boraveradi. Savolga to’g’ri va tez javob berishi uchun
kattalar shoshilmasligi kerak.
Bolaning har tomonlama barkamol bo‘lishida dastlab oilada ota-onalar
shaxsiy namuna bo‘ladi. Zero, xalqimizda “Qush uyasida ko‘rganini qiladi”, degan
maqol bejizga aytilmagan. “Inson javhari qobildir, agar yaxshi tarbiya topib, buzuq
xulqlardan saqlanib, go‘zal xulqlarga odatlanib katta bo‘lsa, har kim qoshida
maqbul, baxtiyor bir inson bo‘lib chiqar…”. Demak, olim bola tarbiyasida oilaning
rolini birlamchi darajaga qo‘yadi. “Tarbiyani kim qilur? Qanday qilinur?” degan
savol keladi. Bu savolga birinchi uy tarbiyasi ona vazifasidir. Ikkinchi maktab
tarbiyasi bu ota, muallim vazifasidir, degan javob bersak”. Ko‘rinib turibdiki,
Abdulla Avloniy bolaning mukammal tarbiyasida oila va ota-onani alohida
ko‘rsatish bilan birga, maktab va jamoat tashkilotlariga ham bog‘liqligini e’tirof
etib, tarbiya masalasini umuminsoniy vazifalar darajasida talqin etadi. Bu ta’kidlar
bugungi kunga nechog‘li mos kelishini yaxshi tushunamiz.
45
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyevning Oliy Majlisga
murojaatnomasi 29 dekabr 2020 yil
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30 sentyabr 2017 yildagi №PF-5198
«Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 5 aprel 2018 yil №PQ-3651
«Maktabgacha ta’lim tizimini yanada rag‘batlantirish va rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori;
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30 sentyabr 2018 yildagi №PQ3955 «Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori;
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30 yanvar 2020 yildagi №PQ-4581
«Maktabgacha
ta’lim
sohasida
davlat-xususiy
sheriklikni
yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» Qarori
6. SH.Mirziyoev. O’zbekiston Respublikasi Mustaqilligining yigirma to’qqiz
yilligiga bag’ishlangan nutqi. // Xalq so’zi, 186-son. 2020.
7. O’zbekiston Prezidenti SH.Mirziyoevning BMT Bosh Assambleyasining 75sessiyasidagi nutqi // https://president.uz/uz/lists/view/3851.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezident SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2020 yil 29 dekabrь // https://www.youtube.com
9. Prezidentning
26.05.2021
yildagi
«Hududlarda
maktabgacha
ta'lim
xizmatlarini kengaytirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi
PQ-5125-son qarori.
10.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qamrov darajasi past bo'lgan
tumanlarda maktabgacha ta'lim tashkilotlari tarmog'ini kengaytirish bo'yicha
qo'shimcha choratadbirlar to'g'risida»gi PQ-5144-son qarori.
11. Vazirlar Mahkamasi tomonidan 20.05.2021 yildagi «Maktabgacha ta'lim va
tarbiya to'g'risida»gi Qonun (16.12.2019 yildagi O'RQ-595-son) qabul
46
qilinishi munosabati bilan hukumatning ayrim qarorlariga o'zgartirishlar va
qo'shimchalar kiritish to'g'risidagi 320-son qarori.
12. O’zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida”gi
qonuni - 2019 yil 16 dekabr
13. 2020 yil 22 dekabrdagi “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini
tasdiqlash to’g’risida”gi 802-son qarori.
14. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan yangi Davlat
talablari. – T.: 2018.
15.Mirziyoyev Sh.M.(2021) Yangi O`zbekiston strategiyasi.-T.:― O`zbekiston‖,
23- bet
16.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.:
“O‘zbekiston”. – 2017.– 102b.
17.Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-yengilmas kuch. T:Ma‘naviyat, 2008,171b
18.Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi // Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov, H. Saidov,
R.Ahliddinov. – T.: Sharq NMAK. 1999. – 148 b.
19.Maktabgacha ta‘lim va tarbiya sohasida amalga oshirilgan islohotlarning
mazmun-mohiyati. ― Ta'lim tizimida fan, innovatsiya va raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish istiqbollari mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy
konferensiya materiallari. Jizzax. 325-bet.
20.NazirovaG.M. Maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik jarayonlarni
takomillashtirish
Pedagogika
fanlari
bo„yicha
falsafa
doktori
(phd)dissertatsiya.Toshkent 2019yil
21.Oilaviy maktabgacha ta’lim muassasalarining ko‘rsatkichlarini qo‘shmagan
holda https://mdo.uz/ru/mdo-zapuskaet-mobilnye-doo-na-baze-avtobusov-vnovyh-lokacziyah/press-centr/ministry-news/
22. F.R.Qodirova, Sh.Q.Toshpo’latova, N.M.Kayumova, M.N.A’zamova “
Maktabgacha pedagogika”.T.:-2019 5. lex.uz
47