Zlodowacenie Tatr Wprowadzenie Przeczytaj Symulacja interaktywna Sprawdź się Dla nauczyciela Zlodowacenie Tatr Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com. Na początku czwartorzędu, w plejstocenie, klimat – choć powoli – zaczął się widocznie oziębiać (ok. 1°C na 2000 lat). W Europie w kierunku południowym wolno przesuwała się granica śniegów i lodów arktycznych. Wielki lądolód spływający z północy pokrył większą część Europy, w tym prawie całą Polskę, opierając się o wyloty dolin karpackich. Spadek temperatury w górach spowodował obniżenie granicy wiecznego śniegu. Dodatkowo zwiększyła się ilość opadów śniegowych, a śnieg przestał topnieć w lecie – powoli zaczęły tworzyć się pola firnowe, które dały początek lodowcom spływającym w dół dolin górskich. Twoje cele Określisz, kiedy w Tatrach występowały lodowce. Scharakteryzujesz przebieg poszczególnych zlodowaceń. Wskażesz formy rzeźby pozostawione przez lodowce. Przeczytaj Zlodowacenia wpływające na rzeźbę powierzchni Polski, w tym także na rzeźbę Tatr, miały miejsce w plejstocenie. Niektóre źródła mówią o trzech zlodowaceniach, według innych było ich aż osiem. Najstarsze zlodowacenie, które objęło całe terytorium Polski (po Sudety i Karpaty), to zlodowacenie południowopolskie, nazywane również zlodowaceniem Sanu. Kolejne obniżenie temperatury przyczyniło się do powstania zlodowacenia środkowopolskiego (Odry) i ostatniego zlodowacenia – północnopolskiego (Wisły). Mimo że zasięg każdego z ostatnich zlodowaceń przesuwał się bardziej na północ, oddalał się więc od obszaru Tatr, to właśnie ze zlodowacenia północnopolskiego pochodzi najwięcej materiału morenowego w tych górach. Każde zlodowacenie zaznaczyło się bardziej od poprzedniego, ponieważ pogłębiały się istniejące już kotły lodowcowe i mogły powstawać większe pole firnowe. Obecnie w Tatrach w strefie klimatu umiarkowanego granica wiecznego śniegu, czyli linii, powyżej której mogą tworzyć się lodowce górskie, znajduje się na wysokości 2200–2300 m n.p.m. Jednak mimo sprzyjających warunków klimatycznych w Tatrach nie występują lodowce. Dzieje się tak, ponieważ szczyty wznoszące się powyżej granicy wiecznego śniegu mają stromo nachylone stoki, gdzie śnieg nie zalega, gdyż zsuwa się na niższe partie. W trakcie zlodowacenia Sanu granica ta znajdowała się na wysokości 1250–1300 m n.p.m., dzięki czemu mogły tworzyć się pola firnowe na terenach mniej stromych. Mimo że zlodowacenie Sanu miało największy zasięg, w Tatrach lodowce powstawały przede wszystkim w dolinach rzecznych, gdzie rejony gromadzenia się śniegu i powstawania pól firnowych były ograniczone, a tym samym słabiej rozwijały się jęzory lodowcowe. Podczas zlodowacenia środkowopolskiego granica wiecznego śniegu była już na wysokości 1450– 1500 m n.p.m. Ze zlodowaceniem związane są materiały fluwioglacjalne w północnej i południowej części Tatr. Materiał fluwioglacjalny z tego zlodowacenia możemy zauważyć w Dolinie Białej Wody, w górnej części Doliny Chochołowskiej i Kościeliskiej oraz w środkowej części Doliny Suchej Wody. Podczas zlodowacenia Wisły granica wiecznego śniegu przebiegała na wysokości 1500– 1600 m n.p.m. Podczas tego zlodowacenia w Tatrach występowały największe lodowce górskie. Z tego okresu pochodzą spotykane dzisiaj żłoby polodowcowe, kotły polodowcowe, moreny denne, boczne, środkowe, czołowe oraz terasy denne w dolinach tatrzańskich, a także stożki napływowe u ich wylotów. Największy lodowiec znajdował się w Dolinie Białki i miał długość około 14 km. Mapa Tatr (zlodowacenia południowopolskiego) Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie ne g.p, [online], dostępny w internecie: h ps://ne g.pl/news/127075/geografianiezwykla-mapa-krakowskich-naukowcow, licencja: CC BY-SA 3.0. Lodowiec Białki Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie J. Zasadni, Topografia Tatr podczas maksimum ostatniego zlodowacenia, dostępne w internecie: h ps://ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Konferencja/2015/prezentacje/0.13_Jerzy_Zasadni_AGH.pdf, licencja: CC BY-SA 3.0. Na obszarze Tatr objętym zlodowaceniem, w najwyższych częściach dolin, powstały pola firnowo‐lodowe, które utworzyły kotły lodowcowe, a czasem, rozrastając się, niszczyły grzędy międzydolinne, tworząc cyrki lodowcowe i amfiteatry lodowcowe. Z form tych wypływały jęzory lodowcowe, które modelowały wcześniejsze doliny V‐kształtne, nadając im kształt litery „U”. Jęzory spływały żłobami w obniżenia dolin, a swój zasięg kończyły nieznacznie poza Tatrami. Miejscami tworzyły niewielkie lodowce przedgórskie. Lodowce niosły ze sobą materiał zwietrzelinowy i osadzały go w postaci moren. Formy rzeźby polodowcowej znajdujące się w Tatrach to: dolina U‐kształtna, czyli dolina przekształcona przez wypływające z pól firnowych jęzory lodowcowe, której przekrój poprzeczny przypomina literę „U”. Dolina ma strome zbocza i poszerzone, dość szerokie dno. W miejscu, w którym znajdował się jęzor lodowca, dolina jest wygładzona, pokryta rysami, natomiast powyżej tej wysokości posiada ostre, postrzępione formy wytworzone przez wietrzenie fizyczne. Przykłady takich dolin w Tatrach to Dolina Białej Wody, Dolina Roztoki, Dolina Gąsienicowa; dolina zawieszona – to polodowcowa dolina boczna, która opada stromym stokiem do doliny głównej; kocioł polodowcowy, cyrk, kar, czyli zamknięcie doliny w kształcie kotła ograniczonego z trzech stron ścianami skalnymi, od niższego odcinka oddzielonego ryglem. Kary często wypełnione są jeziorami karowymi, do najbardziej znanych w Tatrach należą: Morskie Oko, Czarny Staw pod Rysami, Wielki Staw, Mały Staw, Czarny Staw Gąsienicowy; morena, czyli forma terenu usypana z materiału niesionego przez lodowiec. Wyróżniamy: moreny czołowe, denne, boczne i środkowe. W Tatrach moreny czołowe często tworzą zapory zamykające jeziora (np. morena przy Morskim Oku); muton – ogładzone i porysowane przez lodowiec garby i wzgórki skalnego podłoża, występują często na progach dolin i cyrków, np. mutony w Dolinie Pięciu Stawów Spiskich, znajdujące się po słowackiej stronie Tatr. Morskie Oko Źródło: A. Socha, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com, domena publiczna. Słownik cyrk lodowcowy półkoliste lub owalne zagłębienie otoczone z trzech stron stromymi stokami (ścianami), a z czwartej – ryglem skalnym; powstaje powyżej granicy wiecznego śniegu w wyniku erozyjnej działalności lodowca górskiego lodowiec wolno płynąca masa lodu powstałego z przekształcenia pokładów wiecznego śniegu; lodowce są największym rezerwuarem wody słodkiej na Ziemi i drugim po oceanach wody na świecie morena materiał skalny transportowany lub osadzony przez lodowiec bądź lądolód zlodowacenie okres, w czasie którego znaczne obszary Ziemi pokryte są lądolodem Symulacja interaktywna Polecenie 1 Zapoznaj się z symulacją przedstawiającą wycofywanie się lodowca z Doliny Pięciu Stawów Polskich. Opisz przebieg deglacjacji. Polecenie 2 Na podstawie symulacji i innych dostępnych źródeł informacji wskaż dwa jeziora lodowcowe znajdujące się obecnie w Tatrach, które powstały wskutek deglacjacji lodowca Doliny Pięciu Stawów Polskich. Symulacja 1 Etapy powstawania kotłów lodowcowych w Dolinie Pięciu Stawów Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/DyRVDwHrd Wycofywanie się lodowca z Doliny Pięciu Stawów Polskich Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. Sprawdź się Pokaż ćwiczenia: 輸醙難 Ćwiczenie 1 輸 Zaznacz, które z wymienionych jezior leżą w obrębie karów lodowcowych. Czarny Staw pod Rysami Wielki Staw Polski Jezioro Turawskie Jezioro Łebsko Ćwiczenie 2 輸 Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe. Stwierdzenie Prawda Fałsz Cyrk lodowcowy powstał w wyniku erozji. Po północnej stronie Tatr zasięg lodowców był większy niż na południu. W trakcie trwania zlodowacenia Wisły granica wiecznego śniegu przebiegała na wysokości 1300–1400 m n.p.m. W dolinach tatrzańskich dominuje przede wszystkim materiał morenowy z ostatniego zlodowacenia. Ćwiczenie 3 輸 Źródło: Ciacho5, CC BY-SA 3.0, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php? curid=19729669 ToSter, CC BY 3.0, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3932969 domena publiczna Tamerlan, Domena publiczna, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1088948. Ćwiczenie 4 醙 Na rysunku przedstawiono przekrój podłużny lodowca górskiego. Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe. Źródło: A. Dylikowa, D. Makowska, T. Olszewski, Ziemia i człowiek, WSiP, Warszawa 1993. Stwierdzenie Prawda Fałsz Zasięg pola firnowego oznaczono na rysunku literą B. Morenę czołową oznaczono na rysunku numerem 2. Granica wiecznego śniegu znajduje się na wysokości 1500 m n.p.m. Ćwiczenie 5 Na fotografii przedstawiono dolinę w górach. Pomarańczową linią podkreślono profil poprzeczny doliny. Źródło: J. Opioła (zmodyfikowane), dostępny w internecie: h ps://pl.wikipedia.org, licencja: CC BY 2.5. Podaj nazwę procesu przedstawionego na fotografii. Opisz jego przebieg. 醙 Ćwiczenie 6 醙 Na rysunkach od 1. do 3. przedstawiono rozwój rzeźby gór następujący w wyniku działalności lodowców górskich. 1. Źródło: J. Flis, Wstęp do geografii fizycznej, WSiP, Warszawa 1988. Korzystając z rysunków, wykaż, że działalność lodowców przekształca rzeźbę gór. Podaj przynajmniej dwa argumenty. Ćwiczenie 7 Wymień trzy warunki, które muszą być spełnione, aby powstał lodowiec górski. 醙 Ćwiczenie 8 難 Na rysunku przedstawiono rozmieszczenie lodowców w Tatrach w plejstocenie podczas ostatniego zlodowacenia. Grubość pokrywy lodowej podczas plejstoceńskiego zlodowacenia Tatr Źródło: J. Zasadni, Topografia Tatr podczas maksimum ostatniego zlodowacenia, dostępne w internecie: h ps://ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Konferencja/2015/prezentacje/0.13_Jerzy_Zasadni_AGH.pdf, tylko do użytku edukacyjnego. Zaznacz czynnik, który miał wpływ na różny zasięg lodowców w plejstocenie w zachodniej i wschodniej części Tatr. Niższe położenie nad poziomem morza granicy wiecznego śniegu w zachodniej części Tatr. Występowanie łagodniejszych stoków górskich w zachodniej części Tatr. W zachodniej części Tatr mniejsza liczba dolin rzecznych, którymi spływały jęzory lodowców. Granica wiecznego śniegu leżąca na niższych wysokościach w zachodniej części Tatr. Dla nauczyciela SCENARIUSZ LEKCJI Imię i nazwisko autorki: Magdalena Filewicz Przedmiot: geografia Temat zajęć: Zlodowacenie Tatr Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa III Podstawa programowa XIII. Związki między elementami środowiska przyrodniczego na wybranych obszarach Polski: gór, wyżyn, nizin, pojezierzy i pobrzeży. Uczeń: 1) przedstawia cechy rzeźby i wyjaśnia wpływ procesów wewnętrznych i zewnętrznych na ukształtowanie powierzchni głównych jednostek fizycznogeograficznych Polski. Kształtowane kompetencje kluczowe: kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii, kompetencje cyfrowe, kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się. Cele operacyjne Uczeń: określa, kiedy w Tatrach występowały lodowce, charakteryzuje przebieg poszczególnych zlodowaceń, wskazuje formy rzeźby pozostawione przez lodowce. Strategie nauczania: asocjacyjna, emocjonalna Metody i techniki nauczania: blended learning, pogadanka Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, rzutnik, atlas świata, mapa Polski, mapa Tatr Materiały pomocnicze: Dylikowa A., Makowska D., Olszewski T., Ziemia i człowiek, WSiP, Warszawa 1993. Flis J., Wstęp do geografii fizycznej, WSiP, Warszawa 1988. Zasadni J., Topografia Tatr podczas maksimum ostatniego zlodowacenia, dostępne w internecie: https://ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Konferencja/2015/prezentacje/0.13_Jerzy_Zasadni_AGH.pdf (dostęp 28.06.2021). PRZEBIEG LEKCJI Faza wprowadzająca Czynności wstępne (powitanie, sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie pracy domowej). Wprowadzenie do tematu. Przypomnienie pojęć: lodowiec , granica wiecznego/wieloletniego śniegu, zlodowacenie. Pogadanka w interakcji z uczniami na temat czynników sprzyjających powstawaniu lodowców górskich. Przedstawienie celów lekcji. Faza realizacyjna Korzystając z części „Przeczytaj” e‐materiału i dostępnych źródeł informacji, uczniowie wyjaśniają, ile było zlodowaceń w Tatrach, jak przebiegały poszczególne zlodowacenia, jak kształtowała się granica wiecznego śniegu w czasie poszczególnych zlodowaceń i jakie formy pozostawiły po sobie lodowce. Nauczyciel wyświetla uczniom symulację interaktywną, z której dowiadują się, jak przebiegał proces deglacjacji oraz o formach, które pozostawił po sobie lodowiec. Uczniowie podzieleni na grupy wykonują polecenie do symulacji interaktywnej. Nauczyciel czuwa nad przebiegiem pracy uczniów. Faza podsumowująca Podsumowanie i utrwalenie wiedzy poprzez rozwiązanie ćwiczeń zawartych w e‐materiale. Nauczyciel przypomina cele zajęć. Nauczyciel ocenia pracę uczniów podczas lekcji, biorąc pod uwagę ich zaangażowanie i możliwości. Praca domowa Wykonanie wskaznaych przez nauczyciela ćwiczeń zawartych w e‐materiale. Dokonanie analizy form polodowcowych. Wskazanie sposobu powstawania form polodowcowych akumulacyjnych i erozyjnych. Wyjaśnienie, dlaczego w Tatrach nie ma lodowców górskich. Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium Symulacja interaktywna zawarta w e‐materiale pozwala na przejrzyste przekazanie tematu, systematyzuje wiedzę i wpływa na jej poszerzenie. Może zostać wykorzystana przy realizowaniu e‐materiału Tatry. Może zostać kontekstowo wykorzystana podczas lekcji poświęconych procesowi powstawania i występowaniu lodowców (zakres podstawowy: IV. 5), rzeźbotwórczej działalności lodowców (zakres podstawowy: V. 3) oraz zlodowaceniom (zakres rozszerzony: V. 2).