RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Kompyuter arxitekturasi fanidan
Mustaqil ish
Mavzu: Parallel kompyuterlar: umumiy va ajratilgan xotirali multiprotsessorlar
va multikompyuterlar.
Bajardi: 241\21-guruh talabasi
Xalilov Jasurbek
Tekshirdi: Kaxxarov Alixon
TOSHKENT – 2023
Reja:
I.
II.
Kirish.
Asosiy qism.
1. Parallel kompyuterlar
2. Zamonaviy kompyuterlarning sinflari, tarkibi va imkonyatlari katta
kompyuterlar sinfi.
3. Multiprosessorlar va ultikompyuterlar.
4. Shaxsiy kompyuterlarning imkonyatlari.
III.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
O’zbekiston
Respublikasi
mustaqillikka
erishgandan
so’ng,
rivojlanishning yangi bosqichiga ko’tarildi. Shu borada zamonaviy
kompyuter texnologiyalaring ishlab chiqarishga, iqtisodga, biznesga, va
o’qitish jarayonlarga tatbiqi tobora kengaymoqda. Har bir inson o’z
faoliyatida kompyuterlardan unumli foydalana bilishi zarur bo’lib qoldi .
Men quyida zamonoviy kompyuterlarning sinflari, tarkibi va imkonyatlari
haqidagi ma’lumotlarga to’xtalib o’taman.
Dastlabki EHMlarning yaratilishi davrida, mashhur matematik Jon
fon Neyman 1945-yildayoq kompyuter qurilmalari ma’lumotlarni qayta
ishlash uchun qanday tarzda universal va maqbul bo’lishi kerakligini
aytib o’tgan edi. Shu bois kompyuter tuzilishining asoslari fon Neyman
printsipi deb yuritiladi. Deyarli barcha zamonaviy kompyuterlar ma zkur
printsip asosida ishlaydi. Fon Neyman printsipiga ko’ra kompyuter
quydagi qismlardan tashkil topgan bo’lishi lozim:
Arifmetik- mantiqiy qurilma –arifmetik va mantiiqiy amallarni bajaradi.
* Boshqarish qurilmasi - dastur bajarilish jarayonini tashkil qiladi va
barcha boshqaruv vazifalarini bajaradi.
* Yodda saqlash qurilmasi yoki joriy xotira – ma’lumot yoki dasturlarni
o’zida saqlaydi.
* Tashqi qurilmalar ma’lumotlarni kiritish va chiqarishni taminlaydi.
Hisoblash uchun yaratilgan kompyuterlarning imkonyatlari hozirgi
kunda behisob desak adashmayman.Shunday imkoniyatlarga Pentium
kompyuterlari ham egadir. Bu kompyuter mashhur Inernational Business
Mashines Corporation korxonasining mahsulidir.
Shaxsiy kompyuterlarning ommalashishida mikroprotsessorlar ishlab
chiqaruvchi intel va MS DOS, Windows-95, Windows-98, Windows2000, XR, MS Word, MS Excel va boshka amaliy dasturlarni yaratgan,
hamda rivojlanayotgan Microsoft firmasining munosib ulushi bor.Turli
sohalarda qo’llanilish uchun kompyuterlar albatta zamonaviy va kuchli
bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi.Shuning uchun men kompyuter
sinflarini ham keltirib o’taman, mavzuimning dolzarbligi ham aynan
shunda:
Parallel kompyuterlar
Zamonaviy kompyuterlarning sinflari, tarkibi va imkonyatlari
Katta kompyuterlar sinfi
Elektron hisoblash mashinalarning rivojlanish tarixiga nazar soladigan
bo’lsak biz bilamizki EHMlarni yaratilishi va elementli asoslariga ko’ra
quydagi avlodlarga bo’linadi:
1-avlod:1950-yil: Elektron vakum lampalarda ishlovchi EHM;
2-avlod:1960-yil:Yarim
o’tkazgachli
asboblarda(tranzistorlarda)
ishlovchi EHM;
3-avlod: 1970 -yil: Kichik va o‘ta yuqori darajali integratsiyasi bo’lgan
yarim o‘tkazgichli integral sxemalarda ishlovchi EHM;
4-avlod:1980-yil: Katta va o‘ta katta integral sxemalarda ishlovchi
EHM;
5-avlod:1990-yil: Bilimlarni kayta ishlaning samarali tizimlarini
ko‘rishga imkon
beruvchi, bir qancha
o‘nlab
parallel
ishlovchi
mikroprotsessorlari bo’lgan EHM; bir paytda o‘nlab izchil buyruqlarni
bajaruvchi,
paralel-vektorli
tuzilmasi
bo’lgan
o‘ta
murakkab
mikroprotsessorlarda ishlovchi EHM;
6- va undan keyingi avlodlar: ommaviy parallelizm va neytron
tuzilmali- neytron biologik tizmlar tuzilishini modellashtiruvchi, uncha
murakkab bulmagan mikroprotsessorlar ko‘p-ko‘p sonli taksimlash
tarmogi bo’lgan optoelektronli EHMlardir.
EHMlarning xar bir avlodi oldingisiga karaganda juda kup muhim
xususyatlarga ega jumladan, EHMning ish samaradoligi va barcha yodda
tutuvchi moslamalar sig‘imi odatda ortiq bo‘ladi.
Vazifasiga ko‘ra EHMlar uch guruhga bulinadi: universal, muammoli yunaltirilgan va ixtisoslashgan EHM.
Universal
matematik,
EHMlar
axborot
turli
va
muxandislik-texnik
boshqa,
algoritmlar
vazifalar:
iqtisodiy,
murakkabligi
hamda
ma’lumotlarni qayta ishlash hajimlarining kattaligi bilan ajralib turuvchi
vazifalarni xal etish mo‘ljallangan. Ular ommaviy foydalaniladigan
hisoblash markazlari va boshka qudratli hisoblash komplekslarida
foydalaniladi.
Muammoli-yunaltirilgan EHM odatda tenologik ob’ektlarni boshqarish;
nisbatan uncha katta bo‘lmagan ma’lumotlar hajimlarini ro’yxatdan
o‘tkazish, to‘plash qayta ishlashga nisbatan uncha katta bo‘lmagan
algoritmlar hisob-kitobini bajarish bilan bog‘lik ancha tor doiradagi
vazifalarni bajarish uchun xizmat qiladi; ular universal EHMga nisbatan
cheklangan apparat va dasturiy resurslarga ega buladi. Muammoli yunaltirilgan EHMlar turli-tuman boshqaruv hisoblash komplekslarini
misol qilib keltirish mumkin.
Ixtisoslashgan EHM tor doiradagi vazifalarni xal etish yoki qatt’iy
belgilangan guruhdagi vazifalarni amalga oshirishda foydalaniladi.
EHMning bunday tor doirada yunaltirilishi ular tuzilmasini aniq
ixtisoslashtirish, ish faoliyatining yuqori samadorligi va ishonchliligini
saqlagan holda ularning murakkabligi va tan narxini ancha kamaytirishga
imkon beradi. Ixtisoslashgan EHMlarga, masalan, maxsus vazifali
mikroprotsessorlar; ayrim nomurakkab texnik qurilmal ari, agregatlar va
jarayonlarni boshqarish sohasida mantiqiy vazifalarni bajaruvchi adapter
va kontrollerlarni misol qilib keltirish mumkin.
EHMlarni hajmi va funktsional imkonyatlariga ko‘ra o‘ta katta
(superEHM), katta, kichik, o‘ta kichik (mikro)- EHMlarga bo‘linadi.
Dastlab katta EHM paydo bo’ldi, uning elementli bazasi elektron
lampalardan
to
o‘ta
yuksak
integratsiya
darajasidagi
integral
sxemalargacha bo’lgan yo‘lni bosib o‘tdi.
Katta EHMlar
xorijda ko‘pincha meynfermlar( mainframe) deb
atashadi quydagi xususyatga ega bo‘lishi lozim:
§ ishlab
chiqarish
samaradorligi
10 MIPS(
sekundiga
million
operatsiya) dan katta bo’lmagan;
§ asosiy xotira sig’imi 64 dan 10000 Mbaytgacha bo’lgan;
§ tashqi xotira hajmi 50 Gbaytdan kam bo‘lmagan;
§ ko’p(kishi) foydalanadigan ish rejimi (bir paytning uzida 16 dan
1000 tagacha foydalanuvchiga xizmat qiladi).
1970-yillarda kichik EHMlarning paydo bo‘lishiga bir tomondan,
elektron element bazasi sohasidagi tarakkiyot, boshqa tamondan katta
EHM reurslarining taqchilligi tufayli shart-sharoit yaratildi.1969-yilda
kashf etilgan mikroprotsessor(MP) 70-yillarda EHMning yana bir sinfi
mikroEHM paydo bo‘lishiga olib keldi. Hozirda mikroprotsessorlardan
EHM barcha sinflarida foydalanilmoqda.
- SERVERLAR. EHMlarnig alohida jadal rivojlanayotgan guruhini
hisoblash tarmoklarida ko‘p foydalanuvchi tomonidan foydalanadigan
kompyuterlar serverlar hosil qiladi. Server (Server) - Bu tarmoqning
barcha ishchi stantsiyalar surovlarini qayta ishlash uchun ajratilgan
surovlarini
qayta
ishlash
uchun
ajratilgan ko’p
foydalanuvchili
kompyuter bo’lib, u Bu stantsiyalarga umumiy tizim
(Hisoblash
quvvatlariga,
ma’lumotlar
bazasiga,
resurslariga
dasturlar
kutubxonalariga, printerlarga, fakslarga va boshqalarga) murojaat etish
imkonini beradi va Bu resurslarni taqsimlaydi. Server uzining tarmoqli
operatsion tizimiga ega bo‘lib, tarmoq barcha bo’g‘inlarining ishi uning
boshqaruvi ostida o‘tadi. Serverga qo‘yiladigan eng muhim talablar
ichida yuqori ish unumdorligini va ishonchligini ajratib o‘tish lozim.
Ishchi stantsiyalarga tarmoq resurslarini taqdim etishdan tashqari,
serverning o‘zi ham mijozlarning so‘rovlari bo‘yicha ma’lumotlarni
mazmunli kayta ishlashni bajarish mumkin-bunday serverni kupincha
qo’shimcha (ilovali) server deb atashadi. Server tarmoqda ko‘pincha
ixtisoslashtiriladi.Ixtisoslashgan
serverlar
ma’lumotlar
bazasini
va
ma’lumotlar arxivini yaratish va boshqarish, ko‘p adressli faksimal aloqa
va
elektron
pochtani
qo‘llash,
ko‘p
foydalanuvchili
terminlarni
(printerlar, plotterlarni va boshqalar) boshqarish bo‘yicha tarmoq ishidagi
eng zaif joylarni bartaraf etish uchun ishlatiladi.
Superkompyuterlar . Superkompyuterlar(EHM)
sekundiga
100
milliondan 10 millardgacha operatsiyani tezkor bajaruvchi qudratli ko‘p
protsessorli hisoblash mashinasidir.Superkompyuterning 2000-yildagi
namunaviy modeli, ma’lumotlariga ko‘ra, quyidagi xusuyatlarga ega
bo‘lishi lozim:
§ Taxminan 100000 MSLOPS (erkin vergul ustida sekundiga million
operatsiya) tezlikda ishlovchi yuqori paralell ko’p protsessorli hisoblash
tizimi;
§ Sig’imi: operativ xotira 10 Gbayt, diskli xotira 1-10 Tbayt
(1Tbayt-1000 Gbayt);
§ Razryadlik 64; 128 bit.
Hozir dunyoda bir necha ming superEHM mavjud. Ular orasida oddiy
ofisli Cray EL dan to qudratli Cray 3,4,5, Fujistsu(yaponiya) firmasining
VP- 2000, Simenis(Germaniya) firmasisining VPP-500 va boshqa ko’plab
superEHMlari bor
Kichik kompyuterlar sinfi
Shaxsiy kompyuterlar (ShK)- hammaboplik va qo’llashda universallik
talablarini qoniqtiruvchi bir kishi foydalanadigan mikroEHMlardir.
Shaxsiy kompyuterlar hammaboplik va universal qo’llash talablarini
qondirish uchun quyidagi xususyatlarga ega bo’lishi lozim:
¨ indivudal xaridor uchun mos keladigan narxlarda;
¨ atrof
muxit
sharoitlariga
maxsus
talablarsiz
foydalanish
avtonomligi;
¨ tuzilishi boshqarish,fan, ta’lim, turmush sohalarida qo’llanishlarga
moslashuvchanligi;
¨ foydalinuvchilarning
maxsus,
kasbiy
tayyorgarliksiz
ishlas hi
imkoniyatini beruvchi operatsion tizmlar va boshqa dasturiy ta’minotlar
do’stligi;
¨ Ishlashning yuqori darajada ishonchligi ( 5000 soatdan ortiq
buzilmasdan ishlashi);
Shaxsiy kompyuterlarni bir qator belgilariga qarab tavsiflanishi
mumkin. Avlodlarga qarab ShK quydagilarga bo’linadi:
§ 1-avlod ShK-8 bitli mikroprotsessorlardan foydalaniladi;
§ 2-avlod ShK-16 bitli mikroprotsessorlardan foydalaniladi;
§ 3-avlod ShK-32 bitli mikroprotsessorlardan foydalaniladi;
§ 4-avlod ShK-86 bitli mikroprotsessorlardan foydalaniladi;
Protativ kompyuterlar
Protativ kompyuterlar eng qudratli va yirik
ko’chma shaxsiy
kompyuterlardir. Ular ko’pincha chemodan shaklida tayyorlanadi va
og’zaki tilda ko’chmanchi deb ataladi. Ularning xusuyatlari ko’chmas
ShK
lar
ishchi
stantsiyalar
xususiyatiga
o’xshashdir:
kuchli
mikroprotsessorli, ko’pincha RISC turidagi, 300 MGts.gacha bo’lgan
taktli chastotali, 64 Mbaytgacha sigimdagi operativ xotirali, gigabaytli
diskli
jamgaruvchilarga
xarakatlanuvchi
interfeys
ega,
va
4
Mbayt
qudratli
qadar
videoxotirali
videoadapterlari
tez
bo’lgan
kompyuterlardir.
Mohiyatiga ko’ra ular tarmoqdan ta’minlovchi oddiy ishchi stantsiyalar,
biroq
tashqi
qobig’i(korpusi)
ko’tarib
yurish
uchun
qulay qilib
tayyorlangan va boshqa ko’chma ShK lar kabi VGA sinflaridan yuqori
bo’lmagan yassi suyuq kristalli videomonitoriga ega. Ular odatda
modemlarga ega va hisoblash tarmog’ida ishlash uchun aloqa kanallarga
tezkor ulanishi mumkin.
Bir xil ko’chma kompyuterlar ayniqsa multemidia vositalari mavjud
bo’lganda joylarda borib foydalanish samarali, biroq ko’chmas variantini
ish stolini tejab, muvaffaqiyatli qo’llash mumkin.
"Lap Top"tipidagi
protativ(tizmaband)
kompyuterlar
"diplomat "
hajmdagi kichik chemodonlar ko’rinishida tayyorlanadi, ularning og’irligi
odatda 5-10 kg atrofida bo’ladi. Zamonviy "Lap Top" larda ko’pincha
katta
taktlichastotali(200MGts,gacha) Pentium, Pentium Pro mikroprotsessorla
rdan foydalaniladi; operativ xotirasi 64 Mbaytgacha bo’ladi; sig’imi 1200
Mbaytgacha bo’lgan sig’imli qattiq diskda jamlovchisi mavjud; CD
ROM va boshqa multemidia ta’minotidan foydalanish mumkin.
Shaxsiy kompyuterlarning tarkibi va qo`shimcha qurilmalari
IBM PC tipidagi shaxsiy kompyuterlar quydagi asosiy qurilmalardan
tashkil topgan.
Sistem
blok
(tizimli
kism) -
kompyuter
ishini
boshqarishni
ta’minlaydigan asosiy qism hisoblanadi;
Tizmli qism tarkibiga quydagilar kiradi:
Mikroprotsessor- kompyuterning arifmetik logik amallarni va
boshqarish amallarini bajaradi. Mikropotsessor turli amallarni tez bajarish
qobiliyatiga ega . Uning tezligi sekundiga 100 million amalgacha va
undan ortiq bo‘lishi mumkin.
Joriy xotira (operativ xotira) –kiritiluvchi ma’lumot va dasturlarni
xotirada
saqlaydi.
Kompyuter
o‘chirilishi
bilan
joriy
xotiradagi
ma’lumotlar o‘chiriladi.
Qattiq
magnitli
disk
(vinchester) yoki yupqa
disk
jamlovchilari ma’lumotlarni o‘qish va yozishni ta’minlaydi.
Qattiq disk kompyuterda ishlanadigan dasturlar va ma’lumotlarni doimiy
saqlash
uchun
qo‘llaniladi.
Ular
Operatsion
sistema
dasturlari,
tahrirlagichlar, dasturlash tizmlari, amaliy dasturlar, ma’lumotlar va
hokazolar saqlanadi
Qattiq disklarning hajmi turlicha bo‘ladi:
IBM PC XT da - 20 Mbayt, IBM PC AT da - 40 Mbayt, 80386SX,
80386DX,
80486SX
mikroprotsessorlari
kompyuterlarida -
Mbaytgacha, 80486DX da 120-540,640,850, Mbaytgacha.
110-120
Murakkab
ishlar uchun 1-2 Gbaytli va undan ortiq hajmdagi qattiq disklar mavjud.
Zarur xolatda qattiq diskni kattaroq hajmdagisiga almashtirish yoki bir
necha
diskdan
foydalanish
mumkin.
Disketlar
ma’lumotlarni
bir
kompyuterdan ikkinchisiga o‘tkazish va ma’lumotlarni saqlash uchun
xizmat qiladi. Asosan 5,25 va 3,5 dyumli isketlardan foydalaniladi.
3,5 dyumli (89 mm) disketlar hajmi 0.72, 1.44, va 2.88 Mbayt. Ular
ishonchli, chunki qattiq
plastmas qobiq ichida joylashgan. Hozirgi
kunda 3.5 dyumli disketlar ko‘proq tarqalgan.
5,25 dyumli disketlarni maxsus ximoya tirqishi bor, agar u bekitilsa ,
disketga ma’lumot yozish mumkin bo‘lmaydi. 3,5 dyumli disketlarda bu
vazifani disket pastki chap qismida joylashgan maxsus tugmacha bajaradi.
360 Kbaytli disketa 2 intervalda bosilgan 200 betli ma’lumotni saqlash
mumkin.
5,25 dyumli disketlarni ehtiyotlik bilan ishlatish lozim , ochik
qismlariga
qo‘l
tekkizmaslik
,
maxsus
konvertlarda
saqlash
zarur.Programmalar kundan-kunga murakkablashishi va hajmi oshishi bilan
ularni saqlash uchun maxsus disklar yaratilishi zarurati tug‘ildi. Shuning uchun
lazerli CD-ROM disklari yaratildi. Bu qurilma haqida yana to’xtalamiz.
Elektron
sxemalar(yoki
kiruvchi (monitor,klaviatura
va
kontrollerlar) kompyuterga
xokozolar)
turli
qurilmalar
ishini
boshqarish. Kiritish-chiqarish porti orqali protsessor(tizimli qism) tashqi
qurilmalar bilan ma’lumot almashinadi.
Ichki qurilmalar bilan muloqot almashivu uchun maxsus portlar, hamda
umumiy portlar mavjud.
Umumiy portlarga printer, sichqoncha ulanish mumkin. Umumiy portlar
ikki xil bo‘ladi: paralell - LTP1-LTP4 bilan belgilanadi va ketma-ket -
COM1- COM3 bilan belgilanadi. Parallel portlar kirish-chiqishni ketmaket portga nisbatan tezroq bajaradi.
Monitor (displey) – matn yoki grafikli ma’lumotlarni tasvirlash uchun
xizmat qiladi. U ikki xil rejimda ishlashi mumkin: matnli va grafikli.
Matn rejimida displey ekrani shartli ravishda 80 ta ustun 25 satrga
bo’linadi. Shu maydonning ixtiyoriy joyida belgilar tasvirlanadi. Bu
belgilar katta va kichik lotin xarflari, sonlar va yordamchi belgilar
- ~ ! @ # $ % ^ & * ( ) _ Q | { } ? G’ ; : , < . > bo’lishi mumkin.
Grafik rejimda ekranga matnli ma’luotlardan tashqari rasm va
grafik tasvirlar xam chiqariladi. Bunda belgi ixtiyoriy shrift va o’lchamga
ega bo’ladi. Bu rejimda ekran nuqtalar to’plamidan iborat. Masalan,
640x200 imkonyatli monitor ekranda gorizontaliga 640 va vertikaliga 200
nuqtani tasvirlaydi.Nuqtalar soni oshishi bilan tasvir sifati oshadi.
Quyida Monitor bazi turlari keltirilgan.
Adapter
Rangi
Matnli
Grafikli
MDA
Ok-kora
80x20,2
ta
rang
CGA
Rangli
640x200,2
ta
640x200,2
ta
rang
80x25,16
tarang,
rang
323x200, 4 ta
rang
Hercules
Ok-kora
80x25,2
ta
rang
EGA
Rangli
720x348, 2 ta
rang
80x25,16
640x350,16ta
tarang,
rang
80x43, 16 ta
rang
VGA
Rangli
80x25,16
ta
rang
SVGA
Rangli
rang
80x25,16
rang
Hozirgi
kunda
shaxsiy
640x480,16ta
kompyuterlarda
ta
800x600,16ta
rang
asosan SVGA monitorlari
bilan, NOTBOOKlar esa suyuq kristalli monitorlar bilan ta’minlangan.
Texnologik qism
Klavitura – axborotlarni va buyruqlarni kiritishda ishlatiladi.
Klaviaturada tugmalar soni va joylashishi turli xil bo’lishi mumkin, lekin
ularning vazifasi o’zgarmaydi.
Klavitura qurilmasini biz siz bilan tarkibiy jihatidan
4-guruhdagi tugmalarga bo’lib o’rganamiz:
1) Alafavitli-raqamli tugmalar guruhi- bu guruhdagi tugmalarni vazifasi
kompyuterga
axborotni
va
buyruqlarni
kiritishda
foydalanadigan
tugmalardir. Xarflar, sonlar va tinish belgilardan iborat tugmalar kiradi.
2) Funktsional tugmalar guruhi - bu guruhdagi tugmalarga quydagi
tugmalar kiradi F1, F2 ,F3, F4, F5, F6, F7, F8, F9, F10, F11, F12.
Funktsional tugmalar guruhi vazifalari turli maxsus amallarni bajarish
uchun zarur, ularning vazifalar xar bir dasturda bir-biridan farq qilib ,
ularning vazifalari bajarayotgan dasturda belgilab qo’yilgan buladi.
3)Maxsus tugmalar guruhi - bu guruhdagi tugmalar vazifalariga
to’xtalamiz.
[Enter] yoki [Return] tugmasi- yangi satrga utish yoki yozilgan buyruqni
kiritish uchun xizmat qiladi.
[Del] tugmasi - kursor turgan belgini o‘chirish uchun xizmat qiladi.
Agarda klaviatura surish rejimida ishlayotgan bo’lsa belgi o‘chadi va
belgidan keyingi ma’lumot chapga suriladi.
[Ins] tugmasi -belgilarni kiritishda surish rejimidan almashtirish rejimiga
o’tishni ta’minlaydi.
[Vackspace] yoki [ß] tugmasi - kursordan chapdagi belgini uchiradi.
[¬], [®], [], [¯], [Home], [End], [PgUp], [PgDn]tugmalari- kursorni mos
ravishda chapga, unga, yukoriga,pastga, satr boshiga va oxiriga, matnni
bir varoq oldinga va pastga varoqlashga olib keladi.
[Ctl], [Alt] tugmalar alohida o’zi bosilaganda xech qanday vazifani
bajarmaydi, lekin boshqa tugmalar bilan birgalikda bosilganda dastur
ishiga ta’sir qiladi. Xar bir dasturda dasturlovchi tomonidan ular ning
bajariladigan vazifalari ko’rsatilgan bo’ladi. Masalan dastur tavsifida
ma’lum bir amal bajarilishi uchun [Alt]Q[X] ni kiriting deyilganda, siz
[Alt] tugmasini bosgan holda, [X] tugmasini bosish kerak.
[Shift] tugmasi- katta xarfni yoki simvolli tugmalardagi ikkinchi belgini
chiqarish uchun xizmat qiladi. Buning uchun [Shift] tugmasini bosgan
holda kerakli tugma bosiladi.
[Caps Lock]tugmasi- alfavitli tugmalarni katta xarf rejimida ishlashni
ta’minlaydi. Buning uchun [Caps Lock] tugmasini bosish natijada (Caps
Lock) indikatori yonishi lozim. Katta xarf rejimidan chiqish uchun yana
shu tugmani bir marta bosish va indikator o’chganligi ko’rish lozimdir.
[Caps Lock] rejimida [Shift] tugmasi kichik xarflar rejimini beradi.
[Brek] tugmasi- dastur ishini to’xtatish uchun xizmat qiladi.
[Print Screen] tugmasi-ekrandagi tasvirni printerga chiqaradi.
4) Qo’shimcha tugmalar guruhi ( bu guruhdagi tugmalar soni 101 va
undan tugmadan ortiq tugmachali klaviaturada uchraydi) ular odatda
klaviaturaning ung tamonida joylashgan bo’lib ularning soni 17 va undan
ortiq bo’lishi mumkin. Bu tugmalar guruhi ikki xil holatda ishlaydi:
[Num Lock] (raqamlar) tugmasi- bosilgan xolatda (Num Lock) indikatori
yongan xolatda 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 sonlar, G’, *, -, Q arifmetik amallar,
(.) belgisi chiqadi va [Enter] tugmasi joylashgan. Odatda kompyuter ishga
tayyor bo’lgan xolatda (Num Lock) indikatori yoniq holatda bo’ladi.
[Num Lock] tugmasi- bosilgan xolatda (Num Lock) indikatori yonmagan
holatda [¬], [®], [], [¯], [Home], [End], [PgUp], [PgDn], [Ins] va [Del]
tugmalari vazifasini bajaradi.
Iqtisodiy qism
Sichqoncha - kompyuter
yengillashtiruvchi
manipulyator.
bilan
foydalanuvchi
Kompyuterga
muloqotini
axborotni
kiritish
qurilmasi hisoblanadi. Uning sichkoncha nomi tashqi ko’rinishidan kelib
chiqqan. Sichqoncha qo’lga bemalol joylashuvchi bir necha tugmali
quticha. Sichkoncha stol yoki maxsus yuzada(gilamchada) harakati tufayli
ekrandagi kursorni mos ravishda harakatlantiradi. Biror bir buyruqni
bajarish uchun sichkonchaning mos tugmasi bosiladi. Bir xil amaliy
dasturlar faqatgina sichqoncha bilan ishlashga moslashgan.
Printerlar - ma’lumotlarni kog’ozga chiqaruvchi qurilma. Barcha
printerlar matnli ma’lumotni, ko’pchiligi esa rasm va grafiklarni ham
kog’ozga chiqaradi. Rangli tasvirlarni chiqaruvchi maxsus printerlar ham
bor.Printerlarning quyidagi turlari mavjud: ignali (matritsali yoki nuqtali
matritsali), siyohli(purkagichli) va lazerli.
Matritsali printerlar keng tarqalgan printerlar turi bo’lib ,ularning
ishlash qoidasi quydagicha: printerning yozish boshchasida vertikal
tartibda ignalar joylashgan. Boshcha yozuv satri bo’ylab harakatlanadi va
ignalar kerakli daqiqada bo’yalgan lenta orqali kog’ozga uriladi natijada
kog’ozda belgi yoki tasvir paydo bo’ladi. Ignalar soniga ko’ra bu
printerlar bir necha turga bo’linadi: 9-ignali, 24-ignali, 48-ignali.
9-ignali printerda yozuv sifati pastroq. Sifatini oshirish uchun yozishni 2
yoki 4 yurishda bajarish kerak.
24 ignali printer sifatli va tezroq ishlaydi.
48 ignalisini yozuvni juda sifatli chiqaradi.
Ignali printerlar tezligi bir bet uchun 10 sekunddan 60 sekundgacha
vaqt oraligi ketadi.
Siyohli (purkagichli)
printerlarda ma’lumotlar kog‘ozga maxsus
qurilma(siyohdonlar) orqali purkalanayotgan siyoh tomchilari orqali chop
qilinadi. Siyohli printerlar sifati lazerli printerlar sifatiga yaqin va narxi
ham arzondir. Siyohli printer shovqinsiz ishlaydi. Shuning uchun hozirgi
kunda ko‘pchilik undan foydalanmoqda. Teligi bir bet uchun 15 dan 100
sekundgacha vaqt oralig‘ini tashkil etadi.
Lazerli printerlar bosmaxona sifat darajasiga yaqin sifatli yozuvni
ta’minlaydi. U ishlash nuqtai nazaridan. Nusxa ko‘chiruvchi kseroksga
yaqin, bunda faqat bosuvchi baraban kompyuter buyrug‘i yordamida
elektrlandi. Bo‘yoq donachalari zarblanib barabanga yopishadi. Va tasvir
hosil buladi. Tezligi bir bet matn uchun 3 dan 15 sekundgacha. Rasm
uchun ko‘proq, katta rasmlar uchun 3 minutgacha vaqt talab qiladi.
Hozirgi kunda minutiga 15-40 betgacha ma’lumotni chop etadigan lazerli
printerlar mavjud.
Kompyuterga ulanadigan qo`shimcha qurilmalar. Kompyuterning
imkoniyatlari nafaqat ma’lumotlarni qayta ishlash, kiritish yoki chop etish
bilan chegaralanadi, balki ma’lumotlarni saqlash, qidirish-chiqarish va
qayta ishlashda turli xil ulanadigan qurilmalar yaqqol ishlatilaganda
yaqqol seziladi va quyida biz bu qurilmalar bilan tanishamiz.
Skaner-kompyuterga matnli yoki tasvirli ma’lumotlarni kirituvchi
qurilma.
Skanerlar
belgilarnixam
anglaydi,
shuning
uchun
qo’l
yozmalarni ham kompyuterga kiritish uchun xizmat qiladi. Ular ikki xil
bo’ladi: avtomatik va avtomatik bo’lmagan. Birinchisi ma’lumotni
varoqlab o’qiydi, ikkinchisi satrlab, buning uchun skanerni kerakli satrga
qo’l bilan surib turish kerak.
Plotter- chizmalarni kog’ozga chiqaruvchi qurilma. Plotterlar 2 xil
bo’ladi: barabanli va planshetli. Barabanligi rulonli, planshetligi varoqli
kog’ozga
chiqaradi.
Plotterlar
asosan
chizma
loyihalarini
avtomatlashtirishda foydalaniladi.
Modem- telefon tarmog’i orqali boshqa kompyuterlar bilan ma’lumot
almashish imkonini beruvchi maxsus qurilma. Modemlar ichki( elektron
platali) va tashqi alohida turdagi qurilma) bo’lishi mumkin. Modemlar
ma’lumot uzatish tezligi bilan farqlanadi. Ular odatda sekundiga 2400 dan
33600 bitgacha ma’lumotni uzatish imkoniyatiga ega.
Faks-modem -
shunday
qurilmaki,
oddiy
modemning
barcha
imkonyatlariga ega bo’lib, qo`shimcha rasmli telefaks ma’lumotlarni
kompyuterlararo
almashish
imkonyatlariga
ega.
Ayni
vaqtda
ishlatilayotgan ko’pchilik modemlar faks-modemlar bo’lib, ularning
ayrimlari ovoz almashish imkonyatlariga ega.
Multmedia- tasvirli ma’lumotlar bilan ishlashga qodir bo’lgan vosita
hisoblanadi. Multmedia so’zi lotincha "media" so’zidan olingan bo’lib,
"ma’lumot tashuvchi vosita" degan ma’noni anglatadi. Multimediali
kompyuterlar so’z, musiqa va boshqa ovozli ma’lumotlar, video
ma’lumotlar
qabul
qiladi
va
ular
ustida
ishlaydi.
Multimediali
kompyuterlar albatta kompakt disklar uchun maxsus disk yurituv chilar
ovozli xaritalarga ega bo’lishi hamda kamida Pentum(75 Mgts yoki 486
SX) 25 Gts tezlikdagi mikroprotsessor, joriy xotirasi 4 Mbayt va qattiq
disk hajmi 160 Mbayt hamda 640x480 nuqtali rangli video tizmga ega
bo’lishi kerak.
Kompakt
disk
(CD-ROM)
uchun
disk
yurituvchilar
- ma’lumotlarni maxsus kompakt (CD ROM ) disklardan
o’qish
imkonyatini beradi. Bu disklar ishonchliroq bo’ladi va ularning hajmi 640
Mbayt va undan ortiq bo’lishi mumkin, ularga ma’lumotlar oldindan
yozilgan bo’ladi.
Trekbol- sichqoncha kabi
shar shaklidagi manipulyator. Shar
burilgan tomonga ekrandagi tasvir ham buriladi.
Strimmer-magnitli lentali kassetaga ma’lumotlarni yozish qurilmasi.
Kattik diskdagi ma’lumotlar nusxasini olish qo’yish uchun strimmerlar
keng ishlatiladi. Ular bir-biridan hajmi bilan farqlanadi.
Tarmok adapteri- kompyuterni mahalliy tarmoqqa ulash imkonini
beradi. Bunda foydalanuvchi tarmoqdagi boshqa kompyuter bilan o’zaro
muloqotda bo’lishi va ma’lumotlardan foydalanishi imkoniyatiga ega
bo’ladi.
Xulosa
O’zbekiston
respublikasi
mustaqillikka
so’ng,
erishgandan
rivojlanishning yangi bosqichiga ko’tarildi. Shu borada zamonaviy
kompyuter texnologiyalarining ishlab chiqarishga, iqtisodga, biznesga, va
o’qitish jarayoniga tatbiqi tobora kengaymoqda. Har bir inson o’z meh nati
faoliyatida kompyuterlardan unumli foydalana bilishi zarur. Kompyuter
savodxonligiga ega bo’lish hozirgi kunda har-bir soha vakili oldidagi eng
dolzarb masalaga aylandi.
Hozirgi kunda shaxsiy kompyuterlar kirib bormagan soha qolmadi. Xalq
xo’jaligining barcha sohalaridan uning imkonyatlaridan foydalanilmoqda.
Kompyuter o’zaro ma’lumotlar almashinuvini ta’minlash vazifasi amalga
oshirilgandan so’ng uning imkoniyatlari yanada oshdi.Kompyuterlarni
tarmoqqa birlashtirish o’z navbatida millionlab kompyuterlarni o’zaro
birlashtiruvchi
tarmoqlarini
tarmoqlarni
vujudga
biri InterNet tarmog’idir.
vujudga
keltirdi.
keltirdi
Masalan
Ayni
va
jahon
shunday
kompyuter
tarmoqlardan
vaqtda InterNet tarmog’idan
milliondan ortiq foydalanuvchi ma’lumot olmoqda. InterNet
markazdan
boshqarilmaydi,
lekin
elektron
ta’minlovchi ommaviy qo’mitalar mavjud.
manzillar
40
yagona
guruhini
Foydalanilgan adabiyotlar
 Google.com
 Sites.google.com

S.I. Raxmankulova ."IBM PC shaxsiy kompyuterida ishlash". "Sharq"Toshkent -1998 yil.
 A.Axmedov, N.Toylokov. «Informatika». Toshkent-2001 yil.
 Nurmuxammedov N. Kompyuter savodxonligi tuplami. «IBM
PC kompyuterlaridan foydalanuvchilar uchun». Toshkent –1992
yil.
 V.L. Broydo. " Ofis texniksi". Toshkent-"Mehnat"-2001 yil.
 S.S.Gulomov, A.T. Shermuxammedov, B.A. Begalov."Iqtisodiy
informatika". Toshkent-"Uzbekiston"-1999 yil.