WIKA AT PANITIKAN Mga Teoryang Sumasaklaw sa Pagaaral: • Lingwistika Ito ay siyentipikong pag-aaral sa wika ng mga tao. (Consuelo J. Paz) • Teoryang Sikolohikal Isang disiplina na naglalayong pagaralan and mga proseso ng pag-iisip at pag-uugali ng tao at ang kanilang pakikipag-ugnay sa pisikal at panlipunang kapaligiran. • Teoryang Sosyolohikal Isang aghan panlipunan na naglalayong pag-aralan ang mga ugnayang panlipunan na nagaganap sa loob ng isang tiyak na populasyon • Teoryang Antropolohikal Ang sistematikong pag-aaral ng pagusbong ng Lipunan, ang katangian at ebolusyon ng tao mula noon hanggang ngayon. • • upang magamit ng mga taong may iisang kultura. Thomas Carlyle – Itinuturing ang wika bilang saplot ng kaisipan; gayunman, mas angkop marahil sabihing ang wika ay ang saplot-kalamnan, ang mismong katawan ng kaisipan. Pamela Constantino at Galileo Zafra – Ang wika ay isang kalipunan ng mga salita at ang pamamaraan ng pagsasama-sama ng mga ito para magkaunawaan o makipagkomyunikeyt ang isang grupo ng mga tao. KAHALAGAHAN NG WIKA • • • • Ito ang midyum sa pakikipagtalastasan o kumunikasyon; Ginagamit ito upang malinaw at epektibong maipahayag ang damdamin at kaisipan ng tao; Sumasalamin ito sa kultura at panahong kanyang kinabibilangan. Isa itong mabuting kasangkapan sa pagpapalaganap ng kaalaman. KATANGIAN NG WIKA KAHULUGAN NG WIKA • • • Ang wika ay bahagi ng kultura. Ang wika bilang kultura ay kolektibong kaban ng tao sa tiyak na lugar at panahon ng kaniyang kasaysayan. Sa isang wika makikilala ng bayan ang kanyang kultura at matututuhan niya itong angkinin at ipagmalaki. Henry Gleason - Ang wika ay isang sistematikong balangkas ng mga sinasalitang tunog na pinipili at isinasaayos sa paraang arbitraryo • • Ang wika ay likas at katutubo, kasabay ito ng tao sa pagsilang sa mundo. May sariling kakanyahang diinaasahan, ang wika ay nalilikha ng tao upang ilahad ang nais ipakahulugan sa kanyang mga kaisipan. (nanghihiram sa ibang wika upang makaagapay sa mga pagbabagong nagaganap sa kapaligiran) M4 K2 P S N2 G A D K2 1. Kagila-gilalas 2. Kasama sa Pagsulong ng Teknolohiya (MaKaPaSaNaGAD) M4 P1 1. Masistemang Balangkas i. Ponolohiya – makabuluhang tunog ii. Morpolohiya – pagbuo ng salita iii. Sintaks – pagbuo ng pangungusap iv. Semantiks – pag-aaral ng kahulugan v. Pragmatiks – kumbinasyon ng mga salita at parirala Dalawang uri ng pagpapakahulugan sa isang salita: 1. Denotasyon – literal 2. Konotasyon – malalim na kahulugan; karagdagan sa pangunahing kahulugan. 2. May Antas i. Formal a. May katangian ng Pambansang kamalatan b. Gamit sa panitikan ii. Informal a. Lalawiganin b. Kolokyal c. Vulgar d. Balbal 3. Makapangyarihan 4. May Pulitika - it can make or break someone/something; lahat ng tao ay may agenda. Pinipili at Isinasaayos S1 Sinasalitang Tunog 1. Ponemang Segmental – makahulugang tunog na inirerepresenta ng simbolo at mga titik na maaaring katinig o patinig. 2. Ponemang Suprasegmental – tawag sa tunog na may pagsaalang-alang sa katiyakan ng paraan ng pagbigkas. (Tono, Baba, Diin, at Antala) N2 1. Nakabatay sa Kultura 2. Natatangi G1 Ginagamit sa Komunikasyon 1. Berbal 2. Di-berbal i. Oras (Chronemics) – paggamit o pagpapahalaga ng oras. ii. Espasyo (Proxemics) – pagitan ng sarili at ibang tao; intimate, personal, social, o public. iii. Katawan (Kinetics) – kilos ng katawan; mata, mukha, paggamit ng kaanyuan, tindig at kilos, kumpas ng kamay. iv. v. vi. vii. viii. ix. x. xi. xii. xiii. Pandama (Haptics) – sense of touch Simbolo (Iconics) – mga simbolo sa gusali, lansangan, botelya, reseta, at iba pa. Kulay (Chromatics) – maaaring magpahiwatig ng damdamin o oryentasyon. Bagay Paralanguage – paraan ng pagbigkas ng isang salita. Awit (Music) Pananamit (Attire) Tunog (Sounds) Kulay ng Balat (Skin color) – lahing pinagmulan Pagkain (Food) – nagpapakilala ng lugar na pinagmulan. A1 Arbitraryo D1 Dinamiko TUNGKULIN, TEORYA, VARYASYON, AT VARAYTI NG WIKA TUNGKULIN NG WIKA (Michael Halliday) 1. Interaksyunal Ito ay nagpapanatili ng relasyong sosyal. Nakikita sa paraan ng pakikipag-ugnayan ng tao sa kanyang kapwa; pakikipagbiruan; pakikipagpalitan ng kuru-kuro sa partikular na isyu; pagkukuwento; at paglikha ng liham. 2. Instrumental Ito ay tumutugon sa pangangailangan ng tao. Halimbawa: Paglikha ng liham pangangalakal, lihan sa patnugot, at liham pangkaibigan. 3. Regulatori Ito ay tumutukoy sa pagkontrol sa ugali/asal ng ibang tao. Halimbawa: pagbibigay ng direksyon tulad ng pagtuturo ng lokasyon ng isang partikular na lugar, direksyon sa pagluluto, direksyon sa pagsagot ng pagsusulit, at direksyon sa paggawa ng anumang bagay. 4. Personal Ito ay sumasaklaw sa pagpapahayag ng sariling opinion o kuru-kuro sa paksang pinag-uusapan, kasama rin ang pagsulat talaarawan, journal, at pagpapahayag ng pagpapahalaga sa anumang anyo ng panitikan. 5. Imahinasyon Ito ay nagpapahayag ng bunga ng isip/hiraya sa malikhaing paraan. 6. Heuristic Ito ay ginagamit s apagkuha ng impormasyong may kinalaman sa paksang pinag-aaralan. 7. Informatibo Ito ay kabaligtaran ng Heuristc, may kinalaman sa pagbibigay ng impormasyon sa paraang pasulat at pasalita. TEORYA NG WIKA Teorya – siyentipikong pag-aaral sa iba’t ibang paniniwala ng mga bagaybagay na may mga batayan Ngunit hindi pa lubusang napatutunayan. Pagdulog: 1. Siyentipiko 2. Relihiyoso 1. TORE NG BABEL Ninais nalang higitan ang sino man at ninais na maging kapantay ang Diyos. Nagalit ang Diyos at sinira ang nasabing tore na sa kinalaunan ay tinawag na Tore ng Babel. Kaugnay sa pagsira ng tore ay nagpasya Siyang guluhin ang wika ng mga tao. Dito nag-ugat ang pagkakaroon ng magkakaibang mga wika. Sa teoryang biblical, pinaniniwalaang nagkaroon ng iba’t ibang wika ang mga tao bilang kaparusahan sa paghahangad nalang maghari dito sa daigdig. 2. BOW-WOW Nagmula ang wika sa paggaya ng mga tao sa tunog ng mga hayop at kalikasan. 3. DING-DONG Sinasabing ang wika raw ay nabuo mula sa pamamagitan ng panggagaya ng mga tao sa mga tunog na naririnig nila sa mga bagay sa paligid. 4. POOH-POOH Ang wika ay nabuo sa bugso ng damdamin na hindi sinasadyang maipahayag sa pamamagitan ng bibig. Halimbawa: sobrang sakit, kasiyahan, kalungkutan, sarap, takot, pagkagulat, at iba pa. 5. TA-RA-RA BOOM DE-AY Sinasabi na ang wika ng tao ay galing sa mga tunog na nilikha sa mga ritwal na nagbabagu-bago aty binigyan ng ibang kahulugan katulad ng pagsayaw, pagtatanim, atbp. 6. TATA Salitang Pranses na nagangahulugang “paalam”. Pinaniniwalaang ang wika ay nagmula sa kumpas ng kamay ng tao, at sa kalaunan ay ginaya ng dila at bibig upang makagawa ng tunog. 7. YOO-HE-YO Pinaniniwalaang ang wika ay bunga ng pisikal na puwersa ng tao, Kapag ang tao ay nag-eeksert ng pisikal na pwersa, nakabubuo siya ng tunog mula sa bibig. PLATO Nilikha ang wika bunga ng pangangailangan. Ang pangangailangan ang ina ng lahat ng nilikha. RENE DESCARTES Hindi pangkaraniwang hayop ang tao kung kaya’y gumagamit ng wika na naaangkop sa kanyang kalikasan bilang tao. CHARLES DARWIN Nakikipagsapalaran ang tao kung kaya’t nabuo ang wika. Upang mabuhay ang tao, kailangan niya ng wika. maraming panbgkat etniko sumibol ang iba’t ibang uri ng Etnolek. Taglay nito ang mga wikang nagging bahagi ng pagkakakilanlan ng bawat pangkat etniko. d. Ekolek – Kadalasang ginagamit sa loob ng ating tahanan. Ito ang mga salitang madalas namumutawi sa bibig ng mga bata at mga nakakatanda, malimit itong ginagamit sa pang araw-araw na pakikipagtalastasan. Sa aklat ni Lioberman (1975) na may pamagat na “On the Origin of Language”, sinasaad dito na ang pakikipagsapalaran ng tao para mabuhay ang nagtuturo sa kanya upang makalikha ng iba’t ibang wika. VARYASYON Sa pagdaan ng oanahon, nagiging ispesyalisado ang Gawain at tungkulin ng tao at ito ay nagreresulta ng pagkakaiba-iba ng kultura at wika na siyang nagiging panukat sa progreso ng tao. VARAYTI Ito ay bunga ng paniniwala ng mga linggwista na ang wika ay heterogenous o nagkakaiba-iba. Dala ito ng nagkakaibang pangkat ng tao na may iba’t ibang lugar na tinitirahan, interes, gawain, pinag-aralan, at iba pa. • Permanente – likas na gamit at linang sa sinumang tagapagsalita at tagabasa. a. Dayalek – wikang subordineyt ng isang katulad ding wika. Ginagamit ito sa tiyak na lugar o rehiyon. b. Idyolek – ang wikang tipikal/pangkaraniwang ginagamit ng isang tao; ang personal na “wika” ng isang tao. c. Etnolek – wika na nadedebelop sa salita ng mga etnolonggwistang grupo. Dahil sa pagkakaroon ng • Pansamantala – nagbabago batay sa pagbabago ng sitwasyon. a. Sosyolek - nakabatay ang pagkakaiba nito sa katayuan/istatus ng isang gumagamit ng wika sa lipunang kanyang ginagalawan. b. Register - wika na batay sa uri at paksa ng talakayan o larangang pinaguusapan, sa mga tagapakinig o kinakausap o kaya ay sa okasyon at sa iba pang mga salik o factor. • Field o Larangan – ang layunin at paksa nito ay naaayon sa larangan ng mga taong gumagamit nito. • Mode o Modo – paraan kung paano isinasagawa ang uri ng komunikasyon. • Tenor – ito ay naayon sa relasyon ng mga naguusap c. Pidgin - wika na walang pormal na estraktura. Ito ay sinasabing “nobody’s native language” ng mga dayuhan. Ginagamit ng dalawang indibidwal na may magkaibang wika. Sila ay walang komon na wikang ginagamit. Umaasa lamang sila sa mga “make-shift” na salita o mga pansamantalang wika. d. Creole - wika na nadebelop dahil sa mga pinaghalo-halong salita ng mga indibidwal, mula sa magkaibang lugar hanggang sa ito ay maging pangunahing wika ng partikular na lugar. e. Moda - paraan ng pagpapahayag (pasalita ba o pasulat?). f. Estilo - batay sa kausap at/o sa okasyon, nagbabago ang antas ng pormalidad ng wika. KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN NG WIKANG PAMBANSA Austronesian – hango sa Latin word na auster na ibig sabihin ay “south wind” at nesos na nangangahulugang “isla”. Mayroon ng sariling Batas, Pamahalaan, Sining, Panitikan, at Wika ang mga kautubo bago pa man dumating ang mga mananakop. Padre Pedro Chirino - - Ang mga wikang Malayo-Polinesyo ay isang uri ng mga wikang Austronesyo, sa isang paguuri ng mga wikang pinaniniwalaang iisa ang pinagmulan. Ang mga wikang ito ay sinasalita sa mga kapuluang bansa sa timog-silangang Asia at sa Karagatang Pacifico. BAYBAYIN - - - Nagmula ang mga Austronesian sa isla ng Sulu at Celebes na tinatawag na Nustantao. Bigkas-sulat; sulat-bigkas sinaunang alpabeto ng mga Filipino bago pa dumating ang mga Español at maituro ang alpabetong Romano. Mula ito sa salitâng “baybáy” ng mga Tagalog na nangangahulugan ng lupaing nása gilid ng dagat at ng “pagbaybáy” na nangangahulugan ng ispeling. ALIBATA - Wilheim Solheim II – ama ng Arkeolohiyang Timog-Silangang Asya Nagpatunay ng kalinangan ng Pilipinas sa kanyang Relacion de las Islas Filipinas (1604). Ayon sa kanya, mayroon ng sariling Sistema ng pagsulat ang mga katutubo at ito ay tinatawag na Baybayin. - - Ang katawagang ito ay inimbento ni Dean Paul Versoza ng Pamantasan ng Maynila noong 1914. Io ay galing sa ALIF, BA at TA, na unang titik ng dialektong Arabo ng Maguindanao. Hindi niya ipinaliwanag kung bakit niya pinili ito.Ito ay walang kaugnayan sa BAYBAYIN. Edwin Wolf - isa sa mga nag-aaral ng bibliyograpiya ng kasaysayan sinasabing ang pinakaunang ebidensyang nakalap patungkol sa baybayin ay nagmula sa mga Kastila na sa kalauna’y tinawag na Doctrina Christiana (1593). Katutubong Wika upang mapasunod ang mfa katutubo. Misyunerong Kastila – nag-aral ng mga wikang katutubo upang mapalaganap and Kristyanismo dahil higit na madaling aralin ang wikang ito kung ihahambing sa pagtuturo ng lahat ng ito sa wikang Kastila. - 2 Baybayin Artifacts – isang bato at isang bakal • • Monreal Stone – Masbate Laguna Copper Plate - The House Commitee on Basic Education and Culture - approved a bill seeking to declare Baybayin, a pre-Hispanic writing system used in the Philippines, as the country's national writing system. House Bill 1022 or the proposed "National Writing System Act" aims to declare Baybayin as the Philippines’ national writing system, thus promoting greater awareness on the plight of Baybayin, as well as fostering wider appreciation for it. GOLD-GOD-GLORY Spanish Occupation/Panahon ng mga Espanyol (1521-1898) - - Ayon sa mga Kastila, nasa kalagayang barbariko, di sibilisado, at pagano ang mga katutubo ng ito ay kanilang madatnan. Naniniwala ang mga Kastil ana higit na mabisa ang paggamit ng - - Ang mga likha ng mga Katutubo ay sinunog ng mga kastila dahil pinaniniwalaan nila itong gawa ng demonyo. Alpabetong Romano – pinampalit sa mga katutubong paraan ng pagsulat at pagbasa. Prayle – unang nagsulat at lumikha ng mga diksyunaryo at gramatika tungkol sa iba’t ibang wika ng Pilipinas. Napalitan ang baybayin ng Alpabetong Romano na may 20 titik. Sinubukang ituro ang wikang Kastila Ngunit mas pinag-aralan ng mga prayle ang wikang katutubo. Ipinag-utos ng mga hari na gamitin ang wikang Kastila sa pagpapalaganap ng Kristiyanismo at pag-aaral ng Doctrina Christiana. Mga dahilan kung bakit hindi sinunod ng mga prayle ang pagtuturo ng wikang Kastila sa mga Indio: - Di nais na mahigitan ang kanilang talino. Nangangamba na maghimagsik ang mga katutubo. Nangangambang magsumbong ang mga katutubo sa hari hinggil sa kanilang kalupitan. • • • • • Wikang Kastila ang ginamit ng mga Propagandista sa pagpapahayag ng damdamin at mga hinaing laban sa mga Kastila. Tagalog naman ang ginamit ng Katipunan sa paglikha ng mga tula, sanaysay, liham at mga talumpati na nagpapahayag ng kanilang damdaming makabayan. Maraming mga Pilipino ang naging matindi ang damdaming nasyonalismo. Wikang Tagalog ang idineklara na Wikang Pambansa (Saligang Batas ng Biak na Bato) Tagalog ang wikang gamit sa Panahon ng Himagsikan sa Luzon (gitna, timog) at kalakhang Maynila Japanese Occupation/Panahon ng mga Hapon (1942-1945) - Tinaguriang "Gintong Panahon Panitikang Pilipino" - Nagkaroon ng kalayaan sa pagsulat ng panitikan at pagsanib ng kultura, kaugalian at paniniwalang Pilipino. - Itinuro ang wikang Nihonggo at paggamit ng mga bernakular na wika. - Ipinagbawal ang paggamit ng wikang Ingles at anumang may kinalaman dito tulad ng mga libro at peryodiko. - Ipinagamit ang Wikang Tagalog upang burahin ang impluwensiya ng mga Amerikano na ang gamit ay Wikang Ingles. • American Occupation/Panahon ng mga Amerikano (1898-1946) - - Nagpamana sa sistema ng pampublikong paaralan sa Pilipinas. Ipinagbawal ang paggamit ng bernakular na wika sa loob ng paaralan. Pagdiin sa paggamit ng wikang Ingles sa lahat ng antas ng edukasyon. Thomasites – American Teachers – US Thomas Ship • • Sinang-ayunan batay sa: • • Kautusang Tagapagpaganap Blg. 134 na pagtibayin ang Tagalog "bilang batayan ng wikang pambansa ng Pilipinas." Ngunit magkakabisa lamang ang nasabing kautusan pagkaraan ng dalawang taon, at ganap masisilayan noong 1940. • Pagkatapos na maideklara na Tagalog ang magiging batayan ng wikang pambansa noong 1946, naging opisyal itong Pilipino noong 1959 upang kilalanin ang iba pang wikain sa Pilipinas maliban sa Tagalog (mula Etniko -Nasyonal na konotasyon). Nagpalabas ng kautusan ang kalihim ng Tanggapan ng Edukasyon noong 13 Agosto 1959, na tawaging "Pilipino" ang "Wikang Pambansa". Ang "Pilipino" na ibinatay nang malaki sa Tagalog ay maghuhunos na "Filipino" alinsunod sa atas ng Saligang Batas 1973 "na linangin, paunlarin, at pagtibayin ang Filipino alinsunod sa umiiral na mga katutubong wika at diyalekto nang dialintana ang pagtanggap ng mga salita mula sa mga dayuhang wika." Noong 1986, nakibahagi ang SWP sa paghahanda ng salin ng Saligang Batas ng 1986, at sa naturang batas din kinilalang ang pambansang wika ng Pilipinas ay "Filipino." Kung paniniwalaan ang nasabing batas, "habang nililinang ang Filipino ay dapat itong payabungin at pagyamanin nang nakasalig sa mga katutubong salitang umiiral sa wikang Filipino at iba pang wika." PANITIKAN - Surian ng Wikang Pambansa – Komisyon sa Wikang Filipino (1991) 1987 - Filipino na ang ngalan ng wikang pambansa, alinsunod sa Konstitusyon na nagtatadhanang "ang wikang pambansa ng Pilipinas ay Filipino." Ito ay hindi pinaghaluhalong sangkap mula sa iba't ibang katutubong wika; bagkus, ito'y may nucleus, ang Pilipino o Tagalog. (Komisyon sa Wikang Filipino) Saligang Batas ng 1987, Artikulo XIV, Seksyon 6-9 "Ang Wikang Pambansa ng Pilipinas ay Filipino. Samantalang nalilinang, ito ay dapat payabungin at pagyamanin pa salig sa umiiral na wika sa Pilipinas at sa iba pang mga wika. Ukol sa mga layunin ng komunikasyon at pagtuturo, ang mga wikang opisyal ng Pilipinas ay Filipino, at hangga't walang ibang itinatadhana ang batas." PANITIKAN NG PILIPINAS • • • Marcelo Del Pilar - Dasalan at Tocsohan (patama sa prayle) Rio Alma Satire – may patama na kahulugan Pang-titik-an From Latin word “Litera” means “titik” Panulat na nagpapahayag ng mga karanasan, damdamin, kaisipan, o kwento ng isang tao batay sa katotohanan o gawa-gawa lamang para sa isang layunin. Uri ng Panitikan • Fiction (piksyon) – gawa-gawa - “All present” and “all powerful” – omniscient and omnipotent. • Nonfiction (hindi piksyon) - katotohanan ✓ RUFINO ALEJANDRO AT JULIAN PINEDA - Ang panitikan ay bungang-isip na isinatitik, sumasaklaw sa lahat ng uri ng katha na tumutulong sa wasting ikauunawa ng noon, ngayon, at bukas ng bansa. - Pagpapahayag ng damdamin at karanasan ng sangkatauhan na nasusulat sa masisining at makahulugang mga pahayag. ✓ W.J LONG - Nasusulat na mga tala ng pinakamabuting kaisipan at damdamin ng tao. ✓ GONZALES, MARTIN, AT RUBIN - Paraan ng pagpapahayag na kinapapalooban ng katotohanan sa paraang ipinaparanas sa mambasa ang kaisipan at damdamin ng manunulat. RELATIVISM - Nagiging tama ang sitwasyon dipende sa dahilan. ✓ SALAZAR - Lakas na nagpapagalaw sa Lipunan at maaaring magpalaya ng isang ideya nagpupumiglas makawala. ✓ RAMOS - Lahat ng uri ng mga tala na kinasasalaminan ng pang arawaraw na pamumuhay ng tao sa lipunang kaniyang ginagalawan. - Mahalagang bahagi ng pagpapaunlad ng Lipunan at kalinangan. KAHALAGAHAN NG PANITIKAN 1. Pagpapakita ng Pagkakilanlan - Mas maiintindihan ng mga mambabasa and pagkakakilanlan ng mga Pilipino. - Ipinapakita ng mga ito ang mga katangian ng mga Pilipino (pagmamahal sa pamilya, pagiging malikhain, pagiging matatag sa kabila ng mga pagsubok) - Kwento, tula, at iba pang uri ng panitikan na mas maiintidihan ng mga mambabasa ang pagkakalinlan ng mga Pilipino. - Salt (preservative) ang Panitikan 2. Pagpapanatili ng mga Tradisyon at Kultura - Nagbibigay ng halaga at pagpapahalaga sa mga tradisyon at kultura ng mga Pilipino, tulad ng mga pista, ritwal, at iba pang mga paniniwala. - Naipapasa rin sa mga susunod na henerasyon ang mga tradisyon at kultura na dapat pangalagaan at ipagpatuloy. PAG-IISLAM – pagtutuli sa babae – Mindanao (Moro/Muslim 3. Pagbibigay ng Inspirasyon at Motibo - Maraming akda sa panitikan ang nagbibigay nginspirasyon at motibasyon sa mga mambabasa, tulad ngmga akda tungkol sa kabayanihan, pagmamahal sabayan, at pag-aangat mula sa kahirapan. - Sa pamamagitan ng mga akdang ito, nabibigyan ng lakasng loob at inspirasyon ang mga mambabasa upangmagpatuloy at magsumikap sa buhay. 4. Pag-unawa sa Iba’t Ibang Uri ng Karanasan - May kakayahang magbigay ng pagunawa sa mga mambabasa tungkol sa iba’t ibang uri ngkaranasan, kabilang na ang karanasan ng mga taongnakatira sa iba’t ibang bahagi ng bansa at mundo. - Natututo ang mga mambabasa na magpakatolerante at maunawaan ang mga taong may iba’t ibang kultura at paniniwala. LAYUNIN NG PANITIKAN 1. Matanto ang kalinangang Pilipino, ang henyo ng ating lahi at ang mga minanang yaman ng kaisipan. 2. Alaming tayo’y may marangal na tradisyonng katulad ng ibang lahi. 3. Matalos ang kapintasan at kakulangan ng ating panitikan at mapag-aralang ito’y iwaksi at limutin. - Feminine Literature (strength of women) - Muscular Literature (strength of men) - Queer Literature (LQBTQ) 4. Makilala ang ating kahusayan sa panitikan at ang mga ito’y lalong mapaningning at mapayaman. 5. Tayo’y mga Pilipino at kailangang tayo’y magmalasakit at tumangkilik sa sariling atin. ELEMENTO NG PANITIKAN ✓ PAKSA - Pangunahing tema o ideya ng isang akda. ✓ TAUHAN - Karakter o personalidad na lumilitaw sa akda. Uri ng Tauhan: ▪ ▪ Protagonist – bida Antagonist – kontrabida • Pabula ang walang bida at kontrabida o Tauhang bilog – may changes. o Tauhang lapad – consistent ‘yung character. ✓ BANGHAY - Tumutukoy sa maayos na pagkakasunod-sunod na pangyayari ELEMENTO NG BANGHAY: 1. Simula - tauhan; tagpuan (panahon & lugar) • Tunggalian - tao vs. tao - tao vs. sarili - tao vs. kalikasan - tao vs. lipunan • • Suliranin Saglit na Kasiglahan 2. Kasukdulan • Kakalasan 3. Wakas ✓ ESTILO - Tumutukoy sa pagkakasulat at paggamit ng wika ng manunulat. ✓ LAYUNIN - Tumutukoy sa dahilan kung bakit isinulat ang akda - Maglahad ng mensahe, mag-aliw, magbigay kaalaman, o magpabago ng pananaw ng mambabasa. ✓ TONONG PAMPANITIKAN - Tumutukoy sa pakikipag-usap ng manunulat sa mamababasa, maaaring malungkot, masaya, nakakainis, o nakakapagtaka. ✓ TEKSTURA - tumutukoy sa kabuuan ng anyo at nilalaman ng akda. 4. PAGSASALAYSAY - ✓ IMAHEN - Larawan o pangitain na ginagamit upang makatulong sa mambabasa na mas maintidihan at maipaliwanag ang kaisipan na nais iparating ng manunulat Naglalaman ng kwento, kasaysayan, at karanasan ng tao. Magkwento ang layunin nito. 5. KAHIRAPAN - Suliranin ng kahirapan at hamon na kinakaharap ng taong nabubuhay sa kahirapan. ✓ PORMA - Estruktura ng Akda. Maaaring maikling kwento, tula, nobela, at iba pang uri ng panitikan. 6. PAG-ASA MGA TEMA AT MOTIBO NG PANITIKAN 7. PAGNANAIS 1. PAG-IBIG - Pinakapopular na tema. Maaaring patungkol sa romantikong pag-ibig, pagmamahal sa pamilya o bayan. - - - - Naglalaman ng kaisipan tungkol sa kalikasan at kung paano ito ginagamit ng tao Suliranin sa pagpapalago ng kalikasan o pagpapalaganap ng teknolohiya. 3. KALAYAAN - Pakikibaka ng isang bayan upang makamit ang kalayaan mula sa pananakop ng dayuhan. Naglalaman ng mga pangarap, layunin, at mga pangangarap ng tao. 8. PAGKAKAIBA-IBA - 2. KALIKASAN Naglalaman ng mensahe ng pag-asa at inspirasyon sa mambabasa. Pagkakaiba-iba ng kultura, paniniwala at katangian ng tao. URI NG PANITIKAN 1. Panitikang Piksyon - naglalaman ng mga kwentong kathang-isip na nagpapakita ng mgakarakter, pangyayari, at mga lugar na hindi tunay o hindi nangyari sa totoong buhay . 2. Panitikang Hindi Piksyon - hindi naglalaman ng mga kwentong kathang-isip, ngunit naglalayong - magbigay ng impormasyon at kaalaman sa mambabasa. binubuo ng iba’t ibang anyo ng mga teksto nanakasulat, tulad ng mga aklat, artikulo, sanaysay,biograpya, mga pagsasaliksik at iba pa. MGA ANYO NG PANITIKAN 1. Tuluyan o Prosa - Tumutukoy ito sa maluwang na pagsasama-sama ng mga salita sa loob ng pangungusap. Nasusulat ito sa karaniwang takbong pangungusap o pagpapahayag. 2. Anekdota - isinasalaysay ang kakaiba o kakatuwang nangyari sa buhay ng isang sikat o kilalang tao. - mahalagang yugto. • Biography – tungkol sa buhay ng isang sikat o kilalang tao na isinulat ng iba. • Autobiography – patungkol sa sariling buhay ng tao. 3. Nobela • “kathambuhay” • mahabang kwentong piksyon na binubuo ng iba’t ibang kabanata. • can stand alone (by chapters) 4. Pabula • Ang tauhan ay mga hayop. • Kumikilos bilang tao sa kwento. • Attribute to people. 5. Parabula - “Talinhaga” • maikling kwentong may aral na kalimitang hinahango mula sa Bibliya. 6. Maikling Kwento • hinggil sa isang mahalagang pangyayaring kinasasangkutan ng isa o ilang tauhan at may iisang kakintalan o impresyon lamang. Isa itong masining na anyo ng panitikan. • Descriptive – limited characters 7. Dula • Hinahati sa pamamagitan ng yugto at kadalasang isinasalaysay sa mga Teatro. MGA HAMON: 1. Pagkakaroon ng limitadong oras at mapagkukunan. • Ang pag-aaral ng panitikan ay maaaring mahirap dahil sa kailangan ng malawak na kaalaman at pagbabasa. Sa kabilang banda, ang pagpapalaganap nito ay nangangailangan din ng sapat na impormasyon at malawak na kaalaman sa kung paano ito magawa sa mga iba’t ibang paraan at platforms. 2. Kakulangan ng interes ng kabataan sa panitikan. • Dahil sa modernong teknolohiya at iba pang aktibidad sa labas ng klase. • Kulang sa appreciation and critical thinking. • 3. Pagsasama ng iba’t ibang uri ng panitikan. • Ang pagpapakita ng iba’t ibang uri ng panitikan (tula, dula, nobela, maikling kwento, sanaysay, atbp.) ay magbibigay ng mas malawak na kaalaman sa mga tao tungkol sa kahalagahan atk aakit-akit na aspeto ng panitikan. It emphasizes the sense of literature in terms of entertainment. 3. Kakulangan ng pagkakakilanlan ng mga tanyag na akda at manunulat sa bansa. • Pagkukulang sa pag-unawa sa mga konteksto at kahulugan ng mga akda, lalo na para sa mga mambabasa na nanggagaling sa iba’t ibang kultura at wika. 4. Pagtataguyod ng pagsasalin ng mga akda sa iba’t ibang wika. • Ang pagsasalin ng mga akda ay makakatulong upang mabigyan ng pagkakataon ang mga mambabasa na nasa ibang kultura at wika upang maunawaan ang mga akda sa ibang mga wika. 4. Pagtatakda ng kanon o tradisyonal na pag-unawa sa mga akda at manunulat. • Maaari itong magdulot ng isang limitadong pananaw sa pag-unawa sa mga akda at manunulat at maaaring hindi mapagbigyan ang iba’t ibang perspektibo at konteksto. MGA PANITIKANG PASALINDILA MGA PAGKAKATAON: 1. Pagkakaroon ng modernong teknolohiya. • Sa panahon ngayon, mas madaling maabot ng mga tao ang mga akda at manunulat sa pamamagitan ng online resources at iba pang digital na platform. 2. Pagpapalaganap ng mga akda sa iba’t ibang wika at kultura. • Ang pagpapalaganap ng panitikan sa iba’t ibang wika at kultura ay makakatulong upang mas maraming tao ang maabot at maging interesado dito. - - - Ang mga pasalindilang panitikan ay naglalarawan sa mga gawang naipamana o nasalin mula sa dating henerasyon papunta sa bagong henerasyon. Kadalasan, ito ay naipapasa sa pamamagitan ng "oral ng "oral tradition" o pasalitang tradisyon. Bukod dito, halos hindi naisusulat kundi naipapasa lamang sa pamamagitan ng pagpakalat ng kwento sa ibang tao. EPIKO (Epic) - - Pangunahing pasalitang anyo ng panitikan na matatagpuan sa iba’t ibang pangkat etniko. Mahabang tulang pasalaysay tungkol sa kabayanihan ng pangunahing tauhan - Naglalaman ng mga pangyayaring ‘di kapani-paniwala. Kagila-gilalas na na kabayanihan upang magbigay takot sa posibleng manakop. nai-aambag sa kasaysayan at pati na rin sa mga modernong pag aaral. God created man in his image and lightness. Ang mga epiko ay mayroong mga sumusunod ng katangian: • ang kwento ay tungkol sa kahimahimala/ kapangyarihang higit sa karaniwang magagawa ng tao o taong nagpapakilala ng kabayanihan noong unang panahon; • ito ay base sa tradisyong pasalita; ito ay binubuo ng tula; • at ito ay kinakanta o binbigkas ng paulit-ulit sa tonong pakanta. Kadalasang paksa o tema: Bathala – supreme God; the creator Maykapal – supreme God; the creator (Christian faith) Movens Diwata – devata - sanskrit ALAMAT (Legend) - - 1. katapangan at pakikipagsapalaran ng bayani 2. mga supernatural na gawi ng bayani 3. pag-ibig at romansa 4. mga yugto ng buhay 5. kamatayan at pagkabuhay Ito ay uri ng panitikan na naglalaman ng tungkol sa mga pinagmulan ng mga bagay-bagay sa daigdig. Kung minsan nagsasalaysay ito ng mga pangyayari hinggil sa tunay na mga tao at pook. - Tumatalakay din ito sa mga katutubong kultura, kaugalian o kapaligiran. Ito ay kadalasang mga kathang-isip na nagpasalin-salin buhat sa ating mga ninuno. Mga Katangian: MITOLOHIYA (Mythology) - - - - Ito ay isang anyo ng panitikan na nakapalibot sa relihiyon o tradisyonal na kultura. Isa itong malaking uri ng literatura na kung saan ang madalas na tinatalakay ay kwento ng mga diyos at diyosa at iba pang makapangyarihang nilalang. Kadalasan ito ay naka-ankla sa kultura, tradisyon, alamat at relihiyon ng isang rehiyon o bansa. Madalas, ang tinatahak na tema ng mitolohiya ay kababalaghan. Ngunit, kahit na nababalot ito ng kababalaghan at madalas ang kathangisip lamang, mayroong pa din itong mga 1. Kathang isip lamang. 2. Nagsasalaysay sa pinagmulan ng mga bagay-bagay. Halimbawa: Alamat ng Pinya KUWENTONG-BAYAN (Folklore) - - Ito ay nagsasalaysay ng kathang isip ng mga Pilipino. Ang mga tauhan sa kwentong bayan ay kumakatawan sa pag-uugali at mga turo ng mamamayan. - Ito ay binuo upang ipahayag ang mga sinaunang pamumuhay ng mga tao na siyang naging gabay hanggang sa kasalukuyang pamumuhay. KUMINTANG, SALOMA, o TIKAM - AWITING-BAYAN (Folksong) - - Ang awiting bayan ay isa sa mga kultura na pinangalagaan mula sa ating mga ninuno. Ito rin ay tinatawag na "kantahing bayan" ng iilan. Nasa anyo ito ng patula ngunit may kasama itong tugtog na inaayon sa karanasan, damdamin at kaugalian ng sinumang gumawa nito. Ang awiting bayan na ginawa ng ating mga ninuno ay patungkol sa iba't ibang pamumuhay, pag iisip, ugali, at damdamin ng mga tao. Awit ng pag-ibig sa bayan. Tinatawag din itong awit sa pakikidigma. Ito ay nagtataglay ng malungkot na himih, at karaniwang inaaawit sa saliw ng biyolin at gitara at nagmula raw sa Balayan, Batangas. Kanyaw – basbas ng mga diyos at diyosa. SAMBOTANI o TAGUMPAY - Awit sa pagtatagumpay sa isang pakikipaglaban. DALIT SOLIRANIN - - Awit ng mga mangingisda - Awit ng papuri, luwalhati, kaligayahan o pasasalamat sa Diyos, sa mga santo at santa ng mga Katoliko. Awit sa simbahan. TALINDAW - Inaawit habang namamangka at habang nagsasagwan. KUNDIMAN o BALITAW - OYAYI o HELE - Ang katawagan sa awiting nagpapatulog ng sanggol. Kalimitang ang mga awiting ito ay walang kahulugan, inaawit lamang sa isang malambing na himig upang makatulog ang isang bata. Sadyang nakaaantok ang oyayi dahil halos iisa ang tono, at paulit-ulit ang liriko. HILIRAW o PAMATBAT - - Ang awiting-bayan para sa mga kinakasal. Awit sa inuman. UMBAY - DIONA Ang panlahat na katawagan sa awit ng pag-ibig. Nagsasaad ito ng kabuuang mga damdamin at mga saloobing ipinangangako ng pag-ibig. Awit sa paglilibing. 9. Ang taong nagigipit, sa patalim kumakapit. KARUNUNGANG BAYAN - - Ito ay isang sangay ng panitikan kung saan nagiging daan upang maipahayag ang mga kaisipan na nakapapabilang sa bawat kultura ng isang tribo. Mayaman na tayo sa mga karunungang bayan bago pa man dumating ang mga Kastila dito sa ating bansa. BUGTONG - Isa sa mga larong ito ay ang bugtongbugtong o kung tawagin sa Ingles ay "riddles". Ito ay mga palaisipan na ang mananalo o makakakuha ng premyo ay ang makakahula ng palaisipan. SALAWIKAIN - Ang salawikain o kasabihan, o kilala rin sa Ingles na Proverbs, ay ang simple, konkreto, at tradisyunal na kasabihan na nagpapahayag ng katotohanan na base sa sentido komun o karanasan. Ito ay kadalas dinadaan sa talinhaga. Halimbawa: 1. 1.Ang maniwala sa sabi sabi walang bait sa sarili. 2. Kung ikaw ay may ibinitin mayroon kang titingalain. 3. Kung sino angmatiyaga, siyang nagtatamo ng pala. 4. Sa paghahangad ng kagitna, isang salop ang nawala. 5. Madali ang maging tao, mahirap magpakatao. 6. Magsama-sama at malakas, magwatak-watak at babagsak. 7. Kung ano ang puno, siya ang bunga. 8. Kung walang tiyaga, walang nilaga. SAWIKAIN - Patalinhagang pananalita na nagbibigay ng mga salitang hindi literal ang ibig sabihin. Napapaisip nito ang mga mambabasa. Halimbawa: 1. Abot-tanaw: Naaabot ng tingin 2. Agaw-buhay: Naghihingalo; malapit nang mamatay; muntik maputulan ng hininga 3. Agaw-dilim: Malapit nang gumabi 4. Ahas: Taksil, traydor 5. Alilang-kanin: Utusang walang bayad, pakain lang, pabahay at pakain ngunit walang suweldo. IDYOMA - Ang idyoma ay isang matalinhagang pagpapahayag ng isang ideya. Malayo ito sa komposisyonal na paliwanag ng isang ideya kung kaya't ito ay itinuturing na hindi tuwirang pagbibigay kahulugan. Halimbawa: 1. Pagputi ng uwak o pag-itim ng kalapati 2. Ningas Kugon 3. Malapad ang papel 4. Di-mahulugang karayom 5. Naniningalang pugad KASABIHAN - Ang mga kasabihan ay nagbibigay ng payo at nagsasaad ng katotohanan ukol sa mga pang araw-araw natin na mga gawain, kilos, o disisyon sa buhay. Halimbawa: 1. Ang batang matapat, pinagkakatiwalaan ng lahat. 2. Ang kalinisan ay tanda ng kasipagan. 3. pagsintang labis na makapangyarihan, pag ikaw ay pumasok sa puso ninuman, hahamakin ang lahat masunod ka lamang. 4. Walang matimtimang birhen, samatiyagang manalangin. 5. Ang kayamanang galing sa kasamaan, dulot ay kapahamakan. Sagot: llong (sipon sa ilong ang tinutukoy na tubig) BULONG - Halimbawa: 1. Makikiraan po. 2. Tabi tabi po apo, alisin mo po ang sakit ng pamilya ko. 3. Lumakas-sana sana ang ulan, upang mabasa ang lupang tigang. 4. Pagpalain ka nawa. 5. Tabi, tabi po. PALAISIPAN - Ito ay isang tanong o pangungusap na may natatanging sagot na iba sa karaniwan. Halimbawa: 1. Tanong: Bakit binubuksan bintana tuwing umaga? Sagot: Kasi nakasara, bakit bubuksan mo pa ba kung bukas na. 2. Tanong: Anong isda ang lumalaki pa? Sagot: Yung bata pa. 3. Tanong: Ano ang tinapay na hindi kinakain ang gitna? Interaksyon sa kapaligiran na ginagamit ng mga mamamayan upang mailayo o ang mailigtas ang kanilang sarili sa kapahamakan. KASABIHAN (SAYINGS) - Mga nakagawiang ekspresyong ng mga Pilipino. Tulang pambata na may mababaw na kahulugan. Halimbawa: 1. Walang sumisira sa bakal kundi ang sarili rin niyang kalawang. 2. Napakahaba man ng prusisyon, sa simbahan rin ang tuloy. Sagot: Donut na may butas sa gitna 4. Tanong: hindi hayop, hindi rin tao ngunit tinatawag niya ako Sagot: Telepono/Cellphone 5. Tanong: Dalawang kuwebang naglalabas ng tubig pagkaraan nama'y agad binabalik KAWIKAAN - Matalinhagang pahayag na maikukumpara sa salawikain. Ang kawikaa'y palaging nagbibigay ng aral sa buhay, habang ang salawikain naman ay minsa'y namumuna ng aksyon. Halimbawa: 1. "Maniwala ka sa Panginoon ng buong puso mo, at huwag kang manalig sa iyong sariling kaunawaan." - Kawikaan 3:5 2. "Mapalad ang tao na nakakatamo ng karunungan,at ang tao na nagtatamo ng kaunawaan." - Kawikaan 3:13 3. "Siyang lumalakad na kasama ng marunong ay magiging marunong, ngunit siyang nakikipag-ugnayan sa mga hangal ay mapapariwara." Kawikaan 13:20 - Barlaan at Josaphat - - Doctrina Christina - - - Ito ay ang mga simulain o kaya itinuturong mga prinsipyo, teoriya, o paniniwala. Binibigyang kahulugan din ito bilang isang kodigo ng mga paniniwala o "isang katawan ng mga pagtuturo." Sa kadalasan, may ibig sabihin itong ilang mga dogmang panrelihiyon na itinuturo ng Simbahang Kristiyano. Kauna-unahang aklat na nailimbag sa Pilipinas noong 1593, sa pamamagitan ng silograpiko, isinulat nina Padre Juan de Placencia at Padre Domingo Nieva. Binubuo ng 87 pahina. Nuestra Seniora del Rosario - Ito ay ang pangalawang aklat na nailimbag sa Pilipinas na isinulat ni Padre Blancas de San Jose noong 1602 sa Pamantasang Sto. Tomas. Ikatlong aklat na nailimbag sa Pilipinas, salin sa Tagalog mula sa griyego ni Padre Antonio de Borja. Ipinalalagay na ito ang unang nailimbag na nobela sa Pilipinas. Pasyon, Pasyong Mahal, o Pabasa - PANAHON NG MGA KASTILA Naglalaman ng mga talambuhay ng mga santo, nobena, at mga pangunahing kalam sa relihiyon. Isang naratibong tula ng Pilipinas na nagsasaad ng buhay ni Hesukristo. Kapanganakan, pagkapako sa krus, hanggang sa muling pagkabuhay. Ito ay may saknong na limang linya na may walong pantig. Urbana at Felisa - - Isinulat ni Modesto de Castro, ang tinaguriang, "Ama ng Klasikong Tuluyan sa Tagalog". Naglalaman ito ng pagsusulatan ng magkapatid na sina Urbana at Felisa. Pawang nauukol sa kabuting-asal ang nilalaman ng aklat na ito kaya't malaki ang nagawang impluwensya nito sa kaugalian panlipunan ng mga Pilipino. Sensura – susunugin kapag hindi pumasa. Korido - - Ito ay isang uri ng panitikang Pilipino, isang uri ng tulang nakuha natin sa impluwensiya ng mga Espanyol. Ito ay may sukat na walong pantig bawat linya at may apat na linya sa isang saknong. - Ang korido ay binibigkas sa pamamagitan ng pakantang pagpapahayag ng mga tula. Awit - Tig-aapat na taludtod ang bawat saknong. Lalabindalawang pantig bawat taludtod. Tradisyonal na dulong tugma ay isahan. (aaaa, bbbb, cccc) Pakikipagsapalaran ng bayani. - - Francisco Balagtas Florante at Laura - Albanya Konde Adolfo – main antagonist Atenas 30,000 Kanser – SAkit at saKIT TATLONG ELEMENTO NG AWIT AT KORIDO 1. Pag-iibigan 2. Relihiyon o Pangangaral 3. Himala o Kagila-gilalas DULANG PANTAHANAN - - - - - - 1. Heugo de Prenda Batay sa kahulugan ng pinagmulan nitong Espanyol na juego de prenda, ay "laro ng multa." - Nilalaro ito tuwing burol o lamayan. Walang takdang bilang ang maaaring sumali sa laro ngunit malimit na kabataan ang mga kalahok. 2. Duplo Game of punishment. Karaniwang nilalaro sa mga lamayan. Propaganda upang patayin ang “karagatan” - - Hari, rosas (nasa hardin ng hari), isang pangkat ng mga kabinataan at kadalagahan – ninakaw ang rosas kaya’t pagalingan gumawa ng alibi. Debate, tulang patnigan Ito'y pagtatalo sa tula at pahusayan sa pagbigakas Karaniwang gumagamit ng mga salawikain, kawikaan at kasabihan. Pasisimulan ito sa pagdarasal ng isang Ama Namin, Aba Ginoong Maria, at isang Requiem de Ternam para sa kaluluwa ng yumao. Ang magiging daloy nito ay nakasalalay sa paratangan at bintangan sa kung sino ang salarin. 3. Karagatan Game of rewards. Isang tulang paligsahang nilalaro sa mga luksang lamayan o pagtitipong parangal sa isang yumao na ginagawa noong bago dumating ang mga Kastila. Ang paksa nito'y tungkol sa alamat ng singsing ng isang dalaga, na umano'y nahulog sa gitna ng karagatan. Mga saknong na apatang taludtod at may sukat na lalabindalawahin. Higit itong nag-aangkin ng malulundong talinghaga at malalim na palaisipan. Debate, tulang patnigan 4. Panubong o Pamutong/Putong Isang mahabang tulang nagpaparangal sa isang may kaarawan o kapistahan na kung tawagin ay panubong ay ginaganap bilang parangal sa isang panauhin o may kaarawan. 1. Sinisimulang awitin sa may tarangkahan ng bahay ng may kaarawan. 2. Inawit habang umaakyat sa hagdan. ang mga kumakanta. - Ipinaliliwanag nila rito ang halaga ng bawat baitang. Kapag nasa huling baitang na sila, hindi agad sila papasok hanggang hindi natatapos ang awitin at hanggang hindi sila pinapapasok upang ipahiwatig na sila ay nahihiya. na libangang saynete noong panahong iyon. - DULANG PANTANGHALAN - - - - - 1. Moro-moro o Komedya Paglalaban ng mga Moro (Native Muslim) laban sa Kristiyano Kristiyano > Muslim 2. Senakulo Ito ay isang dula patungkol sa buhay, pagpapasakit, kamatayan at muling pagkabuhay ng Panginoong Hesukristo Isa ito sa mga tradisyon ng Semana Santa sa ilang grupong Cristiano, partikular na sa mga Katoliko. Pandulaang bersyon ng Pasyon tungkol sa hirap at sakit ng Panginoong Hesukristo. 3. Saynete Itinuturing na isa sa mga dulang panlibangan nang mga huling taon ng pananakop sa atin ng mga Kastila ang Saynete. Ang paksa ng dulang ito ay nahihinggil sa paglalahad ng kaugalian ng isang lahi o , sa kaniyang pamumuhay, pangingibig, at pakikipagkapwa. Ang "La India Elegante Y El Negrito Amante" ni Francisco Baltazar ay ipinalalagay na isa sa mga nakaaaliw - 4. Karilyo Ito ay itinuturing na isang laro ng mga tau-tauhang ginagampanan ng mga aninong ginawa mula sa karton, na pinanonod na gumagalaw sa likod ng isang puting tabing at pinagagalaw naman ng taong di nakikita na siyang nagsasalita rin para sa mga kartong gumagalaw. 5. Sarswela Ito ay isang dula na may tugtugan at awitan, minsan ay may kasamang sayaw, may kalakip na pampatawa, may kasama ring aksyon o tunggalian. Ang salitaan nito ay patula o paawit. DULANG PANLANSANGAN 1. Panunuluyan - Isang kaugaliang Kristiyano ng mga Filipino na nagtatanghal ng masalimuot na paglalakbay nina Santo Jose at Birheng Maria mula sa Nazareth patungong Bethlehem upang maghanap ng matutuluyan na mapagsisilangan kay Hesukristo. - Ginagawa tuwing buwan ng Disyembre bilang paghahanda sa kapaskuhan. - Hango sa salitang-ugat na "tuloy" na isang magiliw na pag- anyaya o pagpapatuloy ng panauhin sa loob ng tahanan. - 2. Moriones Ito ay isang paraan ng pagdiriwang tuwing Mahal na Araw sa Marinduque. - - - - - Ang moryones ay mga lalaki at babae na nakasuot ng maskara't helmet at damit na katulad ng mga sundalong Romano noong panahon ni Kristo. Bilang dula, ang Moryones ay isang komedya hinggil sa paghahanap, pagdakip, at pagpugot ng ulo kay Longhíno. Buong linggo ng Mahal na Araw, ang Moryones ay pumaparada paikot-ikot sa poblasyon upang kunwa'y hanapin siya. Pagkakasunud-sunod: 3. Salubong Pagtatanghal o ritwal tuwing bukangliwayway ng Linggo ng Pagkabuhay na nagtatampok sa pagtatagpo ng imahen ni Kristo at Birhen Maria. - 4. Tibag Paghahanap ni Empress Helena sa pinagpakuan kay Hesukristo sa Jerusalem bunga ng kanyang panaginip. 5. Santacruzan - - Ang Santacruzan (mula sa salitang Kastilang santa cruz, "banal na krus") ay isang ritwal na maringal na pagtatanghal na idinadaos sa huling araw ng Flores de Mayo. Ito ay binibigyan ng parangal sa paghahanap ng Tunay na Krus ni Santa Elena ng Konstantinople (kilala bilang Reyna Elena) at San Constantinong Dakila. 1. Panunuluyan (Panlansangan) - Isang uri ng prusisyong ginaganap kung bisperas ng Pasko. - Bethlehem – house of bread. - Manger kainan ng hayop. - 3 Magis - King Herod, Holy Innocents, Flight to Egypt - - - 2. Senakulo (Pangtanghalan) Dulang nagpapakita ng buong buhay ni Hesukristo. Ang usapan ng mga tauhan ay patula. Holy Week Huling hapunan*, pagpapasakit, kamatayan, at muling pagkabuhay. *Pista ng Paskwa (Pascua) – Feast of the Passover. Transubstantiation INRI – Latin: Iesus Nazarenus, Rex Iudaeorum English: Jesus the Nazarene, King of the Jews 3. Moriones (Panlansangan) Longhino o Longinus Marinduque Mahal na Araw 4. Salubong o Pasko ng Pagkabuhay (Panlansangan) Ito ay ginagawa sa Linggo ng Pagkabuhay. Ang prusisyon ay sinisimulan sa ganap na ikaw 4:00 ng umaga. Ang unang prusisyon na nagmumula sa isang dako ng bayan kasama ang Mahal na Birhen. Ang ikalawang prusisyon naman ay magmumula sa ibang dako ng bayan. Ang ipinuprusisyon ay ang Panginoong Hesukristo na nabuhay na maguli. Sa ganap na ika-5:00 ng umaga ay magsasalubong ang daawang prusisyon sa harap ng simbahan. - - - - 5. Tibag (Panlansangan) After 300 years Ito ay tungkol sa paghahanap ni Empress Helena o Santa/Reyna Elena sa krus na pinagpakuan kay Kristo Anak – Constantino 6. Santacruzan (Panlansangan) isang marangyang para ng mga sagala at konsorte ang nagaganap. Sila ay lumilibot sa mga kalye hanggang sa makarating sa simbahan upang maihatid ang krus. Jean the Baptist – Last Prophet Flores de Mayo - Prusisyon at pag-aalay ng puting bulaklak sa birheng Maria.