O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
ABDURAXMONOV J.Sh.
FAVQULODDA VAZIYATLARNI PROGNOZLASH VA MA’LUMOTLAR
BAZASINI TAKOMILLASHTIRISH
MONOGRAFIYA
Termiz–2022
TerDU nashr-matbaa markazi nashryoti
1
UO’K: 614.8.084
КВК: 68.9
A15
Termiz davlat universiteti Kengashining 2022-yil
29 – sentyabr
2-sonli
bayonnomasiga asosan nashrga tavsiya etilgan.
J.Sh.Abduraxmonov
Favqulodda
vaziyatlarni
ma’lumotlar
bazasini
prognozlash
va
takomillashtirish.
Monografiya. T.: -2022, 104 b.
Mas’ul muharrir: M.X.Shomirzayev – pedagogika fanlari doktori, professor.
(Termiz davlat universiteti)
Taqrizchilar:
Qodirov Baxtiyor Eshmurzayevich - Termiz davlat universiteti “Texnologik
ta’lim” kafedrasi katta o’qituvchisi, pedagogika fanlari bo’yicha falsafa doktori
(PhD).
Xujakeldiyev Komil Nosirovich - Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
“Geodeziya, kadastr va yerdan foydalanish” kafedrasi dotsenti.
Annotatsiya
Mazkur monografiyada Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar
bazasini takomillashtirish haqida so’z yuritilgan. Shuningdek bugungi kunda
mavjud favqulodda vaziyatlarni prognozlash usullari va malumotlar bazalari taxlil
qilingan va ilmiy asoslangan tavsiyalar berilgan.
Monografiyadan
favqulodda
oliy
vaziyatlarni
ta’lim
muassasalarining
prognozlash
bilan
talabalari,
magistrlari,
shug’ullanuvchi
hodimlarga
mo’ljallangan.
ISSN:978-9943-8897-9-8
ABDURAXMONOV J.SH.
TerDU NMM nashriyoti, 2022-y
2
KIRISH
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan olib borilayotgan odilona
siyosat tufayli inson manfaati, inson qadriyati eng oldingi o’rindadir. Asosiy
Qomusimiz bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosini ham
inson, uning qadr-qimmati. salomatligi tashkil etadi. Insonning hayoti, yashashga
bo’lgan huquqi Konstitutsiya bilan muhofaza qilinadi. Iimiy texnik rivojlanish
insonlar hayoti xavfsizligiga bog’liq bo’lgan yangi muammolarni keltirib
chiqaradi. Bu masalalarni hal etish ilmiy tadqiqot natijalari va chuqur bilimga ega
bo’lishni taqozo qiladi. Tadqiqot natijalari favqulodda vaziyatlarni bartaraf
etgandan ko’ra oldini olish eng to’g’ri yechim ekanligini ko’rsatadi.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, tabiiy, texnogen, ekologik xususiyatli
favqulodda vaziyatlar va har turli halokatlar oqibatida yuzaga keladigan talofatlarni
kamaytirishning eng samarali usuli bu ularning oldini olish va profilaktika
tadbirlarining bajarilishidir. Favqulodda vaziyatlarni oldini olish tadbirlarining
asosini ularni monitoring qilish, malumotlar bazasini takomillashtish va
prognozlash tashkil qiladi.
Xususan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Tabiiy ofatlar xavfini
kamaytirish bo’yicha byurosi (UNDRR) tomonidan may oyida Favqulodda
vaziyatlar xavfini kamaytirish bo’yicha global platforma oldidan e’lon qilingan
Global baholash hisoboti (GAR2022) shuni ko’rsatadiki, har yili 350 dan 500
gacha o’rta va yirik miqyosdagi ofatlar sodir bo’lgan. Tabiiy ofatlar soni 2030
yilga kelib yiliga 560 ta yoki kuniga 1,5 ta falokatga yetishi kutilmoqda.
Har yili dunyoda 1,2 milliongacha odam yo’l-transport hodisalari natijasida
hayotdan ko’z yumadi va 50 millionga yaqini nogironlikka olib keladi. Yo’ltransport hodisalarida, qurbonlarning 60-65 foizida o’lim darajasi yuqori bo’lgan,
voqea joyida tez tibbiy yordam ko’rsatishni talab qiladigan og’ir politrauma
mavjud. Yurtimizda ham yiliga yo’l-transport hodisalari natijasida 2500 ga yaqin
inson hayotdan ko’z yumadi va 10000 dan ziyotroq insonlar turli darajada
jaroxatlanadi.
3
Statistik ma’lumotlarni tahlil qiladigan bo’lsak dunyo bo’yicha yong’indan
halok bo’lganlar soni bo’yicha yetakchi o’rinlarda 2020 yilda Hindiston (45197),
Xitoy (10356), Nigeriya (8950), Rossiya (7057), AQSh (3155) bormoqda. 2021
yilda ham yuqori o’rinlardagi davlatlar yetakchilikni saqlab qolgan. Biroq,
Hindiston (23265) -22932 ko’rsatkich bilan yuqori pasayishga erishgan.
Shuningdek Xitoy (10498) +142, Nigeriya (7132) -1718, Rossiya (6387) -670,
AQSh (3183) +28 tashkil qiladi.
Ushbu statistik ma’lumotlarda O’zbekiston ham berilgan bo’lib, yong’indan
vafot etganlar 2020 yilda 461 nafarni, 2021 yilda esa 542 nafarni tashkil qilgan.
Bundan ko’rinib turibdiki vafot etganlar soni 81 nafarga oshgan.
Yong’in bo’yicha jahon statistikasi shuni ko’rsatadiki, dunyoda har yili 3,1
milliondan ortiq yong’in sodir bo’lib, ularda 20 mingdan ortiq odam halok bo’ladi.
Yong’inlarning 50% ga yaqini binolarda va transportda sodir bo’ladi.
Favqulodda vaziyatlar soni yildan yilga ortib borayotganligi hammaga
malum. Shuni takidlab o’rish lozimki favqulodda vaziyatlarning soni va
yetgazayotgan zarari yurtimizda ham afsuski ko’payib bormoqda. Bugungi kunda
yurtimizda iqlim o’zgarishi jadal kechmoqda 2000-2020-yillar oralig’ida o’rtacha
havo harorati +2 °C ga oshgan va olimlar 2050-yilga borib o’rtacha havo harorati
+6 °C ga yetishi mumkinligini eloq qilishdi. Nafaqat tabiiy tusdagi favqulodda
vaziyatlar oshib bormoqda balki texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar soni ham
ortib bormoqda texnika texnologiyalar bilan insonlar aloqasining ortib borishi ular
o’rtasida yuzaga keladigan avariyalarning ortishini taqozo qiladi.
Bu kabi tendensiyalarning oldi olinmasa, insoniyatning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish vektori tamoman o’zining yo’nalishini o’zgartirishi mumkinligi
shubhasizdir. Bu shuni ko’rsatadiki favqulodda vaziyatlarni prognozlash va
malumotlar bazasini takomillashtirish dolzarb muammo hisoblanadi.
4
I BОB. FAVQULODDA VAZIYATLARNI PROGNOZLASH VA
MA’LUMOTLAR BAZASINI TAKOMILLASHTIRISHNING HUQUQIY
ASOSLARI
1.1. Favqulodda vaziyatlar tasnifi
Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi.
Favqulodda vaziyatlar — ularning vujudga kelish sabablariga (manbalariga)
ko’ra tasnif qilinadi va ular ushbu vaziyatlarda zarar ko’rgan odamlar soniga,
moddiy zararlar miqdoriga va ko’lamlariga (hududlar chegaralariga) qarab lokal,
mahalliy, respublika va transchegara turlariga bo’linadi.
Favqulodda vaziyat — bu muayyan hududda o’zidan so’ng odamlarning
qurbon bo’lishi, odamlar sog’lig’i yoki atrof-muhitga ziyon yetkazishi, kishilarning
hayot faoliyatiga kattagina moddiy zarar hamda uning buzilishiga olib kelishi
mumkin bo’lgan yoki olib kelgan avariya, halokat, stixiyali ofat, epidemiyalar,
epizootiyalar natijasida yuzaga kelgan holatdir.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko’ra bizning
mintaqada asosan 7 hil favqulodda vaziyat turlari tasdiqlangan:
1. Zilzilalar, yer surilishi;
2. Sel, suv toshqinlari va boshqalar;
3. Kimyoviy havfli ob’ektlarda avariya va falokatlar (o’tkir zaharli moddalarning
ajralib chiqishi);
4. Portlash va yongin havfi mavjud ob’ektlardagi avariya va falokatlar;
5. Temir yo’l va boshqa transport vositalarida tashish paytidagi avariya va
falokatlar;
6. Havfli epidemiyalarning tarqalishi;
7. Radioaktiv manbalardagi avariyalar.
Favqulodda vaziyatlar — hududlar chegaralari, ularni bartaraf etish ishlari,
rahbarlari tomonidan Favqulodda vaziyatlar oqibatlari (shikastlovchi omillar)
tarqalishiga qarab belgilanadi.
Favqulodda vaziyatlar havfining tarqalish tezligiga ko’ra, quyidagi
guruhlarga bo’linadi:
5
a) tasodifiy favqulodda vaziyat — yer silkinishi, portlash, transport vositalardagi
avariyalar va boshqalar;
b) shiddatli favqulodda vaziyat — yong’inlar, zaharli gazlar otilib chiquvchi
portlashlar va boshqalar;
v) mo’tadil (o’rtacha) favqulodda vaziyat — suv toshqinlari, vulqonlarning otilib
chiqishi, radioaktiv moddalar oqib chiquvchi avariyalar va boshqalar;
g) ravon favqulodda vaziyat — sekin asta tarqaluvchi havflar: qurg’oqchilik,
epidemiyalarning tarqalishi, tuproqning ifloslanishi, suvni kimyoviy moddalar
bilan ifloslanishi va boshqalar.
Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar
1.
Transport
avariyalari
va
halokatlari:
ekipaj
a’zolari
va
yo’lovchilarning o’limiga, havo kemalarining to’liq parchalanishiga yoki qattiq
shikastlanishiga hamda qidiruv va avariya-qidiruv ishlarini talab qiladigan
aviahalokatlar;
Rasm-1.1.1. 2021-yilning 10 oyida sodir etilgan transport xodisalari.
6
yong’inga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibning buzilishiga sabab bo’lgan
va temiryo’l xodimlarining, halokat hududidagi temiryo’l platformalarida,
vokzallar binolarida va shahar imoratlarida bo’lgan odamlar o’limiga, shuningdek
tashilayotgan kuchli ta’sir ko’rsatuvchi zaharli modda (KTKZM)lar bilan halokat
joyiga tutash hududning zaharlanishiga olib kelgan temiryo’l transportidagi
halokatlar va avariyalar (ag’darilishlar);
portlashlarga,
yong’inlarga,
transport
vositalarining
parchalanishiga,
tashilayotgan KTKZMlarning zararli xossalari namoyon bo’lishiga va odamlar
o’limi (jarohatlanishi, zaharlanishi)ga sabab bo’ladigan avtomobil transportining
halokati va avariyalari, shu jumladan, yo’l-transport hodisalari;
Rasm-1.1.2. 2019-2020-yillarning 6 oyida sodir etilgan transport xodisalari.
odamlarning o’limiga, shikastlanishiga va zaharlanishiga, metropoliten
poyezdlari parchalanishiga olib kelgan metropoliten bekatlaridagi va tunellaridagi
halokatlar, avariyalar, yong’inlar;
7
gaz, neft va neft mahsulotlarining (avariya holatida) otilib chiqishiga, ochiq
neft va gaz favvoralarining yonib ketishiga sabab bo’ladigan magistral
quvurlardagi avariyalar[6].
2. Kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar: atrof-tabiiy muhitga kuchli
ta’sir qiluvchi zaharli moddalarning (avariya holatida) otilib chiqishiga va
shikastlovchi omillarning odamlar, hayvonlar va o’simliklarning ko’plab
shikastlanishiga olib kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan darajada, yo’l
qo’yiladigan chegaraviy konsentratsiyalardan ancha ortiq miqdorda sanitariyahimoya hududidan chetga chiqishiga sabab bo’ladigan kimyoviy xavfli
ob’ektlardagi avariyalar, yong’in va portlashlar.
3. Yong’in-portlash xavfi mavjud bo’lgan ob’ektlardagi avariyalar:
texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshqa yong’in
uchun xavfli moddalar va matyeriallar ishlatiladigan yoki saqlanadigan
ob’ektlardagi, odamlarning mexanik va tyermik shikastlanishlariga, zaharlanishiga
va o’limiga, asosiy ishlab chiqarish fondlarining nobud bo’lishiga, Favqulodda
vaziyatlar hududlarida ishlab chiqarish siklining va odamlar hayot faoliyatining
buzilishiga olib keladigan avariyalar, yong’inlar va portlashlar;odamlarning
shikastlanishiga, zaharlanishiga va o’limiga olib kelgan hamda qidirish-qutqarish
ishlarini o’tkazishni, nafas olish organlarini muhofaza qilishning maxsus
anjomlarini va vositalarini qo’llanishni talab qiluvchi ko’mir shaxtalaridagi va
kon-ruda sanoatidagi gaz va chang portlashi bilan bog’liq avariyalar, yong’inlar va
jinslar qo’porilishi.
4. Energetika va kommunal tizimlardagi avariyalar: sanoat va qishloq
xo’jaligi mas’ul iste’molchilarining avariya tufayli enyergiya ta’minotisiz
qolishiga hamda aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kelgan GES, GRES,
TESlardagi, tuman issiqlik markazlaridagi, elektr tarmoqlaridagi, bug’qozon
qurilmalaridagi, kompressor va gaz taqsimlash shoxobchalaridagi va boshqa
enyergiya ta’minoti obyektlaridagi avariyalar va yong’inlar;
aholi
hayot
faoliyatining buzilishiga va salomatligiga xavf tug’ilishiga olib kelgan gaz
8
quvurlaridagi, suv chiqarish inshootlaridagi, suv quvurlaridagi, kanalizatsiya va
boshqa kommunal ob’ektlardagi avariyalar;
atmosfera, tuproq, yer osti va yer usti suvlarining odamlar salomatligiga
xavf tug’diruvchi darajada konsentratsiyadagi zararli moddalar bilan ifloslanishiga
sabab bo’lgan gaz tozalash qurilmalaridagi, biologik va boshqa tozalash
inshootlaridagi avariyalar.
5. Odamlar o’limi bilan bog’liq bo’lgan va zudlik bilan avariya-qutqaruv
ishlari o’tkazilishini hamda zarar ko’rganlarga shoshilinch tibbiy yordam
ko’rsatilishini talab qiladigan maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshqa
ijtimoiy
yo’nalishdagi
ob’ektlar,
shuningdek
uy-joy
sektori
binolari
konstruksiyalarining to’satdan buzilishi, yong’inlar, gaz portlashi va boshqa
hodisalar.
6. Radioaktiv va boshqa xavfli hamda ekologik jihatdan zararli
moddalardan foydalanish yoki ularni saqlash bilan bog’liq avariyalar:
sanitariya-himoya hududi tashqarisiga chiqarib tashlanishi natijasida paydo
bo’lgan yuqori darajadagi radioaktivlik odamlarning yo’l qo’yiladigandan ko’p
miqdorda
nurlanishini
keltirib
chiqargantexnologik
jarayonda
radioaktiv
moddalardan foydalanadigan ob’ektlardagi avariyalar;radioaktiv matyeriallarni
tashish vaqtidagi avariyalar;
atrof-muhit va odamlar salomatligi uchun xavf tug’diruvchi radioaktiv
chiqindilar to’plagichlardagi, chiqindixonalardagi, ishlam to’plagichlardagi va
zaharli moddalar ko’miladigan joylardagi avariyalar (o’pirilishlar);
radioizotop buyumlarning yo’qotilishi; biologik vositalarni va ulardan
olinadigan preparatlarni tayyorlash, saqlash va tashishni amalga oshiruvchi ilmiytadqiqot va boshqa muassasalarda biologik vositalarningatrof-muhitgachiqib
ketishiyokiyo’qotilishi bilan bog’liq vaziyatlar.
7. Gidrotexnik halokatlar va avariyalar: suv omborlarida, daryo va
kanallardagi buzilishlar, baland tog’lardagi ko’llardan suv urib ketishi natijasida
vujudga kelgan hamda suv bosgan hududlarda odamlar o’limiga, sanoat va qishloq
9
xo’jaligi obyektlari ishining, aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kelgan va
shoshilinch ko’chirish tadbirlarini talab qiladigan halokatli suv bosishlari.
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlar
1. Geologik xavfli hodisalar: odamlar o’limiga, ma’muriy-ishlab chiqarish
binolarining, texnologik asbob-uskunalarning, enyergiya ta’minoti, transport
kommunikatsiyalari
va
infratuzilma
tizimlarining,
ijtimoiy
yo’nalishdagi
binolarning va uy-joylarning turlicha darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va
odamlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga olib kelgan zilzilalar;odamlar
o’limiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo’lgan va xavfli hududdan
odamlarni vaqtincha ko’chirishni yoki xavfsiz joylarga doimiy yashash uchun
ko’chirishni talab qiluvchi yer ko’chishlari, tog’ o’pirilishlari va boshqa xavfli
geologik hodisalar[27].
Zilzila - eng falokatli tabiiy ofat bo’lib, yer ichki energiyasining o’zgarishi,
vulqon otilishi jarayonlari va insonning xo’jalik faoliyati tufayli yuzaga kеladi.
Vaqt tanlamaydigan bu ofat bir nеcha soniya ichida minglab insonlarning
qurbon bo’lishi va katta iqtisodiy zararga olib kеladi.
Rasm-1.1.3. 1900 yildan 2017 yilgacha zilzilalar (M6.0 +).
10
Rasm-1.1.4. 1900 yildan 2018 yilgacha bo’lgan davrda 8,0 va undan kattagacha bo’lgan
zilzilalar. Ko’piklarning ko’rinadigan 3D hajmlari ularning o’lim ko’rsatkichlari bilan chiziqli
mutanosibdir.
Oʼzbekistonning 70% dan ortiq aholisi (taxminan 23 mln. fuqaro) 8 - 9 balli
seysmik
hududlarda
istiqomat
qilayotganligi
bois,
texnogen
favqulodda
vaziyatlarda ularning hayoti va sogʼligʼini saqlash, talofatlarni kamaytirish
maqsadida aholi va hududlar uchun kuchli zilzila oqibatida yuzaga keladigan
texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarning rivojlanishini modellashtirish va
oqibatlarini prognozlashning dasturiy taʼminoti hamda raqamli bazasini yaratish
dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Taʼkidlash kerakki, Oʼzbekiston Respublikasida boʼlib oʼtgan kuchli
zilzilalar (M=6.1 ga teng Toshkent zilzilasi, M=5.3 ga teng Fargʼona zilzilasi,
M=5.6 ga teng Tuyaboʼgʼiz zilzilasi va M=6.2 ga teng Marjonbuloq zilzilasi)
oqibatlarini oʼrganish tahlili shuni koʼrsatadiki, seysmik faol hududda istiqomat
qiladigan aholining xavfsizligini taʼminlash uchun aholi yashash hududlarida
joylashgan potentsial xavfli obʼektlardagi texnogen avariyalar va hodisalarning
11
rivojlanish ehtimoli xususiyati va koʼlamini oldindan prognozlashtirish talab
etiladi.
Ko’chkilar va o’pirilishlar asosan kuchli yomg’ir yog’ishi, qorning shiddat
bilan erishi, zilzila, yerga ishlov berishdagi agrotеxnik xatoliklar va boshqa omillar
natijasida tog’ning o’stki tuproq qatlamining pastlikka tomon sirpanishi natijasida
yuzaga kеlib, aholi yashash joylari, aloqa tarmoqlari va to’g’onlarni jiddiy
shikastlaydi.
Sunami – bu asosan suv osti silkinishlari vaqtida dеngiz tubi katta
maydonlarining pastga yoki yuqoriga siljishi natijasida yuzaga kеladigan, dеngiz
to’lqinidan iborat havfli tabiiy hodisa.
Sunamidan darak beruvchi tabiiy signal zilziladir. Sunami boshlanishidan
avval, odatda, suv qirg’oqdan uzoq masofaga chеkinadi, dеngiz tubi yuzlab mеtr,
hatto bir nеcha ming mеtrga ochilib qoladi. Bu holat bir nеcha daqiqadan yarim
soatgacha davom etadi.
To’lqinlar harakati momaqaldiroqsimon tovush bilan birga kеchadi. Sunami
to’lqini ko’pincha to’lqinlar seriyasi shaklida bo’lib, qirg’oqqa bir soat va undan
ortiq vaqt oralig’i bilan hujum qiladi.
2.
Gidrometeorologik
xavfli
hodisalar:
odamlar
o’limiga,
aholi
punktlarini, ba’zi sanoat va qishloq xo’jaligi obyektlarini suv bosishiga,
infratuzilmalar va transport kommunikatsiyalari, ishlab chiqarish va odamlar hayot
faoliyati buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko’chirish tadbirlari o’tkazilishini
talab qiladigan suv toshqinlari, suv to’planishi va sellar;
aholi punktlaridagi,
sanatoriy, dam olish uylaridagi, sog’lomlashtirish lagyerlaridagi odamlarning,
turistlar va sportchilarning jarohatlanishiga va o’limiga olib kelgan yoki olib
kelishi mumkin bo’lgan qor ko’chkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va
boshqa xavfli gidrometeorologik hodisalar.
Toshqin - bu asosan jalali yomg’ir, qorning erishi, suv bosimi natijasida
daryo, ko’l va suv omborlaridagi suv hajmining ko’tarilishi hisobiga yuzaga kеladi.
Katta miqdordagi binolar buzilishi, inshootlar, yo’llar, aloqa tarmoqlari, elеktr
12
uzatish inshoatlari, o’simliklarni, hayvonlarni va odamlarni nobud bo’lishiga olib
kеladi.
Sеl - bu tog’ daryolari o’zanlarida to’satdan yuzaga kеluvchi katta hajmdagi
tog’ jinslari bo’laklari, harsanglar va suv aralashmasidan iborat vaqtinchalik
shiddatli oqim.
Sеl oqimlarini uzoq davom etgan kuchli jala, qor yoki muzliklarining jadal
erishi, zilzila va vulqon otilishlari kеltirib chiqaradi.
Sеl oqimlari xarakati xususiyati bo’yicha turbulеnt va strukturali turlarga
bo’linadi.
Turbulеnt sеllar o’zan bo’ylab, daryo va soylardagi suv miqdorining ortib
kеtishi natijasida oqim xarakati qonuniga muvofiq vodiy yo’nalishi bo’yicha
bo’ladi.
Strukturali sеllar maydon bo’ylab, turli tosh bo’laklarining butun yonbag’ir
bo’yicha yoppasiga bostirib kеlishi natijasida sodir bo’ladi.
Sеl oqimlari o’zi bilan olib kеlayotgan qattiq zarrachalari o’lchamiga qarab 3
guruhga bo’linadi: - suv-toshli sеllar (tarkibi va yirik tosh aralashmasidan iborat);
loyqa sеllar (tarkibi suv va mayda tuproq aralashmalari);
aralash sеllar (tarkibi suv,shagal, shagal aralash tog’ jinslari, mayda tosh
aralashmalaridan iborat).
Qor ko’chkisi – tog’larning tik yonbag’irlarida qor massasining ag’darilib
yoki sirpanib tushishi qor ko’chkilari dеb ataladi. Qorning ustki qismi biroz
muzlagan bo’lib, uning ustiga qalin qor yog’sa va ma’lum sabablarga ko’ra pastga
qarab siljisa quruq ko’chki hosil bo’ladi. Bahor oylarida qor erigan suvining
shimilib, qorning tagini ho’llashi natijasida qor massasining turg’unligi kamayib,
pastga ag’darilib tushishidan ho’l ko’chki hosil bo’ladi.
Quruq ko’chkilar 100km/soat va ba’zan 300km/soat tеzlikda harakatlanadi,
ho’l ko’chkilar sеkinroq - 30 km/soat tеzlikda siljiydi.
Kuchli shamol - bu tеzligi 120km/s dan ortadigan, yer yuziga yaqin joyda
200 km/s ni tashkil etadigan, vayron qiluvchi va ancha davom etuvchi shamol.
13
To’fon - bu yer ustki inshoatlarini jiddiy zararlaydi, dеngizdan 10-12 mеtr
balandlikda to’lqinni yuzaga kеltiradi va toglardagi qorli bo’ron va shamol, havo
massasini 12 va undan yuqori ballarda (1 ball – 2,5 m/s) harakatlantiradi. Okеanda
yuzaga kеladigan (50 m/s) to’fon tayfun dеb ataladi.
Bo’ron – bu tеzligi 20 m/s dan ortiq va uzoq davom etuvchi kuchli shamol.
U siklon davrida kuzatiladi va dеngizda katta to’lqinlarni, quruqlikda esa
vayronaliklarni kеltirib chiqaradi.
Quyun – bu momaqaldiroq bulutida yuzaga kеluvchi va ko’pincha yer
yuzasigacha diamеtri o’nlab va yuzlab mеtrga yеtuvchi xartum shaklida
cho’ziluvchi shamol. U uzoq muddat davom etmaydi, bulut bilan birgalikda
harakat qiladi.
3. Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar: o’lat,
vabo, sarg’ayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan
alohida xavfli infeksiyalar;
odamlarda uchraydigan yuqumli kasalliklar rikketsiyalar — epidemik
toshmali tyerlama, Bril kasalligi, Ku-isitma;
zoonoz infeksiyalar — Sibir yarasi, quturish;
virusli infeksiyalar — SPID;
epidemiya — alohida xavfli infeksiyalarga tegishli bo’lmagan, yuqish
manbai bitta yoki yuqish omili bir xil bo’lgan odamlarning guruh bo’lib yuqumli
kasallanishi, bir aholi punktida — 50 kishi va undan ortiq;
aniqlanmagan etiologiya bilan guruh bo’lib kasallanish — 20 kishi va
undan ortiq; tashhisi aniqlanmagan bezgak kasalligi — 15 kishi va undan ortiq;
o’lim yoki kasallanish darajasi o’rtacha statistik darajadan 3 baravar va
undan ortiq bo’lgan vaziyat;
zaharli moddalar bilan zaharlanish — jabrlanganlar soni — 10 kishi,
vafot etganlar soni — 2 kishi va undan ortiq:
oziq-ovqatdan ommaviy zaharlanish — jabrlanganlar soni — 10 kishi,
vafot etganlar soni — 2 kishi va undan ortiq;
14
Tarixga nazar soladigan bo’lsak hozirgacha ko’plab epidemiyalar yuzaga
kelgan va millionlab insonlarni yostig’ini quritgam. Bularga misol qilib vabo,
xolera, gripp, kuydirgi, qorin bo’shlig’i va ebola bezgagini va boshqalarni
aytishimiz mumkin.
«Ispan grippi» — 1918-1919 yillarda kuzatilgan gripp epidemiyasi.
Olimlarning baholashicha, o’shanda 550 million kishi ushbu virus bilan
kasallangan, ulardan 50-100 million nafari halok bo’lgan.
Gvineya 2014-2016 yillarda G’arbiy Afrikada Ebola virusi tarqalishi
o’choqlaridan biriga aylangandi. O’shanda bu hududda 28 mingdan ko’proq kishi
kasallikka chalingan, 11,3 ming kishi undan vafot etgan.
Gripp butun dunyo bo’ylab tarqaladi har yili tarqalishi, natijada og’ir
kasalliklarning taxminan uch-besh million holati va taxminan 290-650 ming
kishi o’lgan.
Turli ma’lumotlarga ko’ra, Yevropada ushbu o’lat epidemiyadan 25
milliondan 50 milliongacha odam vafot etgan, Shimoliy Afrika, Markaziy Osiyo
va Arabistonda esa 66 milliondan ko’proq odam vafot etgan. O’lat bir necha bor
pandemiyaga sabab bo’lgan. Chechak ham xavfli kasallik edi. Ushbu kasallik
tufayli Xitoy va Koreyaning aholisi chorakka, Yaponiya aholisi esa 40 foizga
kamayib ketdi. XVII-XVIII asrlarda Yevropada va Rossiyada yiliga 1,5 million
kishi chechak kasalligidan o’ldi.
O’lat va chechakning individual tarqalishidan tashqari, vabo bilan bir nechta
pandemiya ham bog’liq. Hozirgi vaqtda bu kasallikka qarshi emlash oqibatida
uning rivojlanishi va antibiotiklardan keng foydalanish tufayli unchalik xavfli
emas. Ammo, bugungi kunda rivojlanayotgan va kambag’al mamlakatlarda
vaboning individual tarqalishi kuzatilmoqda. O’n yil oldin, Gaiti orolida vabo
epidemiyasi kelib chiqib, aholining 7 foiziga ta’sir qildi va 10 ming kishining
hayotiga zomin bo’ldi.
Bugungi
kunda
to’rtta
epidemiya
faol
bo’lib
qolmoqda:
OITS/OIV(SPID/VICh), sil, bezgak va gripp kasalliklari. Yangi dorilar va
15
davolash usullarini yangilash bo’yicha olib borilayotgan ishlarga qaramay har yili
to’rt millionga yaqin odam qurbon bo’ladi.
epizootiya — hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bo’lishi;
Epizootiya (epi — da va yun. — hayvon) — hayvonlarda biror yuqumli
kasallikning keng tarqalishi; kasallikning maʼlum vaqt ichida katta hududga
(xo’jalik, tuman, viloyat va boshqalar) yoyilib ketishi. Epizootiya ko’rinishidagi
yuqumli kasalliklarga oqsil, o’lat va qoramollar peripnevmoniyasi, cho’chqa o’lati,
nyukasl kasalligi va boshqalar kiradi. Epizootiyaga qarshi kurash — infeksiya
manbaini zararsizlantirish, kasal mollarni tezda ajratish, karantin eʼlon qilish,
emlash, mollarni to’g’ri boqish va boshqalardan iborat.
epifitotiya— o’simliklarning ommaviy nobud bo’lishi.
Epifitotiya
(epi.
va
yun.
—
o’simlik)
—
o’simliklar
yuqumli
kasalliklarining muayyan bir vaqt davomida katta hudud (xo’jalik, tuman, viloyat,
mamlakat)larda tarqalishi. Odatda, Epifitotiya boshoqli ekinlarda zang, qorakuya,
g’o’zada fuzarioz, kartoshkada fitoftoroz, olmada kataraz va boshqalar ko’plab
yuqumli kasalliklar ko’rinishida namoyon bo’ladi. Kasallikning tarqalish tezligi
(maʼlum maydonda kasallangan o’simlik soni), kechish surʼati (bitta o’simlik yoki
organdagi zararlangan joylar soni), yo’qotilgan hosil, kasallangan maydon hajmi,
kasallikning davom etish muddatiga qarab epifitotiya miqyosini baholash mumkin.
Kasallik bir necha mamlakat yoki butun qitʼalarda yoyilgan bo’lsa panfitotiya,
maʼlum rayonlarda o’qtino’qtin paydo bo’lsa enfitotiya deyiladi. Enfitotiyaga va,
aksincha, epifitotiyadan enfitotiyaga aylanishi yoki kasallik qo’zg’atuvchiga
noqulay sharoit bo’lganda kasallik juda kam kuzatilishi mumkin. Bu
o’simliklarning zamburug’li kasalliklariga xos bo’lib, yuqum manbai tuproqda
saqlanadi yoki urug’lik bilan tarqaladi. Kasallikning har yilgi rivojlanishi tabiiy
sharoit yoki agrotexnika omillariga ham bog’liq.
O’zbekistonda qo’zg’atuvchilari bundan 20—25 yil avval qayd etilgan
ayrim o’simlik kasalliklari keyingi 8—10 yil ichida epifitotiya sifatida baʼzi
hududlarda kuzatilmoqda (ildiz chirishi va qora ildiz chirishi va boshqalar).
Ularning paydo bo’lishiga qulay obhavo sharoiti, maxsus choralarni qo’llash
16
susayganligi, tuproqning oriqlashi, agrotexnik usullarni noto’g’ri qo’llash,
jumladan, mineral o’g’itlardan noto’g’ri foydalanish sabab bo’ldi. Shuningdek,
maydonlarga biotipik tarkibi bir xil ekinlarni muttasil ekish natijasida kasallik
qo’zg’atuvchisining tez moslashuvi va ko’payishi, ekinlarda kasallikka chidamlilik
xususiyatining o’zgarishi va boshqalar ham epifitotiyaga sabab bo’ladigan
omillardan hisoblanadi.
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar
1. Quruqlik (tuproq, yer osti)ning holati o’zgarishi bilan bog’liq
vaziyatlar: halokatli ko’chkilar — foydali qazilmalarni qazish chog’ida yer
ostiga ishlov byerilishi va insonning boshqa faoliyati natijasida paydo bo’luvchi
yer yuzasining o’pirilishi, siljishi;
tuproq va yer ostining sanoat tufayli kelib chiqqan toksikantlar bilan
ifloslanishi, og’ir metallar, neft mahsulotlari, shuningdek qishloq xo’jaligi
ishlab chiqarishida odamlarning sog’lig’i uchun xavf soluvchi konsentratsiyalarda
qo’llaniladigan pestitsidlar va boshqa zaharli ximikatlar mavjudligi.
2. Atmosfyera (havo muhiti) tarkibi va xossalari o’zgarishi bilan bog’liq
bo’lgan vaziyatlar:
havo muhitining quyidagi ingridiyentlar bilan ekstremal yuqori
ifloslanishi:
oltingugurt dioksid, dioksid va azotli oksid, uglyerodli oksid, dioksin,
qurum, chang va odamlar sog’lig’iga xavf soluvchi konsentratsiyalarda antropogen
tusdagi boshqa zararli moddalar;
katta ko’lamda kislotali zonalar hosil bo’lishi va ko’p miqdorda kislota
chiqindilari yog’ilishi;
radiatsiyaning yuqori darajasi.
3. Gidrosfyera holatining o’zgarishi bilan bog’liq vaziyatlar:
yer yuzasi va yer osti suvlarining sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishi oqovalari: neft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kelgan
yoki olib kelishi mumkin bo’lgan tarkibida og’ir metallar, har xil zaharli ximikatlar
17
bor bo’lgan chiqindilar va boshqa zararli moddalar bilan ekstremal yuqori darajada
ifloslanishi;
binolar, muhandislik kommunikatsiyalari va uy-joylarning emirilishiga olib
kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan sizot suvlar darajasining oshishi;
suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi
oqibatida ichimlik suvning keskin etishmasligi[17].
Lokal, mahalliy, respublika va transchegarali favqulodda vaziyatlar
1. Lokal favqulodda vaziyatga favqulodda vaziyat natijasida 10 dan ortiq
bo’lmagan odam jabrlangan, yoxud 100 dan ortiq bo’lmagan odamning hayot
faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar Favqulodda vaziyat paydo
bo’lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiq
bo’lmaganni tashkil etadigan hamda Favqulodda vaziyat zonasi ishlab chiqarish
ob’ekti yoki ijtimoiy maqsadli ob’ekt hududi tashqarisiga chiqmaydigan
Favqulodda vaziyat tegishli bo’ladi.
2. Mahalliy favqulodda vaziyatga favqulodda vaziyat natijasida 10 dan
ortiq, biroq 500 dan ko’p bo’lmagan odam jabrlangan, yoxud 100 dan ortiq, biroq
500 dan ko’p bo’lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud
moddiy zarar Favqulodda vaziyat paydo bo’lgan kunda eng kam oylik ish haqi
miqdorining 1 ming baravaridan ortiqni, biroq 0,5 million baravaridan ko’p emas,
tashkil etadigan hamda Favqulodda vaziyat zonasi aholi punkti, shahar, tuman,
viloyat tashqarisiga chiqmaydigan favqulodda vaziyat tegishli bo’ladi.
3. Respublika favqulodda vaziyatiga favqulodda vaziyat natijasida 500
dan ortiq odam jabrlangan, yoxud 500 dan ortiq odamning hayot faoliyati
sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo’lgan kunda
eng kam oylik ish haqi miqdorining 0,5 million baravaridan ortiqni tashkil etadigan
hamda favqulodda vaziyat zonasi viloyat tashqarisiga chiqadigan favqulodda
vaziyat tegishli bo’ladi.
4. Transchegara favqulodda vaziyatga oqibatlari mamlakat tashqarisiga
chiqadigan, yoxud favqulodda vaziyat chet elda yuz byergan va O’zbekiston
hududiga daxl qiladigan favqulodda vaziyat tegishli bo’ladi.
18
5. Tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarga (jala, do’l, tuproq, yer
osti va suvning neft mahsulotlari, og’ir metallar, pestitsidlar va boshqa zaharli
ximikatlar bilan ifloslanishi, atmosfyeraning yo’l qo’yiladigan chegaraviy
konsentratsiyadan ortiq zararli ingrediyentlar bilan ekstremal ifloslanishi va
boshqalar) qarshi muqobil harakat qilish maqsadida mazkur Nizomda nazarda
tutilmagan miqdor ko’rsatkichlar favqulodda vaziyatlarning odamlarning hayoti,
sog’lig’iga va atrof muhitga ta’sirining aniq darajasiga qarab atrof tabiiy muhitning
holatini kuzatuvchi va nazorat qiluvchi vazirliklar va idoralar hamda O’zbekiston
Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimining tegishli rahbar organlari tomonidan belgilanadi[33].
1.2. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash asoslari
Favqulodda vaziyatlarning prognozi odatda uning paydo bo’lishi va yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan oqibatlarni aniqlashga qaratilgan. Favqulodda vaziyatlarni
prognoz qilish uchun hududiy taqsimot qonunlari va jonli va jonsiz tabiatda yuzaga
keladigan turli jarayonlar va hodisalar vaqtida namoyon bo’ladi.
prognoz — favqulodda vaziyatlarga olib keladigan xavfli tabiiy-texnogen
jarayonlar va hodisalarning yuzaga kelishi va rivojlanishi ehtimolini aks ettiruvchi
ma’lumot.
Prognoz qilish har qanday qilinadigan operatsiyaga oid kelajakdagi holatni tahlil
qilish va tushuntirish jarayonini anglatadi. Ushbu jarayon kelajakdagi voqealar uchun
bashorat qilish uchun o’tmish va hozirgi ma’lumotlarni hisobga oladi.
Bashorat qilish usuli xavf manbalarini aniqlash orqali baxtsiz hodisalar va
falokatlar ehtimolini aniqlashdan iborat; xavfli holatlarga olib kelishi mumkin
bo’lgan asbob-uskunalarning bir qismini aniqlash; Odatda xavf manbai energiya
manbalari, ishlab chiqarish jarayoni va uni amalga oshirish shartlari hisoblanadi.
Tabiiy jarayonlar va hodisalarni prognozlash birinchi navbatda gidromet
zimmasiga yuklatildi, biroq boshqa vazirlik va idoralarning ilmiy-tadqiqot
muassasalari bir qator jarayonlar va hodisalarni prognozlashda ishtirok etmoqda.
Yomg’ir, uzoq muddatli yomg’ir, sovuq va kuchli qor yog’ishini prognoz
qilish bulut qoplami, atmosfera bosimi, namlik, havo harorati, yo’nalish va shamol
19
kuchini baholashga asoslangan. Odatda bunday prognozlar katta aniqlik bilan
ajralib turadi va aholi ularni ommaviy axborot vositalari orqali xabardor qiladi[7].
Qurg’oqchilikni prognozlash yomg’ir yog’ishini prognozlash natijalarini
tahlil qilish va baholash, bahorda qorning erishi tufayli tuproqni namlantirish
darajasi, tuproq, landshaft va boshqalar hisobga olinadi.
Suv toshqinlarini prognoz qilish bahorda eriydigan qor miqdorini, uning
erishi tezligini, dalalarda tuproqni muzlatish chuqurligini, daryolarda tiqilish va
yoriqlarning mavjudligini tahlil qilish va baholashga asoslangan.suv toshqini uzoq
muddatli yoki yomg’ir yog’ishi, shuningdek, gidrotexnik inshootlarda baxtsiz
hodisalar va falokatlar tufayli yuzaga kelishi mumkin.
O’rmon yong’inlari prognozlash ob-havo holatini baholash, qurg’oqchilikni
prognoz qilish, odamlar tomonidan o’rmonga kirish darajasi va boshqalar.shunday
qilib, issiq havoda, agar yomg’ir 15-18 kun bo’lmasa, o’rmon juda quruq bo’ladi,
bu olovga olib keladi.
Texnogen favqulodda vaziyatlarni prognozlash-yong’in, portlash, baxtsiz
hodisalar, falokatlar xavfini baholash asosida texnogen favqulodda vaziyatlarning
paydo bo’lishi va rivojlanishi ehtimoli va ularning oqibatlarini oldindan aks
ettirish.
Texnogen favqulodda vaziyatlarni prognozlash uskunaning texnik holatini,
texnikasini, inson omilini va atrof-muhit omillarini baholashga asoslangan.
Ma’lumki, texnologik uskunalar o’zining «hayot aylanishi» ga ega. Bu,
odatda, o’rnatish, sozlash, ba’zan korxonada qayta ishlash uskunalari bilan
boshlanadi. Unga xizmat qiladigan odamlar odatda ta’limga muhtoj. Ushbu
uskunaning ishga tushirilishi bilan avariyalar ehtimoli operatsion tajribaga ega
bo’lmagan va uskunaning o’zi nomukammalligi tufayli xizmatchilarning aybi bilan
ham muhimdir. Ushbu bosqichda, odatda, uskunada kamchiliklar bartaraf etiladi va
xizmat ko’rsatish xodimlari uni ishlatish tajribasiga ega bo’ladi. Shubhasiz, «hayot
aylanishi» o’rtasida baxtsiz hodisalar va falokatlar xavfi minimal. Kelajakda,
uskunalar eskirganligi sababli, «hayot aylanishi» oxirida xavf miqdori ortadi [30].
20
Xavfning kattaligi va favqulodda vaziyatlarning mumkin bo’lgan sabablarini
aniqroq taxmin qilish uchun prognozlash usuli qo’llaniladi, uning mohiyati
korxonada bir xil texnologik uskunalar misolida ko’rib chiqiladi. Bu quyidagicha.
Avvalo, xavfli manbalar aniqlangan, xavfli vaziyatlarga olib kelishi mumkin
bo’lgan uskunalar va tahlildan kelib chiqadigan holatlar mavjud emas. Odatda xavf
manbalari energiya manbalari, uskunalar jarayonlari va ish sharoitlari hisoblanadi.
Xavfli energiya manbalari: yoqilg’i, portlovc-hi moddalar, zaryadlangan
kondansatörler, bosimli idishlar, ishlab chiqarish qurilmalari, gaz generatorlari,
akkumulyator batareyalari, qo’zg’aysan qurilmalari, katapultlangan narsalar, isitish
moslamalari, aylanadigan mexanizmlar, elektr generatorlari, statik elektr toklari,
nasoslar, muxlislar, ventilyatorlar va boshqalar [8].
Xavfli jarayonlar va shartlar: korroziya, isitish, sovutish, bosim, namlik,
radiatsiya, ifloslanish, kimyoviy ajralish, kimyoviy almashtirish, mexanik zarba,
oksidlanish, oqish, elektr buzilishi, yong’inlar, portlashlar va boshqalar.
Ekologik
prognozlash-tabiiy
va
antropogen
ekologik
omillar
bilan
belgilanadigan tabiiy ekologik tizimlarning mumkin bo’lgan holatini ilmiy
tasavvur qilishdir.
Ekologik favqulodda vaziyatlar davlat tuzilmalari tomonidan atrof-muhitni
monitoring qilishda aniqlanadi va prognoz qilinadi. Tabiiy muhitning holatini
baholash uchun zarur bo’lgan dastlabki ma’lumotlarni olish uchun turli xil tadqiqot
usullari qo’llaniladi.
Qurilmalar yordamida atrof-muhitning fizik va kimyoviy parametrlari odatda
o’lchanadi: shovqin miqdori va spektri, harorat, elektromagnit maydonlarning
xususiyatlari, atrof-muhitning radioaktiv ifloslanishining xususiyatlari, geofizik
hodisalarning
xususiyatlari,
havo,
suv,
tuproq
kimyoviy
ifloslanishining
kontsentratsiyasi va boshqalar. Shuning uchun prognozlash, prognozlarni
aniqlashtirish uchun bioindikatorlar keng qo’llaniladi.
Favqulodda vaziyatlarni prognoz qilish
Epidemiyalarni prognozlash-aholi o’rtasida yuqumli kasalliklar tarqalishining
oldini olish, odamlarning umumiy yuqumli kasalliklarini kamaytirish va
21
epidemiyalar oqibatida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni bartaraf etish
bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va asoslash maqsadida epidemiyalar
yuzaga kelish ehtimoli, ularning rivojlanish ko’lami va oqibatlarini aniqlash.
Epizootiyalarni
prognozlash-qishloq
xo’jalik
hayvonlarining
yuqumli
kasalliklari tarqalishining oldini olish, ularning umumiy yuqumli kasalliklarini
kamaytirish va epizootiyalar oqibatida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy
oqibatlarni bartaraf etish bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va asoslash
maqsadida epizootiyalarning yuzaga kelish ehtimoli, rivojlanish ko’lami va
ularning oqibatlarini aniqlash [32].
Epifitotiyalarni
prognozlash-epifitotiyalarning
paydo
bo’lish
ehtimoli,
rivojlanish ko’lami va ularning oqibatlarini aniqlash, shuningdek qishloq xo’jaligi
tuzilmalarining zararkunandalari paydo bo’lishi va ko’payishi, qishloq xo’jaligi
o’simliklarining yuqumli kasalliklari va zararkunandalari tarqalishining oldini
olish va epifitotiyalar oqibatida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni
bartaraf etish bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va asoslash.
Favqulodda vaziyatni umumiy baholash
Favqulodda vaziyatni baholash prognozlash bosqichida ham, uning paydo
bo’lishidan keyin ham amalga oshiriladi. Muayyan hududlarda va muayyan vaqt
ichida favqulodda vaziyatlarning ayrim turlari yoki turlari bo’yicha amalga
oshiriladi. Shuning uchun ular ajralib turadilar:
* bir yil davomida ushbu turdagi favqulodda holatning umumiy bahosi (yoki
boshqa davr);
* muayyan vaqt davomida bir necha turdagi favqulodda vaziyatlarni
kompleks umumlashtirilgan baholash;
* har bir favqulodda vaziyatni uning paydo bo’lishidan keyin baholash.
Dastlabki ikki baholar asosida favqulodda vaziyatlarning oldini olish va
xavfsizlikni
ta’minlash
bo’yicha
chora-tadbirlar
ko’rilmoqda,
uchinchisi-
favqulodda vaziyatlar va uning oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha chora-tadbirlar
majmuini belgilaydi [11].
22
Favqulodda vaziyatni baholashning umumiy va xususiy usullari mavjud.
Birinchisi har qanday favqulodda holatni baholash uchun ishlatiladi, ikkinchisi
faqat individual favqulodda vaziyatlar uchun xosdir, ammo barcha hollarda
ma’lum bo’lishi kerak:
– kerakli manba ma’lumotlari;
- baholash mezonlari;
- aniqlash kerak bo’lgan qiymatlar va parametrlar.
Umumiy baholashda odatda aniqlanadi:
- ijtimoiy xavfning kattaligi;
- iqtisodiy xavf miqdori;
- ekologik xavfning qiymati;
- xalq xo’jaligining turli tarmoqlariga iqtisodiy zarar;
– ijtimoiy zarar, xususan, inson hayoti va sog’lig’i bilan bog’liq, pul va
boshqa ko’rsatkichlar bilan ifodalangan;
- xalq xo’jaligining turli tarmoqlariga etkazilgan iqtisodiy zarar;
- muvozanat holatiga o’tishda o’z-o’zini tiklash qobiliyati va vaqtini aniqlash
bilan ekologik tizimlarga etkazilgan zarar.
Xavf ostida inson hayoti va sog’lig’iga, iqtisodiy ob’ektlar va ekologik
tizimning ishlashiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan noaniq xavf va uni amalga oshirish
imkoniyati tushuniladi.
Ijtimoiy (guruh) xavfi ostida noma’lum xavf va uni amalga oshirish
imkoniyati bir guruh odamlarning hayoti va sog’lig’iga salbiy ta’sir ko’rsatishi
bilan tushuniladi. Bundan tashqari, individual xavf mavjud xavf va uni amalga
oshirish imkoniyati ma’lum bir shaxsning hayoti va sog’lig’iga salbiy ta’sir
ko’rsatishi bilan ajralib turadi.
Iqtisodiy xavf ostida mamlakat iqtisodiyoti uchun salbiy oqibatlarga olib
keladigan noaniq xavf va uni amalga oshirish imkoniyati tushuniladi. Iqtisodiy
xavf, qoida tariqasida, pul yoki tabiiy ko’rsatkichlar bo’yicha qurbonlar soni, yo’q
qilingan va yo’q qilingan xo’jalik ob’ektlari, ishlab chiqarish vositalari, texnika,
qishloq xo’jaligi yerlari asosida o’lchanadi. Qabul qilinmagan foyda va boshqalar.
23
Ekologik xavf ostida tabiiy muhitga salbiy ta’sir ko’rsatadigan noaniq xavf va
uni amalga oshirish imkoniyati tushuniladi. U o’lchanadi:
- tabiiy zarar ko’rsatkichlari (qurbonlar soni, vayron qilingan ob’ektlar, kam
ta’minlangan foyda va boshqalar);
- tabiiy muhitning ifloslanish darajasi;
– tabiiy resurslar sifatining yomonlashuvi, tabiiy tizimlarning tanazzulga
uchrashi.
Turli xil favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi ehtimoli turli usullar bilan
baholanadi, ammo barcha usullar uchun umumiy natijalar olingan mezonlarni
qabul qilingan mezonlar bilan taqqoslashdir. Mezonlarni tanlash xavfni
baholashning muhim muammolaridan biridir. Xavf mezonlari sifatida qabul
qilinishi mumkin:
- ruxsat etilgan (maqbul) xavfning qiymati;
- qabul qilinadigan xavf miqdori.
Qabul qilinadigan (maqbul) xavf-bu zarur xavfsizlik choralari qo’llaniladigan
xavf va minimal salbiy oqibatlarga olib keladigan haqiqiy natijaga erishish uchun
haqiqiy imkoniyat mavjud, bu xavfsizlik darajasi va unga erishish imkoniyatlari
o’rtasida kelishuvdir.
Qabul qilinadigan xavf-bu barcha mumkin bo’lgan
xavfsizlik choralari qo’llaniladigan xavf, ammo shaxslarning hayoti va sog’lig’iga
salbiy
ta’sir
ko’rsatadigan
xavfni
amalga
oshirish,
xo’jalik
yurituvchi
sub’ektlarning ishi, tabiiy muhit mavjud bo’lib qolmoqda [31].
Texnik ob’ektlar va texnologiyalarga nisbatan favqulodda vaziyatlar yuzaga
kelishi ehtimoli statistik ma’lumotlar yoki nazariy tadqiqotlar asosida baholanadi.
Turli favqulodda vaziyatlarda ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik xavflarning miqdori
boshqacha. Ba’zan ulardan ba’zilari juda kichik yoki yo’q va aksincha, boshqa
favqulodda vaziyatlarda ularning ba’zilari muhimdir. Ijtimoiy, iqtisodiy va
ekologik xavflarning soni bo’yicha ko’plab variantlarni hisobga olgan holda,
muayyan favqulodda vaziyatlar ularni aniq misollar bilan aniqlash usullarini ko’rib
chiqadi. Amalda, ko’pincha ijtimoiy va iqtisodiy xavflar birgalikda ko’rib chiqiladi
[23].
24
Monitoringi— holatni baholash, unda kechayotgan jarayonlarni tahlil qilish
va undagi o’zgarishlar rivojini o’z vaqtida aniqlash uchun ma’lum bir dastur
bo’yicha doimiy ravishda olib boriladigan kuzatuv va nazorat tizimi.
Favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish kuzatish
Eng yangi tarixda ro’y bergan tabiiy va texnogen xususiyatli yirik favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etish tajribasi ularning yuzaga kelishining o’z vaqtida
prognozi favqulodda vaziyatlar manbalari ta’sirining ko’lami va oqibatlarini
yumshatishga olib keladi.
Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar transport avariyalari va halokatlari,
kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar, yong’in-portlash xavfi mavjud bo’lgan
ob’ektlardagi avariyalar, enyergetika va kommunal tizimlardagi avariyalar, binolar
konstruksiyalarining to’satdan buzilishi bilan bog’liq avariyalar, radioaktiv va
boshqa xavfli hamda ekologik jihatdan zararli moddalardan foydalanish yoki ularni
saqlash bilan bog’liq avariyalar, gidrotexnik halokatlar va avariyalar:
Bundan tashqari, yaqinda 21-asrning birinchi yarmida o’sish tendentsiyasiga
ega bo’lgan terroristik tahdidlarning amalga oshirilishi tez-tez uchraydi.
Manbalarning
xilma-xilligi
favqulodda
vaziyatlarni
bashorat
qilish
texnologiyalariga alohida talablar qo’yadi.
Favqulodda vaziyatlarni prognozlash favqulodda vaziyatlarning vaqtini va
joyini, favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelish ehtimoli (va birinchi navbatda,
favqulodda vaziyat manbai yuzaga kelishi ehtimoli), favqulodda vaziyatlarning
mumkin bo’lgan tabiati va ko’lamini aniqlashni o’z ichiga oladi.
Favqulodda vaziyatlarni bashorat qilishning zamonaviy texnologiyalari shartli
ravishda uzoq muddatli prognozlash texnologiyasiga va xavfli tabiiy hodisalarni
(bo’ronlar, tornadolar, suv toshqinlari, tabiiy yong’inlar, tsunami va boshqalarni)
tezkor (qisqa muddatli) prognozlash texnologiyasiga bo’linishi mumkin [21].
Tezkor (qisqa muddatli) prognozlar aholi va hududlarni favqulodda
vaziyatlarning zararli omillaridan himoya qilish to’g’risida qaror qabul qilish
uchun mumkin bo’lgan vaziyat haqida dastlabki ma’lumotlarni olish maqsadiga
ega. Operatsion prognozlash keng qamrovli texnologiyalarga asoslangan:
25
monitoring texnologiyalari, matematik modellashtirish texnologiyalari, geoaxborot
texnologiyalari.
Monitoring texnologiyalari quyidagilarni o’z ichiga oladi: tabiiy muhit
holatini kuzatish, muhim va potentsial xavfli ob’ektlar;
axborotni yig’ish va qayta ishlash va tabiiy va texnogen xavfning
xususiyatlarini
baholash;
ekspert-analitik
texnologiyalar.
Matematik
modellashtirishning dolzarb texnologiyalari birinchi navbatda:
tabiiy va texnogen jarayonlarni modellashtirishning eksperimental usullari;
raqamli modellashtirish usullari; mavjud modellar va muhandislik hisobkitoblaridan foydalanish. Geoaxborot texnologiyalari quyidagilarni o’z ichiga
oladi: ma’lumotlar bankini yaratish va saqlash; asosiy ma’lumotlarning talqini;
keyinchalik hisob-kitoblar, modellashtirish va prognozlarda foydalanish uchun
ma’lumotlarni qayta ishlash.
Operatsion prognozlash samaradorligini oshirish uchun usul va modellarni
rasmiylashtirish muhim ahamiyatga ega.
Yuqorida qayd etilgan texnologiyalar amalga oshirilgan tabiiy va texnogen
xususiyatli
favqulodda
vaziyatlarning
qisqa
muddatli
(tezkor)
prognozi
avtomatlashtirilgan tizimlari ishlab chiqildi.
Bunday tizimlar turli xil tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlarning yuzaga
kelish ehtimoli oralig’ini hisoblash imkonini beradi.
Favqulodda vaziyatlar vazirligining buyrug’i bilan favqulodda vaziyatlarning
turli darajadagi ehtimollik spektri shaklida taqdim etilgan prognozlarga javobni
rasmiylashtirish uchun «qisqa muddatli, tezkor prognozlarga javob berish bo’yicha
tavsiyalar»tasdiqlandi.
Shu
bilan
birga,
prognozlarning
oqlanishi
mutaxassislarining hisob— kitoblariga ko’ra ancha yuqori va 85-90 foizni tashkil
etadi.
Uzoq muddatli prognozlash favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelish ehtimoli
va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zararni hisobga olgan holda kompleks xavflarni
baholashga qaratilgan [24].
26
Uzoq muddatli prognozlash texnologiyalari tahlil va xatarlarni boshqarish
metodologiyasidan foydalanadi. Uzoq muddatli prognoz natijalari quyidagilar
uchun dastlabki ma’lumotlar:
favqulodda vaziyatlarga javob berish, hududlarning xavfsizlik pasportlarini
ishlab chiqish, tanqidiy va potentsial xavfli ob’ektlarni boshqarish bo’yicha asosiy
harakatlarni jamlashni aniqlash;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish bo’yicha istiqbolli va
joriy rejalarni ishlab chiqish;
tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarning oqibatlarini
kamaytirish va kamaytirish bo’yicha federal va mintaqaviy maqsadli dasturlarni
ishlab chiqish.
Uzoq muddatli prognozlashning asosiy texnologiyalari quyidagilardan iborat:
ssenariy
modellashtirish
texnologiyalari;
monitoring
va
prognoz
ma’lumotlarini statistik qayta ishlash;
nazorat qilinadigan hududlarda ma’lumotlarni ekstrapolyatsiya qilish;
risklarni kartografik tahlil qilish usullari va texnologiyalari;
vaqt va makonda ehtimoliy taqsimotlarni hisobga olgan holda favqulodda
vaziyatlarning paydo bo’lishi va rivojlanish stsenariylarining ma’lumotlar bazasini
saqlash; uzoq muddatli prognozlashning ekspert-analitik texnologiyalari.
Hozirgi vaqtda favqulodda vaziyatlarni bashorat qilish sohasidagi muhim
sa’y-harakatlar axborot-tahlil texnologiyalarini yaratishga qaratilgan. Ushbu
texnologiyalar tabiiy muhitning holatini nazorat qilish imkonini beradi va tegishli
matematik modellar yordamida favqulodda vaziyatlarga olib keladigan xavfli
tabiiy jarayonlarning paydo bo’lishi va rivojlanishini tezda taxmin qilish mumkin
[15].
Bunday texnologiyalarni yaratishda ijobiy tajriba mavjud va suv toshqini
holatini prognozlash texnologiyasini shakllantirish misolida ko’rsatilishi mumkin.
Suv darajasi, qor zaxiralari, muz qalinligi, havo harorati va boshqa parametrlarni
ishonchli nazorat qilish
27
jarayonning etarli matematik modellari bilan suv toshqinlarining miqdori va
oqibatlarini yuqori aniqlik bilan prognoz qilish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda o’rmon yong’inlarini prognozlash texnologiyasi yuqori
darajada ishlab chiqilgan bo’lib, unda o’zaro bog’liq meteorologik xususiyatlar
(yog’ingarchilik miqdori va dinamikasi, havo harorati va namligi, shamol tezligi va
yo’nalishi), o’rmon qoplamining parametrlari va holati va boshqalar mavjud.
Bo’ronlar, qor ko’chkilari, ekstremal yog’ingarchilik va boshqa xavfli
gidrometeorologik hodisalarni bashorat qilishda muayyan yutuqlarga erishildi.
Bunday prognozlarning ishonchliligi 70-80% ga yetishi mumkin.
Bugungi kunda ilmiy-texnik jihatdan potentsial xavfli ob’ektlarning holati
parametrlarini nazorat qilish imkonini beruvchi axborot-tahliliy texnologiyalarni
yaratish muammosi hal etildi.
Oddiy operatsiya rejimlarini buzishning mumkin bo’lgan favqulodda
oqibatlarini taxmin qilish uchun CSI tomonidan Iris-soft bilan birgalikda ishlab
chiqilgan dasturiy ta’minot kompleksi ishlatilishi mumkin.
Shunday qilib, tabiiy favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishini prognozlash
tabiiy jarayonlar va hodisalarning halokatli rivojlanishining prognozini o’z ichiga
oladi: geologik (zilzilalar, vulqon portlashlari, ko’chkilar, ko’chkilar, ko’chkilar,
qishloqlar va boshqalar); gidrometeorologik (tayfunlar, tsunami, suv toshqini, suv
toshqini); iqlim (qurg’oqchilik, yong’inlar); biologik (epidemiyalar, chigirtkalar va
boshqa zararkunandalar), shuningdek ularning birgalikdagi ta’siri [20].
Ushbu turdagi prognozlar muayyan shartlarga muvofiq farqlanadi.
Geologik jarayonlar uchun, favqulodda vaziyatlar manbalari sifatida,
mekansal (global, mintaqaviy, mahalliy) vaqtinchalik (uzoq muddatli, qisqa
muddatli va mavsumiy) va (geologik muhitni o’zgartirish mexanizmlarini hisobga
olgan holda) prognozlarning tarkibiy qismlari.
Xususan, sel prognozlari uchun, favqulodda vaziyatlar manbalari sifatida, sel
havzalarini yoki suv oqimlarini aniqlash mumkin, bu erda qishloqlarni
faollashtirish davrida selektsiya jarayonini faollashtirish kutilmoqda va ularning
sabablarini aniqlaydi
28
anormal yog’ingarchilik, bahorgi qor erishi, muzliklarning jadal erishi,
qulflangan ko’llarning oqimi.
Gidrometeorologik va iqlim jarayonlari uchun, favqulodda vaziyatlarning
mumkin bo’lgan shartlari sifatida, asosiy determinant parametrlardagi o’zgarishlar
tendentsiyalarini hisobga olgan holda prognozlash bilan tavsiflanadi:
havo harorati uchun-iqlimning isishini hisobga olgan holda;
yomg’ir yog’ishi uchun-21-asrning o’rta va oxiri uchun o’rtacha yillik
yog’inlarning o’sishini hisobga olgan holda;
tuproqdagi suv muvozanati uchun-er yuzasidan bug’lanishning kuchayishi va
tuproq namligining pasayishi hisobga olinadi;
sirt suvlari uchun — ko’pchilik suv havzalarida Daryo oqimining o’zgarishini
hisobga olgan holda; yer osti suvlarining holati uchun-turli hududlarda er osti
suvining qayta taqsimlanishini hisobga olgan holda [24].
Texnogen sabablarga ko’ra yuzaga keladigan favqulodda vaziyatlarning
yuzaga kelishi ehtimoli ikki guruh uslubidan foydalanish asosida aniqlanadi:
statistik tahlil asosida va favqulodda vaziyatlarni simulyatsiya qilish asosida.
Favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi ehtimolini taxmin qilishda statistik
tahlil asosida muayyan vaqt davomida yuzaga kelgan texnogen favqulodda
vaziyatlar soni to’g’risidagi ma’lumotlar qo’llaniladi.
Bunday holda, tanlangan vaqt davomida favqulodda vaziyatlar soni
aniqlanadi:
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Favqulodda vaziyatlarning oldini
olish va ularni bartaraf etish tizimi samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi Farmoni
Favqulodda vaziyatlarning oldini olish, ularning oqibatlarini kamaytirish va
samarali bartaraf etish aholining tinch va xavfsiz hayot kechirishini ta’minlash,
mamlakatni
rivojlantirishning
strategik
maqsadlariga
erishishda
muhim
ahamiyatga ega.
Iqtisodiyot
tarmoqlari
jadal
rivojlanayotgani,
ishlab
chiqarish
texnologiyalarining murakkablashib borayotgani, ishlab chiqarish obyektlarining
29
aholi punktlariga yaqin joylashtirilayotgani, aholi soni ko’payib, urbanizatsiya
jarayoni tezlashayotgani, xavfli tabiiy jarayonlarning tez-tez sodir bo’layotgani va
ko’lami
kengayib
borayotgani,
shuningdek,
transchegaraviy
xavflarning
mavjudligi tabiiy hamda texnogen xususiyatdagi favqulodda vaziyatlar paydo
bo’lish xavfini yanada oshirmoqda.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda aholi va hududlarni tabiiy ofatlar,
texnogen avariya va falokatlardan himoya qilish bo’yicha yaxlit davlat tizimi, zarur
me’yoriy-huquqiy baza shakllantirildi, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va
bartaraf etish, shuningdek, aholini falokatlar paytida harakat qilishga tayyorlash
borasida ko’lami va mazmuni jihatidan ulkan ishlar amalga oshirildi.
Shu bilan birga, amaldagi favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf
etish tizimi faoliyatining tahlili mamlakat aholisi va hududlarini tabiiy ofatlar,
texnogen avariya va halokatlardan muhofaza qilishga salbiy ta’sir ko’rsatayotgan
bir qator muammoli masalalar mavjudligini ko’rsatmoqda.
Xususan, favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va prognozlash tizimini
yanada modernizatsiya qilish talab etiladi. Ushbu tizim bugungi kunda xavfli
gidrometeorologik holatlarning mavjud xavf-xatarlarini hamda ular yuz berganda
harakat qilish mexanizmlarini manzilli aniqlash imkonini bermaydi.
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlarda himoya qilish sohasidagi
muammolarni hal qilish uchun mamlakatimizning mavjud ilmiy salohiyatidan,
zamonaviy
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan
yetarli
darajada
foydalanilmayapti. Qutqaruv tuzilmalarining moddiy-texnik ta’minoti, aholi va
hududlarni favqulodda vaziyatlarda himoya qilish sohasida malakali kadrlar
tayyorlash, fuqarolarni bunday vaziyatlar ro’y berganda to’g’ri harakat qilishga
o’rgatish, xavfli tabiiy jarayonlar kuchayishi bilan bog’liq mavjud xatarlar,
shuningdek, texnogen avariya va halokatlar xavfi to’g’risida o’z vaqtida va aniq
xabardor qilish tizimi bugungi kun talablariga to’liq javob bermaydi [29].
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan himoya qilish sohasida davlat
siyosatini samarali amalga oshirishni ta’minlash maqsadida O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining «Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni
30
bartaraf etish tizimi samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
farmoni qabul qilindi.
Hujjatda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish tizimi
faoliyatini takomillashtirishning eng muhim yo’nalishlari va O’zbekiston
Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining vazifalari belgilandi.
Farmonga
muvofiq,
O’zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasi
huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi, Katta va alohida muhim suv
xo’jaligi obyektlarining texnik holatini hamda bexatar ishlashini nazorat qilish
davlat inspeksiyasi, Kichik hajmli kemalar davlat inspeksiyasi, shuningdek, Fanlar
akademiyasi Seysmologiya institutining Tezkor xabarlar xizmati O’zbekiston
Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi tizimiga o’tkazildi.
Yuqorida qayd etilgan tashkilotlarning vazirlik tizimiga o’tkazilishi
munosabati bilan tinchlik va harbiy davrda tabiiy va texnogen xususiyatli
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va oqibatlarini bartaraf etish, gidrotexnik
inshootlarning barqaror ishlashi, gidrometeorologik va seysmologik kuzatuvlar,
kichik hajmdagi kemalardan bexatar foydalanish, suv havzalarida fuqarolarning
hayoti va sog’lig’ini himoya qilish, favqulodda vaziyatlar yuzaga kelish xavfi va
omillarini oldindan aniqlash, ular vujudga kelishini barvaqt profilaktika qilish va
oldini olishni ta’minlash hamda boshqa vazifalar O’zbekiston Respublikasi
Favqulodda vaziyatlar vazirligining yangi asosiy vazifalari etib belgilandi [2].
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ushbu farmoni favqulodda vaziyatlar
rivojlanish xavfi yuqori bo’lgan tumanlarda (shaharlarda) favqulodda vaziyatlar
bo’yicha qo’shimcha bo’limlar va qutqaruv otryadlari tashkil etish orqali
Favqulodda vaziyatlar vazirligi tizimining salohiyatini mustahkamlash va quyi
bo’g’inlarini kengaytirishga qaratilgan.
Mazkur farmonga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining
birinchi o’rinbosari rahbarligida Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni
bartaraf etish bo’yicha hukumat komissiyasi, shuningdek, Qoraqalpog’iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahri, shuningdek, tuman
shahar hokimliklari huzurida ham shunday hududiy komissiyalar tashkil etilganini
31
ta’kidlash zarur. Ularning tarkibiga aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan
himoya qilishni ta’minlashda ishtirok etadigan barcha darajadagi mutasaddi idora
va tashkilotlar rahbarlari kiritildi.
Quyidagilar Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish
bo’yicha hukumat komissiyasining asosiy vazifalari etib belgilandi:
favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimini
takomillashtirish va yanada rivojlantirishning asosiy yo’nalishlarini belgilash;
vazirliklar, idoralar, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyatlar, tumanlar shaharlar hokimliklarining vazifalarini belgilash va qaror
qabul qilishi bo’yicha takliflar tayyorlash;
har yili favqulodda vaziyatlarning oldini olish samaradorligini oshirishga
qaratilgan fuqaro muhofazasi (bahor mavsumida), aholini va hududlarni
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish (kuz mavsumida) oyligini tashkil etish
va o’tkazish;
mahalliy davlat hokimiyati organlari, davlat va xo’jalik boshqaruvi organlari,
fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organlarining avariya, halokat, tabiiy va boshqa
ofatlar oqibatida jabrlangan fuqarolar, shuningdek, favqulodda vaziyatlarni bartaraf
etishda ishtirok etgan shaxslarni ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy muhofaza qilish,
tibbiy reabilitatsiya qilish bo’yicha faoliyatini muvofiqlashtirish [4].
Hujjatda aholi bilan muloqotni mustahkamlash va kengaytirish, “O’z vaqtida
ogohlantirish, qutqarish va yordam berish” shiori ostida aholi va hududlarni
favqulodda vaziyatlardan himoya qilish vazifalarini bajarishni ta’minlashga
alohida e’tibor qaratilgan.
Mazkur farmonda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va oqibatlarini
bartaraf etish tizimi samaradorligini oshirish, kadrlar salohiyatini mustahkamlash,
zamonaviy
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari,
ilm-fan
va
texnika
yutuqlarini joriy etish, shuningdek, Favqulodda vaziyatlar vazirligining moddiytexnik bazasini mustahkamlash ko’zda tutilgan kompleks chora-tadbirlar dasturi
tasdiqlandi.
32
Farmonni
Prezidentining
faoliyatini
amalga
oshirish
“O’zbekiston
yanada
maqsadida
Respublikasi
takomillashtirish
O’zbekiston
Favqulodda
bo’yicha
Respublikasi
vaziyatlar
tashkiliy
vazirligi
chora-tadbirlar
to’g’risida”gi hamda “Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan himoya qilish
sohasida mutaxassislar tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish choratadbirlari to’g’risida”gi qarorlari imzolandi [24].
Mazkur hujjatlarda ko’zda tutilgan tadbirlarning amalga oshirilishi amaldagi
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi, aholi
va hududlarni favqulodda vaziyatlardan himoya qilish sohasida amalga
oshirilayotgan tadbirlar samaradorligini tubdan oshirish, shuningdek:
birinchidan – xalq bilan muloqotni mustahkamlash va fuqarolarning o’zini
o’zi boshqarish organlari bilan yaqin hamkorlik orqali favqulodda vaziyatlarning
oldini olish bo’yicha manzilli chora-tadbirlarni o’z vaqtida tizimli asosda qabul
qilish;
ikkinchidan – favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va prognozlash
borasidagi
ishlarni
sezilarli
darajada
yaxshilash
va
sifatini
oshirish,
gidrometeorologik va seysmik kuzatuvlar bo’yicha ishlarni tizimlashtirish, yirik
gidrotexnik inshootlar va suv obyektlarida favqulodda vaziyatlar paydo bo’lish
xavf-xatarlarini barvaqt aniqlash;
uchinchidan – favqulodda vaziyatlarda kompleks harakat qilish tezkorligini
oshirish va ularning zararini kamaytirish;
to’rtinchidan – mahalliy korxonalar negizida asosiy turdagi avariya-qutqaruv
texnikasi, mulk va uskunalar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish ishlarini tashkil
qilish imkonini beradi
1.3. Favqulodda vaziyatlar ma’lumotlar bazasini takomillashtirish masalasi
Fazoviy ma’lumotlarni saqlash, qayta ishlash va boshqarish
GAT (geo axborot tizimi) ning keng masshtabda qo’llanilishi geografik
ma’lumotlar bazasiga asoslangan. Ma’lumotlar bazasi GATni ishlatish uchun zarur
bo’ladigan omillardan biri bo’lib, inson resurslari omilidan keyingi asosiy
munozarali qism hisoblanadi. Buning sababi, ma’lumotlar bazasini tashkillashtirish
33
va to’g’rilashning qimmatligi, bazani loyihalash shaklining talablari, tahlili va
qaror qabul qilishdagi o’rnidir. Hozirgi kunda keng masshtabda qo’llaniladigan
raqamli GATda barcha axborotlar tarmoq ichida ishlovchi foydalanuvchilarga
mo’ljallangan maxsus dastur – Ma’lumotlar Bazasini Boshqarish Tizimi
(MBBT)da saqlanadi. Ma’lumotlar bazasining to’g’ri tashkil etilishi qidiruv hamda
boshqa tizimli operatsiyalarning to’g’ri ishlashini ta’minlaydi [9].
Ma’lumot – bu biz uchun muhim sanalgan axborotni yaratish uchun zarur
bo’ladigan va turli xil tizimga kiritiladigan belgilardir.
Ma’lumotlar bazasi deganda maxsus obyekt to’g’risida integratsiyalashgan
axborotlar to’plami tushuniladi. Geografik axborotlar bazasi esa oddiy b o’lib, u
aniq maydon va obyektga tegishli geografik axborotlardan tashkil topgan bo’ladi.
Ma’lumotlar bazasida «fazoviy» (spatial) atamasi ko’p ishlatiladi. Avval
ta’riflaganimizdek, «fazoviy» atamasi biror-bir joyning geografik hamda geografik
bo’lmagan xususiyatini bildiradi. Hozirgi kunda ko’plab katta kompaniyalar
MBBTni ma’lumotlarni saqlash va fayllar jamlanmasi uchun ishlatadilar. Demak,
ma’lumotlar bazasi alohida obyekt haqidagi integratsiyalashgan ma’lumotlar
to’plamidir. Ma’lumotlar bazasi geografik ma’lumotlarni to’plashda an’anaviy fayl
asosli ma’lumotlar to’plamiga nisbatan quyidagi qulayliklarni yaratadi:
Barcha ma’lumotlarni bir joyga to’plagan holda ortiqcha joyni
egallashdan xalos etadi.
Ma’lumotlarni to’g’ri tashkillashtirish va ularning ikkilanib kelishining
kamayishi natijasida ta’mirlash xarajatlari qisqartiriladi.
Amaliy masalalar axborot erkinligiga erishadi, bu esa ko’plab amaliy
masalalarning bir xil ma’lumot bilan alohida ishlash imkoniyatini beradi.
Foydalanuvchilar bilimi amaliy masalalarda osonlik bilan almashinadi,
chunki ma’lumotlar bazasi o’zgarmas bo’lib qoladi.
Ma’lumotlar
almashinuvining
osonlashuvi
barcha
turdagi
foydalanuvchilar hamda ma’lumot boshqaruvchilari o’rtasidagi korporativ tasvir
(view, obzor)ni osonlashtiradi.
Axborotlar standarti tuziladi hamda ularning xavfsizligi ta’minlanadi.
34
MBBT bir vaqtning o’zida ko’p sonli foydalanuvchilarning katta
miqdordagi axborotlar bilan ishlashiga mos keladi.
Boshqa tomondan qaraganda, MBBT fayllar tizimiga qaraganda quyidagi
noqulayliklarga ham ega:
MBBT dasturini sotib olish hamda ta’mirlash birmuncha qimmat.
MBBT ma’lumotlarni boshqarishda qiyinchiliklar tug’diradi, ayniqsa,
kichik loyihalar uchun.
Maxsus indeksatsiya va algoritm qo’llanilishi mumkin bo’lgan murakkab
turdagi ma’lumotlar hamda strukturalardan foydalanishda yakka foydalanuvchiga
fayllar usuli qulay bo’ladi.
So’nggi yillarda geografik axborotlar bazasi juda ham kengayib bormoqda.
Masalan, AQSHning aerosuratlari 25 TeraBayt (TB)ni tashkil etadi, Buyuk
Britaniyaning taxminan 450 million vektor obyektlari bo’lib, bu vektorlar
MasterMap ma’lumotlar bazasida joylashgan bo’lib, butun Britaniyani qoplaydi.
Demak, MBBT ma’lumotlarni samarali boshqarish, saqlash va ularga kirish uchun
ruxsat (access) beruvchi kompyuter dasturidir. Oddiy va kichik hajmdagi
ma’lumotlar bazasi kompyuter xotirasida standart fayllar ichida saqlanishi
mumkin. Lekin ko’p hajmli ma’lumotlardan o’nlab, yuzlab va minglab
foydalanuvchilar foydalanishi uchun MBBT talab etiladi va bu dastur
ma’lumotlarning integratsiyalashgan holda uzviyligini ta’minlaydi. Bunday
funksiylarni bajarish uchun MBBT bir qancha xususiyatlarni ta’minlaydi:
Ma’lumotlar modeli – bu geografik obyektlarni raqamlashtirib,
kompyuter tizimida saqlovchi mexanizmdir. Har qanday MBBT standart
markazlashgan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi, bu esa har xil turdagi obyektiv
ma’lumotlarni tasvirlashga qulaydir.
Ma’lumotlarni yuklab olish imkoniyati – MBBT ma’lumotlar bazasiga
ma’lumotlarni yuklovchi texnikani qo’llaydi. Oddiy texnika standart ma’lumotlar
turini (xarakter, raqam va kun) yaxshi strukturaviy formatlarda yuklash
imkoniyatiga ega. Boshqa turdagi nostandart ma’lumot turlari esa ularni standart
holiga keltiruvchi dasturlarni yaratish orqali yuklab olinishi mumkin.
35
Indeks – bu ma’lumot tuzilmasi bo’lib, u qidiruvni tezlashtiradi. Barcha
ma’lumotlar bazasi standart ma’lumotlarni indekslovchi texnikaga ega.
So’rov tili. Bu tilning mavjudligi MBBTning afzalliklaridan biridir.
Chunki bunda SQL deb nomlanuvchi standart tizimdagi ma’lumotlar so’rovi va
boshqaruvi mavjud.
Xavfsizlik. MBBTning o’ziga xos jihati – uning yordamida ma’lumotlar
olishni nazoratlangan usulda olish mumkin. Bunday nazorat turiga foydalanuvchi
bazaning istalgan joyiga kirishini cheklash kiradi. Masalan, tasodifiy GATdan
foydalanuvchiga faqatgina ma’lumotlarni o’qish mumkin bo’lgan ruxsat berilsa,
mutaxassisga o’sha ma’lumotlarni yaratish, yangilash va o’chirish ruxsati ham
beriladi [26].
Nazorat qilinadigan yangilash. Ma’lumotlar yangilanishini nazorat qilish
maxsus tayinlangan menejer mutaxassis tomonidan amalga oshiriladi. U bazaga
kirayotgan ko’p sonli foydalanuvchilar so’rovini nazorat qilib turadi.
Ma’lumotni saqlash va tiklash. Ma’lumotlarni noto’g’ri yangilash yoki
tizimning tasodifiy buzilishi orqali kelib chiqadigan yo’qotishlardan himoya qilish
juda muhimdir. MBBTdagi maxsus saqlovchi va agar ma’lumot o’chib ketsa,
tiklovchi dasturlar bunday muammoning oldini olishga xizmat qiladi.
Ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi vositalar. Ma’lumotlarlar bazasi
tuzilmasini yaratish, indekslarni yaratish va ishlatish, ishlash tezligini yaxshilash,
saqlash va qayta tiklash, foydalanuvchilar uchun kirishni boshqarish kabi vazifalar
boshqarish vositalari yordamida administrator (ma’mur) tomonidan amalga
oshiriladi.
Zamonaviy MBBT ma’lumot bazasini yaratish va boshqarish uchun
mo’ljallangan standart va umumiy maqsadli qurilmalar bilan jihozlanadi. Bu
urilmalar MBBTni loyihalashda va foydalanuvchi interfeysini (ma’lumotga ruxsat
va taqdim qilish uchun) qurishda ishlatiladi. Demak, yuqoridagi fikrlarni jamlab
aytadigan bo’lsak, MBBT bir yoki bir necha foydalanuvchilar zaruriyatiga moslab
loyihalangan mantiqiy bog’langan ma’lumotlar yig’indisidir. Bu ma’lumotlar
ko’pincha ma’lumotlar bazasining jadvallarida aks ettiriladi. Jadval bu gorizontal
36
satrlar va vertikal ustunlar bo’ylab joylashtirilgan ma’lumot elementlari
(qiymatlari)dir. Odatda, ustunlarda nomlar joylashtirilsa, satrlarda qiymatlar
joylashtiriladi. Jadval ma’lum chegaralangan ustunlarga va istalgan miqdorda
satrlarga ega bo’lishi mumkin. GAT nuqtayi nazaridan olib qarasak, “Ma’lumot
bazasi – bu tizimli ravishda kompyuterga kiritilgan qayd(record)lar yig’indisi
bo’lib, kompyuterdagi maxsus dasturlar turli savollarga javob olishga yordam
beradi”. Har bir qayd yaxshiroq saqlanishi va aniqlanishi uchun ma’lumot
elementlari orqali tashkil etiladi. So’rov berilganda o’sha qaydlar qaror qabul qilish
uchun javob hisoblanadi [13].
Ma’lumotlar bazasini ishlatish va so’rovlarga javob berishga mo’ljallangan
kompyuterlashgan dasturiy tizim ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)
deyiladi. Har qanday MBBT foydalanuvchiga ma’lumot olish jarayoni oson va
qulay bo’lishi uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, MBni yaratish va uni
boshqarish bu tizimning eng asosiy vazifalaridan sanaladi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish deganda bazadagi jadvallar ustidan turli xil
boshqaruv operatsiyalarini o’tkazish tushuniladi. Bunday operatsiyalar jumlasiga:
qayd (record)larni kiritish;
so’rov qilish;
qaydlarni modifikatsiyalash;
qaydlarni o’chirish kabilar kiradi.
Yuqoridagi operatsiyalar foydalanuvchiga ma’lumotni MBda saqlash, olish
va yangilash imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, tizim foydalanuvchiga turli
jadvallar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni yaratishga imkon berishi kerak.
MBBT ning quyidagi turlari hozirgi kunda dasturlash tizimida keng
qo’llanilmoqda:
Microsoft Access
Oracle
Sybase
SQL Server
DB 2
37
Har bir MBBT asosan quyidagi vazifalarni amalga oshiradi:
Jadvallar – ma’lumot saqlash.
So’rovlar – tanlangan axborotni monitorda tasvirlash.
Hisobotlar – formatlangan bosma shakldagi axborot.
Shakllar – qaydlarni kiritish, o’zgartirish va o’chirish uchun yaratilgan
ekranlar.
MBBT ning odatiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
Ma’lumotni
aniqlash.
MBBT
ma’lumotlarning
dasturiy
vositalarga
tuzilishini ko’rsatib beruvchi vazifalar bilan ta ‘minlaydi. Bularga qayd qilingan
axborotni aniqlash va modifikatsiya qilish hamda ma’lumot uchun zarur bo’lgan
turli boshqa vazifalar kiradi [14].
Ma’lumotni boshqarish. Ma’lumotlar tuzilmasi aniqlangandan so’ng
ma’lumot zaruriyatlari kiritiladi, o’zgartiriladi yoki o’chiriladi. Bu operatsiyalarni
bajaradigan vazifa (funksiya)lar MBB ning bir qismidir. Bu vazifalar
rejalashtirilgan yoki rejalashtirilmagan ma’lumot boshqaruvida ishlatiladi:
ma’lumotni saqlash;
ma’lumotlarni ishlatish, bajarish.
Demak, MBBT katta o’lchamdagi ma’lumotlarni bir tizimdan ikkinchisiga
o’tkazish va qayta ishlash holatida so’rovning qulay hamda oson bajarilishiga
imkon yaratadi.
Atribut va geofazoviy ma’lumotlarni birlashtirish
Geografik ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchi o’zi uchun eng kamida
kartalar qatlami yoki kartadagi ma’lum bir xususiyatlar to’plamini oladi. Bunda bu
xususiyatlar yakka holda bo’lgan alohida mavzularga tegishli bo’ladi. Xususiyatlar
to’plami GATdagi alohida MB jadvaliga kiritiladi. Bunda jadval satrlari obyekt
ma’lumotlarini va ustunlar obyektning xususiyatlari yoki atributlarini saqlaydi.
Jadvallarga
jadvalining
kiritilgan
geografik
ma’lumotlar
bo’lmagan
qiymat
jadvaldan
38
bo’ladi.
farqi
Geografik
geometrik
MB
ustunning
mavjudligidadir. Geografik MBda joy va ishlash tezligini oshirish uchun
koordinata qiymatlari yuqori kompresslangan (siqilgan) shaklda saqlanishi
mumkin. Agar bizga 2 ta jadval berilgan bo’lsa, to’liq ma’lumot olish uchun ularni
o’zaro birlashtirishimiz mumkin. Demak, MBni o’zaro bog’lash uchun
jadvallardan
MB vositalari yordamida bajariladi.
Demak, jadvallar bir-biri bilan MBning yangi ko’rinishini hosil qilish va
ishlash tezligini oshirish uchun amalga oshiriladi.
Hozirgi paytda geografik MB ko’lami juda kengayib bormoqda. 1970 yillardayoq IBM kompaniyasi mutaxassisi Ted Kodd bir qancha qonun -qoidalarni
MB jadvallarining tuzilishini samarali ishlatish uchun ishlab chiqdi. Bunga ko’ra,
eng mukammal MB oddiy va doimiy jadvallar shaklida bo’lib, ular 5 ta tamoyilga
amal qilishi kerak:
1. Ustun va qator kesishgan har bir qator ichida faqat bir qiymat bo’lishi
kerak.
2. Ustundagi barcha qiymatlar bir subyekt (mavzu)ga tegishli bo’lishi kerak.
3. Har bir qator yagona bo’lishi kerak (qaytarilgan qatorlar b o’lmasligi
kerak).
4. Ustunlarni davom ettirish ahamiyatsiz bo’lishi kerak.
5. Qatorlarni davom ettirish ahamiyatsiz bo’lishi kerak.
Yuqoridagi tamoyillarning ba’zilarida oddiylik va doimiylikni ta’minlovchi
normal shakllar ishlatilishi hamda so’rov jarayonida bu jadvallar osongina bo’lishi
yoki qayta qo’shilishi kerak.
Ma’lumotlar bazasi – MB (database) – bu aniq qoidalar asosida tashkil
etilgan hamda tasvirlash, saqlash va boshqarishning umumiy tamoyillariga amal
qiladigan ma’lumotlar jamlanmasidir. Ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni saqlash
qoidalari xavfsizlik standartlariga va butunligiga amal qilgan holda markazlashgan
boshqaruv asosida tashkil etiladi. Bunday tizimda ma’lumotlarning bir-biriga
qarama-qarshiligi va takrorlanishining oldi olinadi.
39
MB ni yaratish va undan ma’lumotlarni olish tizimi ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimi (MBBT) yordamida amalga oshiriladi. MB bir yoki bir nechta
kompyuterlarga o’rnatilishi mumkin hamda ma’lumotlarni olish va qayta
joylashtirish o’zaro bir yoki bir nechta kompyuterlar o’rtasida amalga oshiriladi.
GATda asosan fazoviy ma’lumotlar saqlanganligi bois bu tizim (MB) ning
boshqacha nomi Fazoviy ma’lumotlar bazasi (Spatial database) deb ataladi [10].
Vektorlashtiruvchi (vectorizer) – fazoviy ma’lumotlarni rastr formatdan
vektor formatga o’tkazuvchi dasturiy vositadir. Kartometriya (cartometry) – karta
bo’yicha o’lchash. Kartometrik ko’rsatkichlar bir necha xil bo’lishi mumkin,
jumladan: uzunlik va masofa bo’yicha, maydon bo’yicha, hajm bo’yicha, burchak
va burchak kattaliklari bo’yicha. Mavzuli kartalar bo’yicha o’lchash va hisoblash
ishlari maxsus bo’limlar – mavzuli kartometriya va morfometriyada olib boriladi.
Ob’ekt – geoelement deb ataluvchi va o’zida geometriya va matematikani qamrab
olgan fazoviy elementning belgisi. Har bir ob’ekt obyektlar sinfiga tegishli bo’ladi.
Raqamlashtirish – bu qog’oz kartadagi ma’lumotlarni kompyuter fayliga
aylantirish jarayonidir. Alohida moslamalar (peripherals, peripheral, peripheral
devices, peripheral equipment, peripheral unit) – tashqi moslama, apparat
ta’minotining tarkibiy qismi bo’lib, asosiy kompyuter blokidan ajralgan holatda
bo’ladi. Alohida moslamalarning asosiy vazifasi bu GATdagi ma’lumotlarni
tayyorlash, kiritish, saqlash, boshqarish, himoya qilish, tasvirlash va aloqa
kanallari orqali uzatishdan iborat. Alohida moslamalar turkumiga raqamlovchi
skanerl arni, moslamalar guruhiga esa grafoqurilma, printerlar, monitor va boshqa
qurilmalarni kiritish mumkin. Saqlash va arxivlash vositalariga tashqi diskovodlar,
strimmerlar, modem va muntazam quvvat ta’minoti (UPS) ni kiritish mumkin.
Kartalarning razgrafikasi (bo’linishi) – bu ko’p varaqli kartalarni
bo’limlarga bo’lish tizimidir. Tizimda to’g’ri burchakli va trapetsiyali kabi ikki xil
bo’linish turi qo’llaniladi. To’g’ri burchakli razgrafkada kartalar bir xil o’lchamli
to’g’ri burchakli yoki kvadrat varaqlarga b o’linsa, trapetsiyali turdakarta
trapetsiyalar shaklida bo’linadi. Bunda varaqlar chegaralari vazifasini meridian va
parallellar bajaradi.
40
Raqamlashtirish (digitizing) – analog ma’lumotlarni kompyuter tizimida
saqlay olinadigan raqamli ko’rinishga keltirish jarayoni. Raqamlashtir ishda
digitayzer (raqamlovchi), GATdagi dasturiy ta’minotlar, skanerlar va boshqa
raqamlovchi qurilmalar qo’llaniladi.
Joyning raqamli modeli (Digital Terrain Model – DTM) – boshqacha
aytganda, joyning matematik modeli. Bu model topografik karta va planlar
turkumiga mos keladigan fazoviy ob’yektlarning raqamli ko’rinishini tasvirlaydi.
Kelgusida bu modellar raqamli topografik kartalarni ishlab chiqishda asos bo’lib
xizmat qiladi [28].
Relyefning raqamli modeli (Digital Terrain Model – DTM; Digital Elevation
Model – DEM). Ushbu model ingliz tilida Digital Terrain Elevation Data (DTED)
deb yuritilib, bu modelda asosan fazoviy obyektlar relyeflarining uch o’lchamli
ko’rinishi balandlik belgilari (otmetka), chuqurlik belgilari, koordinatalari,
gorizontallar va konturlarning yig’indisini hisobga olib aks ettiriladi. Relyefni
raqamlashtirishning eng keng tarqalgan usullaridan biri bu rastr tasvirlash va
triangulatsiyalangan tarmoq hamda ko’p qirrali yuzaning taxminiy relyefini
balandlik otmetkalari bo’yicha bog’langan tarzda tasvirlashdir.
Ma’lumotlar bazasi turlari
Ma’lumotlar bazalari (ma’lumotlar bazalari) foydalanish uchun qulay
bo’lgan tartibli ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Ular turli xil turlarga bo’linadi —
to’g’ri tanlash uchun, u yerda qanday ma’lumotlarni saqlash kerakligini va ular
bilan ishlash uchun eng qulay bo’lgan printsipni hisobga olish muhimdir.
Umuman olganda, ba’zi ma’lumotlar bazalari boshqalardan ko’ra yaxshiroq
deb aytish mumkin emas-ularning har biri muayyan vazifalarni hal qilish uchun
javob beradi. Ochiq kodli ma’lumotlar bazalari mavjud, ular miqyosi va boshqa
afzalliklarga ega. Bunday ma’lumotlar bazalarini tanlash yaxshidir, siz ularni
qanday qilib ishlatishingiz mumkin.
Relational ma’lumotlar bazalari
Misollar-MySQL, Oracle DB, PostgreSQL. Bu ma’lumotlar jadvallar
shaklida saqlanadigan ma’lumotlar bazasining eng mashhur turi. Satrlarda
41
ob’ektning har bir xususiyatining tavsifi va satrdan ma’lum xususiyatlarni olish
uchun ustunlar kerak. Jadvallar o’zaro bog’liq bo’lishi mumkin.
Relational model oddiy, ammo turli xil vazifalarni bajarishga imkon beradi.
Ma’lumotlar elementlarini bir-biri bilan bog’lash va ularni xavfsiz va ishonchli
boshqarish zarur bo’lsa, uni ishlatish qulay. Bunday jadvallar bemorlarning telefon
raqamlarini, foydalanuvchi Login va parollarini saqlash va qayta ishlash,
inventarizatsiyani kuzatish uchun yaratilishi mumkin. Shu bilan birga, ma’lumotlar
bazasi
ma’lumotlar
bazasining
turli
nusxalarida
bir
vaqtning
o’zida
ma’lumotlarning yaxlitligini ta’minlaydi.
Relational ma’lumotlar bazalari SQL-ni qo’llab-quvvatlaydi, shuningdek,
kerakli ma’lumotlarni tezroq topishga imkon beruvchi indekslash. Bunday
bazalarning maxsus afzalligi-ma’lumotlarning normallashishi: ular turli jadvallarga
bo’linadi, shuning uchun takroriy yoki bo’sh hujayralar chiqarib tashlanadi.
Ma’lumotlar bazasi operatsiyalari ishonchli ishlashni kafolatlaydigan kislotali
xususiyatlar to’plamiga mos keladi. Ma’lumotlar bazasining minuslaridan
ma’lumotlarga nisbatan past kirish tezligi, tuzilmasiz ma’lumotlarning yomon
qo’llab-quvvatlanishi,
miqyosi
murakkabligi
va
ma’lumotlar
strukturasini
tushunish qiyin bo’lgan ko’plab jadvallarni shakllantirish mumkin.
Doimiy ma’lumotlar bazalari
Misollar-Redis, Apache Ignite, Tarantool. Ma’lumotlar ramda saqlanadi.
Ma’lumotlar tezda qayta ishlanadi, shuning uchun doimiy ma’lumotlar bazalari
eng qisqa javob vaqtini ta’minlash uchun mashhur. Ular telekommunikatsiya
uskunalarini boshqarish, onlayn rejimda savdo qilish yoki Real vaqtda xizmat
ko’rsatishga yordam beradi. In-memory ma’lumotlar bazalari tez yozish va tez
o’qishni qo’llab-quvvatlaydi. Ular asosan kalit qiymat yozuvlari bilan ishlaydi,
lekin ular ustunlar bilan ham ishlashi mumkin.
Kutilmagan qayta ishga tushirilganda ma’lumotlarni yo’qotmaslik uchun,
uchuvchan bo’lmagan qurilmada dastlabki jurnalistika bilan rekord o’rnatishingiz
kerak. Bu in-memory bazasining kamchiliklariga bog’liq bo’lishi mumkin-uzluksiz
ovqatlanishni ta’minlash uchun qimmatbaho infratuzilma echimlariga investitsiya
42
qilish kerak. Bundan tashqari, doimiy ravishda ma’lumotni qattiq axborot
vositalariga nusxalashingiz kerak. Ma’lumotlar bazasining yana bir kamchiligi —
bu qimmatbaho o’lchovdir.
Qidiruv bazalari
Misol-Elastik. Ushbu turdagi ma’lumotlar bazasi filtr orqali ma’lumot olish
uchun kerak. Siz kiritgan har qanday qiymat, shu jumladan alohida so’zlar uchun
qo’ng’iroq qilishingiz mumkin. To’liq matnli qidiruvni ishlatishingiz mumkin.
Qidiruv bazalari yaxshi miqyosda va jurnallarni saqlash uchun qulay, ommaviy
matn qiymatlari.
Narxlarni optimallashtirishni kuzatish, chiptalarni bron qilish dasturida
xatolarni aniqlash va boshqa ko’plab vazifalarni hal qilish uchun qidiruv
bazalaridan foydalanish mumkin. Ma’lumotlar bazasida milliardlab hujjatlar
saqlanishi mumkin. Qidiruv tez amalga oshiriladi. Tizimning kamchiliklari-yomon
analitik qo’llab-quvvatlash va ma’lumotlar bazasidan foydalanish imkoniyati
cheklangan (faqat ommaviy qo’shimchalar uchun ishlatilishi mumkin).
Keng ustunli ma’lumotlar bazalari
Misollar-Cassandra, Google BigTable, HBase. Keng ustunli ma’lumotlar
bazalari katta hajmdagi ma’lumotlarni an’anaviy relatsionlarga qaraganda tezroq
talab qilishi mumkin. Ma’lumotlar qattiq disk yoki qattiq diskdagi «kalit-qiymat»
yozuvlari shaklida saqlanadi. Keng ustunli ma’lumotlar bazalari tezkor va tezkor
kalit o’qish imkonini beradi.
Ma’lumotlar bazalari yaxshi miqyosda va do’kon kataloglarini tashkil qilish
uchun mos, firibgarlikni aniqlash mexanizmlari. Ular tarqatilgan tizimdagi ko’plab
umumiy serverlarda katta hajmdagi ma’lumotlarni boshqarish uchun qulay.
Ma’lumotlar bazasining kamchiliklari «kalit-qiymat» formatida ishlaydi va analitik
yordamga ega emas.
Ustunli ma’lumotlar bazalari
Misollar-Clickhouse,
Vertica.
Ushbu
turdagi
ma’lumotlar
bazasida
ma’lumotlar satrlarda emas, balki ustunlarda saqlanadi. Kontentga kirish kalitlarsiz
amalga oshiriladi. Ustunli ma’lumotlar bazalarini ishlatganda, ustunlar orqali tez
43
o’qish uchun ma’lumotni tayyorlash uchun ommaviy qo’shimchadan foydalaning.
Ustunli ma’lumotlar bazasida analitik qo’llab-quvvatlash va qulay Zoom
imkoniyati mavjud.
Bunday ma’lumotlar bazalari ma’lum ustunlar haqida ma’lumot so’rash
kerak bo’lgan joylarda — chakana savdo va moliyaviy bitimlar tizimlarida
qo’llaniladi. Ma’lumotlar bazasining asosiy kamchiliklari faqat bitta: u faqat
ommaviy qo’shimchalar uchun javob beradi.
Hujjatlashtirilgan ma’lumotlar bazalari
Misollar-CouchDB, Couchbase, MongoDB. Agar ma’lumotlar bazasini olish
uchun ma’lumotlar bazalarida jadvallarni birlashtirish kerak bo’lsa, unda bu
ma’lumotlar bazalarida katta hajmdagi ma’lumotlar yaxshi saqlanadi. Ular
JSONNI qo’llab-quvvatlaydi. Har qanday kalit uchun murakkab qiymat
yaratishingiz va darhol barcha ma’lumotlar tuzilishini bitta yozuvga kiritishingiz
mumkin. So’rov bo’yicha namunalar ko’plab hujjatlarning qismlarini Ramga to’liq
yuklamasdan o’z ichiga olishi mumkin.
Hujjatlashtirilgan bazalarda sxemaga hech qanday aloqasi yo’q. Ular OLTP
uchun mos va murakkab turlarni qo’llab-quvvatlaydi. Bunday ma’lumotlar bazalari
kontentni boshqarish tizimlarida, hujjatlarni qidirish, nashriyotda foydalanishni
afzal ko’radi. Ma’lumotlar bazasining uchta kamchiliklari-yaxshi analitik qo’llabquvvatlash va tranzaktsiyalarni qo’llab-quvvatlashning etishmasligi, shuningdek,
miqyosi bilan bog’liq qiyinchiliklar.
Hisoblash ma’lumotlar bazalari
Misollar-OrientDB, Neo4j. ma’lumotlar grafikalar, ya’ni tugunlar va
ulanishlar bo’lgan modellar sifatida saqlanadi. Ular juda moslashuvchan, mantiqiy
tuzilishga ega. Nodlar ma’lumotlarning mohiyatini saqlashga xizmat qiladi va
qovurg’alar nazorat qilinishi mumkin bo’lgan shaxslar o’rtasidagi munosabatlarni
saqlab qolish uchun xizmat qiladi.
Grafika ma’lumotlar bazalari bioinformatika muammolarini hal qilish,
shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarni modellashtirish uchun odamlar haqida bir-biriga
bog’liq ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Ushbu turdagi ma’lumotlar
44
bazalari miqyosga mos kelmaydi va ularning ikkinchi kamchiliklari SQLdan farq
qiluvchi maxsus SPARQL so’rovlar tilidan foydalanish zaruriyati hisoblanadi.
Xotiradagi ma’lumotlar bazalari
(IMDB
–
In-memory
Database). Xotiradagi
ma’lumotlar
bazasi
kompyuter ma’lumotlarini saqlashda, asosan, tezkor xotiraga tayanadigan
ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimidir. U disk saqlash mexanizmi
foydalaniladigan MBBT fonida ajratiladi. Bunday MB larga misol qilib Redis,
Tarantool, Apache Igniteni keltirishimiz mumkin.
Bunday MB asosiy afzalliklariga, diskdan yozish va o’qish nuqtayi
nazaridan IMDBlar diskka asoslangan MBBTlarga qaraganda tezroqligi, IMDB
ma’lumotlarni qattiq diskda samarali saqlash mumkinligini aytish joiz. Diskka
asoslangan DMBBT, odatda, qattiq disklar bilan unchalik samarali ishlamaydi va
SSD (yoki SAS yoki flesh-xotira kabi boshqa tezkor xotirani) talab qilishi kiradi.
Kamchiliklariga esa IMDB, odatda, bir nechta protsessor yadrolari bo’ylab
yaxshi ishlamasligi, agar barcha ma’lumotlar RAMga mos kelmasa, IMDB
ishlamasliklari va h.k.lar kiradi.
Ma’lumotlar bazasini vazifalaringiz uchun aniqlang
Yuqorida aytib o’tganimizdek, hamma narsa siz bajaradigan vazifalarga
bog’liq. Sizning ma’lumotlar bazangiz qanday xususiyatlarga ega bo’lishi
kerakligini aniqlash kerak.
Quyidagi omillardan boshlash kerak
ma’lumotlar bazasiga analitik kirish mavjudligi;
saqlamoqchi bo’lgan jadvallar yoki yozuvlar soni;
ustunlardan foydalanish zarurati;
ustunlar yoki satrlar bo’yicha filtrlangan jadvallarga kirish imkoniyati
mavjud;
onlayn yozish yoki o’qish kerak.
Geoma’lumotlar bazasi arxitekturasi
Maʼlumotlarni
relatsionmaʼlumotlar
geomaʼlumotlar
bazasi
bazasida
konsepsiyalari
45
saqlash
to’plamiga
modeli
oddiy
asoslangan
bo’lib,
maʼlumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) ning to’liq quvvatidan
foydalaniladi.
sxemalar,
qoidalar,
asosiy
va
fazoviy-atributli
maʼlumotlarningharbirini tegishli geografik maʼlumotlar to’plamida saqlash uchun
oddiy jadvallar va yaxshi aniqlangan turlar ishlatiladi. Bu esa o’z navbatida sizga
ma’lumotingizni saqlashning shakllangan modelidan foydalanishingizni va ular
bilan ishlashingizni ta’minlaydi. Shuning uchun ham, shakllantirilgan talablar tili
(SQL)̶ relatsion funksiyalar va operatorlar to’plamini yaratish, o’zgartirish va
jadvalga ularning elementlari maʼlumotlariga bo’lgan so’rovlar (talablar)ni
bajarishda ishlatilishi mumkin.
Bunday
maʼlumotlar
modelining
qanday
ishlashini
geomaʼlumotlar
bazasidagi poligon shaklidagi obyektlarning geometriyasi misolida tushunishimiz
mumkin. Obyekt sinflari jadvallar ko’rinishida saqlanadi, ular, shuningdek,
bazaviy yoki biznes jadvallar deb ham ataladi. Shape ustunida har bir polygonal
obyektning geometriyasi saqlanadi. Bu jadval ichidagilari, xususan, fazoviy SQL
turi sifatida saqlanadigan Shape ustuni ham SQL yordamida yaroqli bo’lishi
mumkin.
Ammo, fazoviy turlarni qo’shish va MBBT da fazoviy atributlar uchun
SQLko’magi GAT da ularni ushlab turishi uchun yetarli emas. ArcGIS 35
kengaytirilgan nazariyani va geoma’lumotlar bazasini saqlash modelini yuklama
darajasidagi harakatlaridan foydalangan holda ko’p darajali arxitekturani amalga
oshirmoqda. Bu yuklama nazariyasi o’z ichiga GATdagi asosiy obyektlar
to’plamini va ularning harakatini qo’llab-quvvatlashnioladi (misol uchun,
obyektlar sinflari, rastrmaʼlumotlar to’plami, topologiya, turlar va boshqalarni).
Geomaʼlumotlar bazasi obyektli-relatsionli hisoblanadi.
Geomaʼlumotlar bazasi rivojlangan MBBT ilovalarida ishlatiladigan yuqori
darajali ilovalar yordamida amalga oshiriladi; Geomaʼlumotlar bazasining yuqori
darajali
arxitekturasigohidaobyektli-relatsionli
model
deb
ham
ataladi.
Geomaʼlumotlar bazasi obyektlari MBBT jadvallarida qatorlar ko’rinishida
bo’ladi,
ular
geomaʼlumotlar
bazasi
uchun
yaratilgan
nazariy
ilovalar
tasdiqlovchisiga vao’z o’rniga ega. Nazariy ilovalar va nazariy saqlovni ajratish
46
MBBT va bir qancha har xil formatli maʼlumotlarni qo’llashni amalga oshirishga
imkon beradi.
Geomaʼlumotlar bazasida maʼlumotlarni saqlash
Geomaʼlumotlar bazasida maʼlumotlarni saqlash relatsion tamoyillarga
asoslangan. Geomaʼlumotlar bazasining markazi (yadrosi) maʼlumotlar bazasining
standart relatsionsxemasi hisoblanadi (standart maʼlumotlar bazasi jadvallari
to’plami, hoshiyalar turlari, indekslar va boshqa maʼlumotlar bazasi, obyektlar).
Sxema geografik maʼlumotlarning yaxlitligi va o’rnini aniqlovchi (MBBTda
tizimli Geomaʼlumotlar bazasi jadvallari to’plami) ko’rinishida bo’ladi. Bu
jadvallar yoki diskda fayllar ko’rinishida yoki MBBTda saqlanadi, masalan,
Oracle, IBM, DBR, Postgre SQL, IBM Informix yoki Microsoft SQL Server.
Yaxshi aniqlangan hoshiya turlari jadvallardagi odatiy atributlarni saqlash
uchun ishlatiladi. Geomaʼlumotlar bazasi MBBT ichida saqlanganda, fazoviy
tasavvurlar, misol uchun vektorli va rastrmaʼlumotlar, odatda, kengaytirilgan
fazoviy turlar yordamida saqlanadi.
Geomaʼlumotlar bazasi ikki xil asosiy jadvallar to’plamidan iborat: tizimli
jadvallar va maʼlumotlar to’plami jadvallari.
Maʼlumotlar to’plami jadvallari (MTJ). Geomaʼlumotlar bazasida har bir
maʼlumotlar to’plami bir yoki bir necha jadvallarda saqlanadi. Maʼlumotlarni
boshqarish uchun MTJ tizimli jadvallar bilan ishlaydi.
Tizimli jadvallar. Geomaʼlumotlar bazasi tizimli jadvallari har bir
geomaʼlumotlar bazasi nimalardan iboratligini ko’rsatadi. Ular maʼlumotlar
to’plamlarining barcha belgilari, qoidalari va munosabatlarini ko’rsatuvchi
geomaʼlumotlar bazasi sxemasini yaratadi (yozib chiqadi). Bunday tizimli jadvallar
barcha metamaʼlumotlarni, geomaʼlumotlar bazasi xususiyatlarini amalga oshirish
uchun kerakliharakatlar va maʼlumotlarni tekshirish qoidalarini o’z ichiga oladi va
boshqaradi.
ArcGIS 10 dasturidan boshlab bu jadvallarning ichki tuzilishio’zgartirilgan
edi. Geomaʼlumotlar baza sxemasiga aloqador bo’lgan axborotlar ArcGIS 10
47
dasturigacha taxminan 35 ta geomaʼlumotlar bazasining tizimli jadvallarida
saqlangan bo’lsa, endilikda 4 ta asosiy jadvallarga ko’chirilgan:
1) GDB_Items–o’z ichiga barcha elementlar ro’yxatini oladi, masalan
Geomaʼlumotlar bazasida joylashgan obyekt sinflari, topologiya va domenlar;
2) GDB_Item Types–o’z ichiga oldindan tuzilgan aniqlanuvchi elementlar
turlari ro’yxatini oladi, misol uchun Table (jadval);
3) GDB_Item Relationships–elementlar orasidagi o’zaro aloqadorlik
sxemasini o’z ichiga oladi, ya’ni sinflar to’plami tarkibidagi obyekt sinflari;
4) GDB_Item Relationship Types–oldindan tuzilgan aniqlanuvchi aloqalar
turlari ro’yxati, masalan Dataset InFeature Dataset (sinflar to’plamidagi
maʼlumotlar).
Maʼlumotlar to’plami va tizimli jadvallar birgalikda geomaʼlumotlar
bazasini boshqarish va uni namoyish qilish uchun ishlaydi. Masalan, operatsion
tizimga qaraganimizda obyektlar sinfi fazoviy atributlar ustuni bo’lgan oddiy
jadvalga o’xshab ko’rinadi. Lekin, ArcGIS dasturi orqali qaraganimizda tizimli
jadvallarda saqlanuvchi barcha qoidalar maʼlumotlarning o’zlari bilan birgalikda
alohida sozlangan obyekt sinflarini namoyish qilish uchun foydalaniladi.
Qo’shimcha
jadvallar.
Tizimli
jadvallar
to’plami
siz
qandayturdagigeomaʼlumotlar bazasini ishlatayotganingiz va qaysi MBBTda ularni
saqlashingizga qarab farqlanadi. ArcSDE Geomaʼlumotlar bazasi boshqa turli
tizimli jadvallar to’plamiga ega, ular shaxsiy Geomaʼlumotlar bazasidan unchalik
farq qilmaydigan faylli geomaʼlumotlar bazasi jadvali to’plamidan farq qiladi.
Relatsionma’lumotlar bazalarida geoma’lumotlar bazasini saqlash
Ma’lumotlar bazasining standart relatsionsxemasi (MBBT ning standart
jadvallar seriyalari, ustunlar turlari, indekslar va h.k.) geoma’lumotlar bazasining
asosi bo’libhisoblanadi. Bu turdagi oddiy hisoblangan jismoniy xotirasi
rivojlangan ilovalar obyektlar to’plamlari bilan mos tarzda ishlaydi va
boshqariladi. Rivojlangan ilovalarga ArcGIS Desktop, o’rnatilgan nazariy ArcGIS
Engine yoki ArcGIS serverlar kiradi.
48
Bularning har biri o’z ichiga barcha ArcGIS ilovalar va foydalanuvchilari
bilan birgalikda foydalaniladigan GAT ning umumiy axborotli modelini
aniqlaydigan geoma’lumotlar bazasi obyektlarini oladi. Geoma’lumotlar bazasi
obyektlarining maqsadi mijozlarga yuqori darajadagi GAT axborot modelini
taqdim etish va ushbu modelning amalga oshirilishini batafsil tarzda istalgan mos
keladigan modellarda saqlashni ta’minlash (masalan, MBBTning standart
jadvallarida, geoma’lumotlar bazasining fayllarida XML oqimlari sifatida).
Geoma’lumotlarni saqlash o’z ichiga sxema bilan bir qatorda har bir
geografik ma’lumotlar to’plami, fazoviy va atributli ma’lumotlarni jadvalli saqlash
uchun qoidalar bazasini ham oladi.
Geoma’lumotlar
bazasi
sxemasining
vazifasiga
har
bir
geografik
ma’lumotlar to’plami uchun harakat va yaxlitlik, muhofazalanganlik qoidalarini
aniqlash kiradi. Bularga obyektlar sinflari, topologiya, tarmoqlar, rastr kataloglari,
munosabatlar, domenlar va hokazolarning xususiyatlari tegishli. Sxemalar
MBBTda geoma’lumotlar bazasi meta jadvallari kolleksiyasida saqlanadi.
Fazoviy ko’rinishlar, ko’pincha, vektorli obyektlar sifatida yoki an’anaviy
atribut jadvallariga o’xshab rastrma’lumotlar singari saqlanadi. Masalan, MBBT
jadvali obyektlar sinflarini saqlash uchun ishlatilishi mumkin, bunda jadvaldagi har
bir qator alohida xususiyatga ega bo’ladi. Har bir qatordagi ustunlar turi obyekt
shakli yoki geometriyasini saqlash uchun foydalaniladi.
BLOB ustun turi. BLOB ustuni fazoviy ustun turi bo’lib, MBBT uni
qo’llab-quvvatlasagina ishlatiladi.
Rastr ma’lumotlar turini relatsion jadvallarda saqlash va boshqarish
mumkin. Odatda rastrma’lumotlarning hajmi katta bo’ladi va saqlash uchun
maxsus joy talab etadi. MBBTda bu turdagi ma’lumotlarni saqlash va foydalanish
uchun har bir rastr kichik bo’laklarga yoki bloklarga bo’linadi va jadvalning
alohida blokidagi alohida qatorida saqlanadi.
Vektor va rastr geometriyasiga ega ustunlar turlari turli ma’lumotlar bazalari
uchun o’zgarib turishi mumkin. So’nggi paytlarda ko’pchilik MBBTlar fazoviy
turning kengaytirilishlarini qo’llab-quvvatlashni qo’shishmoqda, bu bilan ular
49
geoma’lumotlar bazalarining fazoviy geometriyani osonlikcha ushlab turishga
erishmoqdalar. ESRI ham bu yo’nalishda qizg’in ishlar olib borgan va fazoviy
geometriyadagi kengaytirishlar uchun SQLni qo’llagan, bunda asos qilib SQL 3
mm Spatial va OGC oddiy spetsifikatsiyalaridan foydalangan. SQLning Afzal
taraflari uning shunday turlarni qo’llab-quvvatlashga qaratilganligi bilan bir
qatorda
Oracle
Spatial
va
PostGIS
(PostgreSQL
da)
turlarini
ham
qo’llabquvvatlashi edi.
Hozirgi paytda barcha MBBTlar tarkibida geoma’lumotlar bazalari uchun
fazoviy turni qo’llab-quvvatlash mavjud bo’lib, unda agar ArcGIS dan foydalanilsa
quyidagicha bo’ladi:
– Oracle uchun ArcSDE fazoviy turidan (ST_Geometry) yoki Oracle Spatial
turidan foydalangan holda;
– DB2 IBM uchun Spatial Extender Geometry Object yordamida;
– Informix uchun fazoviy DataBlade Geometry Object yordamida;
– PostgreSQL uchun ArcSDE fazoviy turi (ST_Geometry) yoki PostGIS
geometry yordamida;
–Microsoft SQL Server uchun Microsoft fazoviy geometriya va geografiya
turlari yordamida.
Geoma’lumotlar bazasini RMBBT da saqlash
Kelishuvlar ishlar paketi bo’lib, ma’lumotlar bazalarida o’zgarishlarni
keltirib chiqarishi mumkin. GAT ma’lumotlar bazalari boshqa ma’lumotlar
bazalari ilovalari singari ilovalar harakati va ma’lumotlarning yaxlitligini
ta’minlovchi
Kelishuvlarni
foydalanuvchilar
MBBTda
qo’llab-quvvatlashi
geoma’lumotlar
shart.
bazasi
Ko’p
holatlarda
o’zgarishlarini
va
yangilanishlarini boshqarish uchun tranzaksiya platformalaridan foydalanishlari
mumkin. Shunga qaramay, GATning doimiy foydalanuvchilarida tranzaksiyalarga
bir nechamaxsus talablari mavjud. Masalan, ko’pincha, bir necha yozuvlar bir
vaqtning o’zida bitta tranzaksiya sifatida yangilanadi. Ko’p sonli amallar uzoq
muddatli vaqtni qamrab olishi kerak (gohida faqat soniyalar va daqiqalar emas,
kun va oylarni ham). Bundan tashqari, foydalanuvchilarda o’zgarishlarni qaytarish
50
va rad etish imkoniyati ham bo’lishi kerak. Sessiyalarni muharrirlash bir necha
soat yoki kunlab davom etishi ham mumkin. Ko’pincha tuzatishlar markaziy,
umumiy ma’lumotlar bazasidan ajratilgan tizimda bajarilishiga to’g’ri keladi.
GAT ish jarayonining kunlar yoki oylar mobaynida davom etishi
mumkinligini inobatga olsak, unda GAT ma’lumotlar bazasi foydalanuvchilar
tomonidan kundalik amallarni bajarishlari uchun doimo shay holatda turishi shart.
Ko’p foydalanuvchili ma’lumotlar bazalarida GAT amallari MBBTning qisqa
kelishuvlar chegarasida amalga oshirilishi kerak. Ushbu amallar vaqtida ArcSDE
texnologiyasi hal qiluvchi vazifalarni bajaradi, ya’ni yuqori darajadagi, murakkab
GAT kelishuvlarini oddiy MBBT tranzaksiyalari chegaralarida boshqaradi.
Amaliyotda ko’plab holatlarda GAT foydalanuvchilari uchun uzun ishchi
jarayon kelishuvlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan. Ko’pincha bularni
amalga oshirish imkoni ko’p foydalanuvchili MBBT va ArcSDE dan
foydalanilganligi sababli bo’lgan
Favqulodda vaziyatlarni raqamli bazasini yaratishdan oldin qaysi turdagi
malumotlar bazasidan foydalanish kerakligini va qaysi turi biz qo’ygan talablarga
javob bera oladimi bularni o’rganib chiqishimiz lozim.Tepada keltirib o’tilgan
Relational ma’lumotlar bazasi, Doimiy ma’lumotlar bazasi, Qidiruv bazasi, Keng
ustunli ma’lumotlar bazasi, Ustunli ma’lumotlar bazasi, Hujjatlashtirilgan
ma’lumotlar bazasi, Hisoblash ma’lumotlar bazasi, Xotiradagi ma’lumotlar
bazalari bugungi kundagi eng samarali malumotlar bazalari hisoblanadi.Hozirda
biz uchun qulay samaralirog’i bu Relyatsion ma’lumotlar bazasidir. Har bir
ma’lumotlar bazalari bilan ishlagan dasturchi yoki foydalanuvchi ushbu turdagi
ma’lumotlar bazasidan ishni boshlaganligi aniq. Bu dastur ommaviyligi va keng
tarqalganligi bilan ko’pchilik foydalanuvchilar e’tiboriga tushgan. Bunday MB
ma’lumotlarni muayyan turdagi muayyan ustunlarga ega relyatsion jadvallarida
saqlash imkonini beradi. Relyatsion jadvallar normallashtirish va birlashtirish
uchun juda qulay.
Relyatsion modelning afzalliklari foydalanuvchi tomonidan tushunishning
soddaligi va qulayligi, foydalanilgan yagona ma’lumot konstruktsiyasi “jadval”
51
ekanligi, ma’lumotlarning to’liq mustaqilligi, relyatsion ma’lumotlar bazasi
o’zgarganda dasturdagi o’zgarishlar minimal bo’lishi, so’rovlarni tashkil qilish va
amaliy dasturiy ta’minotni yozish uchun tashqi xotirada ma’lumotlar bazasining
maxsus tashkil etilishini bilishning hojati yo’qligidir.
52
II BOB. FAVQULODDA VAZIYATLARNI PROGNOZLASH VA
MA’LUMOTLAR BAZASINI YURITISH USLUBI
2.1. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash usullari
Odamlar doimo ertangi kunga qarashni, kelajakdagi voqealarni taxmin
qilishni xohlashdi. Kelajakni tushunish istagi inson tabiatiga xosdir. Ilmiy-texnik
inqilob, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning yuqori sur’atlari, zamonaviy ishlab
chiqarishning ulkan ko’lami, hayotning tobora o’sib borayotgan dinamikasi
tegishli boshqaruv organlaridan kelajakda muhim oqibatlarga olib keladigan eng
qisqa muddatlarda to’g’ri va asosli qarorlar qabul qilishni talab qiladi. Prognozlash
usullari to’g’ri qaror qabul qilish uchun eng ko’p ishlatiladigan usullardan biridir.
Bugungi kunda prognozlarning ahamiyati turli maqsadlar uchun boshqaruv
tizimlarining har bir darajasida seziladi, bu nafaqat ilmiy va texnik inqilobning
o’ziga xos xususiyatlari, balki uzoq muddatli va tezkor rejalashtirishning muayyan
vazifalari, murakkab tashkiliy va texnik komplekslarni tezkor boshqarish bilan
bog’liq [25].
Prognoz-kelajakda ob’ektning yuzaga kelishi mumkin bo’lgan sharoitlari va
(yoki) ularga erishishning boshqa usullari va muddatlari to’g’risida ilmiy
asoslangan qaror. Mamlakatimiz hududida favqulodda vaziyatlar xavfi (favqulodda
vaziyatlar) prognozi asosan Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan va boshqa
federal etuvchi organlar bilan ilmiy asosda hamkorlikda amalga oshiriladi.
Ma’lumotlarga ko’ra, favqulodda vaziyatlarni prognozlash favqulodda
vaziyatlarning yuzaga kelishi ehtimolini, uning kelib chiqish sabablarini, o’tmishda
va hozirgi manbalarini tahlil qilish asosida yuzaga kelishi va rivojlanishi ehtimolini
oldindan aks ettiradi. Favqulodda vaziyatlarni bashorat qilishning asosiy maqsadiqaror qabul qilish uchun dastlabki ma’lumotlarni tayyorlash, ushbu hududda
yuzaga kelishi mumkin bo’lgan barcha favqulodda vaziyatlarni aniqlash, ularning
yuzaga kelish ehtimoli va favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishi ehtimoli va
ularning oqibatlarini baholashdir.
Favqulodda vaziyatlarni prognozlash, kontseptsiya sifatida, boshqaruv
maqsadlari va vazifalari bilan bog’liq bo’lgan juda keng ko’lamli vazifalarni
53
(ob’ektlar yoki ob’ektlarni) o’z ichiga oladi. Prognozlashning asosiy vazifalari
(ob’ektlari yoki ob’ektlari) quyidagilar;
- favqulodda vaziyatlarning har qanday manbalari (texnogen baxtsiz
hodisalar, xavfli tabiiy hodisalar, ekologik ofatlar, epidemiyalar, epizootiyalar va
boshqalar) va shunga mos ravishda favqulodda vaziyatlar ko’lami, ularning
zonalari miqdori;
- muayyan turdagi, miqyosdagi favqulodda vaziyatlar yuzaga kelganda uzoq
muddatli oqibatlarga olib kelishi mumkin, vaqt oralig’i yoki ularning muayyan
to’plamlari;
- rejalashtirilgan favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun kuch va
vositalarning ehtiyojlari.
Qo’shma korxonaning bilim va amaliy faoliyati bilan bog’liq jarayonlar,
hodisalar va hodisalar ko’rib chiqilishi mumkin bo’lgan prognozlash va
prognozlash ob’ektini ishlab chiqadigan tashkilot, korxona, muassasa yoki shaxs
sifatida tushuniladigan prognozlash mavzusini ajratish odatiy holdir. Qidiruv
(tadqiqot) va tartibga solish prognozi va tegishli qidiruv va tartibga solish
prognozlarini ajratib ko’rsatish [12].
Qidiruv
prognozi-bu
kelajakda
prognozlash
ob’ektining
ehtimoliy
davlatlarini qidirishning mazmuni bo’lgan prognoz. Ushbu prognoz, mavjud
rivojlanish tendentsiyalarini saqlab qolish sharti bilan, op bilan nima sodir bo’lishi
mumkinligini aniqlaydi.
Normativ prognoz-bu oldindan belgilangan me’yorlar, imtiyozlar, maqsadlar
asosida prognozlash ob’ektining mumkin bo’lgan davlatlariga erishish yo’llari va
muddatlarini aniqlash uchun mo’ljallangan prognoz. Uning mazmuniga ko’ra,
prognozlar yuqori sifatli va miqdoriy bo’lishi mumkin. Sifatli prognozlar mantiqiy
fikrlash va vaziyatni tahlil qilish va prognozlash jarayoni bilan bog’liq jarayonlar
va hodisalarning miqdoriy prognozlari orqali aniqlanishi mumkin.
Kantitativ prognoz kelajakda hodisaning yuzaga kelishi ehtimoli va ushbu
hodisaning ba’zi miqdoriy xususiyatlari (matematik kutish, dispersiya, tegishli
54
funktsiyaning miqdoriy xususiyatlari va boshqalar) bilan bog’liq. Kantitativ
prognozlash bilan prognoz nuqta va intervalni aniqlaydi.
Nuqta prognozi-bu prognoz, natijasi prognozlash ob’ekti xarakteristikasining
yagona qiymati sifatida ishonchli oraliqni ko’rsatmasdan taqdim etiladi.
Intervalli prognoz-bu prognozni amalga oshirish ehtimoli uchun prognozlash
ob’ektining o’ziga xos xususiyatlarini ishonchli oraliq shaklida taqdim etadigan
prognoz. Ta’riflangan ta’riflarning geometrik talqini: shakl. 1 bashoratli fonprognozlash muammolarini hal qilish uchun muhim bo’lgan shart-sharoitlarni
(omillarni) prognozlash ob’ektiga nisbatan tashqi muhit to’plami. Prognozni
asoslash davri-prognozlashtirilgan qiymatning xatti-harakati haqidagi ma’lumotlar
prognoz ishlab chiqarish vaqtigacha bo’lgan vaqt oralig’i. Prognozni oldindan
belgilash davri prognoz ishlab chiqarilgan paytdan boshlab kelajakda prognoz
qilinadigan vaqtga qadar vaqt oralig’i. Prognozni oldindan belgilash davrida
quyidagi prognoz turlari farqlanadi.
- operativ yoki joriy; odatda tadqiqot ob’ektida sezilarli miqdoriy yoki sifatli
o’zgarishlar kutilmaydigan vaqt uchun hisoblanadi
- qisqa muddatli (1 oydan 1 yilgacha); odatda miqdoriy o’zgarishlar
- o’rta muddatli (1 yildan 5 yilgacha); oraliq oraliqni egallaydi qisqa
muddatli prognozlar va uzoq muddatli prognozlar o’rtasidagi vaziyat;
— uzoq muddatli (5 yildan 15 yilgacha); nafaqat miqdoriy, balki op
sifatidagi o’zgarishlar bilan ham ajralib turadi;
— uzoq muddatli (15 yildan ortiq); odatda prognozlash ob’ekti
o’zgarishining istiqbolini hisobga olib, sezilarli sifatli o’zgarishlar kutilmoqda.
Favqulodda vaziyatlarning prognozi zamonaviy jamiyatning boshqa sohalarida
prognozlash bilan chambarchas bog’liq. Prognozlashning to’rtta sohasi mavjud:
strategik, operativ-taktik, iqtisodiy, texnik.
FVV tashkiliy-texnik tizimlarining boshqaruv faoliyatiga prognozlashni har
tomonlama va jadal joriy etishning asosiy omili boshqaruv ob’ektlarining
murakkabligi va boshqaruv tizimining o’zi uzluksiz o’sishdan iborat. Bunday
holatda prognozlash boshqaruv tizimini istalgan harakatlar uchun «qayta qurish»
55
yoki proaktiv boshqaruv harakatlarini qabul qilish va amalga oshirishga qaratilgan.
Prognozlashning turli xil turlari qo’llaniladi, ularning har biri prognozlashning
muayyan usuli bilan tavsiflanadi. Odatda, 5-15 yil oldin uzoq muddatli
prognozlash (yangi tizimni ishlab chiqish) bilan asosan ekstrapolyatsiya va
modellashtirish qo’llaniladi, uzoq muddatli (15 yildan ortiq) ko’pincha
mutaxassislarni so’roq qilish usuli qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda yuzdan ortiq
xususiy prognozlash usullari ishlab chiqilgan. Ushbu turli usullar amaliyotda
yuzaga keladigan muayyan muammolarni hal qilishda ulardan foydalanishni
oqlashni murakkablashtiradi. Natijada, hozirgi haqiqatlarda prognozlash usullarini
tasniflash, baholash va tanlash muammosi juda dolzarb bo’lib qolmoqda. Ushbu
vaziyatga asoslanib, bir nechta yondashuvlar qo’llaniladi va shuning uchun
tasniflashning turli belgilari hisobga olingan prognozlash usullarini tasniflash
uchun bir nechta variant mavjud. Agar ushbu usullarni tahlil qilishda asosiy
xususiyat sifatida prognozlar qurilishida ishlatiladigan axborot manbaining
xususiyatini tanlasangiz, prognozlashning barcha usullari ikkita katta sinfga
bo’linadi:
faktografik va evristik usullar.
Birinchi sinf usullari to’g’ridan-to’g’ri aniq materiallarga, asosan, aniq
miqdoriy ma’lumotlarga asoslangan. Prognozlashning asosiy faktografik usullari:
statistik prognozlash usuli (prognozlash ob’ekti xarakteristikalarining dinamik
qatorlarini va ularning statistik aloqalarini qurish va tahlil qilishga asoslangan).
Bashoratli ekstrapolyatsiya (taxminan funktsiyani tanlash prognozlash
ob’ekti rivojlanishining shartlari va cheklovlarini hisobga olgan holda amalga
oshiriladigan matematik ekstrapolyatsiyaga asoslangan). Bashoratli interpolatsiya
(interpolatsiya funktsiyasini tanlash op rivojlanishining shartlari va cheklovlarini
hisobga olgan holda amalga oshiriladigan matematik interpolatsiyaga asoslangan).
Moslashuvchan tuzilishga ega bo’lgan funktsiyani prognozlash (ekstrapolyatsiya
funktsiyasidan foydalanishga asoslangan, uning ko’rinishi va parametrlari
dastlabki dinamik ketma-ketlikni retrospektiv tahlil qilish jarayonida muayyan bir
qator mumkin bo’lgan funktsiyalardan tanlanadi).
56
Eksponentsial yumshatilish usuli (uning koeffitsientlarining eksponentsional
pasayishi yordamida ekstrapolyatsiya funktsiyasidan foydalanishga asoslangan)
[16].
Regression prognozlash usuli (argumentlar o’zgaruvchilari va prognozli
o’zgaruvchining funktsiyasi o’rtasidagi barqaror statistik aloqalarni tahlil qilish va
qo’llash asosida). Autoregression prognozlash usuli (ular orasidagi sobit vaqt
oralig’i bilan dinamik ketma-ket qadriyatlarning korrelyatsiyasini tahlil qilish va
qo’llash bo’yicha qurilgan statsionar tasodifiy jarayonlarni bashorat qilish usuli).
Faktor prognozlash usuli (faktor statistik tahlil apparati yoki uning turlaridan
foydalangan holda dinamikada op haqida ko’p o’lchovli ma’lumotlarni qayta
ishlashga asoslangan).
Argumentlarni guruh hisobini yuritish usuli (dastlabki dinamik ketmaketlikning prognozlash funktsiyasining turi va parametrlarini optimallashtirish
bilan bir-biriga yaqinlashtirishga asoslangan).
Markov zanjirlari usuli (prognozlash ob’ektining bir davlatdan ikkinchisiga
o’tish ehtimolini tahlil qilish va ulardan foydalanishga asoslangan).
Tarixiy o’xshashlik usuli (prognozlash ob’ektining tabiatdagi bir xil ob’ekt
bilan o’xshashligini aniqlash va ulardan foydalanishga asoslangan).
Matematik o’xshashlik usuli (turli xil prognozlash ob’ekti rivojlanish
jarayonlarining matematik tavsiflari o’xshashligiga asoslanadi, keyinchalik ulardan
birining matematik tavsifini boshqasining prognozlarini tayyorlash uchun
ishlatish).
2.2. Surxondaryo viloyatida favqulodda vaziyatlarni prognozlash va
ma’lumotlar bazasini yuritish holati
Surxondaryo viloyatida favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar
bazasini yuritish Surxondaryo viloyati Favqulodda vaziyatlar boshqarmasi (FVB)
tomonidan va tashkilotlarning o’zida olib borailadi. Tashkilotlarda o’z sohasidan
kelib chiqib malumotlar yig’iladi, prognozlash ishlari amalga oshiriladi va FVB ga
taqdim qilinadi. Bu Vazirlar Mahkamasining “Tabiiy, texnogen va ekologik
xususiyatli favqulodda vaziyatlar monitoringi, axborot almashinuvi va prognozlash
57
yagona tizimini tashkil etish to’g’risida” gi 2017-yil 28-dekabrdagi 1027-sonli
qaroriga muvofiq amalga oshiriladi [2].
Quyidagilar Yagona tizimning asosiy vazifalari hisoblanadi:
tabiiy, texnogen va ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlarga olib
keluvchi potensial manbalarni barvaqt aniqlash, ular bo’yicha tizimli kuzatuv va
nazoratni tashkil etish va amalga oshirish;
favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va prognozlash ma’lumotlarini,
shuningdek, ularning yuzaga kelganligi va oqibatlari to’g’risida doimiy va
avtomatlashtirilgan axborot almashinuvini ta’minlash;
favqulodda vaziyatlarga olib keluvchi xavfli tabiiy-texnogen jarayonlar va
hodisalarning
rivojlanish
ehtimoli
xususiyati
va
ko’lamini
oldindan
prognozlashtirish;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish, shuningdek,
ularning oqibatlarini kamaytirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Yagona tizim o’ziga yuklangan vazifalarni bajarish uchun quyidagi
funksiyalarni amalga oshiradi:
a) tabiiy, texnogen va ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlarga olib
keluvchi potensial manbalarni barvaqt aniqlash, ular bo’yicha tizimli kuzatuv va
nazoratni tashkil etish sohasida:
monitoring obyektlarining tizimli kuzatuvi va laboratoriya nazoratini olib
boradi;
favqulodda vaziyatlar yuzaga kelish xavfini aniqlaydi va uni baholashni
amalga oshiradi;
Yagona tizimning barcha darajalarida favqulodda vaziyatlarning potensial
xavf manbalarining holati va tavsifi, shuningdek, ular yuzaga kelganligi va
oqibatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilishni
amalga oshiradi;
b)
favqulodda
vaziyatlarni
monitoring
qilish
va
prognozlash
ma’lumotlarini, shuningdek, ularning yuzaga kelganligi va oqibatlari to’g’risida
doimiy va avtomatlashtirilgan axborot almashinuvini ta’minlash sohasida:
58
favqulodda vaziyatlar manbalarining ma’lumotlar bazasi hamda potensial
xavfli obyektlar reyestrini shakllantiradi va rivojlantiradi;
maxsus geoaxborot tizimlar yaratilishi va yuritilishini tashkil etadi,
favqulodda vaziyatlarga olib keluvchi xavfli tabiiy-texnogen jarayonlar va
hodisalar yuzaga kelish xavfi darajasi bo’yicha hududlarni batafsil rayonlashtirgan
holda monitoring ma’lumotlarining tizimli kiritilishini va yangilanib borilishini
ta’minlaydi;
Yagona tizimning axborot maydonida favqulodda vaziyatlarning potensial
manbalari holati va darakchilari to’g’risida monitoring ma’lumotlari almashinuvini
ta’minlaydi;
favqulodda
vaziyat
yuzaga
kelish
xavfi
to’g’risida
ogohlantirish
ma’lumotlarini hamda favqulodda vaziyatlarning oldini olish bo’yicha boshqaruv
qarorlarini qabul qilish bo’yicha tavsiyalarni FVDT rahbar organlariga tezkor
taqdim etilishini amalga oshiradi;
favqulodda vaziyatlar monitoringi va prognozlash vazifalarini hal etish
uchun mavjud axborot-kommunikatsion tizimlarni takomillashtiradi;
maxsus, shu jumladan davlat siriga oid ma’lumotlar himoyalanishini
ta’minlaydi.
v) favqulodda vaziyatlarga olib keluvchi xavfli tabiiy-texnogen jarayonlar
va hodisalarning
rivojlanish
ehtimoli xususiyati
va ko’lamini
oldindan
prognozlashtirish sohasida:
tezkor monitoring ma’lumotlarini, shuningdek, favqulodda vaziyat yuzaga
kelganligi va uning oqibatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash,
hisoblashni amalga oshiradi;
favqulodda vaziyat situatsion ssenariylari hamda uning oqibatlarini
ko’rsatgan holda favqulodda vaziyat manbai rivojlanish modelini ishlab chiqadi;
favqulodda vaziyat yuzaga kelishi, ularning oqibatlari ko’lamining qisqa,
o’rta va uzoq muddatli prognozlari muntazam tayyorlanishini ta’minlaydi;
Yagona tizim faoliyat ko’rsatishida axborot-tahliliy va tashkiliy-metodik
jihatdan ta’minlanishini amalga oshiradi;
59
g) favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish, shuningdek,
ularning oqibatlarini kamaytirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish sohasida:
favqulodda vaziyat yuzaga kelishi prognozlari asosida ularning oldini olish
tadbirlari samaradorligini oshirish, bartaraf etish va oqibatlarini kamaytirish
bo’yicha takliflar ishlab chiqadi;
favqulodda vaziyatning oldini olish va bartaraf etish, shuningdek,
oqibatlarini kamaytirish bo’yicha maqsadli va ilmiy-texnik dasturlar ishlab
chiqilishida ishtirok etadi;
favqulodda vaziyatni to’xtatish va oqibatlarini bartaraf etish uchun zarur
bo’lgan kuch va vositalarning birlamchi hisob-kitobini amalga oshiradi.
Yagona tizim tarkibi
Yagona tizimni FVDT doirasida xavfli tabiiy-texnogen jarayonlar va
hodisalarning monitoringi, axborot almashinuvi va prognozlash funksiyalarini
bajaradigan davlat va xo’jalik boshqaruvi organlari, joylardagi mahalliy davlat
organlari
va
boshqa
tashkilotlarning
tuzilmalari
(xizmatlar,
tashkilotlar,
inspeksiyalar, bo’limlar, laboratoriyalar va boshqalar) tashkil etadi.
Yagona tizim respublika, mahalliy va obyekt darajalariga ega.
Yagona tizimning tashkiliy-funksional strukturasi FVDT doirasida
favqulodda vaziyatga olib keluvchi xavfli tabiiy-texnogen jarayonlar va hodisalar
monitoringi, axborot almashinuvi va prognozlash funksiyasini bajaradigan davlat
va xo’jalik boshqaruvi organlari, joylardagi mahalliy davlat organlari va boshqa
tashkilotlarni birlashtiradi.
Yagona tizim faoliyatini boshqarish va davlat nazoratini amalga oshirish
O’zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan amalga
oshiriladi.
Yagona tizim ishtirokchilarining o’zaro hamkorligi javobgarlik zonalari
aniq ajratilgan tamoyil bo’yicha: obyekt — tuman (shahar) — viloyat
(Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent shahri) — respublika, ketma-ketlikda
monitoring va prognoz ma’lumotlari almashinuvini ta’minlash orqali amalga
oshiriladi.
60
Yagona tizim ishtirokchilari FVV va uning hududiy tuzilmalariga
favqulodda vaziyat manbalari holati va faollashuv ehtimoli to’g’risida, shuningdek,
favqulodda vaziyatlarda xavfli tabiiy-texnogen jarayonlar va hodisalarning holati
to’g’risidagi monitoring va prognoz ma’lumotlarini mazkur Nizomning 1 va 2ilovalarida keltirilgan ro’yxatga muvofiq taqdim etishlari shart hisoblanadi.
Xavfli jarayon va hodisalar to’g’risidagi monitoring ma’lumoti, favqulodda
vaziyatlarga olib keluvchi xavfli tabiiy-texnogen jarayonlar va hodisalar tahdidi
to’g’risidagi prognoz ma’lumoti, sodir bo’lgan favqulodda vaziyat asosiy
parametrlari, shuningdek, uning oqibatlari to’g’risidagi ma’lumot mazkur
Nizomning 3, 4 va 5-ilovalariga muvofiq shaklda taqdim etiladi.
Yagona tizim ishtirokchilari tashkiliy-funksional tuzilmaga muvofiq
ma’lumot almashinuvini quyidagi muddatlarda amalga oshiradi:
a) favqulodda vaziyatlarga olib keluvchi xavfli tabiiy-texnogen jarayon va
hodisalarni monitoring va prognozlash natijalari bo’yicha:
respublika darajasida:
har oy — 28 sanaga qadar;
har chorak — 20 sanaga qadar (chorak boshlanishidan oldin);
har yili — 1-dekabrga qadar;
mahalliy darajada:
har hafta — juma kuni;
har oy — 25 sanaga qadar;
obyekt darajasida:
har kuni;
har hafta — juma kuni;
b) favqulodda vaziyatlar xavfi tug’ilganda yoki sodir bo’lganda — zudlik
bilan;
v) favqulodda vaziyatlarning oqibatlari to’g’risida — sutka davomida,
favqulodda vaziyat oqibatlari to’liq bartaraf etilgunga qadar har kuni.
Ma’lumotlarni uzatish ularning turiga ko’ra:
61
favqulodda vaziyatlar tahdidi va sodir bo’lganligi to’g’risidagi og’zaki
ma’lumotlar — mavjud telefon va radioaloqa kanallari orqali;
monitoring va prognoz ma’lumotlari, sodir bo’lgan favqulodda vaziyatning
asosiy parametrlari va oqibatlari to’g’risidagi ma’lumotlar, fotomateriallar, GATda
shakllantirilgan mavzuli qatlamlar — Yagona tizimning himoyalangan axborot
almashish kanallari, shuningdek, pochta yoki faksimil aloqa orqali amalga
oshiriladi.
Chegaralangan xususiyatga ega ma’lumotlarni uzatish yopiq aloqa kanallari
orqali yoki maxsus pochta orqali belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Yagona tizim doirasida xorijiy davlatlarning vakolatli organlari va xalqaro
tashkilotlar bilan ma’lumot almashinuvi O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga,
shuningdek, xalqaro shartnomalarga muvofiq amalga oshiriladi.
Monitoring va tahliliy ma’lumotlar asosida FVV quyidagi ko’rinishdagi
prognozlarni tayyorlaydi va FVDT rahbar organlariga taqdim etadi:
qisqa muddatli haftalik favqulodda vaziyatlar prognozi;
o’rta muddatli oylik favqulodda vaziyatlar prognozi;
o’rta muddatli choraklik favqulodda vaziyatlar prognozi;
uzoq muddatli yillik favqulodda vaziyatlar prognozi.
FVDTning hududiy va funksional quyi tizimlari monitoring va prognoz
ma’lumotlari asosida favqulodda vaziyatlarning oldini olish bo’yicha zaruriy
chora-tadbirlar amalga oshirilishini ta’minlaydi.
Prognozlashtirilayotgan xavfli tabiiy-texnogen jarayon va hodisalar yoki
yuzaga kelgan favqulodda vaziyat ko’lamidan kelib chiqqan holda Yagona
tizimning quyidagi uchta faoliyat ko’rsatish rejimlaridan biri o’rnatiladi:
kundalik faoliyat;
yuqori tayyorgarlik;
favqulodda vaziyat.
Yagona tizim kundalik faoliyat rejimida faoliyat ko’rsatganda quyidagilar
amalga oshiriladi:
62
monitoring obyekti holatini, potensial xavfli obyektlardagi va unga
chegaradosh hududlardagi yuzaga kelgan holatni kuzatish va nazorat qilish;
monitoring ma’lumotlarini yig’ish, axborot almashish, qayta ishlash va
tahlil qilish, GATga monitoring ma’lumotlarini kiritish va yangilash;
yuzaga kelgan holatni prognozlashtirish, favqulodda vaziyatlarga olib
keladigan xavfli tabiiy-texnogen jarayon va hodisalar xavfini baholash;
favqulodda vaziyatning oldini olish, bartaraf etish va oqibatlarini
kamaytirish tadbirlari samaradorligini oshirish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish;
favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi tahdidi va xavf omillarini oldindan
aniqlash,
shuningdek,
ular
yuzaga
kelganda
iqtisodiyot
obyektlarining
barqarorligini oshirish bo’yicha maqsadli va ilmiy-texnik dasturlarni rejalashtirish
va amalga oshirishda ishtirok etish;
Yagona tizim tuzilmalarini zamonaviy texnik vositalar bilan jihozlash,
shuningdek, mutaxassislarni tayyorlash va malakasini oshirish.
Yagona
tizim
yuqori
tayyorgarlik
rejimida
faoliyat
ko’rsatganda
quyidagilar amalga oshiriladi:
favqulodda vaziyat manbalarining holatini (zarur hollarda) kuchaytirilgan
tarzda kuzatuv olib borish;
monitoring ma’lumotlarini yig’ish, o’zaro axborot almashish, qayta ishlash
va tahlil qilish, favqulodda vaziyatlar ehtimoli rivojini modellashtirish;
favqulodda vaziyatlarni joriy va tezkor prognozlashtirish;
favqulodda vaziyatni bartaraf etish va oqibatlarini to’xtatish uchun zarur
kuch va vositalar birlamchi hisob-kitobini qilish;
yuzaga kelishi mumkin favqulodda vaziyatning oldini olish va oqibatlarini
kamaytirish bo’yicha takliflar ishlab chiqish.
Yagona
tizim
favqulodda
vaziyat
rejimida
faoliyat
ko’rsatganda
quyidagilar amalga oshiriladi:
favqulodda vaziyatlar zonasiga Yagona tizim tuzilmasi maxsus guruhlarini
yuborish;
favqulodda vaziyat zonalari chegaralarini aniqlash;
63
uzluksiz kuzatuvlar olib borish va favqulodda vaziyat rivojini tezkor
prognozlashtirish;
favqulodda vaziyatni to’xtatish va oqibatlarini kamaytirish bo’yicha
tadbirlar va takliflar ishlab chiqish.
Surxondaryo viloyatida favqulodda vaziyatlarni prognozlashda bugungi
kunda bazi bir kamchiliklari mavjud.
Bularga Favqulodda vaziyatlarni
prognozlashda zamonaviy prognozlash usullaridan va prognozlashda zamonaviy
programmalaridan foydalanilmaydi.
2.3. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar bazasini
takomillshtirishda xorij tajribasi
Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar bazasini
takomillshtirish Rassiya tajribasi
Tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va
prognozlash faoliyati ularning xilma-xilligi tufayli juda ko’p qirrali. Turli usullar
va vositalardan foydalangan holda ko’plab tashkilotlar (muassasalar) tomonidan
amalga oshiriladi. Masalan, gidrometeorologik xarakterdagi voqealarni monitoring
qilish va prognoz qilish Rosgidromet muassasalari va tashkilotlari tomonidan
amalga oshiriladi, bu esa atmosfera, suv va tuproqning holati va ifloslanishini
nazorat qiladi va nazorat qiladi.
Seysmik kuzatuvlar va mamlakatda zilzila bashorat Rossiya fanlar
akademiyasi muassasalari va kuzatuv tarmoqlari, Rossiya favqulodda vaziyatlar
vazirligi, Rossiya Mudofaa vazirligi, Rossiya Davlat qurilish qo’mitasi va
boshqalar o’z ichiga oladi seysmologik kuzatuvlar va zilzila prognozi, federal
tizimi tomonidan amalga oshiriladi [36].
Monitoring va prognozlashtirish favqulodda muhim rol ekologik monitoring
davlat tizimi, shuningdek, atrof-muhit holatini kuzatuvlar sohasida faoliyatini
muvofiqlashtirish umumiy boshqaruvini amalga oshiradi Rossiya Tabiatni
muhofaza qilish vazirligi, amalga oshiradi. Ushbu vazirlik va uning muassasalari
tashkil etilib, olib boradi:
tabiiy muhitga antropogen ta’sir manbalarini monitoring qilish;
64
hayvonot va o’simlik dunyosini monitoring qilish, quruqlik florasi va
o’rmonlarni, shu jumladan o’rmonlarni monitoring qilish;
suv olish va oqova suvlarni oqizish joylarida suv xo’jaligi tizimlarining suv
muhitini monitoring qilish;
xavfli geologik jarayonlarni monitoring qilish va prognozlash, jumladan,
uchta nazorat quyi tizimi: ekzogen va endogen geologik jarayonlar va er osti
suvlari.
Rossiya sog’liqni saqlash vazirligi sanitariya-epidemiologiya nazorati
hududiy organlari orqali ushbu sohadagi vaziyatni ijtimoiy-gigienik monitoring va
prognozlashni tashkil qiladi va amalga oshiradi.
Monitoring holati texnogen ob’ektlar va prognoz avariya tashkil etish va
amalga oshirish federal nazorat-Gosgortehnadzor Rossiya va Gosatomnadzor
Rossiya, shuningdek nazorat organlari qismi federal ijro etuvchi organlari. Shuni
ta’kidlash kerakki, nazorat organlari Rossiya federatsiyasi sub’ektlarining ijro
etuvchi organlari tarkibida, korxonalar va tashkilotlarda — korxonalar va
tashkilotlarning sanoat xavfsizligi bo’yicha bo’linmalarda ham mavjud.
Turli xil ob’ektlar, hodisalar va jarayonlar, nazorat qilinadigan tarkibiy
qismlar va turli xil xavf-xatarlar parametrlari bo’yicha idoraviy va boshqa
manfaatlarda amalga oshiriladigan monitoring va prognozning boshqa turlari
mavjud.
Favqulodda vaziyatlarning monitoringi va prognozi sifati ularning yuzaga
kelish xavfi va miqyosini kamaytirish sohasidagi faoliyat samaradorligiga hal
qiluvchi ta’sir ko’rsatadi.Aholi va hududlarni tabiiy va texnogen favqulodda
vaziyatlardan
himoya
qilishda
ushbu
yo’nalishning
ahamiyati
Rossiya
Federatsiyasi Prezidentining 2000 yil 23 martdagi 86–RP-sonli ixtiyorida aks
ettirilgan bo’lib, mamlakatda favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va
prognozlash tizimini yaratish zaruriyati va tartibini belgilab berdi.
Favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va prognozlash tizimi FVDT
funksional axborot-tahliliy quyi tizimi hisoblanadi. Favqulodda vaziyatlarni
monitoring qilish va prognozlash masalalari va ularning ijtimoiy-iqtisodiy
65
oqibatlari yuzasidan FVDT ning funktsional va hududiy quyi tizimlarining sa’yharakatlarini birlashtiradi.
Federal, mintaqaviy va hududiy: monitoring va favqulodda vaziyatlar
prognozlashtirish tizimi tarkibiy qurish asoslari vertikal boshqarish uch darajasini
ega bo’lgan muvofiq, FVDT tarkibiga kiruvchi vazirlik va idoralar, tarkibiy tashkil
etish tamoyillari bor.
Federal darajada monitoring va favqulodda vaziyatlar
(favqulodda vaziyatlar vazirligi) prognozlashtirish tizimi faoliyatini uslubiy
hidoyat va muvofiqlashtirish federal tumanida, Rossiya favqulodda vaziyatlar
vazirligi (markazi «anti-stixiya») tabiiy va texnogen tabiati monitoring va
prognozlashtirish Butunrossiya markazi tomonidan amalga oshiriladi va Rossiya
federatsiyasi sub’ekti — monitoring, laboratoriya nazorat qilish va tabiiy ofatlar
prognozlashtirish mintaqaviy va hududiy markazlari va texnogen xususiyat
(bundan buyon — mintaqaviy va hududiy monitoring markazlari deb yuritiladi).
Umuman olganda, favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va prognozlash
tizimi muayyan darajada mustaqil (avtonom) va bir vaqtning o’zida bir-biriga
bog’liq bo’lgan tashkiliy va funktsional ravishda idoralararo, idoraviy va hududiy
tizimlar (quyi tizimlar, aloqalar, muassasalar va boshqalar) qatoriga kiradi:
Rossiya favqulodda vaziyatlar vazirligining tabiiy va texnogen xususiyatli
favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va prognozlash bo’yicha Butun Rossiya
markazi;
Favqulodda vaziyatlar vazirligining tegishli boshqaruv organlari tarkibida
tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarni monitoring qilishning
hududiy va hududiy markazlari;
Rossiya federatsiyasi fuqarolik mudofaasini kuzatish va laboratoriya
nazorati tarmog’i; Radiatsiyaviy nazoratning yagona davlat avtomatlashtirilgan
tizimi;
Ekologik monitoring yagona davlat tizimi;
Rossiya federatsiyasi sub’ektlari va mahalliy o’zini o’zi boshqarish
organlarining ijro etuvchi organlariga bo’ysunadigan maxsus markazlar va
muassasalar.
66
Yuqorida keltirilgan tizimlarning (quyi tizimlarning) RCHS doirasidagi
barcha munosabatlari va aloqalari tegishli normativ-huquqiy hujjatlar bilan
belgilanadi.
Monitoringning texnik asosini tegishli vazirliklar, idoralar, hududiy
hokimiyat organlari va tashkilotlar (korxonalar) ning yer usti va aviatsiya-kosmik
vositalari ularning javobgarlik sohalariga muvofiq tashkil etadi [4].
Shu bilan birga, asosiy komponent-Rossiya federatsiyasi fuqarolik
mudofaasini kuzatish va laboratoriya nazorati tarmog’i, uning asosiy yo’nalishlari,
Rosgidromet, Rossiya qishloq xo’jaligi vazirligi, Rossiya Sog’liqni saqlash
vazirligi va Rossiya sog’liqni saqlash vazirligi, shuningdek, texnogen favqulodda
vaziyatlarning asosiy manbalari bo’lgan potentsial xavfli iqtisodiyot ob’ektlarining
holatini nazorat qilish va tashxislash vositasi.
Kosmik monitoring vositalari asosan o’rmon yong’inlari, suv toshqinlari va
boshqa keng ko’lamli xavfli tabiiy hodisalar va kichik dinamikaga ega bo’lgan
jarayonlar bilan bog’liq vaziyatni aniqlash va aniqlashtirish uchun mo’ljallangan.
Aviatsiya vositalari kosmik maqsadlar uchun, shuningdek, radiatsiya holati,
keng ko’lamli halokat zonalaridagi vaziyat, magistral quvurlarning holati va
boshqa bir qator vaziyat (yo’l, qor, muz va boshqalar) haqida ma’lumot olish
uchun
ishlatiladi.
Ular
kosmik
vositalar
bilan
taqqoslaganda,
kuzatuv
ob’ektlarining tarkibi va samaradorligi jihatidan yanada kengroq imkoniyatlarga
ega va shuning uchun ularning mas’uliyat sohalarini hisobga olgan holda bir qator
tegishli monitoring bo’linmalarini jihozlashda.
Monitoring va prognozlashtirish tizimining faoliyatining umumiy tartibi
2001 yil 12 noyabrdagi 483 — sonli favqulodda vaziyatlar vazirligining buyrug’i
bilan tasdiqlangan tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarni
monitoring qilish, laboratoriya nazorati va prognozlash tizimi to’g’risidagi Nizom
va uning alohida bo’linmalari va elementlari-tegishli federal vazirliklar, idoralar,
fuqarolik mudofaasi hududiy va hududiy boshqaruv organlari tomonidan
tasdiqlangan qoidalar bilan belgilanadi
67
Yuzaga kelayotgan vaziyatga, prognoz qilinayotgan yoki yuzaga kelgan
favqulodda vaziyat miqyosiga qarab, favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va
prognozlash tizimi kundalik faoliyat rejimida, yuqori tayyorgarlikda yoki
favqulodda vaziyatda faoliyat yuritadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, favqulodda vaziyatlarni prognozlash, kontseptsiya
sifatida, tarkibi boshqaruv maqsadlari va vazifalari bilan bog’liq bo’lgan juda ko’p
vazifalarni (ob’ektlar yoki ob’ektlarni) o’z ichiga oladi.
Prognozlashning eng muhim va o’ta zarur vazifalari (ob’ektlar yoki
ob’ektlar):
favqulodda vaziyatlarning har bir manbai (xavfli tabiiy hodisalar, texnogen
baxtsiz hodisalar, ekologik ofatlar, epidemiyalar, epizootiyalar va h. k.) va shunga
mos ravishda favqulodda vaziyatlar ko’lami, ularning zonalari miqdori yuzaga
kelishi ehtimoli;
favqulodda vaziyatlarning muayyan turlari, miqyosi, vaqt oralig’i yoki
ularning muayyan to’plamlari yuzaga kelishi mumkin bo’lgan uzoq muddatli
oqibatlar;
rejalashtirilgan favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun kuch va
vositalarning ehtiyojlari.
Prognozlash muammolarini hal qilishning uslubiy asoslari tegishli
texnikadir.
So’nggi yillarda favqulodda vaziyatlar xavfini prognozlash va tahlil qilish
asosida ushbu muammo bo’yicha tadbirlarni rejalashtirish usullari faol joriy
etilmoqda.
Favqulodda vaziyatlar xavfini tahlil qilish va prognozlashning asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
tegishli hududda tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarning
yuzaga kelishi mumkin bo’lgan manbalarini aniqlash va aniqlash;
tabiiy ofatlar, baxtsiz hodisalar, tabiiy va texnogen falokatlarning yuzaga
kelish ehtimoli (chastotasi) ni baholash (favqulodda vaziyatlar manbalari);
68
favqulodda vaziyatlarning zararli omillarining aholi va hududga ta’siri
yuzaga kelishi mumkin bo’lgan oqibatlarini taxmin qilish.
Birinchi bosqichda favqulodda vaziyatlarning kelib chiqishi va rivojlanishi
natijasida favqulodda vaziyatlar manbalari tahlil qilinadi:
tegishli hududdagi odamlarning normal yashash sharoitlari va faoliyati
sezilarli darajada buziladi;
inson qurbonlari yoki ko’plab odamlarning sog’lig’iga zarar yetishi mumkin;
muhim moddiy yo’qotishlar mumkin;
atrof-muhitga zarar yetishi mumkin.
Favqulodda vaziyatlar manbalarini aniqlashda potentsial xavfli ob’ektlarga,
ularning texnik holatini va ular yaqinida yashovchi aholi uchun xavf-xatarni,
shuningdek, yuzaga kelishi mumkin bo’lgan salbiy va xavfli tabiiy hodisalar va
jarayonlar zonalarida joylashgan ob’ektlarga eng ko’p e’tibor qaratiladi [1].
Keyingi bosqichda tabiiy ofatlar, baxtsiz hodisalar, tabiiy va texnogen
falokatlar yuzaga kelishi ehtimoli va ulardan yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zarar
miqdori baholanadi, bu esa tegishli favqulodda vaziyatlar xavfini tavsiflaydi.
Iqtisodiyot ob’ektlarida baxtsiz hodisalar yuzaga kelishi ehtimoli va ularning
yuzaga kelishi mumkin bo’lgan oqibatlari ushbu ob’ektlarning rahbarlari va
mutaxassislari tomonidan tashkil etiladi va amalga oshiriladi.
Tabiiy ofatlar, baxtsiz hodisalar, tabiiy va texnogen falokatlar oqibatida
yuzaga keladigan favqulodda vaziyatlarning prognozi Rossiya federatsiyasi, shahar
tashkilotlari hududida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan favqulodda vaziyatlar
favqulodda vaziyatlar favqulodda vaziyatlar favqulodda holatlarining tegishli
hududiy bo’linmalari (markazlari) tomonidan amalga oshiriladi.
Mamlakat hududida favqulodda vaziyatlar xavfi prognozi boshqa federal ijro
etuvchi organlar bilan hamkorlikda Rossiyaning favqulodda vaziyatlar vazirligi
tomonidan amalga oshiriladi.
Ko’p
yillik
tajriba
shuni
ta’kidlaydiki,
favqulodda
vaziyatlarning
monitoringi va prognozlash ma’lumotlarini hisobga olmagan holda hududlarni
rivojlantirishni rejalashtirish, sanoat va ijtimoiy obyektlarni qurish bo’yicha
69
qarorlar qabul qilish, yuzaga kelishi mumkin bo’lgan favqulodda vaziyatlarning
oldini olish va bartaraf etish bo’yicha dastur va rejalar ishlab chiqish mumkin
emas.
Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish bo’yicha
ishlab chiqilayotgan dasturlar, rejalar va qarorlar samaradorligi va sifati monitoring
va prognozlash samaradorligi va sifatiga bog’liq [35].
Atrof-muhit monitoringi, salbiy va xavfli tabiiy hodisalar va jarayonlar va
tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlarni prognozlashni tashkil etishda ishtirok
etadigan federal va hududiy ijro etuvchi organlar, mahalliy hokimiyat organlari va
turli tashkiliy-huquqiy shakllar va mulkchilik shakllarining asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
atrof-muhitni monitoring qilish, tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda
vaziyatlarni prognozlash bo’yicha tegishli tizimlar (quyi tizimlar, komplekslar)
ning barcha darajalarida yaratish, doimiy ravishda takomillashtirish va
rivojlantirish;
atrof-muhitni monitoring qilish va tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda
vaziyatlarni prognozlashni amalga oshiruvchi tashkilotlar va muassasalarni ularga
yuklatilgan vazifalarni hal etish uchun zamonaviy texnik vositalar bilan jihozlash;
mahalliy, hududiy va federal darajadagi muassasalar va tashkilotlarning
atrof-muhit holatini kuzatish va nazorat qilish natijalari haqida ma’lumot to’plash
va almashish bo’yicha ishlarini muvofiqlashtirish;
potentsial xavfli ob’ektlardagi vaziyatni kuzatish va nazorat qilish natijalari
to’g’risida axborot to’plash va almashish bo’yicha tarmoq va hududiy nazorat
organlarining ishlarini muvofiqlashtirish;
tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va prognozlashtirish
vazifalarini hal etish uchun axborot-kommunikatsiya tizimlarini yaratish;
favqulodda vaziyatlar manbalari, tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda
vaziyatlar ko’lami to’g’risida axborot bazasini yaratish;
tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va
prognozlashning normativ-huquqiy bazasini takomillashtirish;
70
tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarni monitoring qilish va
prognozlash vazifalarini hal qiluvchi muassasalar va tashkilotlar faoliyatini
muvofiqlashtirishga vakolatli organlarni aniqlash;
atrof-muhit monitoringi ma’lumotlarini taqdim etish va tabiiy va texnogen
xususiyatli favqulodda vaziyatlarni prognozlash, ularni kamaytirish bo’yicha xavf
va tahdidlarning o’sishi bo’yicha tegishli tahlillar va takliflarni belgilangan
davriylik (favqulodda holatlarda darhol) bilan ta’minlash;
taqdim etilayotgan atrof-muhit monitoringi ma’lumotlarini o’z vaqtida
ko’rib chiqish va tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarni
prognozlashtirish, xavf-xatar va tahdidlarni kamaytirish, favqulodda vaziyatlarning
oldini olish, ularning ko’lamini kamaytirish, yuzaga kelgan taqdirda aholi va
hududlarni himoya qilish bo’yicha zarur chora-tadbirlar ko’rish.
Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar bazasini
takomillashtirish Xitoy tajribasi
Xitoy bugungi kunda rivojlangan davlatlar sarasiga kiradi. Xitoy texnika
texnologiyalar va tajribali mutaxassislarni tayyorlashni yaxshi yo’lga qo’ygan.
Oliy malumotlilar o’rtacha 80% ni tashkil etadi. Favqulodda vaziyatlarni oldini
olish va bararaf etish borasida ko’plab ishlarni amalga oshirmoqda. Favqulodda
vaziyatlarni monitoring qilish va prognozlashni rivojlantirish maqsadida
07.04.2022-yil Xitoy atrof-muhitni o’rganish uchun orbitaga sun’iy yo’ldosh
uchirdi. Xitoy yerni masofadan zondlovchi «gaofen-3-03» sun’iy yo’ldoshini yer
orbitasiga chiqardi. Xabar berilishicha, sun’iy yo’ldosh mahalliy vaqt bilan 7:47 da
szyutsyuan kosmodromidan
uchirilgan.
Qurilmani
orbitaga
«chang
zheng
4c» raketa tashuvchisi olib chiqqan. Mutaxassislarning ma’lum qilishlaricha,
sun’iy yo’ldoshdan atrof-muhitni o’rganish, tabiiy ofatlarning oldini olish va
ularning jiddiy oqibatlariga qarshi kurashish maqsadida foydalaniladi. Eslatib
o’tamiz, xitoy avvalroq yerni masofadan zondlash uchun 6 ta «inxe-2» yo’ldoshini
ham muvaffaqiyatli tarzda uchirgan edi.
71
Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar bazasini
takomillashtirish AQSH tajribasi
So’nggi o’n yillikda (2010–2019) butun dunyo bo’ylab tegishli tabiiy
yo’qotishlar yiliga o’rtacha 187 milliard AQSh dollaridan ortiq iqtisodiy
yo’qotishlarga olib keldi va har yili o’rtacha 24 million odamni ko’chirishga olib
keldi. Keng ko’lamli geofizik va ob-havo iqlim bilan bog’liq tabiiy xavf-xatarlar
uchun xavfli hodisalarning ta’sirini bashorat qilish holatini ko’rib chiqamiz. Biz
bashorat qilishni favqulodda vaziyat bosqichida, ya’ni xavfli voqea sodir
bo’lishidan qisqa vaqt oldin, vaqtida va undan keyin boshqaruvni yaxshilash uchun
o’z vaqtida ma’lumot berish sifatida aniqlaymiz. Shunday qilib, biz qaror qabul
qiluvchilarga xavflarni oldini olish va kamaytirish bo’yicha tadbirlarda yordam
berish uchun o’tkaziladigan o’rta va uzoq muddatli xavflarni baholashga murojaat
qilmaymiz. Biz xavfni bashorat qilish (xavfga asoslangan ogohlantirish) bilan
solishtirganda ta’sirni bashorat qilishning qo’shimcha qiymatini (ta’sirga
asoslangan
ogohlantirishlar
uchun
asos
sifatida)
muhokama
qilamiz,
qiyinchiliklarni ko’rsatamiz va xavf turlari bo’yicha ko’rib chiqish natijalarini
sintez qilamiz. Tabiiy ofatlarning ta’sirini bashorat qilishning birinchi sharhi
bo’lib, ta’sirni bashorat qilish bo’yicha san’at darajasi xavf turlari va fanlari
bo’yicha juda farq qilishini ko’rsatadi.
Ta’sirni
prognozlash atamasi
ko’rsatilgandek
foydalaniladi:
Ta’sirni
prognozlash xavf xususiyatlarini (intensivlik, davomiylik va fazoviy darajada)
ta’sir bayonotlariga tarjima qiluvchi an’anaviy prognozlash modeli zanjirini
kengaytirish uchun xavf ostida bo’lgan elementlar, ya’ni ta’sir qilish va ularning
zaifligi haqidagi ma’lumotlarni ko’rib chiqadi. Ushbu ta’rifga ko’ra, masalan,
tsunami tufayli suv toshqini zonasini bashorat qilish xavfni bashorat qilishga
tegishli. U suv toshqini zonalari to’g’risidagi ma’lumotlar ta’sir qilish va zaiflik
to’g’risidagi ma’lumotlar bilan birlashtirilishi bilanoq ta’sir prognoziga aylanadi,
shuning uchun prognoz ta’sirlangan elementlar va xavf ostida bo’lgan tegishli
qiymatlar haqida bayonotlar olishga imkon beradi. Ta’sir prognozlari miqdoriy
72
jismoniy va ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan tavsiflanishi mumkin bo’lgan
bevosita va bilvosita ta’sirlarni o’z ichiga olishi mumkin.
Ushbu sharhda qo’llaniladigan ta’sirni prognozlash ta’rifi: Ta’sirni
prognozlash xavf va yoki zaiflik to’g’risidagi ma’lumotlarni kiritish, jismoniy xavf
xususiyatlarini ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga aylantirish orqali an’anaviy xavf
prognozini kengaytiradi.
Ayniqsa, ob-havo xavf-xatarlari uchun, kutilayotgan salbiy oqibatlar va
umumiy xulq-atvor tavsiyalari haqida umumiy ma’lumotni o’z ichiga olgan
so’nggi ishlanma mavjud. Masalan, jiddiy ob-havo ogohlantirishlari «Uylar katta
zarar ko’radi yoki vayron bo’ladi» yoki «Tomlar, derazalar va transport
vositalariga jiddiy zarar etkaziladi» kabi bayonotlarni o’z ichiga olishi
mumkin. Bunday ogohlantirishlar ta’sirlangan joylarning o’ziga xos ta’siri va
zaifligini hisobga olmagani va xavf-ta’sir modeliga asoslanmaganligi sababli, biz
bunday
umumiy
ta’sirga
yo’naltirilgan
prognozlar
va
ogohlantirishlarni
sharhimizga kiritmaymiz.
SCS prognozlari va ogohlantirishlari muntazam ravishda NWS tomonidan
chiqariladi. Prognozlar odatda kutilayotgan konvektiv hodisalarni, shu jumladan
ularning intensivligini (masalan, do’l hajmi, shamol tezligi va jami yomg’ir),
ta’sirlangan hududni va sodir bo’lish vaqtini o’z ichiga oladi. Bir qator
mamlakatlarda kuchli momaqaldiroq haqida ogohlantirish yoki hodisa 24 soatdan
kamroq oldinda yoki tegishli ob-havo hodisasi allaqachon kuzatilganda e’lon
qilinadi. Konvektiv yog’ingarchilik tufayli yuzaga keladigan toshqinlar kabi
kaskadli xavflar odatda prognoz qilinmaydi.
SCS va tegishli hodisalarni bashorat qilish NWP uchun eng katta
muammolardan biridir. Hatto konvektiv beqaror vaziyatlarda ham SCSning
joylashuvi, vaqti va intensivligining taxminiyligi odatda juda past bo’ladi. Prognoz
xatolar,
asosan,
konveksiyani
rivojlantirish
uchun
sinoptik
miqyosdagi
sozlamadagi noaniqlik, kichik miqyosdagi dastlabki shartlarning noaniqligi va
mikrofizik sxemalarda parametr noaniqligi bilan bog’liq.
73
Prognoz muddati soatdan bir necha kungacha davom etadi, noaniqlik
yetkazib berish vaqti bilan ortadi. NWP modellari 1 kundan 8 kungacha SCSni
bashorat qilishda hali ham past mahoratga ega bo’lsa-da, SCS uchun qulay muhit
turli indekslar orqali prognoz qilinishi mumkin, bu usul ingredientlarga asoslangan
prognozlash deb ataladi. Ikki yoki undan ortiq kun davom etadigan vaqtlar uchun,
faqat bitta realizatsiyaga ega deterministik modellar o’rniga, kelajakdagi obhavoning bir qator mumkin bo’lgan amalga oshirilishini ta’minlaydigan, asosan,
ehtimollik ansambl prognozlari qo’llaniladi. Ushbu prognozlar shaxslarning zudlik
bilan chora ko’rishi uchun mo’ljallanmagan, balki favqulodda vaziyatlarni
boshqarish va radioeshittirish guruhlari kabi asosiy manfaatdor tomonlarga keyingi
va aniqroq bashoratlarga tayyorlanishda yordam berish uchun mo’ljallangan. Misol
uchun, ECMWF asoslangan EFI va xususan uning SOT mahsulotlarini taqdim
etadi, bu SCS epidemiyalarini prognoz qilishni osonlashtiradi, ayniqsa 2-kundan
keyingi o’rta diapazonda.
Yaqinda radar va sun’iy yo’ldosh kuzatuvlarini kiritish uchun murakkab
assimilyatsiya sxemalari bo’lgan yuqori aniqlikdagi konveksiyaga ruxsat beruvchi
modellar yordamida qisqa masofali (6-36 soat) bo’ron miqyosidagi chiqishlarni
bashorat qilish uchun SCS prognozida yaxshilanishlarga erishildi. Bundan tashqari,
radar va sun’iy yo’ldosh kuzatuvlarini NWP modeli chiqishi va statistik
asboblarning tez yangilanish davrlari bilan birlashtirgan juda qisqa muddatga (0-2
soat) hozirda translyatsiya qilish vositalari aniq joylashuv, xavf turi/intensivligi va
vaqt prognozlari.
NWPga xos bo’lgan katta noaniqlik tufayli SCS ta’siri kamdan-kam hollarda
prognoz qilinadi. Ta’sirlarning operativ prognozlari, asosan, potentsial ta’sirlarni
tavsiflashda ham, tavsiya etilgan ehtiyot choralarida ham umumiydir. NWSdan
ogohlantirishlar odatda rang sxemasi bilan ko’rsatilgan tuman darajasida
chiqariladi. Qizil ogohlantirish xavfli ob-havo kutilayotganda va shoshilinch
choralar ko’rish zarur bo’lganda chiqariladi. Bunday holda, hayot uchun xavf
tug’ilishi, harakatlanish va energiya ta’minotining sezilarli darajada uzilishi, mulk
va infratuzilmaga keng miqyosda zarar yetishi ehtimoli katta. Shu kabi tizimlar
74
Meteo France yoki Germaniya ob-havo xizmati kabi bir nechta NWSdan
mavjud. Buyuk Britaniya Met Office tomonidan berilgan ogohlantirishlar shamol
bo’ronlari uchun ishlatiladigan 4 × 4 matritsadan foydalangan holda tasvirlangan
(rasm) kutilgan ta’sir zo’ravonligi va bu ta’sirlarning ehtimoli kombinatsiyasiga
asoslangan. Yevropada ogohlantirishlarning aksariyati Yevropa meteorologik
xizmatlar
tarmog’i
(EUMETNET)
tashabbusi
bo’lgan
Meteoalarm
(www.meteoalarm.eu) tomonidan umumlashtirilgan.
NWP va ta’sir modellarini birlashtirishga asoslangan SCS ta’sirini
prognozlash, bir tomondan konvektiv hodisalarni bashorat qilishdagi katta
noaniqlik va juda aniq mahalliylashtirilgan zararni modellashtirish uchun zaiflik
funktsiyalari
va
ta’sir
ma’lumotlariga
bo’lgan
ehtiyoj
bilan
to’sqinlik
qiladi. Birinchi nuqtani hal qilish uchun bir nechta NWS asosan konvektsiyani hal
qiluvchi NWP modellarini ishlab chiqish orqali SCS bashoratlarini yaxshilashda
sezilarli yutuqlarga erishdi. Misol uchun, yaqinda ishga tushirilgan SINFONY
loyihasi doirasida Germaniya ob-havo xizmati masofadan zondlash asboblaridan
olingan ma’lumotlarni hisobga olgan holda, hozirda uzatish kombinatsiyasi asosida
juda qisqa masofali prognozlash uchun yangi bashorat tizimini ishlab chiqadi. va
SCS larning hayot aylanishi va yuqori aniqlikdagi modellashtirish.
SCS ta’sirini bashorat qilish faqat kutilayotgan SCSlarning vaqti, joylashuvi
va intensivligi haqidagi bashoratlar aniqroq bo’lganda katta foyda keltiradi. Shu
ma’noda, 2 soatgacha bo’lgan etkazib berish vaqtlari uchun hozirda translyatsiya
qilish vositalari va ta’sirli modellar halokatli va hayot uchun xavfli konvektiv
hodisalardan zararni ishonchli bashorat qilish uchun yuqori salohiyatga
ega. Bundan
tashqari,
kuzatuvlarga
asoslangan
deyarli
real
vaqtda
ogohlantirishlarning ahamiyati oshishi kutilishi mumkin, chunki lahzali aloqa, shu
jumladan kraudsorsing kuzatuvlari tobora ko’proq mavjud.
75
III BOB. TABIIY TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYATLARNI (KO’CHKI,
SEL VA TOSHQINLAR) PROGNOZLASH VA MA’LUMOTLAR
BAZASINI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI
3.1. Sel va suv toshqinini prognozlash va ma’lumotlar bazasini
takomillashtirish
Ob-havo va uni oldindan qanday bo’lishini bilish masalalari insoniyatni
qadim zamonlardan qiziqtirib kelgan. Qadimiy davrlardanoq odamlar atrof tabiiy
muhit o’zgarishlarini kuzatganlar va shunga asoslanib ob-havo o’zgarishlarini
oldindan aniqlashga harakat qilganlar. Ilmiy asosga ega ilk ob-havo bashoratlari 19
asr o’rtalariga tegishli. 20 asrning 20-yillarini meteorologiyada yangi, hozirgi
kunda ham qo’llanib kelinayotgan sinoptik tahlilni joriy etish davri deb hisoblash
mumkin. Ob-havoni prognozlash 21 asrda mustahkam ilmiy asosga ega bo’lsada,
biroq bugun ham murakkab fizik masalalardan biri hisoblanadi.
Hozirda
ob-havo
ma’lumotlarini
tuzish
jarayoni
katta
miqdordagi
ma’lumotlarni kompleks tahlil qilishdan iborat. Avvalambor, bu — ham yer
yuzasida, ham butun Yevroosiyo hududi bo’yicha atmosferaning turli qatlamlarida
ob-havoning faktik holati to’g’risida ma’lumotlar. Bu ma’lumotlarni olish uchun
kechayu-kunduz har uch soatda kuzatuvchi meteorologlar meteomaydonchalarga
chiqib kuzatuv (harorat, namlik, bosim, shamol yo’nalishi va tezligi, yog’inlar
kabi) o’tkazadilar. O’zbekistonda bu jarayonlarni rivojlangan mamlakatlardagi
kabi avtomatlashtirish ishlari olib borilmoqda. Kuzatuv natijalari prognoz
markazlariga yetkazib beriladi va sinoptiklar ixtiyoriga kelib tushadi. Shu yerning
o’ziga radiozondlash stansiyalari tomonidan uzatiladigan atmosfera qatlamlari
to’g’risidagi ma’lumotlar, murakkab termo va gidrodinamika tenglamalari
yechimlaridan iborat raqamli modellar natijalari kelib tushadi. Ushbu barcha
ma’lumotlar Jahon meteorologiya tashkiloti a’zosi sifatida O’zbekistonga yetakchi
prognoz markazlari tomonidan taqdim etiladi. Yerning sun’iy yo’ldoshlaridan va
radiolokatorlardan olingan ma’lumotlardan keng foydalaniladi. Prognozchilarning
vazifasi mavjud butun axborotni tahlil qilish, meteorologiya fani yutuqlaridan
76
foydalangan holda o’z bilimi, tajribasi, va hatto intuitsiyasiga tayanib tayyorlangan
ob-havo ma’lumotlarini hammaga yetkazishdan iborat.
Rasm-3.1.1. O’zbekistonning viloyat markazlari bo’yicha o’rtacha yillik havo haroratining
ko’p yillik o’zgarishi.
77
O’zbekiston iqlimi: O’zbekiston Respublikasi Yevro osiyo mintaqasining
markaziy qismida 37-45° sh.k. 56-73° sh.u. orasida joylashgan. Umumiy maydoni
447,7 ming.km2 ni tashkil etadi, bundan 78,8% tekisliklarga, 21,2% - tog’ va tog’
oldiga
kiradi.
Hudud
Markaziy
Osiyning
qurg’oqchil
zonasiga
kiradi.
Mamlakatning to’rtdan besh qismi cho’l va yarim cho’l hududlardan iborat, janubisharqdan va sharqdan ulkan tog’ tizmalari bilan o’ralgan.
Yoz oylarida cho’l hududlarining juda isishi kontinental tropik havoni
shakllantiradi, u o’ta quruqligi bilan ajralib turadi. Yog’ingarchilik juda kam (bir
yilda 80-200 mm atrofida), bunda ularning o’zgaruvchanligi juda katta. Orol
dengizi yog’ingarchilik miqdoriga deyarli ta’sir etmaydi, faqat ensiz qirg’oq oldi
zonasida yuqori namlik kuzatiladi.
Tog’ oldi hududlarda yog’ingarchilik miqdori ko’payadi. Tog’ tizmalari
bag’rlarida, nam havo massalariga ochiq tog’ tizmalarida – 600-800 m va undan
ko’p bo’ladi. Bahor oylarida tog’larda qor ko’chkilari bo’lishi mumkin. Eng ko’p
jadal yomg’irlar sel toshqinlarini yuzaga kelishiga sabab bo’ladi[37].
Rasm -3.1.2. Atmosfera modeli.
Sel – bu daryo va soylarda katta miqdorda tog’ toshlari, qum va tuproq
jinslari
bilan
birgalikda
tog’dan
oqib
tushuvchi
suv
oqimibo’lib,
muntazamjalaquyishi, tog’qorlarining erishivaboshqaxollarda yuzaga kelishi
mumkin.Tog’ hududlarida kuchli yomg’irlarning yog’ishi, muzlik va qorlarning
tez erishi natijasida hosil bo’lgan daryo toshqinlarini, tog’ yon bag’rilarida nuragan
78
tog’ jinsi bo’laklarini suv oqimi bilan tekislikka tomon oqizib tushirilishi sel
hodisasi deb yuritiladi. Sel oqimi massasining taxminan 50-60 foizi turli
kattalikdagi tog’ jinsi bo’laklaridan, o’simlik va daraxt bo’laklaridan iborat
bo’ladi. Sel oqimining davomiyligi ko’pincha, 0,5-2 soatdan 12 soatgacha, tezligi
5-8 m/sdan 12 m/s gacha yetishi mumkin, sel massasining zichligi esa 1,2-1,9 t/m3
ni tashkil etadi[38].
79
Rasm-3.1.3. O’zbekistonning viloyat markazlari bo’yicha yillik yog’in miqdorining ko’p
yillik o’zgarishi.
Seloqimlariningtezligini 3 guruhgabo’lishmumkin:
judatez (100 mingm3danko’pselmassasiningharakati, 6-10 yildabirmarta );
o’rtacha (10 dan 100 mingm3, 2-3 yildabirmarta);
kuchsiz (10 mingm3 dan kam );
Bunday fizik ko’rsatkichlarga ega oqim juda katta kuch bo’lib, iqtisodiyot
tarmoqlariga sezirarli zarar keltiradi, oqim yo’lida uchragan suv inshootlarini,
yo’llarni, qishloq va shaharlarni, bog’larni, ko’priklarni va yronqilib ketadi, ulkan
maydonlarni loy, qum, tosh qatlamlari bilan ko’mib tashlaydi.
Seloqimlari o’zi bilan olib keladigan qattiq zarrachalarning o’lchamiga qarab
uch guruhga bo’linadi:
•
suv-toshlisellar;
•
loyqasellar;
•
aralashsellar.
O’zbekiston Respublikasining Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo va
Farg’ona viloyatlarining tog’li xududlari sel ofati bo’ladigan zonalar hisoblanadi.
Rasm-3.1.4. Mamlakatimizda sel xavfi yuzaga kelishi mumkin bo’lgan hududlar.
Oxirgi 100 yil ichida O’zbekiston Respublikasi hududida 2500 dan ortiq sel
oqimlari kuzatilgan. Bulardan 1400 danortig’i loyqa, 350 danortig’i suv-toshlik,
650 danortig’i aralash sellardir. Surxondaryo viloyati hududlarida sel oqimlari teztez kuzatilib turiladi. Sel oqimlari Respublikamiz hududida bahor mavsumida va
80
yozning birinchi oyida yuz beradi. Bunga sabab hududimiz joylashgan
mintaqaning tabiiy sharoiti bo’lib, bahor oylaridagi kuchli jala, yomg’irlar,
haroratning issiq kelishi, tog’larda muzlik va qorlarning tez erishi, daryo o’zani
qiyaligining 3-50 dan kattaligi, suv yig’ish maydonida zarrachalari bog’lanmagan
bo’sh oq tog’ jinslarining mavjudligi asosiy omillardan bo’lib hisoblanadi[39].
Sellarni prognozlash uning kelib chiqish sabablari va avval kuzatilganmi va
qachon qaysi vaqtlarda kuzatilgani o’rganiladi. Sel kelishining sabablariga etibor
beradigan bo’lsakkuchli va uzluksiz davom etgan yog’in, harorat ko’tarilishi
natijasida qor va muzliklarning faol erishi, daryo o’zanlariga katta hajmdagi
tuproqning o’pirilib tushishi, zilzila va inson faoliyati selning yuzaga kelishi uchun
sababchi bo’ladi (3.1.1-jadval)
Turi
Birlamchi sababi
Yomg’irli
Jala, kuchli yomg’ir
Qor
Muzli
va
bo’lishi bilan bog’liq
Baland
Insonning
Texnogen
bevosita
to’planishi,
ta’siri
qurilgan to’g’onlar
Insonning
Tuproq,
tog’li
hududlarda
erigan
muzlik suvlarining urib ketishi bilan
keskin eriy boshlashi
Kuchlizilzilalar
ta’siri
Qoyalarning yuvilishi va ko’chki hosil
muzlarning
Seysmogen
bilvosita
Tarqalishi va yuzaga kelishi
bog’liq
Yuqori seysmik faol hududlarda
jinslarning
Texnogen jinslarning yuvilishi va
sifatsiz
siljishi,to’g’onlarning buzilishi
O’rmon,
o’simlik
o’tloqlar
birlashgan
maydonlarda, qoya va o’zanlarning
qoplamining buzilishi
yuvilishi
3.1.1-jadval. Sel kelish sabablari
•
Kuchli yomg’ir yog’ish oqibatida;
•
Qorlarni surunkali erishi natijasida;
•
Kuchli shamol esishi natijasida;
•
Oqar daryolardagi muzliklarni yig’ilib, sun’iy to’g’on hosil qilishi;
•
Tog’ jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash
81
omborlarining buzilishi oqibatida.
Kuchli yomg’ir yog’ishi natijasida suvlarning sathi keskin ko’tarilib, daryo,
ko’llarga sig’maydi va natijada ekin maydonlarni, turar-joylarni, yo’llarni suv
bosadi va ularni izdan chiqaradi. Bulardan tashqari, elektr energiya, aloqa
uzatgichlar, meliorativ tizimlar ishdan chiqadi, chorva mollari, qishloq xo’jalik
ekinlari yo’q bo’lib ketadi, xom ashyolar, yoqilg’i, oziq-ovqatlar, mineral o’g’itlar
va boshqalar yaroqsiz holga keladi yoki yo’q bo’lib ketadi. Shular natijasida juda
katta moddiy zarar ko’rilib, insonlar o’limi bo’lishi mumkin [3].
Etibor beradigan bo’lsak sellarni prognozlash uchun avvalo ob-havo
malumotlarini bilishimiz muximdir. Yig’ilgan malumotlarni hozirgi kunda eng
samarali va ishonchli prognozlash usullarida taxlil qilsak bular faktografik
usullaridir. Faktografik usuli aniq malumotlrga asoslangan bo’lib prognozni aniq
va samarali chiqadi.
Suv toshqini— daryo, ko’l yoki dengiz suvi sathining ko’tarilishi natijasida
quruqlikni suv bosishi. Daryo suvi, asosan, havo temperaturasi keskin ko’tarilib,
qor yoki muzliklar qisqa vaqtda ko’p miqdorda eriganda, qattiq jala quyganda
toshadi. Daryo o’zaniga muz tiqilib qolganda ham toshqin ro’y beradi. Dengiz
sohillari va orollarda zilzila paytida yoki okeanda vulqon otilganda to’lqin
ko’tarilishi natijasida ham suv toshqini vujudga keladi.
Suv toshqinini oldini olish uchun suv omborlari qurilib, ortiqcha suvni unga
burib yuboriladi, suv yoqalariga mustahkam to’g’on, dambalar quriladi.
Suv toshqini va uning talofatlari; Suv toshqini ham tabiiy ofatlar orasida eng
xavflisi hisoblanadi.Suv toshqini deb, daryo, ko’l hovuzlardagi suv sathining
keskin ko’tarilish natijasida maʼlum maydonlardagi yerlarni suv tagida qolishiga
aytiladi.Suv toshqiniga turli omillar sababchi bo’ladi;
•
Kuchli yomg’ir yog’ish oqibatida (jala, sel quyishi):
•
Qorning surunkali erishi natijasida:
•
Kuchli shamol esishi natijasida;
•
Oqar daryolardagi muzliklarni yig’ilib, sunʼiy to’g’on hosil qilinishi:
82
•
Tog’ jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash
omborlarining buzilishi oqibatida.
Bugungi
kunda
faqvqulodda
vaziyatlarni
prognozlashda
faktografik
usullaridan foydalanish bugungi kunda eng samaralisidir. Faktografik usullariga
sratistik prognozlash, bashoratli ekstrapolyatsiya, bashoratli interpolyatsiya,
eksponentsial yumshatish, regression prognozlash, faktor prognozlash, markov
zanjirli prognozlash, tarixiy o’xshashlik, matematik o’xshashlik, prognozlash
usullari kiradi. Sel va suv toshqinlarini prognozlashda statisti prognozlash,
bashoratli ekstrapolyatsiya, regression prognozlash, faktor prognozlash, markov
zanjirli prognozlash, tarixiy o’xshashlik usullaridan foydalanish samaraliroqdir.
Ma’lumomotlat bazasi doim muhim, kerakli va qimmatbaxo bo’lgan.
Ma’lumotlarni bazasini to’g’ri yaratish va qayta ishlashni tashkil qilish
muammolarini hal qilish bugungi kunda muhimdi. Shu boisdan rivojlangan
davlarlar
ma’lumotlar
bazalari
bilan
ishlovchi
programmalar
yaratib
takomillashtirib kelinmoqda. Bulardan SQL (Structured Query Language)
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridan biridir. Favqulodda vaziyalarni
ma’lumotlar bazasini takomillashtirishda SQL tizimlaridan foydalanish samarali va
qulaydir.
3.2. Ko’chkilarni prognozlash va ma’lumotlar bazasini takomillashtirish
Afsuski, bugungi kunda ham odamlar ba’zida tabiiy ofatlarga qarshi
o’zlarini ojiz deb bilishadi. Tabiiy ofatlar uylarni buzadi, mol-mulkni buzadi va
ba’zida odamlarning hayotiga zomin bo’ladi.
Ushbu ofatlardan biri bu ko’chkidir - bu hodisa eroziyaga uchragan tog’li
hududlarda yoki tog’li hududlarda keng tarqalgan.
Ko’chkilar, bo’shashgan tuproqning katta massalarining siljishi deb ataladi,
ular yon bag’irlardan ajralib, pastga qarab shoshilib, vodiyga moyil tekislik bilan
siljiydi. Tuproq quruq yoki nam bo’lishi mumkin, ikkinchi holda u toshqin yoki
toshqin deb ataladi.
Ko’chkilarning harakatlanish tezligi boshqacha: ba’zida ulkan massa bir
necha daqiqada qulab tushadi, lekin ko’pincha ular deyarli sezilmay, yiliga bir
83
necha santimetrdan oshmaydigan tezlikda harakatlanadi. Sekin ko’chki har qanday
vaqtda tezlashishi va kutilmagan va xavfli ko’chkiga aylanishi mumkin [18].
Ko’chki bosib o’tgan masofa uning massasi va qulash balandligiga bog’liq.
Ulardan ba’zilari 400 gektargacha bo’lgan maydonni egallaydi. Hodisaning
ko’lami siljigan tosh massasi miqdori bilan aniqlanadi:
- 10 000 kubometrgacha m - kichik ko’chkilar;
- 10000 dan 100000 kubometrgacha m - o’rtacha ko’chkilar;
- 100000 dan 1 000 000 kubometrgacha m - katta ko’chkilar;
- million kubometrdan ortiq m - eng katta ko’chki.
Rasm-3.2.1. Ko’chki.
Yaxshiyamki, katta ko’chkilar kamdan-kam uchraydi, ammo ba’zida ular
dahshatli bo’lishi mumkin. Agar toshning harakati vaqtida aniqlanmasa va odamlar
joylashtirilmasa, butun qishloqlar tosh massasi ostiga ko’milishi mumkin.
Ushbu hodisalar tez-tez bo’shashgan jinslar ustun bo’lgan tog’li hududlarda,
ya’ni. eroziya tuproqning bo’shashishiga olib kelgan geologik jihatdan qadimgi
84
tog’larda. Daryoning tik qirg’og’ida ham tez-tez toshlar tez-tez uchraydi, bu erda
ular asosan qirg’oqlarning suv bilan yemirilishi tufayli yuzaga keladi.
Qumli yoki gil jinslarning visorlari suv ustida hosil bo’ladi, ular o’z og’irligi
ostida bir marta qulab tushadi yoki pastga siljiydi. Agar daryo ko’chkisi etarlicha
katta bo’lsa, u hatto daryoning tubini biroz o’zgartirib, unda yangi burilish yoki
orol hosil qilishi mumkin.
Qoida tariqasida tog ‘ko’chkilari qiyaliklari 19 darajaga etgan balandligi bir
metrdan ikki ming metrgacha bo’lgan qiyaliklarda hosil bo’ladi. Agar tuproq
asosan loydan iborat bo’lsa va juda namlangan bo’lsa, unda toshning pastga siljishi
uchun atigi 5 daraja nishab kifoya qiladi.
Daryo qirg’oqlarida bo’lgani kabi, tog ‘ko’chkilarining asosiy sababi
toshlarning cho’kindi suv oqimlari yoki er osti suvlari bilan yemirilishidir.
Ko’chkilar odatda og’ir yoki uzoq muddatli yomg’irlardan so’ng, tuproq suv bilan
to’yingan, og’irlashganda va qattiq zarrachalar orasidagi odatiy uyg’unlikni
yo’qotganda sodir bo’ladi. Suv tortishish kuchi bilan pastga qarab harakatlanishni
engillashtiradigan moylovchi vazifasini bajaradi [19].
Silkinishlar natijasida kamroq tez-tez, lekin ko’pincha ko’chkilar paydo
bo’ladi. Ular suv ostida, dengiz tokchasida eng xavfli hisoblanadi. Dengiz tubining
ajralgan katta qismi ulkan to’lqinni keltirib chiqarishi mumkin - tsunami, bu yaqin
qirg’oq uchun ham, uning yo’lida duch kelgan kemalar uchun ham xavfli.
So’nggi o’n yilliklarda odamlar tomonidan sodir bo’lgan ko’chkilar tez-tez
uchraydi. Nishab yonida yo’l qurilgan bo’lsa va og’ir yuk mashinalari doimiy
ravishda harakatlansa, toshning qulashi yer tebranishini keltirib chiqarishi mumkin.
Minerallarning portlovchi rivojlanishi ham bo’shashgan qatlamning pastga qarab
harakatlanishini qo’zg’atishi mumkin.
Ba’zan ko’chkini «qo’zg’atuvchisi» qurilish bo’lib, uning davomida
ishchilar qoziqlarni erga haydashadi va shu bilan uning qalinligida zarba to’lqini
tarqaladi. Cho’lsiz tog ‘yonbag’irlarini o’rmonlarni o’ylamasdan qirqish ham
ko’pincha ko’chkilarga uchraydi, chunki daraxt ildizlari endi tuproq zarralarini birbiriga bog’lamaydi.
85
Bunday baxtsiz hodisalarni oldini olish uchun uy-joylar, yo’llar, korxonalar
yaqinida joylashgan barcha yon bag’irlarni sinchkovlik bilan o’rganish va hatto
eng kichik er harakatlarini qayd etish zarur. Ko’chki massasining sekin
harakatlanishi har qanday vaqtda himoyasiz qishloqqa qulab tushadigan halokatli
to’lqinga aylanishi mumkin.
Ko’chkilarning turlarga bo’linishi; Ko’chkilar sekin, o’rta va tezkor deb
tasniflanadi. Birinchisi ahamiyatsiz tezlikda harakat qiladi (yiliga bir necha
santimetr). O’rtacha - kuniga bir necha metr. Bunday siljishlar falokatlarga olib
kelmaydi, lekin ba’zida bunday tabiiy hodisalar uylar va qo’shimcha binolarning
buzilishiga olib keladi [41].
Tez ko’chkilar eng xavfli hisoblanadi, chunki bu holda toshli suv oqimlari
tog’lardan buzilib, katta tezlik bilan pastga siljiydi.
Quyidagi signallarga qarab tog ‘jinslari va loy massalarining barcha
harakatlarini taxmin qilish mumkin:
•
tuproqda yangi yoriqlar va yoriqlar paydo bo’ldi;
•
tog’lardan tushayotgan toshlar.
Ko’p odamlar qor ko’chkisi, toshqinlar va ko’chkilar qaerda tez-tez sodir
bo’layotgani haqida hayron qolishadi. Muvozanat natijasida tog ‘jinslarining
siljishi, qor va suvning katta massalari maydonlarda yoki yonbag’irlarda yuzaga
keladi, bu esa qiyalikning tikligi oshishi natijasida yuzaga keladi. Bu asosan bir
necha sabablarga bog’liq:
1. Kuchli yomg’ir.
2. Yer osti suvlari bilan toshlarning ob-havosi yoki botqoqlanishi.
3. Zilzilalar.
4. Hududning geologik sharoiti hisobga olinmaydigan odamning qurilishi va
xo’jalik faoliyati.
Mamlakatimizning tog’li hududlarida va shimoliy hududlarida tuproq
qalinligi atigi bir necha santimetrga teng, shuning uchun uni bezovta qilish juda
oson.
86
Ko’chkilarni prognozlash: Ko’chkilar va toshqinlar paydo bo’lishini
bashorat qilish uchun olimlar doimiy ravishda geologik tadqiqotlar olib boradilar
va xavfli hududlarning xaritalarini tuzadilar.
Aerofotoskopiya ko’chkilar materialining to’planish joylarini aniqlash uchun
amalga oshiriladi. Tasvirlarda tosh qoldiqlari tushish ehtimoli yuqori bo’lgan
joylar aniq ko’rsatilgan. Shuningdek, geologlar toshning litologik xususiyatlarini,
yer osti suvlari oqimining hajmi va xarakterini, zilzilalar natijasida tebranishni,
shuningdek qiyaliklarning burchaklarini aniqlaydilar.
Qor qatlamining quyi qismi g’ovak, bo’sh, yuqori qismi esa zich bo’lib
qoladi. Agar shamol esib turgan bo’lsa-chi, u holda qor qoplamiuzra tez esayotgan
shamol suv bug’larini xuddi nasos bilan tortib olgandek qatlam ichidan so’rib oladi
[22].
Yuzlab va minglab tonna og’irlikka ega bo’lgan qor qatlami sekin-asta o’z
asosi bilan uzviyligini yo’qota boradi va ixtiyoriy daqiqada pastga qarab surilishga
tayyor holatga keladi. Uning uchun endi ozgina ta’sir kuchi kifoya, xolos.
Shiddat bilan pastga otilayotgan qor massasi yo’lida uchragan daraxtlarni
qo’porib tashlaydi, uy va yo’llarni vayron qiladi».
Og’irlik kuchi ostida tog’ yonbag’irlarida harakatga kelgan va surilayotgan
katta hajmdagi qor massasining o’pirilishiga qor ko’chkisi deyiladi. U doimiy qor
qoplamiga ega bo’lgan barcha tog’li hududlarda yuz berishi mumkin.
1999 yil 21 noyabr kuni Toshkent-O’sh avtomobil yo’lining «Qamchiq»
dovonida qor ko’chkisi yuz berdi. Soat 5.30 dan 12.00 gacha 8 bor qor ko’chishi
takrorlanishi oqibatida 34 ta turli rusumdagi transport vositasi qor uyumi ostida
qoldi. Ushbu favqulodda vaziyat oqibatida 29 odam halok bo’ldi, 400 ta transport
vositasiva 1200 dan ortiq yo’lovchi qutqarib qolindi.
Qor ko’chkisi 3 toifaga: yumshoq qor ko’chishi, qor taxtasi ko’chishi va qorsuv oqimli ko’chkiga bo’linadi.
Qor ko’chkisi katta hajmdagi qor massasi bo’lib, u 70-100 km/s tezlikda
harakat qiladi. Quruqqorko’chkisiningtezligi 360 km/s. ga yetishihammumkin. U
25-30 m o’lchamdagi, 20 sm qalinlikdagi kichkina ko’chkidan paydo bo’lishi
87
mumkin. 150 kub.m hajmdagi ko’chkining og’irligi 20 dan 30 tonnagacha yetadi.
Zarb kuchi 1 kv. m. ga 50 tonnagacha yetadi. Yog’och uylar 1 kv. m. ga 3 t zarbga
bardosh beraoladi, 10 t kuch bilan urilganda asriy daraxtlar ildiz-pildizi bilan
qo’porilib chiqishi mumkin[40].
Markaziy Osiyo hududida qorko’chkisi hajmi 50 kub metr dan 1 mln. kub
metrgacha yetadi. Lekin amaliyotda qor ko’chkisining eng ko’p zarar keltiruvchi
hajmi 50-10000 kub metr oralig’ida bo’ladi.
Olimlar, yonbag’ir nishabligining 30-400 bo’lishi qor ko’chkisi uchun eng
qulaysharoit, debhisoblashadi. Ko’chki boshlanishi uchun 20-30 sm qalinlikda qor
yog’ishi yoki yotgan eski qor qatlamining qalinligi 70 sm. ga yetishi kifoya
bo’ladi. Yonbag’ir nishabligi 450dan ortiq bo’lsa, har qor yoqqanidan so’ng qor
ko’chaveradi, 600dan ortganda esa qor ko’chkisi shakllanmaydi.
Tog’li hududlarda eng xatarli qor ko’chkisi va undan ko’rilgan zarar miqdori
hisoblab chiqilgan: odamlar halokati – 9,0%, ma’muriy binolar, turar joy binolari,
ob’ektlarning vayron bo’lishi – 14%, chang’i uchish, temir va avtomobil yo’llarini
qor bosib qolishi – 62%, telefon, telegraf, yuqori kuchlanishli elektr va gaz
quvurlariga shikast yetishi – 2%, o’zanlarda suv yo’lining to’silib qolishi,
ko’priklarning buzilishi, o’rmonlarning barbod bo’lishi – 13% ni tashkil etadi.
G’arbiy Tyan-Shan hududida zarar yetkazuvchi halokatli qor ko’chkilari 16,5% ni
tashkil etadi [23].
88
Rasm-3.2.2. Qor ko’chkisi.
Surxondaryo viloyatida oxirgi 100 yil ichida 500 dan ortiq talofatli sel oqimlari
kuzatilgan. Bulardan 280 dan ortig’i loyqa, 70 dan ortig’i suv-toshlik, 20 dan
ortig’i aralash sellardir.Tog’li hududlarda sel oqimlari tez-tez kuzatilib turiladi. Sel
oqimlari bahor mavsumida va yozning birinchi oyida yuzberadi. Bunga sabab
hududimiz joylashgan mintaqaning tabiiy sharoiti bo’lib, bahor oylaridagi kuchli
jala, yomg’irlar, haroratning issiq kelishi va hokozolar sabab bo’ladi [21].
Faqvqulodda vaziyatlarni prognozlashda faktografik usullaridan foydalanish
bugungi kunda eng samaralisidir. Faktografik usullariga sratistik prognozlash,
bashoratli ekstrapolyatsiya, bashoratli interpolyatsiya, eksponentsial yumshatish,
regression prognozlash, faktor prognozlash, markov zanjirli prognozlash, tarixiy
o’xshashlik, matematik o’xshashlik, prognozlash usullari kiradi. Sel va suv
toshqinlarini prognozlashda statisti prognozlash, bashoratli ekstrapolyatsiya,
regression prognozlash, faktor prognozlash, markov zanjirli prognozlash, tarixiy
o’xshashlik usullaridan foydalanish samaraliroqdir.
Ma’lumomotlat bazasi doim muhim, kerakli va qimmatbaxo bo’lgan. Shu
boisdan rivojlangan davlarlar malumotlar bazalari bilan ishlovchi programmalar
yaratib takomillashtirib kelinmoqda. Bulardan SQL (Structured Query Language)
89
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridir. Favqulodda vaziyalarni ma’lumotlar
bazasini takomillashtirishda SQL tizimlaridan foydalanish samarali va qulaydir.
3.3. Sel, suv toshqini va ko’chkilarni prognozlash usullarini takomillashtirish
bo’yicha tavsiyalar
Surxondaryo viloyatida sel, suv toshqini va ko’chkilar kuzatilib turadi.
Bugungi kunda bularning soni va ko’lami ortib bormoqda.
Sel, suv toshqinlari va ko’chkilarni prognozlashdaeng samaralisi faktografik
usullaridir. Bu usullar to’g’ridan-to’g’ri aniq materiallarga, asosan, aniq miqdoriy
ma’lumotlarga asoslangan. Prognozlashning asosiy faktografik usullari: statistik
prognozlash usuli(prognozlash obekti xarakteristikalarining dinamik qatorlarini va
ularning statistik aloqalarini qurish va tahlil qilishga asoslangan).
Favqulodda
malumotdir.
vaziyatlarni
Ma’lumotlar
prognozlashda
monitoring
eng
muhimi
malumotlari
bu
asosida
ishonchli
yig’iladi.
Kuzatilayotgan ob’ektning qanaqa hajmda ekanligi, biz foydalanayotgan texnika
va texnologiyalar muhim sanaladi. Yaqinda Xitoy yerni masofadan zo’ndlovchi
navbatdagi kosmik kemasini kosmosga chiqardi bu esa tabiiy tusdagi favqulodda
vaziyatlar haqida malumotlar yig’ish va prognozlashni osonlashtiradi. Kosmosga
chiqarilgan kosmik kema hattoki Xitoy tepasidagi havoning tarkibini ham kuzatish
imkoniga ega ekan. Bunday texnikalar bilan favqulodda vaziyatlarni bir necha
barobarga qisqartirishga erishiladi.
Faktografik usullariga quyidagilar kiradi. Bashoratli ekstrapolyatsiya
(taxminan funktsiyani tanlash prognozlash ob’ekti rivojlanishining shartlari va
cheklovlarini
hisobga
ekstrapolyatsiyaga
olgan
asoslangan).
holda
amalga
Bashoratli
oshiriladigan
interpolatsiya
matematik
(interpolatsiya
funktsiyasini tanlash prognozlash obekti rivojlanishining shartlari va cheklovlarini
hisobga olgan holda amalga oshiriladigan matematik interpolatsiyaga asoslangan).
Moslashuvchan tuzilishga ega bo’lgan funktsiyani prognozlash (ekstrapolyatsiya
funktsiyasidan foydalanishga asoslangan, uning ko’rinishi va parametrlari
dastlabki dinamik ketma-ketlikni retrospektiv tahlil qilish jarayonida muayyan bir
qator mumkin bo’lgan funktsiyalardan tanlanadi).
90
Faktografik usullari favqulodda vaziyatlarni prognozlash uchun boshqa
prognozlash usullariga qaraganda qulay hisoblanadi.
Faktografik
prognozlash
usullarining
qulayliklari.
Bu
usullar
aniq
ma’lumotlarga asosan bajariladi va bu uning aniq va to’g’ri bo’lishini taminlaydi
91
XULOSA VA TAVSIYALAR
Favqulodda
vaziyatlarni
prognozlash
va
ma’lumotlar
takomillashtirish bir muncha murakkab jarayon xisoblanadi.
bazasini
Favqulodda
vaziyatlarni prognozlash monitoring ma’lumtlariga tayangan holda amalga
oshiriladi. Bunda ma’lumot qanchalik to’g’ri va aniq bolsa pragnoz ham
shunchalik aniq bo’ladi. Ma’lumotlar kuzatuv natijasida olinadi bu rasm, video,
statistika, matn va boshqa ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Bu ma’lumotlarni
to’plashning bir muncha qiyinchiliklari mavjud
bular doimiy kuzatuvni talab
qiladi, zamonaviy texnika texnologiyalardan foydalanish samaraliroq, kuzatuv
ob’ektlarining katta va ko’pligi, foydalanilayotgan texnikalarning qimmatligi.
Ma’lumotlar bazasini takomillashtirishda ham tepada keltirilganga o’xshash
kamchiliklari mavjud. Lekin Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar
bazasini takomillashtirish orqali biz favqulodda vaziyatlarni oqibatlarini va
talofatlarini kamaytirishimiz mumkin.
Favqulodda vaziyatlarning oldiniolish, ularning oqibatlarini kamaytirish,
aholining
tinch
va
xavfsiz
hayot
kechirishini
ta’minlash,
mamlakatni
rivojlantirishning strategik maqsadlariga erishishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bugungi kunda fuqaro muhofazasi sohasida ham aniq maqsadli choratadbirlar ishlab chiqilmoqda, chunki, ushbu sohani rivojlantirish, aholi va
hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish, korxona va tashkilotlarni
barqaror ishlashini ta’minlashda hamda yurtimizni iqtisodiy-siyosiy sohani
rivojlantirishga o’z xissasini qo’shadi.
Favqulodda vaziyatlarni prognozlashda faktografik usullaridan foydalanish
qulay va samaralidir. Bu usullar to’g’ridan-to’g’ri aniq materiallarga, asosan, aniq
miqdoriy ma’lumotlarga asoslangan. Favqulodda vaziyatlarni prognozlashda
ozgina xato ham katta talofatlarga olib kelishi mumkin shu boisdan bu usullar
favqulodda vaziyatlarni prognozlash uchun eng samaralisidir. Surxondaryo
viloyatida faktografik usullardan foydalanish yaxshi natijalar beradi.
Favqulodda vaziyatlardan samarali muhofaza qilish, insonlarning tinch hamda
osoyishta hayot kechirishini ta’minlash dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Shu
92
maqsadda mustahkam qonunchilik bazasi yaratilib, fuqaro muhofazasini davr
talablariga mos ravishda takomillashtirib borilmoqda. Bundan tashqari, favqulodda
vaziyatlar monitoringini yuritish, bashoratlash va zarur profilaktika ishlarini
o’tkazish chora-tadbirlari izchillik bilan amalga oshirilmoqda.
Prognozlash va erta ogohlantirish tizimlari hayot, mulk va tirikchilikni
himoya qilish uchun muhim investitsiyalardir. Bunday tizimlar tez-tez potentsial
zarar yetkazuvchi hodisalarning kattaligi, joylashuvi va vaqtini bashorat qilish
uchun foydalanilsa-da, ular kamdan-kam hollarda kutilayotgan jismoniy zarar,
insoniy oqibatlar, xizmatlarning uzilishi yoki moliyaviy yo’qotishlar kabi ta’sir
baholarini taqdim etadi. Xavflarni bashorat qilish tizimlarini ta’sirni baholashni o’z
ichiga olgan holda kengaytirish favqulodda vaziyat bosqichi uchun, masalan,
evakuatsiyani tashkil qilish uchun ko’p afzalliklarni va’da qiladi.
Har bir mamlakat o’zining xavsizligini ta’minlash, tabiiy va texnogen
hamda harbiy harakatlarda aholini muhofaza qilish chora-tadbirlarni ishlab
chiqish va uning istiqbolli rejalarini belgilab oladi.
Favqulodda vaziyatlarlarni oldini olish sohasidagi istiqbolli rejalarni ishlab
chiqish va belgilashda mavjud talablarga asoslangan bo’lishi lozim ya’ni, qonuniylik;
-aholi turmushining xavfsizligini ta’minlash;
-favqulodda vaziyatlarning zarar yetkazuvchi omillarini bartaraf etish
choralarini ko’rish, shuningdek, harbiy harakatlarning olibborilishidan kelib
chiqadigan xavf-xatarlarning oldini olinganligini samaradorligi va mutanosibligi;
-jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida, tabiiy va texnogen hamda
harbiy-siyosiy vaziyatni va strategik rejalashtirishni hisobga olganligi;
-fuqaro muhofazasi sohasidagi hujjatlarni ilmiy asoslanganligi;
-fuqaro muhofazasi tadbirlarini o’tkazishda yetarli darajada moliyaviyiqtisodiy jihatlar hisobga olinganligi;
-aholini va hududlarni tabiiy va texnogen hamda harbiy harakatlarning
oqibatidan kelib chiqqan xavflardan yoki ushbu harakatlar natijasida shuningdek,
93
favqulodda vaziyatlarda himoya qilish choralarini amalga oshirishdagi taraqqiyotni
belgilanganligi o’z ichiga oladi.
94
ILOVA
Asosiy tushunchalar:
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish —
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari, usullari,
vositalari tizimi, sa’y-harakatlar majmui;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish — oldindan o’tkaziladigan hamda
favqulodda vaziyatlar ro’y berishi xavfini imkon qadar pasaytirishga, bunday
vaziyatlar ro’y bergan taqdirda esa odamlarning hayotini asrab qolish va sog’ligini
saqlashga, atrof tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini
kamaytirishga qaratilgan tadbirlar kompleksi;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish — favqulodda vaziyatlar ro’y
berganda o’tkaziladigan hamda odamlarning hayotini asrab qolish va sog’ligini
saqlashga, atrof tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini
kamaytirishga, shuningdek, favqulodda vaziyatlar ro’y bergan zonalarning
kengayishiga yo’l qo’ymaslikka hamda xavfli omillar ta’sirini tugatishga
qaratilgan qutqaruv ishlari va kechiktirib bo’lmaydigan ishlar kompleksi;
FVDTning funksional quyi tizimi — favqulodda vaziyatlarning oldini
olish va ularni bartaraf etish bo’yicha belgilangan funksiyalarni bajaruvchi
vazirliklar va idoralar hamda boshqa tashkilotlarni o’z ichiga olgan quyi tizim;
FVDTning hududiy quyi tizimi — tegishli hududda aholini va hududlarni
tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
tadbirlarini tashkil etish va amalga oshirish bo’yicha belgilangan funksiyalarni
bajaruvchi mahalliy davlat hokimiyati organlarini o’z ichiga olgan quyi tizim;
fuqaro muhofazasi — harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu
harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan O’zbekiston Respublikasi
aholisini, hududlarini, moddiy va madaniy boyliklarini muhofaza qilish maqsadida
o’tkaziladigan tadbirlarning davlat tizimi;
favqulodda vaziyat – odamlar qurbon bo’lishi, ularning sog’lig’i yoki atrof
tabiiy muhitga zarar yetishi, jiddiy moddiy talofatlar keltirib chiqarishi hamda
odamlar hayot faoliyati sharoiti izdan chiqishiga olib kelishi mumkin bo’lgan yoki
95
olib kelgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa, tabiiy yoki boshqa ofat natijasida
muayyan hududda yuzaga kelgan vaziyat;
qutqaruv ishlari – vayronalar va xavf o’choqlarini cheklash, avariya va
shikastlanishlarni bartaraf etish, aholining hayotiy faoliyati uchun zarur minimal
sharoitni yaratish, shuningdek hududlarni sanitar ishlovdan o’tkazish va
zararsizlantirish bo’yicha birinchi navbatdagi ishlar;
monitoring— holatni baholash, unda kechayotgan jarayonlarni tahlil qilish
va undagi o’zgarishlar rivojini o’z vaqtida aniqlash uchun ma’lum bir dastur
bo’yicha doimiy ravishda olib boriladigan kuzatuv va nazorat tizimi;
Ma’lumotlar bazasi— maxsus obyekt to’g’risida integratsiyalashgan
axborotlar to’plami tushuniladi;
prognoz — favqulodda vaziyatlarga olib keladigan xavfli tabiiy-texnogen
jarayonlar va hodisalarning yuzaga kelishi va rivojlanishi ehtimolini aks ettiruvchi
ma’lumot;
Qisqartirilgan so’zlar va belgilar:
FVDT – Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday vaziyatlarda
harakat qilish davlat tizimi;
FVV – Favqulodda vaziyatlar vazirligi;
BMT – Birlashgan Millatlar Tashkiloti;
FV – favqulodda vaziyat;
GAT – geo axborot tizimi;
ABT – avtomatik boshqaruv tizimi;
MBBT – ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi;
96
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
O’zbekiston Respublikasi Qonunlari
1.
O’zbekiston Respublikasining qonuni “Gidrometeorologiya faoliyati
to’g’risida” Qonunchilik palatasi tomonidan 2021-yil 12-oktabrda qabul qilingan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar
Mahkamasining qarorlari
2.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Tabiiy, texnogen
va ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlar monitoringi, axborot almashinuvi va
prognozlash yagona tizimini tashkil etish to’g’risida” 1027- sonli qarori.
3.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 19 fevraldagi
“Toshqinlar, sel oqimlari, qor ko’chish va yer ko’chish hodisalari bilan bog’liq
favqulodda vaziyatlarning oldini olish hamda ularning oqibatlarini tugatish
borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi 585-sonli qorori.
4.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston
respublikasi Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday vaziyatlarda harakat
qilish davlat tizimini yanada takomillashtirish to’g’risida” 2020-yil 26-avgust, 515sonli qorori
5.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Favqulodda vaziyatlar
tuzilmalarining faoliyatini yanada takomillashtirish bo’yicha tashkiliy choratadbirlar to’g’risida” 2019-yil 10-apreldagi PQ-4276-son qarori.
6.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori “Texnogen,
tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to’g’risi”da 1998-yil
27-oktabr, 455-sonli qarori.
Asosiy adabiyotlar
7.
Alatorsev P, Cheremisov N, Shevchenko V “Организация работи
комиссии по чрезвичайним ситуациям раёна (города)” Moskva-1999. c-41-65.
8.
Арефьева Е “Прогнозирование чрезвычайных ситуаций при
подтоплении городов” Москва-2020. с-168.
9.
Avezbayev S, Avezbayev O “Geoma’lumotlar bazasi va arxitekturasi”
toshkent–2015. 77-99 b.
97
10.
Bobojonov E “Microsoft Access da ma’lumotlar bazasi” Nukus-2008.
32-47 b.
11.
Гришечкин
М
“Прогнозирование
чрезвычайных
ситуаций”
Москва-2015. с-187-190.
12.
Мастрюков Б, Овчинникова Т “Безопасность в чрезвычайных
ситуациях. Прогнозирование и оценка обстановки при чрезвычайных
ситуациях” учебно-методическое пособие 2004. c-102.
13.
Nazirov Sh, Nematov A, Qobulov R, “Malumotlar bazasi” Toshkent,
2007. 39-61 b.
14.
Sattorov A. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasi” toshkent–
2006. 14-19 b.
15.
Степанов
Б
“Безопасность
в
чрезвычайных
ситуациях
в
природно-техногенной сфере. Прогнозирование последствий” 2012. c-368.
16.
Шухова В “Мониторинг и прогнозирование чрезвычайных
ситуаций” Учебное пособие 2020. c-91.
Qo’shimcha adabiyotlar
17.
Bobojonov R «Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari».
Тoshkent 2005. 20 b.
18.
Nigmatov I, Tojiyev M “Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi”
darslik, Toshkent 2011. 91-96 b.
19.
Nurxo’jayev M, Yunusov Y, Xabibullayev X “Favqulodda vaziyatlar
va muxofaza tadbirlari” Toshkent 2001. 54 b.
20.
Qudratov T, Bobojonov S “Hayot faoliyati xavfsizligi” darslik.
Toshkent 1999. 113 b.
21.
Tojiyev M, Nigmatov I. “Hayot faoliyati xavfsizligi” “Tafakkur-
bo’stoni” Toshkent, 2012. 127 b.
22.
Tojiyev M. “Favqulodda vaziyatlar va muxofaza tadbirlari”. Toshkent
2001. 64-92 b.
23.
Nigmatov A, Muxammedov.Sh. “Inson hayot faoliyati xavfsizligi”.
Toshkent-2014. 60 b.
98
Foydalanilgan ilmiy dissertatsiya va avtoreferatlar
24.
Azizov T “Favqulodda ekologik vaziyatlarni bartaraf etishga doir
davlat siyosatining siyosiy diskursi (O’zbekiston va Rossiya misolida)”. Siyosiy
fanlar bo’yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi. Toshkent-2019. 27-32 b.
25.
Iskandarova
Sh.O
Favqulodda
vaziyatlardan
ogohlantirishning
markazlashganTizimlarini modellashtirish 5A330501 – “kompyuter injiniring”
MagistrAkademik darajasini olish uchun yozilgan Dissertatsiya Toshkent-2019. 26
34 b.
26.
Корчагина T.V ”Прогноз последствий загрязнения окружающей
среды при ликвидации шахт и обогатительных предприятий” Moskva-2015. c45.
Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar
27.
O’zbekiston Respublikasi Fuqaro muhofazasi instituti “Xalqaro tabiiy
ofatlar taxlikasini kamaytirish kuni” mavzusidagi ilmiy-amaliy seminar materiallar
to’plami. Toshkent-2014. 48-56 b.
28.
O’zbekiston Respublikasi Fuqaro muhofazasi instituti “Sel toshqini va
ko’chki xodisalari bilan bog’liq favqulodda vaziyatlarning oldini olish bartaraf
etish masalalarida innovatsion yondashuvlar” mavzusidagi ilmiy-amaliy seminar
materiallar to’plami. Toshkent-2019. 59 b.
29.
muhofazasi
O’zbekiston Respublikasi FVV Akademiyasi huzuridagi Fuqaro
instituti
“Hayot
faoliyati
xavfsizigini
taminlashning
dolzarb
muammolari va sohada innovatsion texnologiyalarning o’rni” mavzusidagi
respublika ilmiy-amaliy seminar materiallar to’plami Toshkent-2021. 74 b.
30.
O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta’lim Vazirligi
Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari
instituti Milliy tadqiqot universiteti “Qishloq va suv xo’jaligining zamonaviy
muammolari” mavzusidagi an’anaviy XXI – yosh olimlar, magistrantlar va
iqtidorli talabalarning ilmiyamaliy anjumani maqolalar to’plami Toshkent-2022.
1861-1867 b. Abduraxmonov J.
99
31.
O’zbekiston
Respublikasi
Favqulodda
Vaziyatlar
Vazirligi
Akademiyasi “Favqulodda vaziyatlarda jinoyat bilan bog’liq huquqbuzarliklarni
oldini olishda huquqni muhofaza qilish organlarining o’zaro hamkorligi”
mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari to’plami Toshkent2022. 247 b.
32.
Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 6 | 2022
ISSN: 2181-1385 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1.
Internet materiallari
33.
www.lex.uz O’zbekiston milliy qonunchilik sayti.
34.
www.fvv.uz
O’zbekiston
Respublikasi
Favqulodda
vaziyatlar
vazirligini rasmiy internet sayti.
35.
www.mchs.gov.ru Rossiya Federatsiyasining Favqulodda vaziyatlar
vazirligini rasmiy internet sayti.
36.
www.ziyonet.uz Milliy kutubxona.
37.
http://hydromet.uz/uz/node/51 35
38.
http://hydromet.uz/uz/node/17 36
39.
http://hydromet.uz/uz/node/18 37
40.
https://liveps.ru/uz/posledstviya-posle-opolznei-i-obvalov-chto-takoe-
opolzen-i-chem-on/
41.
https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1029/2020RG000
704
100
MUNDARIJA:
Kirish……………………………………………………………………..……….3
I BОB. FAVQULODDA VAZIYATLARNI PROGNOZLASH VA
MA’LUMOTLAR BAZASINI TAKOMILLASHTIRISHNING HUQUQIY
ASOSLARI
1.1. Favqulodda vaziyatlar tasnifi……………………………...………………..…5
1.2. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash asoslari………………………..…....…19
1.3. Favqulodda vaziyatlar ma’lumotlar bazasini takomillashtirish masalasi…….33
II BOB. FAVQULODDA VAZIYATLARNI PROGNOZLASH
MA’LUMOTLAR BAZASINI YURITISH USLUBI
VA
2.1. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash usullari……………………………..…53
2.2. Surxondaryo viloyatida favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar
bazasini yuritish holati……………………………………………….……….…...57
2.3. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar bazasini
takomillshtirishda xorij tajribasi……………………………….……….…………64
III BOB. TABIIY TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYATLARNI (KO’CHKI,
SEL VA TOSHQINLAR) PROGNOZLASH VA MA’LUMOTLAR
BAZASINI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI
3.1. Sel va suv toshqinini prognozlash va ma’lumotlar bazasini
takomillashtirish……………………………………………………….……….....76
3.2. Ko’chkilarni prognozlash va ma’lumotlar bazasini takomillashtirish………..83
3.3. Sel, suv toshqini va ko’chkilarni prognozlash usullarini takomillashtirish
bo’yicha tavsiyalar……………………...……………………………………...….90
Xulosa va tavsiyalar…………………………………….…………………….....92
Ilovalar……………………………………………………………………….…...95
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………….…97
101
Qaydlar uchun
102
Qaydlar uchun
103
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
ABDURAXMONOV J.SH.
FAVQULODDA VAZIYATLARNI PROGNOZLASH VA MA’LUMOTLAR
BAZASINI TAKOMILLASHTIRISH
MONOGRAFIYA
Muharrir: SHomirzayev M.X.
Texnik muharrir: A.Bo’riyev
Kompyuterda sahifalavchi: Z.Nimiddinov
Terishga 28.10.2022-yilda berilgan. Bosishga 28.11.2022-yilda ruxsat etilgan.
Bichimi 60x84 1/16. Hajmi 5,5 bosma taboq. Buyurtma № 109 Times New Poman
garniturasi. Ofset usulda chop etildi. 100 nusxada. 104 bet.
Termiz davlat universiteti NMM nashriyoti. Termiz davlat universiteti NMM
bosmaxonasida chop etildi. Manzil: ”Barkamol avlod” ko’chasi, 43-uy.
104