1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
JOHONGIR ABDURAXMONOV SHERALI O’G’LI
TALABALARDA MEHNAT MUHOFAZASI VA TEXNIKA
XAVFSIZLIGIGA OID BILIMLARINI RIVOJLANTIRISH
Toshkent–2023
2
Termiz davlat universiteti kengashining 2023–yil 21 – dekabrdagi
4–sonli bayonnomasiga asosan nashrga tavsiya etilgan.
J.Sh.Abduraxmonov
Talabalarda mehnat muhofazasi va
texnika xavfsizligiga oid bilimlarini
rivojlantirish
Monografiya. T.: -2023, 112 b.
Mas’ul muharrir: M.X.Shomirzayev – pedagogika fanlari doktori,
professor.
(Termiz davlat universiteti)
Taqrizchilar:
B.E.Qodirov, Termiz davlat universiteti “Texnologik ta’lim” kafedrasi
dotsent, pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD).
O.Sh.Ochildiyev, TerMTI, “Ekalogiya va hayot faoliyati xavfsizligi”
kafedrasi mudiri, dots. t.f.f.d. (PhD).
Mazkur monografiyada talabalarning kelajakda ish faoliyati
jarayonida mehnatini muhofaza qilish va texnika xavfsizligiga oid
bilimlarini rivojlantirish haqida so‘z yuritilgan. Shuningdek, mehnatni
muhofaza qilish sohasiga doir huquqiy ma’lumotlar, texnika xavfsizligiga
oid muammolar o‘rganilgan, tahlil qilingan va muammolarni yechish
maqsadida ilmiy asoslangan tavsiyalar berilgan.
Monografiyadan oliy ta’lim muassasalarining talabalari, magistrlari,
ish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi hodimlarga mo‘ljallangan.
ISSN:978-99410-9538-9-8
©J.Sh.Abduraxmonov. 2023–y
3
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan olib borilayotgan
odilona siyosat tufayli inson manfaati, inson qadriyati eng oldingi
o‘rindadir. Asosiy Qomusimiz bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining asosini ham inson, uning qadr-qimmati, salomatligi
tashkil etadi. Insonning hayoti, yashashga bo‘lgan huquqi Konstitutsiya
bilan muhofaza qilinadi. Ilmiy texnik rivojlanish insonlar hayoti
xavfsizligiga bog‘liq bo‘lgan yangi muammolarni keltirib chiqaradi. Bu
masalalarni hal etish ilmiy tadqiqot natijalari va chuqur bilimga ega
bo‘lishni taqozo qiladi. Tadqiqot natijalari favqulodda vaziyatlarni
bartaraf etgandan ko‘ra oldini olish eng to‘g‘ri yechim ekanligini
ko‘rsatadi1.
Inson hayotining xavfsizligini ta’minlash muammosi har bir jamiyat
uchun dolzarb masala boʻlib, u davlatning iqtisodiy rivojlanganligi va
barqarorligiga bogʻliq. Bu hozirgi vaqtda ilmiy-texnik taraqqiyot keltirib
chiqargan murakkab muammolarni har tomonlama yechishni, katta
miqdorda mablagʻ va ishlab chiqarishning yuqori madaniyatini talab
qiladigan muammodir. Bu esa faqat iqtisodiy qudratli, kuchli ilmiy-texnik
va intellektual imkoniyatlarga ega boʻlgan davlatning qoʻlidan keladi.
Boshqa tomondan xavfsizlik muammolarining yechimi jamiyatning
barcha a’zolarining faol ishtirokini, yuqori fuqarolik ongini, ayrim
hollarda jamiyat, kelajak avlod manfaati uchun, shaxsiy manfaatlardan
kechishini talab qiladi. Bu esa jamiyat a’zolaridan yuksak madaniyatli va
kuchli ma’naviyatlilikni talab qiladi. Ma’lumki, mustaqilligimizning
dastlabki yillaridanoq mamlakatimizda ta’lim tizimi isloh qilindi va unda
ta’limning uzluksizligiga katta ahamiyat berildi.
Xavfsizlikni ta’minlash ruhida oʻqitish va tarbiyalash ayniqsa texnik
oʻquv yurtlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki yangi texnika va
texnologiyalarni boʻlgʻusi yaratuvchilarini va ishlab chiqarish
rahbarlarini shu ruhda tarbiyalash ushbu muammoni samarali boʻlishida
katta ahamiyatga ega. Boʻlgʻusi mutaxassislarni shakllantirishdan asosiy
maqsad har qanday muhandislik masalasini hal qilishda, bu ilmiy izlanish
1
Miravzal M. Inson manfaatlari konstitutsiyasi. constitution.uz. sayt ma’lumotlaridan.
4
boʻladimi, loyiha–konstruktorlik ishi boʻladimi, ishlab chiqarishning
tashkiliy va boshqaruv masalasi boʻladimi asosiy tamoyil inson
salomatligi va hayotini muhofaza qilish ekanligini unutmaslikdir.
Inson xavfsizligini ta’minlash ayniqsa uni ish jarayonida bevosita
ishlab chiqarishda oʻz dolzarbligini koʻrsatadi. Chunki zamonaviy
korxonalarning xarakterli tomoni shundaki, unda bir korxonaning oʻzida
turli-tuman va tez oʻzgaruvchan texnologik jarayonlarda materiallar,
yuqori darajali mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan elektr
hisoblash texnikasi bilan jihozlangan zamonaviy potok tizimlar
qoʻllanilmoqda. Bular albatta bir tomondan jarayonlarni qisqartirishga
maxsulot sifatini yaxshilashga va mehnat sharoitini xavfsizlantirishga
qaratilgan, lekin ikkinchi tomonidan ularda ishlovchi ishchilardan katta
diqqat, sezuvchanlik va butun ish kuni davomida aqliy zoʻriqish talab
qiladi. Bu esa asablarning taranglashuviga va pirovard natijada kasbiy
kasallik va jarohatlarga sabab boʻlishi mumkin.
Texnologik jarayonning murakkabligi, texnologik rejimlarga boʻlgan
talablarning yuqoriligi mehnat muhofazasi tadbirlariga boʻlgan
talablarining ortib borishini talab qilmoqda. Ishlab chiqarish xavfsizligi
muammolarini oʻrganish uslubiy jihatdan murakkablashib, aktuallashib
boryapti. Korxonalarda mehnat sharoitlarini yaxshilash va yuqori
xavfsizlik satxini ta’minlash uchun barcha texnik, tashkiliy, huquqiy,
iqtisodiy usul va vositalarini qoʻllash talab etiladi. “Mehnat muhofazasi
va texnika xavfsizligi” kursi ijtimoiy-huquqiy maqsadlarni oʻz ichiga
olgan muhandislik fani boʻlib, klassik fanlar boʻlmish fizika, kimyo va
matematika bilan birga amaliy mehnat gigiyenasi, ishlab chiqarish
sanitariyasi, mehnat psixologiyasi, ergonomika, muhandislik, sanoat
estetikasi va boshqa fanlardan tashkil topgandir. Bu fanning metodologik
asosi – mehnat sharoitini, texnologik jarayonni, ajralib chiqadigan zararli
moddalarni va foydalanish vaqtida paydo boʻladigan xavfli vaziyatlarni
ilmiy tahlil qilishdir. Bu tahlil asosida ishlab chiqarishdagi xavfli joylar,
sodir boʻlishi mumkin boʻlgan xavfli vaziyatlar aniqlanadi, ularni oldini
olish va yoʻqotish choralari ishlab chiqiladi. Bu masalalarni hammasi
oʻzaro bogʻlangan holda, kelajak rejalarni hisobga olgan holda koʻriladi.
5
I BOB. MEHNAT MUHOFAZASI VA TEXNIKA
XAVFSIZLIGINING HUQUQIY VA TASHKILIY ASOSLARI
§1.1.Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligining maqsadi va
vazifalari.
Mehnatkashlar salomatligini muhofaza qilish, xavfsiz mehnat
sharoitlarini ta’minlash, kasb kasalliklari va ishlab chiqarishdagi
shikastlanishlarni bartaraf etish davlatning asosiy gʻamxoʻrliklaridan
biridir.
Mehnat muhofazasi - bu mehnatni muhofaza qilish, inson salomatligi
va mehnat faoliyati samaradorligini ta’minlaydigan qonun hujjatlari va
tegishli ijtimoiy-iqtisodiy, texnik, gigiyena va tashkiliy chora-tadbirlar
tizimidir.
Mehnat muhofazasi ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar, kasbiy
kasalliklar, avariyalar, portlashlar, yongʻinlarning mumkin boʻlgan
sabablarini aniqlaydi va oʻrganadi, ushbu sabablarni bartaraf etish,
odamlar uchun xavfsiz va qulay mehnat sharoitlarini yaratish boʻyicha
chora-tadbirlar va talablar tizimini ishlab chiqadi. Bunda ulkan ijtimoiy
samara bilan bir qatorda ma’lum bir iqtisodiy samaraga ham erishiladi.
Mehnat muhofazasi oldida turgan vazifalarning murakkabligi
sogʻlom va xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish vazifalari bilan bevosita
yoki bilvosita bogʻliq boʻlgan koʻplab ilmiy fanlarning yutuqlari va
xulosalaridan foydalanishni talab qiladi. Bu, birinchi navbatda, ijtimoiyhuquqiy fanlar va qonun hujjatlariga, shuningdek, mehnatni ilmiy tashkil
etish, texnik estetika, ergonomika, ijtimoiy va muhandislik psixologiyasi
sohasidagi tadqiqotlarga taalluqlidir2.
Xavfsiz muhitni ta’minlash usullarini ishlab chiqishda mashinalar,
apparatlar va boshqa asbob-uskunalarni ekspluatatsiya qilish, texnika
fanlari yutuqlariga asoslanadi, ularning ma’lumotlaridan baxtsiz hodisalar
va kasbiy kasalliklarning oldini olish uchun muhandislik yechimlaridan
foydalanadi. Mehnatni muhofaza qilishning asosiy obyekti mehnat
jarayonida shaxs boʻlganligi sababli, bir qator tibbiy va biologik fanlar
Razikov R.S. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi. O‘quv qo‘llanma. -T.: Fidokor Yosh Avlod,
2021. – B.10.
2
6
(mehnat gigiyenasi, mehnat fiziologiyasi va psixologiyasi, ergonomika,
ishlab chiqarish toksikologiyasi, kasbiy patologiya, ishlab chiqarish
ekologiyasi va boshqalar)dan foydalaniladi. Shuningdek, mehnat
muhofazasi masalalari yongʻin va portlashlarning oldini olish choralarini
ishlab chiqish bilan chambarchas bogʻliqdir.
Ayniqsa, mehnatni muhofaza qilish bilan mehnatni ilmiy tashkil
etish, ergonomika, muhandislik psixologiyasi va texnik estetika fanlari
oʻrtasida yaqin aloqalar mavjud.
1.1.1-rasm. Mehnat muhofazasini tashkil qilish.
Mashina (uskunalar) va atrof-muhit bilan ishlaydigan odamning
oʻzaro ta’sirini oʻrganishda kompleks, tizimli yondashuv zarur. Bunday
yondashuvga sabab, oxirgi paytda texnik qurilmalar, nevropsixik ortiqcha
yuklar koʻpaydi, kasbiy kasalliklar paydo boʻldi, baxtsiz hodisalar, ofatlar
va boshqa noxush oqibatlar koʻpayganidadir. Ishlab chiqarishni yanada
rivojlantirish tendensiyasi texnologiyani yanada murakkablashtirish, yirik
komplekslarni boshqarishni markazlashtirishda yotadi. Mutaxassislarning
asosiy vazifasi esa texnologiya va inson oʻrtasidagi optimal oʻzaro ta’sir
qilish usullari va vositalarini aniqlashdir.
Bunday sharoitda mehnat qurollarini loyihalashda insonning
fiziologik va psixologik xususiyatlarini, uning estetik didi va ijtimoiy
fazilatlarini har tomonlama hisobga olish katta ahamiyatga ega.
7
Bunday hisobining imkoniyatlari ergonomika bilan ifodalanadi.
Ergonomika muayyan faoliyat turlari uchun mos variantlarni ishlab
chiqadi, texnik vositalarga va kasb tanlash, oʻqitish, ta’limga qoʻyiladigan
talablarni shakllantiradi, baxtsiz hodisalar va kasbiy kasalliklarga olib
kelishi mumkin boʻlgan yashirin sabablarni aniqlashda yangi
imkoniyatlar ochadi.
Ergonomika mehnatni muhofaza qilishning uzoq muddatli eng
muhim vazifasi - xavfsiz texnologiyaga oʻtishni amalga oshiradi.
Boshqaruvning barcha sohalarida iqtisodiyotni mustahkamlash
vazifasi bizni mehnatni muhofaza qilish boʻyicha rejalar ishlab chiqish va
chora-tadbirlarni amalga oshirishda iqtisodiy masalalarga eng jiddiy
e’tibor berishga majbur qiladi. Uning samaradorligi, mehnat harajatlari va
uning natijalari oʻrtasidagi nisbat mehnat sharoitlariga bogʻliq boʻlib,
mehnatni muhofaza qilish va iqtisodiyot oʻrtasidagi tobora yaqin aloqani
belgilaydi. “Mehnat muhofazasi” kursining uslubiy asosi mehnat
sharoitlari, texnologik jarayonlar, ishlab chiqarish asbob-uskunalari,
foydalanilgan va olingan materiallar va moddalarni xavfli va zararli ishlab
chiqarish omillari ehtimoli nuqtai nazaridan ilmiy tahlil qilishdan iborat.
Mehnat muhofazasi muammolarini hal etishda muvaffaqiyat koʻp
jihatdan ushbu sohada mutaxassislarni tayyorlash sifatiga, ularning
zamonaviy ishlab chiqarishning murakkab sharoitida toʻgʻri qaror qabul
qila olishiga bogʻliq. Shuning uchun har bir oliy ta’lim bitiruvchisi
mehnat muhofazasi sohasida nazariy va amaliy bilimlarga ega boʻlishi
kerak, chunki ishlab chiqarish obyektlarida mehnat muhofaza qilish
holati, xavfsiz uskunalarni ishlab chiqish samaradorligi va sogʻlom va
xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish boʻyicha ishlarni tashkil etish, bunda
iqtisodiy samaradorligi koʻp jihatdan mutaxassislarni tayyorlash sifatiga
bogʻliq.
Mehnatni muhofaza qilishda quyidagi atamalar va ta’riflar mavjud:
• xavfsizlik texnikasi - xavfli ishlab chiqarish omillari ta’sirini oldini
olish uchun tashkiliy chora-tadbirlar va texnik vositalar tizimi;
• ishlab chiqarish sanitariyasi - tashkiliy chora-tadbirlar tizimi va
texnik vositalar oldini olish yoki zararli ishlab chiqarish omillariga
ta’sirini kamaytirish;
8
• mehnat muhofazasi - xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari
ta’sirini istisno qiladigan mehnat sharoitlarining holati;
• xavfli ishlab chiqarish omili - ishlab chiqarish omili boʻlib, uning
ta’siri muayyan sharoitlarda ishchilarning shikastlanishiga yoki
sogʻligʻining boshqa keskin yomonlashishiga olib keladi;
• Zararli ishlab chiqarish omili - ishlab chiqarish omili boʻlib, uning
ta’siri ma’lum sharoitlarda ishchining kasallanishiga yoki ish faoliyatini
pasayishiga olib keladi.
• ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisasi - ishchi oʻz mehnat vazifalarini
yoki ish rahbarining topshiriqlarini bajarayotganda xavfli ishlab chiqarish
omilining ta’siri;
• ishlab chiqarish uskunasining xavfsizligi - me’yoriy-texnik
hujjatlarda belgilangan sharoitlarda belgilangan funksiyalarni bajarishda
mehnat muhofazasi talablariga muvofiqligini ta’minlash uchun ishlab
chiqarish uskunasining xususiyati;
• ishlab chiqarish jarayonining xavfsizligi - me’yoriy-texnik
hujjatlarda belgilangan sharoitlarda xavfsiz ishlash talablariga rioya
qilishni ta’minlash uchun ishlab chiqarish jarayonining xususiyati;
Ish joylariga qo‘yiladigan talablar
Ish joylari joylashtiriladigan binolar (inshootlar) tuzilishiga ko‘ra
ularning belgilangan funksional maqsadiga hamda mehnat xavfsizligi va
mehnatni muhofaza qilish talablariga mos bo‘lishi kerak.
Ishlash uchun mo‘ljallangan asbob-uskunalar mazkur turdagi
asbob-uskunalar uchun belgilangan xavfsizlik normalariga mos bo‘lishi,
tegishli texnik pasportlarga (sertifikatga), ogohlantiruvchi belgilarga ega
bo‘lishi va ish joylarida xodimlar xavfsizligini ta’minlash uchun to‘siqlar
yoki himoya vositalari bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak.
Xodimlarning binodan chiqishi uchun avariya yo‘llari va chiqish
joylari belgilangan bo‘lishi, bo‘sh qolishi hamda ochiq havoga yoxud
xavfsiz hududga olib chiqishi kerak.
Xavfli zonalar aniq belgilangan bo‘lishi kerak. Agar ish joylari
ishning xususiyati tufayli xodim uchun xavf mavjud bo‘lgan xavfli
zonalarda joylashgan bo‘lsa, bunday joylar begona kishilarning bu
zonalarga kirishiga to‘siq bo‘ladigan qurilmalar bilan jihozlanishi kerak.
9
Tashkilot hududida piyodalar va texnologik transport vositalari
xavfsiz sharoitlarda harakatlanishi kerak.
Ish vaqti davomida ish o‘rinlari joylashgan xonada harorat,
yorug‘lik, shuningdek ventilatsiya sanitariya normalari va qoidalariga
mos bo‘lishi kerak.
Quyidagilar mehnat sharoitlari bo‘yicha ish o‘rinlari
attestatsiyasidan o‘tkaziladi:
qonunchilikda belgilangan tartibda xodimlarga mehnat
sharoitlariga ko‘ra imtiyozlar va kompensatsiyalar nazarda tutilgan ish
o‘rinlari;
nogironligi bo‘lgan shaxslar band bo‘lgan ish o‘rinlari;
imtiyozli shartlarda pensiya olish huquqini beradigan ishlab
chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlar
ro‘yxatlarida ko‘rsatilgan ish o‘rinlari;
xavfli ishlab chiqarish obyektlaridagi ish o‘rinlari.
1.1.2-rasm. Ish o‘rinlarini attestatsiyadan o‘tkazish.
Qonunchilikda, shuningdek jamoa kelishuvlarida va jamoa
shartnomasida mehnat sharoitlariga ko‘ra boshqa ish o‘rinlarini ham
attestatsiyadan o‘tkazish nazarda tutilishi mumkin.
§1.2.Mehnatni muhofaza qilish xizmatini tashkil etish.
“Mehnatni muhofaza qilish toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi
Qonuniga muvofiq vazirliklar, idoralar, konsernlar, birlashmalar, kasaba
uyushmalari qoʻmitasi va boshqa xoʻjalik boshqaruvi organlari mehnat
muhofazasi qilish boʻyicha ishlarni oʻzlari tomonidan tasdiqlangan
nizomlarga asosan muvofiqlashtiradilar.
50 va undan ortiq kishi ishlaydigan korxonalarda maxsus
tayyorgarlikka ega boʻlgan shaxslar orasidan mehnat muhofazasi
10
muhandisi va soni 50 dan ortiq avtotransport vositalari boʻlgan
avtokorxonalarda yoʻl harakati xavfsizligini taʼminlash boʻyicha xizmat
(lavozim) tashkil etiladi. Xodimlar soni va transport vositalari soni 50 dan
kamroq boʻlgan korxonalarda mehnat muhofazasi xizmatining
funksiyalarini bajarish rahbarlardan biriga yuklanadi.
Mehnat muhofazasi xizmatlari kasaba uyushma qoʻmitasi bilan
kelishilgan qoidalarga muvofiq ishlaydi va oʻz maqomi boʻyicha
korxonaning asosiy xizmatlariga teng va uning rahbariga boʻysunadi.
Mehnat muhofazasi xizmatlarining mutaxassislari barcha xodimlar
tomonidan mehnatni muhofaza qilish qoidalari va normalariga rioya
etilishini nazorat qilish, aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf etish
toʻgʻrisida tarkibiy boʻlinmalar rahbarlariga koʻrsatmalar berish,
shuningdek korxona rahbarlariga javobgarlikka tortish toʻgʻrisida
taqdimnomalar kiritish huquqiga ega. Mehnat muhofazasi va yoʻl harakati
xavfsizligi xizmati mutaxassisi oʻz xizmat vazifalariga taalluqli
boʻlmagan ishlarni bajarishga jalb qilinishi mumkin emas. Mehnat
muhofazasi va yoʻl harakati xavfsizligi xizmatlari faqat korxona
tugatilgan taqdirda tugatiladi.
Mehnat muhofazasining quyidagi masalalari qonun bilan tartibga
solinadi: korxona, tashkilot va muassasalarda mehnat faoliyatining
umumiy shartlari; xavfsizlik standartlari va qoidalari, sanoat sanitariyasi
va yongʻinning oldini olish; mehnat sharoitlarini yaxshilash boʻyicha
chora-tadbirlarni rejalashtirish, moliyalashtirish va moddiy-texnik
ta’minlash; ayollar, oʻsmirlar va mehnat qobiliyati cheklangan shaxslar
uchun alohida mehnat sharoitlari; zararli va ogʻir mehnat sharoitlari
boʻlgan ish va kasblar uchun imtiyozlar; mehnat muhofazasi talablari va
normalarining bajarilishi ustidan nazoratni tashkil etish va ta’minlash,
shuningdek ularni buzganlik uchun mansabdor shaxslar va xodimlarning
javobgarligi; korxonalarda tibbiy yordam tashkil etish; ishlab
chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni tekshirish va hisobga olish tartibi; ishlab
chiqarish jarohati yoki kasb kasalligi tufayli nogironlik qurbonlarini
moddiy qoʻllab-quvvatlash.
Bu masalalar Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi,
Respublikaning Mehnat kodeksi, Oʻzbekiston Respublikasining
11
“Mehnatni muhofaza qilish toʻgʻrisida”gi qonuni, Mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan namunaviy
nizomlar kabi davlat hujjatlari va me’yoriy hujjatlarda oʻz ifodasini
topgan. Avtomobil transporti xodimlarining mehnat muhofazasi qoidalari
avtomobil transportida mehnatni tashkil etish va sanitariya-gigiyena
talablarini ta’minlash, hudud va ishlab chiqarish obyektlarining mehnatni
muhofaza qilish talablari, harakatlanuvchi tarkibni jihozlash, asbobuskunalar, jihozlar, transport vositalarini saqlash, foydalanish, texnik
xizmat koʻrsatish va transport vositalarini ta’mirlash, jamoaviy va shaxsiy
himoya vositalari bilan ta’minlash, elektr xavfsizligi, ekologik va yongʻin
xavfsizligi masalalarini oʻz ichiga oladi.
Oʻzbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish
toʻgʻrisida”gi qonuni
Oʻzbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish
toʻgʻrisida”gi qonuni ishlab chiqarish usullari, mulkchilik shaklidan
qat’iy nazar, mehnatni muhofaza qilishni tashkil etishning yagona
tartibini belgilab beradi hamda fuqarolarning salomatligi va mehnatini
muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan3.
Ushbu qonun 36-moddadan iborat boʻlib, 2016-yil 23-sentyabrda
qabul qilingan.
Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosati quyidagi
tamoyillarga:
• korxonaning ishlab chiqarish faoliyati natijalariga nisbatan
xodimning hayoti va sogʻligʻining ustuvorligi;
• mehnatni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatni iqtisodiy va ijtimoiy
siyosatning boshqa sohalari bilan muvofiqlashtirish;
• mulkchilik va xoʻjalik yuritish shaklidan qat’iy nazar, barcha
korxonalar uchun mehnatni muhofaza qilish sohasida yagona talablarni
belgilash;
• ekologik xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash va ish joylarida
atrof-muhitning tizimli monitoringini olib borish;
Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 22.09.2016 yildagi O‘RQ410-son. lex.uz. – B.20.
3
12
• korxonalarda mehnatni muhofaza qilish talablarining keng joriy
etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
• mehnatni muhofaza qilishni moliyalashtirishda davlatning ishtiroki;
• oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlarida mehnatni muhofaza qilish
boʻyicha mutaxassislar tayyorlash;
• ishchilar uchun xavfsiz uskunalar, texnologiya va himoya
vositalarini ishlab chiqish va joriy etishni ragʻbatlantirish;
• mehnatni muhofaza qilishda fan, texnika yutuqlari hamda ilgʻor
mahalliy va xorijiy tajribadan keng foydalanish;
• ishchilarni maxsus kiyim va poyabzal, shaxsiy himoya vositalari,
terapevtik va profilaktik ovqatlanish bilan bepul ta’minlash;
• har bir ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa va kasbiy kasalliklarni
majburiy tekshirish va hisobga olish;
• ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan jabrlangan yoki kasbiy
kasallikka chalingan ishchilarning manfaatlarini ijtimoiy himoya qilish;
• kasaba uyushmalari va boshqa jamoat birlashmalari, korxonalar va
jismoniy shaxslarning mehnat muhofazasini ta’minlashga qaratilgan
faoliyatini har tomonlama qoʻllabquvvatlash;
• mehnatni muhofaza qilish muammolarini hal qilishda xalqaro
hamkorlik.
Mehnatni muhofaza qilish holatini monitoring qilish
Mehnatni muhofaza qilishni davlat boshqaruvi Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. Vazirlar
Mahkamasi Oʻzbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi
bilan birgalikda mehnatni, atrof-muhitni muhofaza qilish, shuningdek,
ilmiy asoslangan standartlar, qoidalarni ishlab chiqish va qabul qilish
yoʻli bilan mehnatni muhofaza qilishni ta’minlash uchun zarur boʻlgan
talablar darajalarini belgilaydi, shuningdek kasaba uyushmalari bilan
kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishdagi
shikastlanishlar, kasb kasalliklarining oldini olish boʻyicha respublika
maqsadli dasturlarini ishlab chiqish hamda ularning bajarilishini nazorat
qiladi.
Vazirliklar va idoralar tegishli kasaba uyushma tashkilotlari bilan
kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilash boʻyicha tarmoq
13
dasturlarini ishlab chiqadilar va moliyalashtiradilar. Korxona
ma’muriyati yoki u vakolat bergan boshqaruv organi korxonaning
mehnatni muhofaza qilish boʻyicha standartlar, qoidalar va normalar
talablariga, shuningdek, jamoa shartnomasida nazarda tutilgan
majburiyatlarga muvofiqligini ta’minlaydi. Korxona xodimlari
respublikaning tegishli qonun hujjatlari va me’yoriy-huquqiy hujjatlarida,
jamoa shartnomalarida belgilangan mehnatni muhofaza qilish standartlari
qoidalari talablariga rioya qilishlari shart. Mehnatni muhofaza qilish
boʻyicha qonun hujjatlari va boshqa normativ hujjatlarga keng rioya
etilishi ustidan davlat nazorati va nazorati Oʻzbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ushbu organlar
toʻgʻrisidagi nizomlarga muvofiq ish yurituvchi maxsus vakolatli davlat
organlari tomonidan amalga oshiriladi.
1.2.1-rasm. Mehnatni muhofaza qilish holatini monitoring qilish.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan
Oʻzbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi
mehnatni muhofaza qilish masalalari boʻyicha asosiy boshqaruv organi
etib belgilangan. Respublika Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligining oʻz vakolatlari doirasidagi mehnatni muhofaza qilish
masalalari boʻyicha qabul qilgan qarorlari mulkchilik shaklidan qat’iy
nazar vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, birlashmalar, mahalliy davlat
hokimiyati organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan
bajarilishi majburiydir.
Mehnatni muhofaza qilish sohasida ma’muriyatning majburiyatlari
va faoliyati
14
Oʻzbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligiga mehnatni muhofaza qilish boʻyicha quyidagi asosiy
vazifalarni amalga oshirish yuklatilgan:
- mulkchilik va xoʻjalik yuritish shaklidan qat’iy nazar, mehnatni
muhofaza qilish sohasidagi barcha korxonalar uchun mehnatni muhofaza
qilish boʻyicha normativ-huquqiy bazani ishlab chiqish;
- ishchilarni individual va jamoaviy himoya vositalari hamda ishlab
chiqarish muhitini monitoring qilish qurilmalari bilan ta’minlash ustidan
nazorat;
- nizomga muvofiq mehnatni muhofaza qilish toʻgʻrisidagi qonun
hujjatlari va boshqa normativ hujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat
nazorati.
Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi, Mehnatni muhofaza
qilish boshqarmasi va tegishli boʻlinmalar tarkibida, Qoraqalpogʻiston
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar bandlik va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish boshqarmalarida qonunlarga rioya etilishi ustidan
jamoatchilik nazoratini amalga oshiradi.
§1.3.Mehnatni muhofaza qilish sohasida hodimning va ish
beruvchining huquqlari, majburiyatlar
Xodimning mehnatni muhofaza qilish sohasidagi huquq va
majburiyatlari.
Xodim quyidagi huquqlarga ega:
normativ-huquqiy hujjatlar talablariga va mehnatni muhofaza qilish
qoidalariga mos ish joyiga ega bo‘lish;
ish beruvchidan mehnat sharoitlari to‘g‘risida, shu jumladan kasb
kasalliklariga va boshqa kasalliklarga chalinish xavfi, shu tufayli o‘ziga
berilishi lozim bo‘lgan imtiyozlar va kompensatsiyalar, shuningdek
shaxsiy va jamoaviy himoya vositalari haqida axborot olish;
mehnatni muhofaza qilishning belgilangan normalariga va talablariga
muvofiq ish beruvchining mablag‘lari hisobidan shaxsiy himoya
vositalari bilan ta’minlanish;
qonunchilikda belgilangan tartibda ishlab chiqarishdagi baxtsiz
hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug‘urtalanish;
15
mehnatni muhofaza qilish talablari buzilganligi oqibatida o‘z hayoti
va sog‘lig‘i uchun xavf yuzaga kelgan taqdirda bunday xavf bartaraf
etilguniga qadar ishlarni bajarishni rad etish;
mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishi ustidan davlat
nazorati va tekshiruvini amalga oshiruvchi organ tomonidan o‘z ish
joyidagi mehnat sharoitlarini va mehnatni muhofaza qilishni tekshiruvdan
o‘tkazishni so‘rash;
ish beruvchining mablag‘lari hisobidan mehnatning xavfsiz uslublari
va usullari bo‘yicha o‘qish;
1.3.1-rasm. Mehnatning xavfsiz uslublari va usullari bo‘yicha o‘qish jarayoni.
qonunchilikda belgilangan imtiyozlar va kompensatsiyalar olish;
o‘z mehnat majburiyatlarini bajarishi bilan bog‘liq holda mehnatda
mayib bo‘lganligi, kasb kasalligi yoki sog‘lig‘iga boshqacha tarzda
shikast yetkazilganligi munosabati bilan xodimning hayotiga yoki
sog‘lig‘iga yetkazilgan zararning o‘rni ish beruvchi tomonidan
qoplanishi;
o‘z ish joyida xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash bilan bog‘liq
masalalarni ko‘rib chiqishda, o‘zi bilan ishlab chiqarishda yuz bergan
baxtsiz hodisani yoki o‘zining kasb kasalligini tekshirishda shaxsan
ishtirok etish yoki o‘z vakillari orqali ishtirok etish;
16
tibbiy tavsiyalarga muvofiq tibbiy ko‘rikdan o‘tish vaqtida o‘z ish
joyi (lavozimi) va o‘rtacha ish haqi saqlanib qolingan holda mazkur tibbiy
ko‘rikdan navbatdan tashqari o‘tish;
mehnatni muhofaza qilish talablari buzilganligi sababli ish joyi
tugatilgan taqdirda ish beruvchining mablag‘lari hisobidan o‘qish va
qayta tayyorgarlikdan o‘tish.
Xodim qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi
mumkin4.
Xodim:
normativ-huquqiy hujjatlar talablariga va mehnatni muhofaza qilish
qoidalariga rioya etishi;
shaxsiy himoya vositalarini to‘g‘ri qo‘llashi;
mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqdan o‘tishi, mehnatni
muhofaza qilish masalalari bo‘yicha o‘qishi hamda malaka oshirishi;
majburiy tibbiy ko‘riklardan o‘tishi;
odamlarning hayoti va sog‘lig‘iga bevosita tahdid solayotgan har
qanday vaziyat to‘g‘risida, shuningdek ish jarayonida yoki unga bog‘liq
holda ishlab chiqarishda yuz bergan har qanday baxtsiz hodisa haqida ish
beruvchini darhol xabardor qilishi shart.
Xodimning zimmasida qonunchilikka muvofiq boshqa majburiyatlar
ham bo‘lishi mumkin.
Ish beruvchining mehnatni muhofaza qilish sohasidagi huquq va
majburiyatlari.
Ish beruvchi quyidagi huquqlarga ega:
-xodimlardan mehnatni muhofaza qilish va ishlarni bexatar olib
borishga doir normalarga, qoidalarga hamda yo‘riqnomalarga rioya
etilishini talab qilish;
-alkogolli ichimlikdan, giyohvandlik yoki toksik modda ta’siridan
mastlik holatini tekshirish uchun xodimlarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish;
-xodimlarning ishlab chiqarishda olgan jarohatlarining og‘iryengilligi, ularda jarohatlanishga olib kelishi mumkin bo‘lgan kasalliklar
bor-yo‘qligi, shuningdek alkogolli ichimlikdan, giyohvandlik yoki toksik
4
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. 30.04.2023. lex.uz.
17
modda ta’siridan mastlik holatida bo‘lgan-bo‘lmaganligi to‘g‘risida
ma’lumotlar olish;
-mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishi ustidan davlat
nazorati va tekshiruvini amalga oshiruvchi organlarning qarorlari, ular
mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan bo‘ysunuv
tartibida yuqori turuvchi organga yoxud mansabdor shaxsga yoki bevosita
sudga shikoyat qilish;
-mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etganlik uchun
xodimlarni mukofotlash va moddiy rag‘batlantirish choralarini ko‘rish;
-mehnatni muhofaza qilish talablarini buzganlikda aybdor bo‘lgan
xodimlarni intizomiy javobgarlikka tortish.
Ish beruvchi qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ham ega
bo‘lishi mumkin.
Ish beruvchi5:
-har bir ish joyidagi mehnat sharoitlarining mehnatni muhofaza qilish
talablariga muvofiqligini ta’minlashi;
-mehnatni muhofaza qilishni boshqarish tizimini yaratishi va uning
ishlashini ta’minlashi;
-binolar, inshootlar, asbob-uskunalardan foydalanishda, texnologik
jarayonlarni amalga oshirishda, shuningdek xomashyo va materiallarni
ishlab chiqarishda qo‘llashda, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda
xodimlarning xavfsizligini ta’minlashi;
-ish joylaridagi mehnat sharoitlarining holati ustidan, ayniqsa zararli
ishlab chiqarish omillari va xavfli ishlab chiqarish omillari ustidan
nazoratni amalga oshirishi;
-xodimlarni mehnat sharoitlari, shu jumladan kasb kasalliklari va
boshqa kasalliklar xavfi mavjudligi, muayyan ish joylaridagi hamda
ishlab chiqarishdagi mehnatni muhofaza qilish holati, shuningdek shu
munosabat bilan ularga berilishi lozim bo‘lgan imtiyozlar va
kompensatsiyalar, shaxsiy va jamoaviy himoya vositalari to‘g‘risida o‘z
vaqtida xabardor qilishi;
5
Rantanen J., Leon J. Kichik korxonalarda mehnatni muhofaza qilish xizmatlari. iloencyclopaedia.org/uz.
occupational-health-services. Sayti ma’lumotlaridan.
18
-mehnatni muhofaza qilish xizmatini va yo‘l harakati xavfsizligi
xizmatini qonunchilikda belgilangan tartibda tashkil etishi;
-belgilangan normalarga ko‘ra xodimlarni sut, davolash-profilaktika
oziq-ovqati, gazlangan sho‘r suv, shaxsiy himoya va gigiyena vositalari,
shuningdek jamoaviy himoya vositalari bilan ta’minlashi;
-qonunchilik hujjatlariga, shuningdek mehnatni muhofaza qilish
qoidalariga muvofiq xodimlarga sanitariya-maishiy va tibbiy xizmat
ko‘rsatilishini ta’minlashi;
1.3.2-rasm. Mehnatni muhofaza qilish qoidalariga muvofiq xodimlarga
sanitariya-maishiy va tibbiy xizmat ko‘rsatilishini ta’minlashi.
-xodimlarning mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqdan
o‘tishini, o‘qitishni, qayta tayyorlashni, malakasini oshirishni va
mehnatni muhofaza qilish masalalari bo‘yicha bilimlarini tekshirishni
ta’minlashi;
-mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha o‘quvdan, yo‘l-yo‘riqdan
o‘tmagan va bilimlari tekshirilmagan xodimlarni ishga qo‘ymasligi;
-zararli, xavfli va boshqa mehnat sharoitlarida ishlayotgan
xodimlarga imtiyozlar va kompensatsiyalar belgilanadigan, imtiyozli
sharoitlarda pensiyaga chiqish huquqi beriladigan, nogironligi bo‘lgan
shaxslar band bo‘lgan ish joylarini qonunchilikda belgilangan tartibda
ulardagi mehnat sharoitlari bo‘yicha attestatsiyadan o‘tkazishi;
-dastlabki (ishga kirayotganda) va davriy (mehnat faoliyati
davomida) majburiy tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishni tashkil etishi;
-mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishi ustidan davlat
nazorati va tekshiruvini amalga oshiruvchi organlarga, shuningdek kasaba
uyushmalariga va xodimlarning boshqa vakillik organlariga mehnatni
muhofaza qilishning holati ustidan nazorat qilish, tekshirish va
19
monitoring qilish, ishlab chiqarishda yuz bergan baxtsiz hodisalar hamda
kasb kasalliklarini tekshirish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar va
materiallarni taqdim etishi;
-avariya holatlarining oldini olish, bunday holatlar yuz berganda
xodimlarning hayoti va sog‘lig‘ini saqlash, shu jumladan jabrlanganlarga
birinchi yordam ko‘rsatish choralarini ko‘rishi;
-mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishi ustidan davlat
nazorati va tekshiruvini amalga oshiruvchi organlarning ko‘rsatmalarini
o‘z vaqtida bajarishi hamda kasaba uyushmalari va xodimlarning boshqa
vakillik organlarining taqdimnomalarini o‘z vaqtida ko‘rib chiqishi;
-xodimlarning ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb
kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug‘urtasini, shuningdek ish
beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilishni
ta’minlashi;
-ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklari
tekshiruvini amalga oshirishi, shuningdek ularning hisobini yuritishi
shart.
Ish beruvchining zimmasida qonunchilikka muvofiq boshqa
majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin.
Mehnatni muhofaza qilish tadbirlarini rejalashtirish va
moliyalashtirish
Mehnatni muhofaza qilishni moliyalashtirish davlat tomonidan,
shuningdek, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, jamoat birlashmalari va
korxonalarning ixtiyoriy badallari hisobidan amalga oshiriladi. Tegishli
byudjetlarda alohida qatorda ajratilgan mehnatni muhofaza qilish
(respublika va mahalliy) byudjetlaridan ajratmalar boshqaruv, nazorat va
nazorat organlarini saqlash, ilmiy va davlat ishlarini moliyalashtirish,
mehnatni muhofaza qilish boʻyicha davlat maqsadli dasturlarini amalga
oshirish uchun sarflanadi. Har bir korxona mehnatni muhofaza qilish
uchun zarur mablagʻlarni jamoa shartnomasida belgilangan miqdorda
ajratadi. Korxona xodimlari ushbu maqsadlar uchun hech qanday
qoʻshimcha xarajatlarni olmaydilar. Korxonalar oʻzlarining xoʻjalik,
tijorat, tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyatidan olingan foyda
(daromadlar), shuningdek, boshqa manbalar hisobidan mehnatni
20
muhofaza qilish boʻyicha markazlashtirilgan fondlar tuzishga haqli.
Fondga yuborilgan foyda soliqqa tortilmaydi. Mehnatni muhofaza qilish
uchun mablagʻlardan boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin emas.
Mablagʻlarni shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi Oʻzbekiston
Kasaba uyushmalari federatsiyasi kengashi ishtirokida Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Jamoa shartnomasi - korxonada ish beruvchi va xodim oʻrtasidagi
mehnat, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbiy munosabatlarni tartibga soluvchi
normativ hujjatdir.
1.3.3-rasm. Jamoa shartnomasi.
Jamoa kelishuvi - muayyan kasb, tarmoq, hudud xodimlari uchun
mehnat sharoitlari, bandlik va ijtimoiy kafolatlarini belgilash
majburiyatlarini oʻz ichiga olgan normativ hujjatdir.
Jamoa shartnomalari va bitimlari mehnat munosabatlarini
shartnomaviy tartibga solishga koʻmaklashish, ishchilar va ish
beruvchilarning ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlarini uygʻunlashtirish
maqsadida tuziladi.
Qaror qabul qilish huquqi va ish beruvchi bilan jamoaviy bitim tuzish
zarurati kasaba uyushmasiga uning vakolatli organi yoki xodimlar
21
tomonidan vakolat berilgan boshqa vakillik organi yoki bevosita mehnat
jamoasining umumiy yigʻilishi (anjumani) tomonidan taqdim etiladi.
Jamoa shartnomalari yuridik shaxs huquqiga ega boʻlgan
korxonalarda, ularning tarkibiy boʻlinmalarida tuziladi.
Kollektiv bitimning mazmuni va tuzilishi tomonlar tomonidan
belgilanadi. Jamoa shartnomasi ish beruvchi va xodimlarning quyidagi
masalalar boʻyicha oʻzaro majburiyatlarini oʻz ichiga olishi mumkin:
• ish haqi, pul mukofoti, nafaqa, kompensatsiya, qoʻshimcha toʻlovlar
shakli, tizimi va miqdori;
• mehnatga haq toʻlashni tartibga solish mexanizmi, jamoa
shartnomasida belgilangan koʻrsatkichlarni bajarilishi;
• ishchilarni ishga joylashtirish, qayta tayyorlash, boʻshatish shartlari;
• ish vaqti va dam olish vaqti, ta’tillar davomiyligi;
• xodimlarning, shu jumladan oʻn sakkiz yoshgacha boʻlgan
ayollarning mehnat sharoitlari va mehnatini muhofaza qilishni yaxshilash,
ekologik xavfsizlikni ta’minlash;
• ishni oʻqish bilan birga jlib borayotgan xodimlar uchun imtiyozlar;
• ixtiyoriy va majburiy tibbiy va ijtimoiy sugʻurta;
• jamoa shartnomasining bajarilishini nazorat qilish va boshqa
masalalar.
§1.4.Mehnatni muhofaza qilish boʻyicha oʻqitish va bilimlarni
tekshirish
Korxonalarning barcha xodimlari, shu jumladan rahbarlar davlat
nazorati organlari tomonidan kasblari va ish turlari boʻyicha belgilangan
tartibda va muddatlarda oʻqishlari, bilimlarini tekshiruvi va qayta
attestatsiyadan oʻtishlari shart.
Mehnatni muhofaza qilish boʻyicha instruktajlar (yoʻriqnomalar)
ishga kirish va ish joyidagi instruktajlarga boʻlinadi. Ish joyidagi
instruktaj oʻz navbatida, birlamchi, davriy va navbatdan tashqari boʻladi.
Kirish yo‘riqnomasi.
Korxonaga ishga kiruvchi hamma ishchilar, boshqa tashkilotlarning
xodimlari, mazkur korxonada ishlash uchun xizmat safariga yuborilganlar
22
(malakasi, staji va ish tajribasidan qat’iy nazar), shuningdek amaliyot
o‘tayotganlar va o‘quvchilar kirish yo‘riqnomasidan o‘tadilar.
Ishchilarning kirish yo‘riqnomasini mehnatni muhofaza qilish
xodimi yoki boshqa zimmasiga mazkur vazifa yuklatilshgan xodim
o‘tkazishi kerak. Agar ichilarni ishga qabul qilish bevosita sexlarda
amalga oshirilsa, unda kirish yo‘riqnomasini sex rahbarlaridan biri
o‘tkazishi lozim.
Jabrlanuvchiga dastlabki hakimgacha bo‘lgan yordamni ko‘rsatish,
yong‘in xavfsizligi va boshqa maxsus masalalar bo‘yicha yo‘riqnomalar
boshqa tegishli mutaxassislar tomonidan o‘tkaziladi.
Kirish yo‘riqnomasi mehnatni muhofaza qilish xonasida o‘quv
materialining konkret mazmuniga va ishlab chiqarish sharoitlariga mos
ta’limning zamonaviy texnik vositalari, ko‘rgazmali qo‘llanmalar va
adabiyotlardan foydalangan holda o‘tkaziladi.
Kirish yo‘riqnomasi ishchilar guruhi bilan ham, alohida ishchilar
bilan ham o‘tkazilishi mumkin. Qoida tariqasida guruhning soni o‘n
kishidan oshmasligi kerak.
Kirish yo‘riqnomasi o‘tkazilganligi haqida kirish yo‘riqnomasini
qayd qilish Jurnaliga yoziladi va ishchining ishga qabul qilinishi
to‘g‘risidagi yozuvga tegishli belgilar qo‘yiladi.
Ish joyida yo‘riqnoma berish.
Barcha ishchilar kirish yo‘riqnomasidan tashqari yana ish joyida ham
yo‘riqnoma olishlari kerak.
Ish joyida yo‘riqnoma berishning maqsadi – har bir ishchini ishning
to‘g‘ri, xavfsiz usullari va metodlariga o‘rgatish. Yo‘riqnoma jarayonida
ishchilarni jihozlar, mexanizmlar, moslamalar, ularning tavsifi va
xususiyatlari, ehtiomli bor xavflar, ishning xavfsiz metodlari va usullari
bilan tanishtiriladi va ish joyini ishga tayyorlashga o‘rgatiladi.
Ish joyida yo‘riqnoma o‘tkazish ishchi bevosita ixtiyoriga yuborilgan
usta zimmasiga yuklanadi. Zarur hollarda yo‘riqnoma tegishli
mutaxassislar (mexanik, energetik, texnolog, instruktorlik xodimlari va
h.k.)lar ishtirokida o‘tkaziladi.
23
Noelektrik personalga elektr xavfsizligi bo‘yicha yo‘riqnoma va
ixtisos guruhini berish bosh energetik xizmati xodimi tomonidan
o‘tkaziladi.
Bevosita ish joyida yo‘riqnoma berish korxona bosh muhandisi
tomonidan tasdiqlangan sex boshliqlarining ishlarni xavfsiz olib borish
qoidalari va yo‘riqnomalari asosida tuzilgan dasturlari asosida o‘tkaziladi.
Bunday yo‘riqnomalar va ularning ro‘yxati korxona bosh muhandisi
tomonidan kasaba uyushmasi qo‘mitasi bilan birgalikda tasdiqlanadi
Ishlarni xavfsiz olib borishg bo‘yicha yo‘riqnomalar va ular bilan
ishlayotganlar va ish joylarini ta’minlash sex boshliqlariga yuklanadi.
Amaliy ta’lim (stajirovka) bilan dastlabki yo‘riqnoma bevosita ish
joyida ishchilarni mustaqil ishga qo‘yishdan oldin, o‘zgacha xususiyatli
(ishlab chiqarish sharoitlari o‘zgartirilganda) boshqa ishga yoki
uchastkaga o‘tkazilganda berilishi lozim.Korxonaga ishga kirayotgan
amaliy ta’lim (stajirovka)ni tajribali yuqori malakali ishchida o‘tashi
lozim. Ishchining stajirovka o‘tash uchun biriktirilishi sex rahbarining
bo‘yrug‘i bilan ta’lim davomiyligi va ta’limni doimiy nazorat qilib
boruvchi mas’ul shaxs (usta) ko‘rsatilgan holda rasmiylashtiriladi.
Dastlabki yo‘riqnomaning o‘tkazilganligi ish joyida yo‘riqnomalar
berish jurnaliga qayd etiladi.
Barcha ishchilarga har safar alohida xavfli ishlarni bajarish
topshirig‘ini berishdan oldin ishlarning mas’ul rahbari ishchilarga alohida
yo‘riqnoma beradi va bu haqda yo‘riqnomalarnni ro‘yxatga olish
Jurnaliga ko‘rilgan xavfsizlik choralarini ham qo‘shib, qayd etadi.
Mazkur kasb bo‘yicha malakasi va ish stajidan qat’iy nazar ishchilar
6 oydan kam bo‘lmagan davrda ishlarni xavfsiz olib borish bo‘yicha
(davriy) yo‘riqnoma oladilar.
Davriy yo‘riqnomaning maqsadi muayyan davr ichida ishchining
asosiy va boshqa tez-tez bajarib turadigan ishlar bo‘yicha bilimlarini
yangilash va to‘ldirish.
Davriy yo‘riqnoma (turdosh ishlar va ishning alohida turlari
bo‘yicha) individual va guruhiy bo‘lishi mumkin va korxona yoki sex
amaliyotidagi aniq misollarni batafsil tahlil qiluvchi suhbat shaklidagi
dasturlar bo‘yicha olib borilishi lozim.
24
Ba’zi sabablar (ta’til, kasallik, xizmat safari va h.k.)lar bo‘yicha
belgilangan vaqtda yo‘riqnoma ololmasalar, ishga chiqqan kuni
yo‘riqnoma berilishi lozim.
Davriy yo‘riqnoma o‘tkazilganligi to‘g‘risida ish joyida
yo‘riqnomalar berishni qayd qilish Jurnaliga yozib qo‘yilishi kerak.
Ishchilarnning ishlarni xavfsiz olib borishlari uchun navbatdan
tashqari yo‘riqnoma quyidagi hollarda o‘tkaziladi:
- ishlab chiqarish jarayoni o‘zgarganda, bir turdagi jihoz boshqasi
bilan almashtirilganda va h.k., kabi mehnat sharoiti o‘zgarishiga sabab
bo‘luvchi hollarda;
- sex, uchastka, brigadada baxtsiz hodisa yoki avariya yuz berganda;
- ishlarni xavfsiz olib borish bo‘yicha yangi qoidalar va
yo‘riqnomalarning kiritilish bilan yuzaga keluvchi qo‘shimcha talablarni
ishchilarga yetkazish zarurati tug‘ilganda;
- ko‘rilgan ta’sir qiluvchi choralarga qaramayqoidalar va
yo‘riqnomalar, ishlab chiqarish intizomi buzilgan holda.
Navbatdan tashqari yo‘riqnomada dastlabki yo‘riqnoma dasturining
yo‘riqnoma sababi bilan bevosita bog‘liq qismigina ko‘rib chiqiladi.
Ishchilarning navbatdan tashqari yo‘riqnomasi xuddi dastlabki va
davriy yo‘riqnomalar kabi ishlarning bevosita rahbar (usta)lari tomonidan
o‘tkaziladi.
Navbatdan tashqari yo‘riqnomaning o‘tkazilishi dastlabki va davriy
yo‘riqnomalar kabi yo‘riqnomalarni qayd qilish Jurnaliga yoziladi, faqat
unda yo‘riqnoma sababi ko‘rsatib o‘tiladi.
Ishchilarning bilimlarini tekshirish.
Ishchilarning (mustaqil ishga qo‘yishdan oldin yoki bir ishdan
boshqa ishga ko‘chirilayotganida) dastlabki yo‘riqnoma va stajirovkadan
so‘ng ishlarni xavfsiz olib borish bo‘yicha bilimlari tekshirilishi zarur.
Bilimlarni tekshirish dastlabki, davriy va navbatdan tashqari kabi
turlarga bo‘linadi.
Bilimlarni tekshirish korxona rahbariyati tomonidan tayinlangan va
sex rahbarlaridan biri bosh bo‘lgan komissiya tomonidan o‘tkaziladi.
Zarurat bo‘lganda konkret sharoitdan kelib chiqib, komissiya tarkibiga
mexanik, energetik va boshqa mutaxassislar kiritilishi mumkin.
25
Zarur hollarda asosiy ish bo‘yicha qoidalar va yo‘riqnomalar bilan
bir qatorda ishchining boshqa qoidalar (masalan, yuk ko‘tarish krani bilan
ishlaganda – kranlar bo‘yicha qoidalar va h.k.) bo‘yicha bilimlari ham
tekshiriladi.
Ishchi bilimlarini dastlabki tekshirishdan o‘tkazgandan so‘ng unga
tegishli rasmiylashtiruvdan so‘ng yagona shakldagi bilimlarni
tekshirganlik to‘g‘risidagi guvohnoma beriladi.
Bilimlarni tekshirish ish joyida yo‘riqnoma berish dasturi asosida sex
boshliqlari, mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan so‘rovnomalar
bo‘yicha o‘tkaziladi.
Barcha ishchilarning bilimlarn har 3 yilda bir marta (jadval bo‘yicha)
davriy tekshiruvidan o‘tkazilishi lozim. Jadval har yili ustalar tomonidan
tuziladi va sex boshliqlari tomonidan tasdiqlanadi.
Bilimlarning navbatdan tashqari tekshiruvi
- ishlab chiqarish jarayoni o‘zgarganda,
- jihozlar va mexanizmlarning yangi turlari tatbiq qilinganda,
shuningdek yangi qoidalar va yo‘riqnomalar joriy etilganda;
- qoidalar va yo‘riqnomalar buzilganda;
- qoidalar va yo‘riqnomalarni yetarlicha bilmaslik hollari
aniqlanganda korxona rahbarlari, davlat nazorat organlari talabi bilan
o‘tkaziladi.
Tekshirishlar natijalari presonal bilimlarini tekshirishlarini qayd
qilish Jurnaliga rasmiylashtiriladi va ayni paytda Guvohnomada ham aks
ettiriladi. Tekshiriluvchining bilimlarini (yaxshi, qoniqarli, qoniqarsiz)
baholashdan tashqari ishchini mustaqil ishga qo‘yish imkoniyati haqida
xulosa ham beriladi.
Agar ishchi tekshirishda qoniqarsiz baho olsa, u mustaqil ishlashga
qo‘yilmaydi, va ikki hafdan kech bo‘lmagan muddat ichida takroriy
tekshiruvdan o‘tadi.
Takroriy tekshiruvda hozir bo‘lmaslik yoki unga besabab
tayyorlanmaslikka mehnat intizomini buzish deb qaraladi. Bunday
buzilishga yo‘l qo‘ygan ishchilarga ichki mehnat tartibi qoidalarida
nazarda tutilgan intizomiy jazo choralari qo‘llanilishi mumkin.
26
Rahbarlar va mutaxassislarni o‘qitish va ularning bilimlarini
tekshirish.
Rahbarlar va muta’xassislarning mehnat muhofazasi bo‘yicha
bilimlari darajassini oshirish maksadida boshqaruv organlari va
korxonalarda davlat nazorat organlari, mehnat muhofazasi ilmiy-tadqiqot
institutlari va tarmoq ilmiy-tadqiqot institutlari mutaxassislarini jalb
qilgan holda kurslar, seminarlar, ma’ruzalar, konsultatsiyalar tashkil
qilinadi.
Ishchilar lavozimga tayinlanganlarida yuqori turuvchi mansabdor
shaxslar tomomnidan quyidagilar bilan tanishtirilishi lozim:
- unga ishonib topshirilgan ishlab chiqarish (uchastka, ob’ekt,
korxona, birlashma)da mehnat sharoitlari va mehnat muhofazasining
holati;
- xavfli va zararli ishlab chiqarish faktorlari ta’siridan saqlanish
uchun ishchilar va xizmatchilar tomonidan qo‘llanilayotgan himoya
vositalari;
- ishlab chiqarish jarohatlanishi va va kasb kasallanishlari tahlili
bilan;
- mehnat sharoitlari va muhofazasini yaxshilash bo‘yicha zarur
tadbirlar, shuningdek mehnat muhofazasi bo‘yicha materiallar va mansab
maburiyatlari bilan.
Rahbarlar va mutaxassislarning mehnat muhofazasi bo‘yicha
bilimlarini tekshirish korxona boshqaruvi organlari va viloyat mehnat
muhofazasi
boshqarmalarining
doimiy
faoliyat
ko‘rsatuvchi
komissiyalari tomonidan mehnat muhofazasi bo‘yicha tekshiruvdan
o‘tishga majbur bo‘lgan rahbarlar va mutaxassislar ro‘yxatiga asosan
o‘tkaziladi. Komissiyalar tarkiblari yuqorida tilga olingan tashkilotlar
rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi.
Boshqarma va korxona organlari imtihon komissiyalarini ularning
rahbarldari boshqaradilar.
Bilimlari tekshirilishi lozim bo‘lgan ko‘plab xodimlar ishlaydigan
korxonalarda bir necha imtihon komissiyalari bo‘lishi mumkin. Bunday
hollarda komissiya rahbarlari etib mehnat muhofazasi bo‘yicha bosh
rahbarlar va ularning muovinlari tayinlanadilar.
27
Imtihonlarni tashkil etish va o‘tkazish boshqarma, korxona
rahbardlari va imtihon komissiyalari raislari
amalga oshiradi.
Imtihonlarni qabul qilish tasdiqlangan jadval bo‘yicha o‘tkaziladi. Jadval
barcha imtihon komissiyalari a’zolariga imtihon boshlanishidan bir oy
oldin tarqatilishi lozim.
Imtihonlar o‘tkazilish sanasi va joyi haqida imtihon qilinuvchilar 15
kun oldin ogohlantirishlari zarur.
Imtihonlarni uch kishidan kam bo‘lgan komissiya tomonidan
o‘tkazilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Imtihon komissiyalari tarkibiga kiritilgan korxona rahbarlari va
mutaxassislari faqatgina boshqarma organlari yoki mintaqaviy mehnat
muhofazasi organlari komissiyalarida imtihon topshirganlaridan so‘ng
imtihon olishda ishtirok etishlari mumkin.
Imtihon komissiyalari rahbarlar va mutaxassislarning:
- O‘zbekiston Respublikasining «Mehnat muhofazasi to‘g‘risida»gi
qonuni, «O‘zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi» va boshqa
qonunchilik va me’yoriy hujjatlari;
- mehnat xavfsizligi standartlari tizimi;
- avariyalarning oldini olish va ularning oqibatlari hajmini
kamaytirish tizimlari;
- elektr jarohatlanishini oldini olish bo‘yicha asosiy talablar;
- yong‘in xavfsizligi. Yong‘inlar, portlashlar va avariyalarning oldini
olish usullari. Stixiyali kulfatlar sodir bo‘lganda personal harakatlari;
- ishlab chiqarish sanitariyasi va shaxsiy gigiyenaning asosiy
talablari;
- mehnat muhofazasi holatining davlat, idoraviy kuzatuvi va
jamoatchilik nazorati to‘g‘risidagi qoidalar;
- ishlab chiqarishda sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalar va boshqa
mehnatkashlarning sog‘ligiga ziyon yetkazadigan hodisalarni tekshirish
va hisobga olish qoidalari;
- texnologik rejim va ishlab chiqarish jarayonlarini xavfsiz olib
borishni ta’minlaydigan mansab yo‘riqnomalari, pasportlar, chizmalar va
texnologik reglamentlar;
28
- Indivudial himoya vositalari vazifalari va qo‘llanilishi, indivudial
himoya vositalarining berilish tartibi va me’yorlari, ulardan foydalanish
muddatlari;
- mehnat shartnomasi, ish va dam olish vaqtlari rejimlari, ayollar va
18 yoshdan kichik bo‘lgan shaxslarning mehnati muhofazasi. Imtiyozlar
va qoplamalar;
- jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish usullari
bilimlarini tekshiradilar.
Imtihon biletlari ishlab chiqarish xususiyatlari, rahbarlar va
mutaxassislarga qo‘yiladigan malaka talablari, mahalliy sharoitlar
hisobga olingan holda ishlab chiqiladi va muntazam faoliyat ko‘rsatuvchi
imtihon komissiyalari raislari tomonidan tasdiqlanadi.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha bilimlarni tekshirishning quyidagi
turlari belgilanadi: dastlabki, davriy, navbatdan tashqari.
Mansab vazifalarini bajarishga kirishganlaridan so‘ng bir oy ichida
rahbarlar va mutaxassisldar tegishli imtihon komissiyasida mehnat
muhofazasi bo‘yicha bilimlarning dastlabki tekshiruvidan o‘tishga
majburlar.
Bilimlarning davriy tekshiruvi uch yilda bir martadan kam bo‘lmagan
miqdorda o‘tkaziladi.
- mehnat muhofazasi bo‘yicha yangi yoki qayta ishlangan me’yoriy
hujjatlar amalga kiritilganda;
- yangi jihozdan foydalan boshlanganda yoki yangi texnologik
jarayonlar tatbiq qilinganda;
- xodim yangi ish joyiga o‘tkazilganda yoki mehnat muhofazasi
bo‘yicha qo‘shimcha bilimlar talab qiladigan yangi lavozimga
tayinlanganda;
- guruhiy, o‘lim yoki nogironlik bilan tugagan baxtsiz hodisalarning
sodir bo‘lishiga yo‘l qo‘yilganda, shuningdek avariya, portlash, yong‘in
yoki zaharlanish holatlari sodir bo‘lganda;
- Davlat kuzatuv va nazorat organlarining talabi bilan;
- ishda bir yildan ortiq tanaffus bo‘lganda.
29
Bilimlarni navbatdan tashqari tekshirish mazkur tekshirishni
o‘tkazishga farmoyish bergan instansiya tomonidan belgilangan alohida
hujjatlar talablari doirasida o‘tkazilishi mumkin.
Bilimlarni tekshirish natijalari alohida bayonnoma bilan
rasmiylashtiriladi va u rais va imtihon komissiyasi a’zolari tomonidan
imzolanadi.
Bilimlavrni tekshirig bayonnomalar 6 yilgacha mehnat muhofazasi
xizmati yoki kadrlar bo‘limida saqlanadi.
Boshqaruv organlari va ishlab chiqarishda xavflilik darajasi yuqori
bo‘lgan korxonalarda mehnat muhofazasi qoidalari bo‘yicha imtihon
topgshirgan shaxsldarga imtihon komissiyasi raisi(yoki muovini) va
imtihon komissiyasi a’zolari, davlat kuzatuv va nazorat organi inspektori
imzolagan guvohnoma beriladi.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha imtihon topshirilganlik to‘g‘risidagi
guvohnomaning mavjudligi rahbar va mutaxassisni mazkur Qoidaning
20-bandida ko‘rsatilgan masalalar bo‘yicha bilimlarini saylanma
tekshirishdan ozod qilmaydi.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha imtihonda qoniqarsiz bilim namoyish
qilgan shaxs o‘zining korxonada egallab turgan rahbarlik yoki
mutaxassislik lavozimida bir oy ichida imtihonni qayta topshirish sharti
bilan qoldiriladi.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha qayta imtihonni topshira olmagan
shaxslarga nisbatan materiallar korxona attestatsiya komissiyasiga
shaxsning egallab turgan lavozimiga muvofiqligi masalasini ko‘rib
chiqish uchun beriladi.
Imtihon komissiyalari qarorlari bilan bog‘liq munozaralar mehnat
muhofazasi bo‘yicha davlat inspeksiyasi yoki sudlarda ko‘rib chiqiladi.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha bilimlarni tekshirishni tashkil qilish
ustidan nazorat qilish rahbarlar va boshqaruv organlari mehnat
muhofazasi xizmatlariga yuklanadi. Mehnat muhofazasi bo‘yicha davlat
inspeksiyasi va davlat kuzatuv va nazorat organlari mazkur ishlarni
nazorat qilish huquqiga ega.
30
Mehnat muhofazasi bo‘yicha bilmlar tekshiruvidan o‘zini olib
qochadigan rahbarlar va mutaxassislar ishdan chetlatiladilar va ularga
nisbatan qonunda ko‘zda tutilgan choralar ko‘riladi.
§1.5.Uch pogʻonali nazoratni tashkil etish
Mehnatni muhofaza qilishni boshqarish tizimida uch pogʻonali
nazorat muhim oʻringa ega. Uni mulkchilik shaklidan qat'I nazar,
korxona, tashkilot, muassasa ma’muriyati va kasaba uyushmasi
qoʻmitalari tomonidan oʻtkaziladi.
Uch pogʻonali nazorat korxona rahbarlari va muhandis-texnik
xodimlarining xizmat vazifalariga muvofiq ma’muriy nazoratni,
shuningdek, jamoatchilik nazoratini oʻtkazishni istisno et maydi. Ishlab
chiqarishning oʻziga xos xususiyatlariga, korxona tuzilishi va uning
boʻlinmalarining koʻlamiga qarab, mehnatni muhofaza qilish holati
ustidan uch bosqichli nazorat amalga oshiriladi:
birinchi pogʻonada - sexning uchastkasida, smenada yoki brigadada;
ikkinchi pogʻonada - sexda, ishlab chiqarish maydonchasida yoki
korxona joylashgan joyda;
uchinchi pogʻonada - umuman korxonada.
Uch pogʻonali nazorat korxona ma’muriyati va kasaba uyushma
qoʻmitasi tomonidan amalga oshiriladi.
Uch pogʻonali nazoratni korxona rahbari va kasaba uyushma
qoʻmitasi raisi tashkil etadi.
Uch pogʻonali nazoratning birinchi bosqichi.
Nazoratning birinchi bosqichi uchastka boshligʻi (usta, uchastka
boshligʻi, smena boshligʻi) va mehnatni muhofaza qilish boʻyicha vakil
tomonidan har kuni ish smenasining boshida, kerak boʻlganda esa ish kuni
(smenada) davomida amalga oshiriladi.
Uch pogʻonali nazoratning birinchi bosqichida quyidagilar
tekshiriladi:
• oldingi tekshiruvda aniqlangan qoida buzarliklarni bartaraf etish
choralarini amalga oshirilaganligi;
• ish joylarini tashkil etishning holati va toʻgʻriligi;
31
• texnologik asbob-uskunalar, yuk koʻtarish va tashish vositalarining
xavfsizligi;
• elektr xavfsizligini ta’vinlanganligi;
• ishlov beriladigan buyumlar va tayyor mahsulotlarni saqlash
qoidalariga rioya qilish;
• ventilyatsiyaning yaroqliligi;
• ishchilarni mehnatni muhofaza qilish koʻrsatmalariga rioya
qilishlari.
Uch pogʻonali nazoratning ikkinchi bosqichi.
Nazoratning ikkinchi bosqichi sex boshligʻi va mehnatni muhofaza
qilish boʻyicha katta vakolatli shaxs boshchiligidagi komissiya tomonidan
oyiga kamida ikki marta amalga oshiriladi.
Komissiya tarkibiga sex rahbarlari (vakillari), korxonaning mehnatni
muhofaza qilish boʻlimi muhandisi va ustaxonaga biriktirilgan tibbiyot
xodimi kiradi.
Tekshirish jadvali sex boshligʻi tomonidan belgilanadi va barcha
uchastka boshliqlariga beriladi.
Nazoratning ikkinchi bosqichida quyidagilar tekshiriladi:
• nazoratning birinchi bosqichi ishini tashkil etish va natijalari;
• nazoratning ikkinchi va uchinchi bosqichlari natijasida belgilangan
chora-tadbirlarni amalga oshirish;
• korxona rahbari va sex boshligʻining buyruq va farmoyishlarini,
kasaba uyushmasi qoʻmitasi qarorlarini, mehnatni muhofaza qilish
boʻyicha komissarlarning takliflarini bajarish;
• nazorat organlarining buyruq va koʻrsatmalariga muvofiq choratadbirlarni amalga oshirish;
• baxtsiz hodisalarni tekshirish materiallari asosida choratadbirlarni
amalga oshirish va boshqalar.
Tekshirish natijalari sex boshligʻi tomonidan yuritiladigan
nazoratning ikkinchi bosqichi jurnalida qayd etiladi.
Ushbu chora-tadbirlarning bajarilishini nazorat qilish mehnatni
muhofaza qilish boʻyicha mas'ul muhandis va sexning mehnatni
muhofaza qilish boʻyicha katta vakolatli vakili tomonidan amalga
oshiriladi.
32
Sex boshligʻi oyda bir marta korxona rahbariga va kasaba uyushma
qoʻmitasiga sexdagi mehnatni muhofaza qilish holati toʻgʻrisida hisobot
beradi.
Uch pogʻonali nazoratning uchinchi bosqichi
Nazoratning uchinchi bosqichi korxona rahbari yoki bosh muhandisi
hamda kasaba uyushmasi qoʻmitasi raisi boshchiligidagi komissiya
tomonidan chorakda kamida bir marta (odatda oyda bir marta) oʻtkaziladi.
Komissiya tarkibiga bosh muhandisning mehnatni muhofaza qilish
boʻyicha oʻrinbosari (mehnatni muhofaza qilish xizmati rahbari), kasaba
uyushma qoʻmitasining mehnatni muhofaza qilish komissiyasining raisi,
texnik xizmatlar rahbarlari kiradi.
Tekshiruv tekshirilayotgan boʻlinma rahbari va sogʻliqni saqlash va
xavfsizlik boʻyicha katta vakili ishtirokida oʻtkaziladi.
Uchinchi bosqichda quyidagilar tekshiriladi:
• nazoratning birinchi va ikkinchi bosqichini tashkil etish va
natijalari;
• nazoratning uchinchi bosqichi natijasida belgilangan choratadbirlarni amalga oshirish;
• kompleks rejalarda, jamoa shartnomalarida, mehnatni muhofaza
qilish shartnomalarida nazarda tutilgan choratadbirlarni amalga oshirish;
• ogʻir va guruhli baxtsiz hodisalar va baxtsiz hodisalarni tekshirish
materiallari asosida chora-tadbirlarni amalga oshirish;
• ishchilarni kombinezon, maxsus poyabzal va shaxsiy himoya
vositalari bilan ta’minlash, ularni toʻgʻri saqlash, yuvish, tozalash va
ta’mirlash va boshqalar.
Natijalar dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi va bir hafta muddatda
korxona rahbari bilan kasaba uyushma faollari ishtirokidagi yigʻilishda
muhokama
qilinadi.
Yigʻilish,
odatda,
bayonnoma
bilan
rasmiylashtiriladi, unda aniqlangan kamchiliklar va qoida buzilishlarni
bartaraf etish choralari, muddati va mas’ul shaxslar koʻrsatiladi. Agar
kerak boʻlsa, korxona rahbari buyruq chiqaradi.
Mehnatni muhofaza qilish sohasida standartlashtirish
Standartlashtirish milliy iqtisodiyotni boshqarishda faol rol oʻynaydi.
U texnik jarayonni jadallashtirish, mehnat unumdorligini oshirish va
33
mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan majburiy qoidalar va talablarni
belgilash va qoʻllash boʻyicha organlar, korxonalar va tashkilotlarning
faoliyani ifodalanadi.
1.5.1-rasm. Mehnat muhofazasini ta’minlovchi texnik vositalar.
Standartlarga rioya etilishi va bajarilishi ustidan nazoratni Davlat
standarti organlari, kasaba uyushmalari va tashkilotlarining texnik mehnat
inspeksiyasi bilan birgalikda amalga oshiriladi.
1993-yil
28-dekabrda
Oʻzbekiston
Respublikasining
“Standartlashtirish toʻgʻrisida”gi qonuni qabul qilindi va kuchga kirdi.
Respublikada standartlashtirish boʻyicha ishlarni tashkil etish,
muvofiqlashtirish va qoʻllab-quvvatlash quyidagilar tomonidan amalga
oshiriladi:
• milliy iqtisodiyot tarmoqlarida - Oʻz standarti:
• qurilish, qurilish industriyasi, shu jumladan loyihalash va qurish
sohasida — Oʻzbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish
qoʻmitasi (Davlat arxitektura qurilishi):
• tabiiy resurslardan foydalanishni tartibga solish, atrofmuhitni
ifloslanish va boshqa zararli ta’sirlardan muhofaza qilish sohasida –
Oʻzbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi
(Davlat qoʻmitasi):
• tibbiyot buyumlari, tibbiyot texnikasi, dori vositalari sohasida,
shuningdek respublika sanoatida ishlab chiqariladigan, shu jumladan
import orqali yetkazib beriladigan mahsulotlar tarkibidagi inson uchun
zararli moddalarni aniqlash masalalari boʻyicha – Oʻzbekiston
Respublikasi Sogʻliqni saqlash vazirligi.
34
Oʻzbekiston Respublikasida toifalarni standartlashtirish uchun
quyidagi normativ hujjatlar qoʻllaniladi:
• xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar;
• OʻzR standartlari;
• sanoat standartlari;
• texnik shartlar;
• korxona standartlari;
• xorijiy davlatlarning milliy standartlari.
Xoʻjalik subyektlari tomonidan standartlarning majburiy talablariga
va standartlashtirish boʻyicha boshqa qonun hujjatlariga rioya etilishi
ustidan davlat nazorati “Oʻzstandart”, “Davlat arxitektura qurilish”,
“Davlat tabiat qoʻmitasi”, Sogʻliqni saqlash vazirligi va ularning hududiy
organlari tomonidan amalga oshiriladi. Standartlarning majburiy
talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati quyidagi hollarda amalga
oshiriladi:
standartlarni nazorat qilish boʻyicha viloyatlar, shaharlar bosh davlat
inspektorlari:
- Oʻzbekiston Respublikasi standartlarni nazorat qilish boʻyicha bosh
davlat inspektorlari:
- standartlarni nazorat qilish boʻyicha davlat inspektorlari.
Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni tekshirish va hisobga olish
Oʻzbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish
toʻgʻrisida”gi Qonuni6, Mehnat kodeksiga muvofiq hamda respublika
hududida korxonalar, muassasalar, barcha mulkchilik shaklidagi
tashkilotlarda, mehnat shartnomasi boʻyicha yakka tartibdagi fuqarolar
mehnat faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan baxtsiz hodisalar va xodimlarning
sogʻligʻiga shikast yetkazilishining boshqa holatlarini tekshirish va
hisobga olishning yagona tartibini belgilash maqsadida Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1997-yil 6-iyunda 286-sonli qarori
bilan “Ish joyidagi baxtsiz hodisalar va xodimlarning sogʻligʻiga boshqa
shikastlanishlarni tekshirish va hisobga olish toʻgʻrisidagi Nizom”ni
tasdiqladi. Ushbu Nizom 1997-yil 1-iyuldan kuchga kirdi.
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 22.09.2016 yildagi O‘RQ-410-son. Mehnatni muhofaza qilish
to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida. lex.uz.
6
35
Jarohatlar, zaharlanish, issiqlik urishi, portlashlar, baxtsiz hodisalar,
binolar, inshootlar, inshootlarning vayron boʻlishi, kuyishlar, muzlash,
choʻkish, elektr toki urishi, chaqmoq, aloqa natijasida shikastlanish;
hayvonlar va sudralib yuruvchilar bilan muloqotda boʻlganda,
shuningdek, tabiiy ofatlar (zilzilalar, koʻchkilar, suv toshqini, boʻronlar
va boshqalar) paytida sogʻliqqa yetkazilgan zararlar, korxona hududida
va uning tashqarisida mehnat vazifalarini bajarish paytida (shuningdek,
xizmat safarlarida) sodir boʻlgan baxtsiz hodisalar tekshirilishi va
roʻyxatga olinishi kerak.
Jabrlanuvchining tabiiy oʻlim, oʻz joniga qasd qilish, oʻzining
sogʻligʻiga qasddan zarar yetkazish, shuningdek, jinoyat sodir etish
paytida jabrlanish (sud-tibbiyot ekspertizasi xulosasi va tergov
organlarining ma’lumotnomasi boʻyicha) tekshirilmaydi va roʻyxatga
olinmaydi.
Xodimning kamida bir kun mehnat qobiliyatini yoʻqotishiga olib
kelgan ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa yoki uni tibbiy xulosaga
muvofiq boshqa osonroq ishga oʻtkazish zarurati N-1 shakldagi
dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi.
Ish beruvchi surishtiruv tugaganidan keyin 3 kundan kechiktirmay
jabrlanuvchiga yoki uning manfaatlarini himoyalovchi shaxsga baxtsiz
hodisa toʻgʻrisida davlat yoki boshqa maqbul tilda tuzilgan N-1 shakldagi
dalolatnoma berishga majburdir.
Ish beruvchi ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni toʻgʻri va oʻz
vaqtida tekshirish va hisobga olish, N-1 shakldagi dalolatnomani tuzish,
baxtsiz hodisa sababini bartaraf etish choralarini ishlab chiqish va amalga
oshirish uchun javobgardir.
Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarning toʻgʻri va oʻz vaqtida
tekshirilishi va qayd etilishi, shuningdek baxtsiz hodisaga sabab boʻlgan
sabablarni bartaraf etish boʻyicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishini
nazorat qilish: korxonaning yuqori xoʻjalik organi, kasaba uyushma
qoʻmitasi yoki ishchilar organi, kasaba uyushmalarining davlat texnik
mehnat inspektori tomonidan amalga oshiriladi.
Jabrlanuvchi yoki uni koʻrgan guvoh har bir ishlab chiqarish baxtsiz
hodisasi toʻgʻrisida darhol boʻlim boshligʻiga xabar berishi kerak.
36
Shundan soʻng:
-jabrlanuvchiga zudlik bilan birinchi tibbiy yordam koʻrsatish va uni
tibbiyot boʻlimiga yoki boshqa tibbiy muassasaga yetkazishni tashkil
etish;
-surishtiruv komissiyasi ishi boshlanishidan oldin, ish muhitini va
asbob-uskunalarning holatini baxtsiz hodisa sodir boʻlgan paytdagidek
saqlab qolishi (agar bu atrofdagi ishchilarning hayoti va sogʻligʻiga tahdid
solmasa va shikastlanishga olib kelmasa);
-baxtsiz hodisa sodir boʻlgan korxona rahbari voqea toʻgʻrisida ish
beruvchini va kasaba uyushma qoʻmitasini yoki korxona xodimlarining
boshqa vakillik organiniga darhol xabar qilishi shart.
Ish beruvchining buyrugʻiga binoan kasaba uyushma qoʻmitasi yoki
ishchilarning boshqa vakillaridan iborat komissiya tuziladi. Mehnatni
muhofaza qilish boʻyicha bevosita mas’ul shaxs surishtiruvda ishtirok
etmaydi.
Komissiya quyidagilarni bajarishi kerak:
• uch kun muddatda baxtsiz hodisa yuzasidan tekshiruv oʻtkazish,
guvohlar va mehnatni muhofaza qilish qoidalarini, mehnatni muhofaza
qilish me’yorlarini buzgan shaxslarni aniqlash va soʻroq qilish, iloji
boʻlsa, jabrlanuvchidan tushuntirish olish;
• baxtsiz hodisa sabablarini bartaraf etish chora-tadbirlari
koʻrsatilgan toʻrt nusxada N-1 shakl dalolatnomasini tuzish va imzolagan
holda uni ish beruvchiga tasdiqlash uchun taqdim etish. Ish beruvchi
ishdagi baxtsiz hodisa sabablarini bartaraf etish choralarini koʻradi,
surishtiruv tugaganidan keyin uch kun ichida N-1 shakldagi aktlarni
tasdiqlaydi va jabrlanuvchi yoki uning manfaatlarini ifodalovchi shaxs,
mehnatni muhofaza qilish xizmati rahbari (muhandis, mutaxassis), davlat
texnik mehnat inspektoriga yuboradi.
N-1 shakl dalolatnomasi bilan qayd etilgan baxtsiz hodisalar korxona
tomonidan hisobga olinadi va jurnalda qayd etiladi. Mehnatni muhofaza
qilish xizmati (muhandis, mutaxassis) rahbariga yuborilgan tergov
materiallari bilan N-1 shaklidagi hisobot 45 yil davomida korxonada
saqlanadi.
37
Maxsus surishtiruv:
- ikki yoki undan ortiq xodimlar bilan bir vaqtda sodir boʻlgan guruhli
baxtsiz hodisalar:
- halokatli baxtsiz hodisalar:
- jiddiy baxtsiz hodisalar sodir boʻlganda oʻtkaziladi.
Ish beruvchi bir guruh ishchilarnioʻlimga olib kelgan va jiddiy
baxtsiz hodisalar toʻgʻrisida darhol quyidagi organlarga xabar berishi
shart:
• davlat texnik mehnat inspektoriga:
• yuqori turuvchi organga;
• Qoraqalpogʻiston Respublikasi, viloyat (Toshkent shahar) mehnat
boshqarmasiga:
• baxtsiz hodisa sodir boʻlgan hudud prokuraturasiga;
• agar xodim komandirovraga kelgan boʻlsa yuborgan tashkilotga
(alohida punkt);
• Oʻzbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligiga.
Viloyat (Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Toshkent shahri) buyrugʻi
asosida guruhli oʻlimga olib kelgan va ogʻir baxtsiz hodisalar maxsus
komissiya tomonidan tekshiriladi.
Oʻrganish va tahlil qilish usullari
Shikastlanish sabablarini tahlil qilish baxtsiz hodisalarning oldini
olish choralarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Shikastlanish sabablarini oʻrganish uchun asosan statistik (guruhli va
topografik) va monografik usullar qoʻllaniladi.
Statistik usul bilan shikastlanish darajasi ikki koʻrsatkich - chastota
koeffitsienti va ogʻirlik koeffitsienti orqali baholanadi.
Chastota koeffitsienti (Kch) miqdoriy koʻrsatkich boʻlib, hisobot
davrida 1000 ta xodimga toʻgʻri keladigan baxtsiz hodisalar sonini
tavsiflaydi:
Kch = n / R ‧1000
bu yerda: n - baxtsiz hodisalar soni,
R - xodimlarning oʻrtacha soni.
38
Ogʻirlik koeffitsienti (Ko) hisobot davridagi bitta baxtsiz hodisa
uchun nogironlik kunlarining oʻrtacha sonini koʻrsatadi:
Ko = D / n
bu yerda: D - mehnatga layoqatsiz kunlar soni.
Guruhli usul. Surishtiruv materiali ma’lum xususiyatlarni hisobga
olgan holda guruhlarga boʻlinadi, masalan, kasb, ish turi va davomiyligi,
yoshi, kun va yil vaqti, harakatlanuvchi tarkibning turi, zararning
xususiyati va boshqalar7.
Topografik usul. Baxtsiz hodisalar sodir boʻlgan joyda ularning
sabablari oʻrganiladi. Baxtsiz hodisalar soni ATK rejasiga, alohida
belgilar bilan bilan belgilanib chiqiladi. Bu ayniqsa xavfli ish joylari va
ishlab chiqarish maydonlarini aniqlash imkonini beradi.
Monografik usul. Ishlab chiqarishdagi shikastlanishlar chuqur tahlil
qilinadi, texnologik jarayon, bajarilgan operatsiyalar, ish joyi, sanitargigiyenik sharoitlari, jihozlar, himoya vositalari, baxtsiz hodisa sodir
boʻlgan holatlar batafsil oʻrganiladi.
7
Tursunov Sh.Ch., Butayarov A.T., Yodgorov K.A. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. -T., 2022. B.150.
39
II BOB. METEOROLOGIK SHAROIT VA SANITAR
GIGIENIK OMILLAR
§2.1.Mehnat muhitining meteorologik sharoitlari.
Insonning mehnat faoliyati doimo havo harorati, uning harakat
tezligi, nisbiy namlik, barometrik bosim va isitiladigan sirtlardan termal
nurlanish kombinatsiyasi bilan belgilanadigan ma’lum sharoitlarda
amalga oshiriladi.
Agar mehnat bino ichida sodir boʻlsa, unda bu koʻrsatkichlar
birgalikda ishlab chiqarish obyektining mikroiqlimi deb ataladi. Sanoat
binolaridagi mikroiqlim texnologik jarayonga va tashqi ob-havo
sharoitlariga bogʻliq.
Havoning harorati issiqlik chiqarish miqdori bilan belgilanadi.
Avtotransport korxonalarida chiqindilar manbalari temirchilik, termal va
toblash vannalari, isitiladigan metallar va boshqa manbalardir.
2.1.1-rasm. Havoning harorati.
Issiqlik chiqarish miqdori xonaning 1 m3 uchun soatiga
kilokaloriyalarda (kkal) ifodalanadi. Issiqlik chiqishiga qarab, ustaxonalar
shartli ravishda issiq sex va sovuq sexqa boʻlinadi.
Sovuq sexlarga issiqlik chiqishi 20 kkal/m3∙soatdan (23 J/m3s)
oshmaydigan sexlar, issiq - 20 kkal/m3·soatdan (23 J/m3s) ortiq issiqlik
chiqaradigan sexlar kiradi.
Havoning nisbiu namligi - undagi suv bugʻining tarkibi. Yuviladigan
va suyuqlik isitiladigan vannalarda havo namligining oshishi kuzatiladi.
ATKning sanoat binolarida turlicha havoning nisbiy namligi
kuzatiladi: quritish kameralarida 5-10%, demontajyuvish va shinalarni
oʻrnatish sexlarida 70-80%; galvanik va yuvish boʻlimlarida 90-95%,
40
sovuq mavsumda esa nisbiy namlik 100% ga yetadi. Issiq sexlarda havo
namligi 25-30% ni tashkil qiladi.
Mutlaq, maksimal va nisbiy namlik bir-biridan farq qiladi. Mutlaq
namlik (A) - hozirgi vaqtda ma’lum hajmdagi havoda mavjud boʻlgan suv
bugʻining massasi. Maksimal namlik (M - ma’lum haroratda (toʻyinganlik
holatida) havodagi suv bugʻining maksimal mumkin boʻlgan miqdori).
Nisbiy namlik B – mutlaq namlik (A)ni maksimal (M) namlikka nisbati
bilan aniqlanadi va foizda ifodalanadi:
B = A/M·100%
Fiziologik jihatdan optimal nisbiy namlik 40 . . . 60% boʻladi. Havo
namligining yuqoriligi (75-85% dan ortiq) past harorat darajasi bilan
birgalikda sezilarli sovutish ta’siriga ega boʻlsa, yuqori bosim bilan
birgalikda esa tananing haddan tashqari qizib ketishiga olib keladi. Nisbiy
namlikning 25% dan kam boʻlishi ham odamlar uchun noqulaydir, chunki
bu shilliq qavatlarning qurishi va yuqori nafas yoʻllarining himoya
faolligining pasayishiga olib keladi.
Havoning harakati (harakatchanligi)
Sanoat xonalarida konvektsiya oqimlari mavjud boʻlganda, havo
massalari past tezlikda harakatlanadi.
Sovuq havo eshiklar, xonaning barcha turdagi tiqishlari orqali kiradi,
issiq havo esa yuqoriga koʻtariladi. Kishi havo harakatini taxminan 0,1
m/sek tezlikda boʻlganda his qila boshlaydi. Odatiy haroratlarda havoning
yengil harakati insonni oʻzini yaxshi his qilishiga yordam beradi, shu
bilan birga havo harakatining yuqori tezligi, ayniqsa past haroratlarda,
konveksiya va bugʻlanish orqali issiqlik yoʻqotilishining oshishiga va
tananing kuchli sovishiga olib keladi8.
ATKdagi nurlanish energiyasi issiq sexlarda chiqariladi. Qizdirilgan
jismlar va sirtlarning haroratiga qarab, nurlanish energiyasi uch toifaga
boʻlinadi:
Birinchi toifaga 5000°C haroratgacha qizdirilgan jismlardan
chiqadigan nurlanish energiyasi kiradi. Bu jismlar koʻrinmas infraqizil
nurlarini chiqaradi.
8
Yuldashev O.R., Nurmamatova R.R. Mehnat muhofazasi. Darslik. - T.,2019. - B.198.
41
Ikkinchi toifaga - 3000°C gacha qizdirilgan jismlar tomonidan
chiqariladigan yorugʻlik nurlanish energiyasi kiradi.
Uchinchi toifaga - 3000°C dan yuqori qizdirilgan jismlardan
chiqadigan energiyaning ultrabinafsha nurlari kiradi.
Nurlanish issiqligining intensivligi - bir daqiqada sirtning 1 sm2
yuzasiga tushadigan kichik kaloriyalardagi issiqlik miqdoridir.
ATKda birinchi toifadagi radiatsion issiqlik energiyasi koʻp
uchraydi. Ikkinchi toifaga isitish pechlari, zarbxonalar, termal va toblash
vannalari bilan ishlashdagi uchastkalar kiradi. Uchinchi toifaga –
payvandlash ishlari kiradi.
§2.2.Meteorologik sharoitlarning inson organizmiga ta’siri
Organizmda issiqlik hosil boʻlishini va tashqi muhitga issiqlik
oʻtkazilishini tartibga solish orqali inson tanasining doimiy haroratini
saqlab turish termoregulyatsiya deb ataladi.
Tana tomonidan issiqlikning tashqi muhitga oʻtishi uchta usulda sodir
boʻlishi mumkin: konveksiya, radiatsiya va terning bugʻlanishi.
Konveksiya orqali issiqlik uzatish 25-30%, nurlanish - 45% va
bugʻlanish - 20-25% ni tashkil qiladi. Tananing tashqi muhitga issiqlik
uzatishi haroratga, organizm tomonidan ajratilgan ter miqdoriga,
bajarilgan ishning ogʻirligiga va insonning jismoniy holatiga bogʻliq.
Gigiyena shuni koʻrsatdiki, dam olayotgan odam kuniga taxminan
1700 kkal, yengil ishlarni bajarganda - 2500, oʻrtacha ogʻirlikdagi ishda 4000, ogʻir jismoniy ishlarni bajarganda - 6000, juda ogʻir ish bilan esa 8000 issiqlik yoʻqotadi.
Issiqlikning chiqishi asosan teri orqali (95% gacha) va kamroq
darajada oʻpka orqali sodir boʻladi. Konveksiya orqali issiqlik uzatish
30°C gacha boʻlgan havo haroratida va 30°C dan yuqori haroratlarda ter
orqali chiqishi tufayli sodir boʻladi.
Ter bilan birga organizm 1% gacha mineral tuzlarni ham yoʻqotadi.
Harorati 30°C boʻlgan xonada ogʻir jismoniy ishlarni bajarishda tananing
suyuqlik yoʻqotilishi smenada 10-12 litrga yetadi. Tanada suvning
kamayishi qonning quyuqlashuvi va yurak-qon tomir tizimining
buzilishiga olib keladi. Tanadagi mineral tuzlarning normal miqdorini
42
saqlab turish va barcha issiq sexlarda ratsional ichimlik rejimini yaratish
uchun ishchilar uchun 0,5-1,0 g/l natriy xlorid miqdorida shoʻr suvni
bepul yetkazib berish joriy etildi.
Yuqori harorat hayotiy organlar (yurak-qon tomir, markaziy asab,
ovqat hazm qilish va boshqalar)ga salbiy ta’sir koʻrsatadi, ularning
normal faoliyatining buzilishiga olib keladi va noqulay sharoitlarda
tananing haddan tashqari qizib ketishi (issiqlik urishi)ga olib kelishi
mumkin. Inson tanasi haroratining oshishi boʻshashishga, diqqatning
pasayishiga olib keladi, bu esa kasbiy jarohatlarga olib keladi.
Tananing ATPda sovishi qishda va salqin mavsumda payvandlash,
kuzov ishlari va tashqarida, boshqa ishlarni bajarishda yuz berishi
mumkin. Sovutish yuqori namlik va havo harakati bilan sezilarli issiqlik
tarqalishi bilan bogʻliq.
Sovuq qotishning asosiy belgilari sovuqlik hissi, terining rangi
oqarib, yurak urishi va nafas olishning sekinlashishi, qon bosimining
oshishi hisoblanadi.
Havo namligini ortishi noqulay meteorologik sharoitlarni keltirib
chiqaradi - termoregulyatsiyaning buzilishi, tananing haddan tashqari
qizishi, natijada tananing issiqlik chiqishi ham kamayadi, bu holat ish
faoliyatini keskin yomonlashtiradi. Nisbiy namlikni pasayishi terning
bugʻlanishini ragʻbatlantiradi, natijada tanadan issiqlik tezda koʻtariladi.
Havo nisbiy namligining 20% gacha pasayishi yuqori nafas yoʻllarining
shilliq pardalarida quruqlikning yoqimsiz hissiyotini keltirib chiqaradi.
Qizdirilgan metallarni qayta ishlash bilan bogʻliq boʻlgan shaxslar, yuqori
harorat ta’siridan tashqari, qoʻshimcha energiyaga duchor boʻladilar.
Bular asosan infraqizil nurlardir. Infraqizil nurlanish inson tanasiga ham
mahalliy, ham umumiy ta’sir koʻrsatishi bilan tavsiflanadi. Bu harakat
nurlangan hududda issiqlik hissi, tana haroratining koʻtarilishi,
terlashning kuchayishi, yurak urish tezligining oshishi, qon bosimining
pasayishi va nafas olishning kuchayishi bilan birga keladi. Infraqizil
nurlar oqsil hujayralarida kimyoviy oʻzgarishlarni keltirib chiqarish
qobiliyatiga ega va ular koʻrish organlariga ta’sir qilganda, koʻz
qorachigʻinig xiralashishi (katarakta) paydo boʻladi. Katarakta toʻlqin
uzunligi 0,8 dan 1,4 mikrongacha boʻlgan infraqizil nurlar ta’sirida paydo
43
boʻladi. Xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish uchun sanoat binolarining
ish joyida sanitariya me’yorlari tashqi harorat, nisbiy namlik, havo tezligi,
yil fasli, ishlab chiqarish binolarining tabiati va shikastlanishning
ogʻirligiga qarab oqilona meteorologik sharoitlarni ta’minlaydi.
2.2.1-rasm. TKA-PKM (20) - havo harorati va namlikni o‘lchash asbobi.
Sanitariya me’yorlariga koʻra, barcha ishlar ogʻirligiga koʻra uch
toifaga boʻlinadi: yengil, oʻrta va ogʻir.
ATKda yengil ishlarning toifasiga 150 kkal/soatgacha energiya sarfi
(172 J/s gacha) nazoratchilarning ishi, oʻtirgan, tik turgan yoki yurish
bilan bogʻliq boʻlgan, lekin tizimli jismoniy faoliyatni talab qilmaydigan
ofis ishlarini oʻz ichiga oladi.
Oʻrtacha ish toifasiga energiya sarfi 150 kkal/soat dan 250 kkal/
soatgacha (yoki 172 dan 293 J/s gacha) yurish, kichik ogʻirliklarni (10 kg
gacha) koʻtarish va texnik xizmat koʻrsatish paytida tik turgan holda
bajariladigan ishlarni oʻz ichiga oladi. Ularga avtomobillarni yigʻish va
demontaj qilish, metall va mexanik ishlarni bajarish, yogʻochga ishlov
berish va payvandlash kiradi.
Ogʻir ishlar toifasiga soatiga 260 kkaldan ortiq energiya sarfi (293 J/s
dan ortiq)) tizimli stress bilan bogʻliq boʻlgan zarb va issiqlik bilan ishlov
berish sexlarida bajariladigan ishlar, shuningdek doimiy harakat va
sezilarli (ogʻirligi 10 kg dan ortiq) yuk tashish bilan bogʻliq ishlar kiradi.
44
Meteorologik sharoitni ta’minlash yoʻllari
Ishlab chiqarish binolarida optimal meteorologik sharoitlarni yaratish
qiyin vazifa boʻlib, uni hal qilish quyidagi yoʻnalishlarda amalga
oshiriladi:
1. Sanoat binolarining ratsional rejalashtirish va konstruktiv
yechimlarini topish.
2. Uskunalarni oqilona joylashtirish.
3. Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirish.
4. Masofadan boshqarish va kuzatyv olib borish.
5. Ratsional texnologik jarayonlar va uskunalarni tatbiq etish.
6. Uskunaning ratsional izolatsiyalash.
7. Har xil turdagi ekranlar bilan ishchilarni himoya qilish.
Himoya ekranlari bir qatlamli, koʻp qatlamli, shaffof, havo yoki suv
qatlami bilan qoplangan boʻladi.
2.2.2-rasm. Mikroiqlim sharoiti.
Ishlash prinsipiga koʻra, toʻsuvchi uskunalar issiqlikni qaytaruvchi,
issiqlik oʻtkazmaydigan, issiqlik yutuvchi va kombinatsiyalashgan
boʻladi.
Suv pardalari issiqlikdan yaxshi himoyalaydi.
8. Ratsional shamollatish va isitish.
Ular sanoat binolarida mikroiqlimni normallashtirishning eng keng
tarqalgan usullari hisoblanadi.
9. Mehnat va dam olish rejimlarini ratsionalizatsiyalashtirish.
10. Shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish.
45
(Maxsus korjoma, maxsus poyabzal, bosh va qoʻlni himoyalovchi
vositalar).
§2.3.Zararli (toksik) moddalar va ularni odam organizmga
ta’siri
Zararli moddalar - bu inson tanasiga tushganda ishlab chiqarish
jarohatlari, kasbiy kasalliklar yoki ozgarishlarga olib kelishi mumkin
boʻlgan ellementlardir. Zararli moddalar inson tanasiga nafas olish tizimi,
oshqozon-ichak trakti, shuningdek, teri va shilliq pardalar orqali kirishi
mumkin.
Ishlab chiqarishda zaharlanishi oʻtkir yoki surunkali boʻlishi
mumkin.
Oʻtkir zaharlanish gaz va bugʻlarning nisbatan yuqori
konsentratsiyasi mavjud boʻlganda tez sodir boʻladi. Bu zaharlanishlar
hozir juda kam uchraydi, asosan favqulodda vaziyatlarda sodir boʻladi.
2.3.1-rasm. Oʻtkir zaharlanish gaz va bugʻlardan.
Surunkali zaharlanish organizmda zaharli moddalarning toʻplanishi
(moddiy kumulyatsiya) yoki bunday moddalar taʼsirida yuzaga kelgan
funksional oʻzgarishlarning yigʻindisi (funksional kumulyatsiya)
natijasida sekin rivojlanadi9.
Sanitar-gigiyenik amaliyotda zararli moddalarni kimyoviy moddalar
va sanoat changlariga ajratish odatiy holdir.
Zararli kimyoviy moddalarning inson organizmiga ta’siri ularning
fizik va kimyoviy xossalariga bogʻliq.
Inson organizmiga ta’sir qilish xususiyatiga koʻra kimyoviy xavfli va
zararli ishlab chiqarish omillari quyidagi kichik guruhlarga boʻlinadi:
umumiy
toksik,
yalligʻlantiruvchi,
sensibillashtiruvchi
9
Aliyev O.T., Tursunov Z.Sh. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. - T., 2022. - B.152.
46
(sezgirlashtiruvchi), kanserogen, mutagen, reproduktiv funksiyaga ta’sir
qiluvchi.
Koʻpgina xavfli moddalar umumiy toksik ta’sirga ega. Bularga
aromatik uglevodorodlar va ularning amido-nitro hosilalari (benzol,
toluol, ksilen, nitrobenzol, anilin va boshqalar) kiradi. Simoborganik
birikmalar, tetraetil qoʻrgʻoshin, fosfororganik moddalar, xlorli
uglevodorodlar (toʻrt xlorid uglerod, bixleretan va boshqalar) juda zaharli
hisoblanadi.
2.3.2-rasm. Zaharlanish.
Kislotalar, ishqorlar, shuningdek, xlor, ftor, oltingugurt va azot oʻz
ichiga olgan birikmalar (fosgen, ammiak, oltingugurt va azot oksidi,
vodorod sulfidi va boshqalar) yalligʻlantiruvchi ta’sirga ega. Kontaktda
ular yalligʻlanish reaksiyasini keltirib chiqaradi va nafas olish organlari,
teri va koʻzning shilliq pardalari birinchi navbatda ta’sirlanadi.
Sensibilizatsiya qiluvchi moddalarga inson tanasiga nisbatan qisqa
ta’sir koʻrsatgandan soʻng, uning ushbu moddaga oʻta sezgir boʻlishiga
olib keladigan moddalar kiradi. Keyinchalik, hatto qisqa muddatli ushbu
modda bilan aloqa qilish bilan, odam oʻtkir reaksiyalarni boshdan
kechiradi, bu koʻpincha terining oʻzgarishiga, astmatik hodisalarga va qon
kasalliklariga olib keladi. Bunday moddalar simob, platina,
aldegidlarning (formaldegid) ba'zi birikmalaridir.
Kanserogen moddalar Inson tanasiga kirgandan keyin xatarli
oʻsmalarning rivojlanishiga sabab boʻladi. Bularga polisiklik aromatik
uglevodorodlar, 7,12-dimetil benzoatratsen, 3,4-benzopiren, 1,2benzatratsen, aromatik aminlar, asbest changlari kiradi.
Mutagen faollikdagi zaharlar organizmning pusht va somatik
hujayralarining genetik apparatiga ta’sir qiladi. Etilenamin, uretan,
47
organik peroksidlar, xantal gazi, etilen oksidi, formaldegid, gidroksilamin
va boshqalar mutagen faollikka ega.
Reproduktiv funksiya (naslning reproduktiv funksiyasi) ga ta’sir
qiluvchi moddalarga benzol va uning hosilalari, uglerod disulfidi,
xloropren, qoʻrgʻoshin, surma, marganets, zaharli kimyoviy moddalar,
nikotin, etilenamin, simob birikmalari va boshqalar kiradi.
Inson tanasiga ta’sir qilish darajasiga koʻra, barcha zararli moddalar
4 sinfga boʻlinadi:
- favqulodda xavfli moddalar (3,4-benz (a) piren, simob, qoʻrgʻoshin,
ozon, fosgen va boshqalar);
- oʻta xavfli moddalar (azot oksidi, benzol, yod, marganets, mis,
vodorod sulfidi, oʻyuvchi ishqorlar, xlor va boshqalar);
- oʻrtacha xavfli moddalar (aseton, ksilen, oltingugurt dioksidi, metil
spirti va boshqalar);
-kam xavfli moddalar (ammiak, benzin, skipidar, etil spirti, uglerod
oksidi va boshqalar)
Moddaning xavflilik klassi ish joyining havosidagi ruxsat etilgan
chegaraviy konsentratsiyaga (REChK, mg/m3), qarab belgilanadi.
Xavf sinfini baholashda hal qiluvchi omil inqiroz sharoitida xavfning
eng katta darajasini koʻrsatadigan koʻrsatkichdir.
Sanoat changi juda keng tarqalgan va zararli sanoat omilidir.
ATKda chang emissiyasi avtomobillarga kundalik texnik xizmat
koʻrsatish, metall va yogʻochni qayta ishlash, avtomobillar va agregatlarni
demontaj qilish, transport vositalari va agregatlarni boʻyash, termik va
galvanik ishlov berish va boshqa texnologik jarayonlar bilan bogʻliq.
2.3.3-rasm.Sanoatdagi zararli omillar.
48
Kelib chiqishi boʻyicha chang organik va noorganik turlariga
boʻlinadi.
Organik chang tarkibiga oʻsimlik changlari (yogʻoch, zigʻir, un),
hayvonlar (jun, soch, maydalangan suyaklar), kimyoviy (plastmassa,
kimyoviy tola va boshqa organik mahsulotlar) kiradi.
Noorganik changga metallar (mis, choʻyan, alyuminiy), turli
minerallar (ohak, sement va boshqalar) changlari kiradi.
Organik va noorganik zarrachalardan tashkil topgan chang aralash
deyiladi.
Yonuvchanligi va portlash qobiliyatiga koʻra chang yonmaydigan
(qumli, asbest), yonuvchan (yogʻoch, paxta) va portlovchi (koʻmir,
magniy, alyuminiy) ga boʻlinadi. Kimyoviy tarkibi boʻyicha chang zaharli
va toksik boʻlmagan (tirnash xususiyati beruvchi) boʻlishi mumkin.
2.3.4-rasm. Changlar.
Chang inson tanasiga zararli ta’sir koʻrsatadi.
Bezovta qiluvchi changlarning (mineral, poʻlat, choʻyan, yogʻoch)
zararli ta’siri zarrachalarning dispersiyasi, massasi, eruvchanligi,
qattiqligi, shakliga bogʻliq. Mayda dispersiyali chang tanaga katta xavf
tugʻdiradi. 0,2-0,5 mkm oʻlchamdagi zarrachalar yuqori nafas yoʻllarida
ushlanib qoladi. Hajmi 0,1 mkm dan kam boʻlgan zarralar organizm
uchun katta xavf tugʻdiradi, chunki ular yuqori nafas yoʻllarida ushlab
qolinmaydi, balki oʻpkaga kirib, ularda joylashadi va pnevmokonioz deb
ataladigan patologik jarayonning rivojlanishiga olib keladi.
49
Pnevmokonioz - oʻpkaning barcha turdagi changlar ta’siridan kelib
chiqadigan chang kasalligidir. Eng keng tarqalgan kvars changlari
ta’siridan kelib chiqqan silikozdir.
§2.4.Ish xonalarida havoning changlanishini oʻrganish usullari
Ish xonalarida havoning changliligini tekshirishda changning
konsentratsiyasi, uning tarqalishi va tarkibi oʻlchanadi.
Changni oʻrganishning bir necha usullari mavjud: gravimetrik,
hisoblash, elektrik va fotoelektrik.
2.4.1-rasm. Testo 480 rusumli changni o’lchash asbobi.
Eng keng tarqalgan va ishonchli usul tortish usuli hisoblanadi (1 m3
havodagi chang miqdori aniqlanadi)10.
Changga qarshi kurash usullari
1. Chang hosil boʻlishini bartaraf etadigan texnologik jarayonni
tashkil etish (mahalliy chang yutish moslamalarii, charxlashda
suyuqliklardan, changyutgichlardan foydalanish).
2. Doimiy ravishda changdan tozalash.
3. Changlanyvchi materiallarni qoʻlda yuklash va tushirishda
ishchilarni shaxsiy himoya vositalari (kombinzonlar, respiratorlar,
koʻzoynaklar) bilan ta’minlash.
Xodimlar dastlabki va davriy tibbiy koʻrikdan oʻtishlari kerak.
ATPda zararli moddalar
ATPda qoʻrgʻoshin radiatorlar va benzin baklarini yamashda,
shuningdek, akkumulyator plastinalarini ishlab chiqarish va ta’mirlashda
ishlatiladi.
10
Hasanova O.T., Zayniddinov V.V. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. - T., 2020. - B.232.
50
Qoʻrgʻoshin bilan zaharlanish faqat surunkali shaklda qayd etiladi.
Akkumulyator boʻlimlarida 18 yoshgacha boʻlgan oʻsmirlar, shuningdek,
ayollarning mehnati taqiqlanadi. REChK - 0,01 mg/m3 , 1-xavf klassi.
Tetraetil qoʻrgʻoshin (TEQ) - kuchli va eng xavfli zahar - sof shaklda
ishlatilmaydi, ammo antidetanator boʻlgan etil suyuqligida qoʻllaniladi.
TEQ nafas olish yoʻllari va teriga tezda kirib boradi. REChK - 0,0005
mg/m3 , 1-xavf klassi.
Etil benzin tetraetil qoʻrgʻoshin (TEQ) kabi zaharlanishni keltirib
chiqaradi. Etil benzin qonga soʻrilib, markaziy asab tizimiga ta’sir
qiluvchi umumiy salomatlik buzilishiga olib keladi. Oʻtkir zaharlanish
belgilari bir necha soat yoki sutkadan keyin aniqlanadi. Surunkali
zaharlanishni keltirib chiqaradi. Ogʻir va oʻtkir zaharlanishda xushdan
ketish, reflektorli nafas olishning toʻxtashi, oyoq-qoʻllarning titrashi,
balgʻamli yoʻtalish kuzatiladi. Zaharlanishning surunkali shakli
nevrasteniya, vegetative nevrozlar bilan kechadi. REChK - 100 mg/m3 ,
1-xavf klassi.
Uglerod oksidi CO rangsiz, hidsiz va ta’msiz gazdir. Uglerod oksidi
inson tanasiga kirib, kislorodni olib oʻtishga qodir boʻlmagan
karboksigemoglobinni hosil qiladi, buning natijasida kislorod ochligi
paydo boʻladi. Oʻtkir zaharlanish CO konsentratsiyasi 2,5 mg/l dan yuqori
boʻlgan havoni ingalatsiyalashda yoki CO konsentratsiyasi 1,8 mg/l dan
yuqori boʻlgan muhitda 1 soat boʻlganda kuzatiladi. REChK - 20 mg/m3 ,
-xavf klassi
Quyidagi oqibatlarga olib kelishi mumkin: markaziy asab tizimining
buzilishi, xotira, diqqatni yoʻqolishi, funksional nevrozlar, falaj, retinal
qon ketishlar. CO miqdori 0,65 mg/l boʻlgan xonada uzoq vaqt ishlaganda
xotirani yoʻqotish sodir boʻladi. Havodagi CO ning katta konsentratsiyasi
hayot uchun xavflidir.
Surunkali zaharlanish past konsentratsiyali uglerod oksidli joyda teztez va uzoq vaqt nafas olish natijasida yuzaga keladi. Surunkali
zaharlanish belgilari bosh ogʻrigʻi, bosh aylanishi, uyqusizlik, letargiya,
xotira buzilishi, uyquchanlik boʻlishi mumkin.
51
CO bilan zaharlanishga qarshi kurash choralari:
• karbyurator dvigatellarini kuchsiz aralashmada ishlashini
ta’minlash;
• karbyurator va dizel dvigatellarini kombinatsiyalashgan
neytralizatorlar bilan jihozlash;
• karbyuratorli dvigatellarni vakuum regulyatorlari bilan jihozlash;
• chiqindi gazlardagi zaharli komponentlarning minimal miqdori
boʻyicha dvigatellarning texnik holati ustidan nazoratni ta’minlash.
Akrolein (akril aldegidi - CH, CHCHO) dizel dvigatellarining
ishlashi paytida chiqindi gazlar bilan birga ATKning xonalari havosiga
kiradi.
Akrolein rangsiz suyuqlik boʻlib, kuygan yogʻlarning oʻtkir, bezovta
qiluvchi hidiga ega. Hid sezish chegarasi taxminan 0,004 mg/l ni tashkil
qiladi. Akrolein yuqori nafas yoʻllarini yalligʻlantirish xususiyati,
shuningdek, koʻzning shilliq qavatining oʻtkir yalligʻlanishiga olib keladi.
Bosh aylanishi, boshga qon tiqilishi mumkin.
Inson tanasi akroleinning 1 mg/l konsentratsiyasiga bir daqiqadan
koʻproq vaqt davomida bardosh bera olmaydi. REChK – 0,2 mg/m3 , 2xavf klassi.
Akrolein chiqarilishiga qarshi kurash choralari:
• avtotransport vositalariga texnik xizmat koʻrsatishda (transport
vositalarini transportirovka qilishda) konveyerlar va elektrokardan
foydalanish;
• mahalliy soʻruvchi ventilyatsiyasidan foydalanish.
Azot oksidlari. Gazlaridagi azot oksidlarining eng katta miqdori
oksid (NO) va dioksid (NO2)da uchraydi. Ular inson tanasiga yuqori
nafas yoʻllari orqali kiradi. Zaharlanish belgilari faqat olti soatdan keyin
yoʻtal, nafas qisilishi, boʻgʻilish, oʻpka shishi shaklida paydo boʻladi.
Qonda nitritlar va nitratlar oksigemoglobinni metagemoglobinga
aylantiradi.
Bosh ogʻriqlari bilan birga surunkali zaharlanish yuzaga kelishi
mumkin. REChK - 5 mg/m3 , 2-xavf klassi.
ATP binolarida kuchli mahalliy va umumiy almashinuv
ventilyatsiyasidan foydalanish kerak.
52
Benzol (CJHU) avtomobillar uchun yoqilgʻi sifatida benzin bilan
25% dan oshmaydigan aralashmada ishlatiladi. Benzoldan foydalanganda
oʻtkir va surunkali zaharlanish mumkin.
Agar epoksid qatroni teriga tushsa, uni qogʻoz sochiq bilan olib
tashlash kerak, soʻngra bu joyni issiq suv va sovun bilan yuvib, sochiq
bilan quriguncha artiladi va vazelin suriladi.
Epoksi bilan ishlaydigan ishchilar boʻlishi kerak
Epoksi qatroni bilan ishlaydigan ishchilar har ikki yilda bir marta
tibbiy koʻrikdan, olti oyda bir marta dermatovenerolog oʻtishlari kerak.
53
III BOB. ХАVFSIZLIK TEXNIKASI
§3.1.Xavfsizlik texnikasi to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar.
Mehnat muhofazasining asosiy vazifalaridan biri, ishchilarga xavfsiz
ish sharoitini yaratib berishdan iboratdir. Xavfsiz ish sharoiti, уa’ni
mehnat xavfsizligi – bu ishlab chiqarish sharoitida ishchilarga barcha
xavfli va zararli omillar ta’siri bartaraf etilgan mehnat sharoiti holatidir.
Ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlar ishlab chiqarish sharoitida
ko‘pgina fizik va kimyoviy omillar ta’sirida yuz beradi. Bunday xavfli
omillarni yuzaga kelishi texnologik jarayonning xususiyatiga, ish
jihozlarining konstruksiyasiga, mehnatni tashkillashtirish darajasiga va
shu kabi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘ladi. Xavfli omillar yuzaga
kelish xususiyatiga bog‘liq holda aniq va yashirin bo‘lishi mumkin. Aniq
xavf ko‘zga ko‘rinarli tashqi belgilari bilan tavsiflanadi. Masalan,
mashinaning harakatlanuvchi qismi, ko‘tarilgan yuk va b. Yashirin xavf
mashina, mexanizmlar va ish jihozlarida yashirin nuqsonlar, nosozliklar
bo‘lishi bilan xususiyatlanib, ma’lum bir sharoitda xavfli holatga,
halokatga olib keladi. Yashirin xavflarga ish joyining tartibsizligi,
iflosligi, xavfsizlik talablariga javob bermasligi, ish jihozlari va
moslamalardan noo‘rin, уa’ni boshqa maqsadlarda foydalanish, uzilgan
elektr simlari, ishchining xato va noto‘g‘ri harakati kabilar ham kiradi11.
Ishlab chiqarishda jarohatlanishlarning oldini olish – bu murakkab
muammo hisoblanib, birinchi navbatda mashina va mexanizmlarni
loyihalash bosqichida xavfsizlik talablariga katta e’tibor berishni talab
etadi.
Mashina va mexanizmlarning xavfli zonalari.
Insonning hayotiy-faoliyatida doimiy yoki vaqtincha xavfli omillar
yuzaga keladigan joy xavfli zonalar dеb ataladi. Insonga, xavfli omillar
bevosita u bilan muloqotda bo‘lish orqali yoki belgilangan masofadan
kam masofada yaqinlashilganda ta’sir etishi mumkin. Xavfli zonalar
mashinalarning harakatlanuvchi va aylanuvchi mexanizmlari atrofida,
yuk ko‘tarish-tushirish mashinalarining ishlash vaqtida ko‘tarilgan yuk
Сычев Ю.Н. Безопасность жизнедеятельности. учеб. Пособие. -Москва.: ИНФРА-М, 2019. С.120.
11
54
atrofida yuzaga kelishi mumkin. Ayniqsa, katta tezlikda aylanuvchi yoki
harakatlanuvchi mexanizmlar ish kiyimini yoki sochni o‘rab ketishi
ehtimoli mavjud joylar xavfli hisoblanadi. Xavfli zonalar o‘lchami
doimiy yoki o‘zgaruvchan bo‘ladi. Shu sababli xavfli omillardan
himoyalanish tadbirlarini ishlab chiqishda xavfli zonalar o‘lchamini
aniqlash va hisobga olish talab etiladi.
3.1.1-rasm. Mashina va mexanizmlarning xavfli zonalari.
Yuqoridagilarga mos holda barcha mashina va mexanizmlarning
loyihasiga ularning bajarishi lozim bo‘lgan vazifalarini hisobga olgan
holda xavfsizlik talablari o‘rnatiladi. Umumiy holda mashina va
mexanizmlar loyihasiga qo‘yilgan xavfsizlik talablariga quyidagilarni
kiritish mumkin: mashina va mexanizmlarning barcha harakatlanuvchi va
aylanuvchi mexanizmlariga himoya to‘siqlari o‘rnatilgan bo‘lishi;
mexanizm yoki detallar yuzalari o‘tkir qirrali, notekis bo‘lmasligi
(texnologik jarayon talabi bo‘yicha tayyorlangan detallar bundan
mustasno); mashinaning o‘lchamlari xavfsiz va qulay transport holatini
ta’minlashi; boshqarish azolari qulay bo‘lishi; kabinalarda ishchi uchun
qulay va komfort sharoit bo‘lishi; tegishli yoritilganlik jihozlari bilan
ta’minlanishi; tegishli nazorat asboblari, ishonchli tormoz qurilmalari,
signalizatsiya tizimi bo‘ladi. Shuningdek, mashina va mexanizmlarning
ayrim mexanizmlariga ham alohida texnik talablar o‘rnatiladi12.
12
Batiyev R.G., Tovashov R.X., Tovashov Sh.X. Hayot faoliyati xavfsizligidan laboratoriya ishlari. Qarshi:, 2022. - B.78.
55
§3.2.Xavfsizlikni ta’minlovchi texnik vositalar
Ishlab chiqarishda xavfsizlikni ta’minlash asosan quyidagi tadbirlar
yordamida amalga oshiriladi:
а) texnikalarni xavfsizlik talablari asosida loyihalash va tayyorlash;
b) xavfdan himoyalanishning muhandis-texnik vositalaridan
foydalanish;
d) xavfsiz texnologik jarayonlarni tatbiq etish;
e) ishchilarni xavfsizlik texnikasi bo‘yicha malakali o‘qitish;
f) xavfsiz ish joyi va ish sharoitini tashkillashtirish.
Yuqorida
ta’kidlangan
tadbirlar
amalda
birgalikda
qo‘llanilgаndаginа ijobiy natijalarga to‘liqroq erishiladi. Vaholanki,
ushbu tadbirlarni ishlab chiqish, birinchi navbatda xavfning turini, uning
kelib chiqish sabablarini o‘rganishni talab etadi
Xavfning turi va kelib chiqish sabablariga bog‘liq holda xavfli
faktorlardan himoyalanish usullari ikki xil: faol va passiv turlarga
bo‘linadi.
Faol himoya xavfli faktorlarni hosil bo‘lishini yoki uning ta’sir
darajasini kamaytirishga уo‘naltirilgan bo‘ladi.
Passiv himoya xavfli faktorlarni insonga ta’sirini bartaraf etishga
qaratilgan tadbirlar majmuidan iborat bo‘lib, u ishni tashkil etish, shaxsiy
himoya vositalaridan foydalanish, xavfsizlikni ta’minlovchi texnik
vositalardan foydalanish уo‘llаri orqali amalga oshiriladi.
Xavfsizlikni ta’minlovchi texnik vositalar jumlasiga to‘siqlar,
saqlash qurilmalari, blokirovkalash moslamalari, signalizatsiya,
masofadan boshqarish jihozlari va tormoz qurilmalari kiradi.
Тo‘siq qurilmalari. Тo‘siq qurilmalari o‘zining tuzilishi jihatidan
soddaligi va ishonchliligi sababli mashina va mехаnizmlarning xavfli
zonalaridan himoyalashda keng qo‘llaniladi. Ular xavfli faktor bilan inson
orasida ishonchli to‘siq hosil qilib, ishchi harakatining to‘g‘ri yoki
noto‘g‘ri bo‘lishiga qaramasdan jarohatlanishdan saqlaydi. Bundan
tashqari to‘siqlar ish jarayonida qo‘qqisdan otilib kеtgаn metall zarralari,
detal qismlari va ish jihozlaridan, ish joyini changlanish va gazlanishdan
ham saqlaydi.
56
Тo‘siqlar konstruktiv tuzilishiga va ishlatilish funksiyasiga ko‘rа
doimiy yoki vaqtinchalik bo‘lishi mumkin.
3.1.1-rаsm. To‘siq bаlаndligini tаnlаsh.
Doimiy to‘siqlar mashina yoki mexanizmlarning ajralmas qismi
hisoblanadi. Masalan, uzatmalar qutisi, tishlashish muftasi va tormoz
qurilmalarining korpuslari doimiy to‘siqlar tarkibiga kiradi. Bundan
tashqari, doimiy to‘siqlar qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas ko‘rinishda
ham bo‘ladi. Qo‘zg‘almas to‘siqlar ish vaqtida ishchini xavfli
faktorlardan ishonchli himoya qiladi, ular faqatgina mashinani ta’mirlash
yoki unga texnik xizmat ko‘rsatish vaqtlaridagina, ya’ni mashina
ishlamayotgan, xavf уo‘q bo‘lgan paytlardagina yechib olinishi mumkin.
Bunday to‘siqlar o‘rnatilgan mashina va mexanizmlarda texnologik
jarауоn borishini kuzatish mumkin emasligi аsosiу kamchilik
hisoblanadi.
Qo‘zg‘aluvchan to‘siqlarni esa qo‘shimcha jarayonlarni, jumladan,
ish asboblarini almashtirish, ishlov beriladigan buyumni o‘lchash,
rostlash ishlarini bajarishda yengil yechib olish yoki boshqa tomonga
surib qo‘yish mumkin bo‘ladi.
Vaqtinchalik to‘siqlar asosan nostatsionar ishlarni bajarishda
ishlatiladi. Qo‘zg‘aluvchan to‘siqlarga ko‘chma to‘siqlar, pardalar va
ekranlarni misol qilish mumkin: Bunday to‘siqlarga elektr
payvandchining ish joyi to‘siqlari, quduqlar, o‘ralar, chuqurliklar oldiga
o‘rnatilgan to‘siqlar misol bo‘lishi mumkin.
Тo‘siqlarning tuzilishi va materiali o‘rnatiladigan mexanizmning
konstruktiv xususiyatlari hamda texnologik jarayon talablariga bog‘liq
holda tanlanadi. Ular quyma yoki payvand shaklda, раnjаrа yoki to‘r
shaklida bo‘lishi mumkin. Texnologik jarayon borishini kuzatish talab
57
etilmaydigan xavfli zonalarga o‘rnatiluvchi to‘siqlar metalldan,
plastmassadan yoki yog‘ochdan tayyorlanadi. Agar texnologik jarayon
talabi bo‘yicha xavfli zonada bajariladigan ishni doimiy ko‘z bilan
kuzatish talab etilsa, u holda u yerga o‘rnatiladigan to‘siqlar
panjarasimon, to‘rsimon shaklda yoki shaffof materiallardan (organik
oyna, tripleks, pleksiglas va b.) tayyorlanadi.
Blokirovkalash qurilmalari. Mashina va mexanizmlarning o‘ta xavfli
zonalarida xavfsizlikni oshirish maqsadida to‘siqlar bilan birgalikda
blokirovkalash qurilmalaridan ham foydalaniladi.
Blokirovka – bu mashinalar qismini muayyan holatda ushlab turuvchi
vositalar va uslublar majmui hisoblanadi.
Ko‘pgina mashina va mexanizmlarda xavfsizlikning texnik vositalari
kompleks holda ishlatilsada, xavfsizlik to‘liq ta’minlanmaydi. Chunki,
ko‘pgina baxtsiz hodisalar ishchining e’tiborsizligi yoki xavfsizlik
qoidalariga amal qilmasligi sababli kelib chiqadi. Masalan, har qanday
mashina yoki traktorni o‘t oldirishdan oldin uzatmalar qutisi ajratilgan
holda bo‘lishi shart, aks holda turli ko‘rinishdagi baxtsiz hodisalar sodir
bo‘lishi mumkin. Yoki mashinalarning aylanuvchi yoxud boshqa xavfli
zonalariga o‘rnatilgan to‘siqlar ta’mirlashdan so‘ng ishchining loqaydligi
tufayli o‘rnatilmay qolishi natijasida ish vaqtida xavtli vaziyatlar yuzaga
kelishi mumkin. Blokirovka qurilmalari ana shunday holatlarning oldini
olish maqsadida ishlatiladi va mashina yoki mexanizmdan foydalanish
xavfsizligini oshiradi. Masalan, mashina korpusining himoya to‘sig‘i
o‘rnatiladigan joyiga maxsus kontaktlar o‘rnatiladi. Himoya qismi yechib
olinganda kontaktlar elektr ta’minotini uzadi, natijada mashina
boshqarish pulti orqali qo‘shilganda ishga tushmaydi. Faqatgina, himoya
to‘sig‘i o‘rnatilgach, kontakt qo‘shiladi va elektr ta’minoti ulanadi.
Shuningdek, mashina va traktorlarga shunday maxsus moslama o‘rnatish
mumkinki, natijada uzatmalar qutisi qo‘shilgan vaqtda mashina o‘t
olmaydi13.
Saqlash qurilmalari. Saqlash qurilmalarining asosiy vazifasi nazorat
qilinishi talab etiladigan ko‘rsatkichlar (kuch miqdori, bosim, harorat,
13
Hasanova O.T., Zayniddinov V.V. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. - T., 2020. - B.170.
58
siljish uzunligi va b.) ruxsat etilgan miqdordan oshgan taqdirda, mashina
yoki mexanizmni avtomatik ravishda ishdan to‘xtatish mumkin. Shu
sababli, saqlash qurilmalarining konstruksiyalari mashinalar va
texnologik jarayonlarning xususiyatlariga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi
mumkin.
Ishlab chiqarishdagi xavfli faktorlarning hosil bo‘lish tabiatiga ko‘rа
saqlash qurilmalari 4 guruhga bo‘linadi:
1. Mexanik zo‘riqishlardan saqlovchi.
2. Mashinalar qismlarining belgilangan chegarada harakatla-nishini
ta’minlovchi.
3. Воsim va haroratni ruxsat etilgan me’yordan oshishini taqiqlovchi.
4. Elektr toki kuchini ruxsat etilgan miqdordan oshmasligini
ta’minlovchi.
Birinchi guruhdagi saqlash qurilmalariga muftalar, yuk ko‘tarishni
cheklash moslamalari, uziluvchi shtiftlar va shpilkalar, aylanishlar soni
regulatorlari kiradi.
Ikkinchi guruh saqlash qurilmalarigа mashina va mехаnizmlarning
harakatlanuvchi qismlarini belgilangan chegarada harakatlanishini
ta’minlovchi moslamalar: ajratgichlar, tayanchlar, to‘xtatgichlar kiradi.
Uchinchi guruh saqlash qurilmalariga bosim ostidagi bug‘, gaz yoki
suyuqliklar bilan ishlovchi mexanizmlardagi saqlash klapanlari va
membranalar misol bo‘lа oladi. Barcha bug‘ qozonlari, gidravlik va
pnevmatik tizimlar, bosim belgilangan me’yordan oshib ketganda
avtomatik ravishda ishga tushuvchi klapanlar bilan jihozlanadi. Saqlash
klapanlaridan
foydalanish
yetarli
bo‘lmagan
sharoitlarda
membranalardan
foydalaniladi.
Membranalar
yupqa
metall
plastinkalardan tayyorlanadi va bosim belgilangan miqdordan oshib
ketganda plastinka yorilib, ortiqcha bosim atmosferaga chiqarilib
yuboriladi. Shu sababli, membrana plastinkasining qalinligi tizimdagi
bosimga mos holda tanlanadi.
Тo‘rtinchi guruh saqlash moslamalariga elektr toki ta’siridagi xavfli
vaziyatlardan himoya qilish hamda elektr toki kuchini belgilangan
miqdordan oshib ketishining oldini olish maqsadida ishlatiluvchi eruvchi
saqlagichlar kiradi. Bunday saqlagichlar elektr toki me’yoriy miqdordan
59
oshib ketganda erib uziladi va tok ta’minotini to‘xtatadi. O‘ta xavfli elektr
qurilmalarida avtomat ajratgichlardan foydalaniladi.
Tormoz qurilmalari. Tormoz qurilmalari harakatlanadigan
mashinalar yoki ularning qismlarini tez to‘xtatish, yurish tezligini
sekuntinlatish, bir joyda qo‘zg‘almay turishini ta’minlash hamda
ko‘tarilgan yuklarni o‘z holicha tushib ketishining oldini olish maqsadida
ishlatiladi.
Ko‘pgina mashina va mexanizmlarning ishchi a’zolari katta massaga
va yuqori aylanish tezligiga egaligi sababli, o‘z enersiyasi hisobiga uzoq
vaqt aylanishi va bu ishchilar uchun katta xavf keltirib chiqarishi mumkin.
Shu sababli, ishchining jarohatlanish xavfi darajasi birinchi navbatda
tormoz qurilmalarining ishga tushish vaqtigа bog‘liq bo‘ladi.
Kutilmagan xavfli vaziyatlar vaqtida harakatlanayotgan mashinani
to‘liq to‘xtatish vaqtini quyidagicha aniqlashimiz mumkin:
Tt=t1+t2+t3
bu yerda, t1 – operatorning xavf to‘g‘risida ma’lumot olish va unga
reaksiya qilish vaqti, sekuntunt;
t2 – tormoz qurilmalari uzatmalarida signalni ushlanish vaqti, sekunt;
t3 – ishchi a’zoni tormozlashdan so‘ng to‘liq to‘xtash vaqti, sekunt.
Reaksiya tezligi operatorning shaxsiy xususiyatlariga, yoshiga,
tajribasiga bog‘liq bo‘lib, 0,4 sekunt. dan 1,5 sekundgacha, ba’zan esa
undan ham ortiq bo‘lishi mumkin.
Tormoz uzatmalarida signalni ushlanish vaqti tormoz qurilmasining
konstruksiyasiga bog‘liq bo‘lib u tajriba уo‘li bilan aniqlanadi. Ushbu
miqdorni shartli ravishda gidravlik uzatmali tormozlar uchun-0,2 sekunt;
mexanik uzatmali tormozlar uchun- 0,3 sekunt; pnevmatik uzatmali
tormozlar uchun - 0,6-0,7 sekunt qilib qabu1 qilish mumkin.
Xavfsizlik talablariga binoan tormozlar tormozlashning zaxira
koeffitsiyentini (Kz) hisobga olgan holda hisoblanadi. Bu koeffitsiyent
tormoz momentining (Mt) qarshilik momentiga (Mk) nisbati orqali
aniqlanadi. Tormozlashning zaxira koeffitsiyenti qo‘1 harakatli kranlar
uchun-1,5; mashina uzatmali kranlar uchun- 1,5...2,5 qilib qabul qilinadi.
Xavfsizlikni oshirish maqsadida mumkin qadar tormozlanish vaqtini
kamaytirish talab etiladi. Lekin tormozlanish vaqti qanchalik kamaysa,
60
dinamik kuchlanish shunchalik oshadi va bu ayrim detallarning sinishiga
оlib kelishi mumkin.
§3.3.Signalizatsiya va xavfsizlik belgilari tizimi
Barcha zamonaviy texnikalarda xavf to‘g‘risida xabar berish va
xavfli vaziyatning oldini olish maqsadida signal qurilmalaridan keng
foydalaniladi.
Signal qurilmalari vazifasiga ko‘rа ogohlantiruvchi, avariyaga oid,
tekshirish (kontrol) va bog‘lanuvchi bo‘ladi. Ishlash tamoyiliga ko‘ra esa:
yorug‘lik signali, tovush signali, rang va belgi signallariga bo‘linadi.
Yorug‘lik signallari zamonaviy texnikalar va avtomobillarda juda
keng qo‘llaniladi. Bularga transport vositalaridagi yorug‘lik signalli
asboblar, gabarit chiroqlar, to‘xtash signallari (Stop-signal), burilish
ko‘rsatkichlari, elektr qurilmalari, avtomat va yarim avtomat
qurilmalaridagi yorug‘lik signallari misol bo‘la оlаdi. Ko‘pincha,
yorug‘lik signallari mashina va mexanizmlarning shovqin darajasi 60- 70
Db.dan yuqori bo‘lgan holatlarda tovush signallari o‘rniga ishlatiladi14.
Rang va belgi signallari xavf to‘g‘risida ma’lumot berish maqsadida
foydalaniladi. Masalan, belgilangan standartlarga muvofiq qizil rang –
«Taqiqlovchi», «Тo‘xta», «Aniq xavf»; sariq rang – «Diqqat», «Xavf
to‘g‘risida ogohlantirish»; yashil rang – «Xavfsiz», «Ruxsat», «Yo‘l
ochiq»; ko‘k rang – «Ma’lumot» ma’nolarini bildiradi.
Xavfsizlik belgilari standart bo‘yicha to‘rt guruhga ajratiladi:
taqiqlovchi, ogohlantiruvchi, ko‘rsatuvchi va buyuruvchi. Har bir
guruhdagi belgilar uchun standart asosida shakl, rang va belgi o‘lchamlari
o‘rnatilgan hamda ularni joylashtirish joylari tavsiya etilgan.
Taqiqlovchi belgilar biror bir harakatni taqiqlash yoki cheklash
uchun ishlatiladi. Masalan, chekishni taqiqlash, уo‘ldan kesib o‘tishni
taqiqlash, ochiq olovdan foydalanishni taqiqlash, transport harakatini
taqiqlash va h.k.
Ogohlantiruvchi belgilar xavf bo‘lish ehtimoli to‘g‘risida ma’lumot
beradi. Masalan, portlash xavfi, yong‘in xavfi, elektr toki xavfi va b.
Yuldashev O., G’ulomova G., Axmedov I., Zokirov D. Bino inshootlari xavfsizligi. O’quv qo’llanma. T., 2017. - B.135.
14
61
Виуиrиvchi belgilar aniq talablar asosida biror harakatni amalga
oshirishga ruxsat etishni ko‘rsatadi.
Kо‘rsatuvchi belgilar turli xil оbyektlar joyini, manzilini ko‘rsatish
uchun xizmat qiladi.
Ushbu belgilarning shakli, rangi va o‘lchami GOST asosida
belgilanadi. Masalan, taqiqlovchi belgilar aylana shaklida, ogohlantiruvchi belgilar uchburchak shaklida, buyuruvchi belgilar kvadrat va
ko‘rsatuvchi belgilar to‘g‘ri turtburchak shaklida tayyorlanadi.
Bundan tashqari mashina va mexanizmlardan foydalanish
xavfsizligini hamda qulayligini oshirish maqsadida masofadan boshqarish
(distansion) qurilmalaridan ham keng foydalaniladi. Ular ishlash
tamoyiliga ko‘ra mexanik, gidravlik, pnevmatik, elektrik va
kombinatsiyalashgan turlarga bo‘linadi.
Ishlab chiqarish sharoitida xafsizlikni ta’minlashda yuqorida
keltirilgan texnik vositalardan tashqari ish joylari va jihozlar oraliqlari
o‘lchamlarini me’yorlashtirish ham muhim rol o‘ynaydi.
Elektr tokining inson tanasiga ta’siri
Xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlaridagi rivojlanish darajasini elektr
energiyasisiz tasavvur qilish qiyin. Lekin elektr energiyasi inson
mehnatini yengillashtirib ish unumdorligini oshishiga olib kelish bilan bir
qatorda, uning hayoti uchun xavfli ham hisoblanadi. Ishlab chiqarishda
uchraydigan boshqa xavf manbalaridan elektr xavfi keskin farq qiladi.
Chunki, ularni faqatgina maxsus jihozlar va asbob-uskunalar bilangina
aniqlash mumkin15.
Elektr tokidan jarohatlanish asosan quyidagi holatlarda yuz berishi
mumkin:
1. Elektr yoyi orqali tok ta’siri.
2. Jihozlar korpusining metall qismlarida bexosdan tok sodir bo‘lishi
natijasida.
3. Katta o‘lchamdagi mashinalarni elektr uzatmalariga ruxsat etilgan
miqdordan kam masofada yaqinlashuvi.
15
Туракулов Е.Т. Безапосностъ жизнедеятелъности. O’quv qo’llanma. -Термиз, 2023. -C.122.
62
Yuqoridagi holatlarga bog‘liq holda elektr tokidan jarohatlanish
sabablarini quyidagi ikki guruhga, уa’ni tashkiliy va texnik sabablarga
ajratish mumkin.
Tashkiliy sabablarga ishchilarni elektr xavfsizligi bo‘yicha
o‘qitilmaganligi va tegishli уo‘riqnomalardan o‘tkazilmaganligi,
ishchilarni shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlanmaganligi, elektr
qurilmalarini muhandis-texnik xodimlar tomonidan qoniqarsiz nazorat
qilinishi; elektr qurilmalariga profilaktik ta’mirlash ishlarini sifatsiz olib
borilishi, ish joylarida elektr qurilmalari va jihozlari bilan ishlash
qoidalari hamda ko‘rsatmalarining bo‘lmasligi kiradi.
Texnik sabablarga esa tok o‘tkazuvchi qismlarda ishonchli to‘siqlarni
bo‘lmasligi, elektr qurilmalari, jihozlari va o‘tkazgichlarini noto‘g‘ri
o‘rnatilishi, elektr qurilmalarini o‘rnatishda binolarning elektr xavfsizligi
bo‘yicha kategoriyalarini hisobga olinmasligi, himoya va saqlash
qurilmalarining bo‘lmasligi yoki ularni noto‘g‘ri o‘rnatilishi misol
bo‘ladi.
Ishlab chiqarishdagi elektr qurilmalarida sodir bo‘ladigan baxtsiz
hodisalarning tahlili, asosan ushbu baxtsiz hodisalar elektr qurilmalari
bilan ishlashga nomutaxassis ishchilarni qo‘yilishi, himoya vositalari
bilan ta’minlash va undan foydalanish masa-lalariga e’tiborsiz
munosabatda bo‘lish oqibatida sodir bo‘layot-ganligini ko‘rsatadi. Shu
sababli elektr qurilmalaridan foydalanishda baxtsiz hodisalarning oldini
olish «Elektr qurilmalarini o‘rnatish qoidalari - (PUE)» ga to‘liq rioya
etilishini talab qiladi.
3.3.1-rasm. Elektr qurilmalari bilan ishlash jarayoni.
Elektr xavfsizligi deb insonlarni elektr toki, elektr yoyi,
elektromagnit maydoni va statik elektr tokining xavfli, zararli ta’siridan
63
himoya qilishga qaratilgan tashkiliy va texnik tadbirlar hamda vositalar
tizimiga aytiladi.
Elektr tokining inson tanasiga ta’siri bir necha omillarga, jumladan,
tok kuchiga, inson tanasining elektr toki qarshiligiga, kuchlanish
miqdoriga, tok turiga va chastotasiga, tokni ta’sir etish vaqtiga, tokning
inson tanasi bo‘ylab o‘tish уo‘liga hamda insonning shaxsiy
xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Elektr toki insonga uch xil, уa’ni kimyoviy, issiqlik va biologik ta’sir
ko‘rsatadi. Kimyoviy ta’sirda inson tanasidagi qon va boshqa organik
suyuqliklar buzilishi mumkin. Issiqlik ta’sirida esa tananing ayrim
qismlarida kuyish hosil bo‘ladi. Biologik ta’sirda tananing tirik
hujayralarini qo‘zg‘alishi va uyg‘onishi oqibatida muskullarni ixtiyorsiz
ravishda tortishishi, qisqarishi yuzaga keladi.
Yuqoridagilarga mos holda, elektr tokining inson tanasiga ta’siri
elektr zarba, elektr kuyish va elektr shikastlanish ko‘rinishida bo‘lishi
mumkin. Ushbu ta’sirlar ichida elektr zarba eng xavfli hisoblanadi va u
elektr tokining inson tanasidagi muhim a’zolari: yurak, o‘pka, asab
sistemasi va boshqa shu kabi a’zolari orqali o‘tishi natijasida yuzaga
keladi.
Elektr kuyishlar quyidagi ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: bevosita yoki
bilvosita. Bevosita kuyish inson tanasining elektr qurilmalaridagi tok
o‘tkazuvchi qismlarga tegib ketishi natijasida yuz beradi. Bilvosita kuyish
elektr simlarining qisqa tutashuvi oqibatida erigan metal parchalarining
sachrashi yoki elektr yoylaridagi uchqunlar ta’sirida yuz beradi.
Elektr tokining inson tanasiga ta’sirini belgilovchi omillar orasida tok
kuchi miqdori asosiy ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Tok kuchini inson
tanasiga ta’sir darajasiga qarab quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin:
1. Sezilarli tok (2 mA gacha).
2. Qo‘yib yubormaydigan tok (10...25 mA).
3. Fibrillatsion tok (50 mA dan yuqori).
Elektr tokidan shikastlanishda inson tanasining qarshiligi muhim rol
o‘ynaydi. Inson tanasining elektr toki ta’siriga qarshiligi terining holatiga
(quruq yoki ho‘1, dag‘al yoki mayin, jarohatlangan yoki
jarohatlanmagan), elektr simi bilan bog‘lanish yuzasiga va darajasiga, tok
64
kuchi va tok chastotasiga, tokning inson tanasi orqali o‘tish уo‘liga hamda
ta’sir vaqtiga bog‘liq bo‘ladi.
Inson tanasining еlеktr tоkiga qarshiligi 1000 Оm. dan 100000 Оm.
gacha bo‘lishi mumkin. Odamning tok ta’siriga qarshiligi 30 sekunt. dan
keyin taxminan 25%, 90 sekunt. dan keyin esa 70 % ga kamayadi. Inson
uchun 10 mА. gacha bo‘lgan o‘zgaruvchan tok, 50 mА. gacha bo‘lgan
o‘zgarmas tok xavfsiz hisoblanadi, shuningdek 0,05 А tok kuchi xavfli va
0,1 А tok kuchi halokatli hisoblanadi.
Ishlab chiqarish binolarining elektrdan zararlanish xavfliligi bo‘yicha
tasniflanishi
Elektr tokidan shikastlanish ko‘pchilik hollarda elektr qurilmalari
ishlayotgan muhitga bog‘liq bo‘ladi. O‘tkazgichlarning va elektr
qurilmalarining izolatsiyalari agressiv bug‘ va gazli muhitlarda ishdan
chiqadi, shuningdek, yuqori namlikdagi ish joylarida inson tanasining
elektr tokiga ta’siri keskin kamayadi16.
Barcha ishlab chiqarish binolari elektr xavfsizligi bo‘yicha quyidagi
uch guruhga ajratiladi:
1. Yuqori xavflilikdagi binolar. Bunday ishlab chiqarish binolariga
quyidagi sharoitdagi ishlab chiqarish binolari kiradi: tok o‘tkazuvchi
(metall, yer, beton) polga ega, yuqori namlik yoki tok o‘tkazuvchi changli
muhit, havoning harorati +30 dan yuqori, elektr qurilmalarining metall
qismlariga yoki inshootlarning metall konstruksiyalariga elektr simlarini
tegib qolish хаvfi bor bo‘lgan sharoitdagi binolar kiradi.
2. O‘ta xavfli binolar – havoning nisbiy namligi 100% ga yaqin
bo‘lgan muhit, kimyoviy muhit, yuqori xavflilikdagi binolar uchun
belgilangan shartlarning bir vaqtda ikkitasi yoki bir nechtasi mavjud
bo‘lgan sharoitdagi binolar.
3. Yuqori xavflilikda bo‘lmagan binolar, уa’ni yuqori xavflilikdagi
yoki o‘tа yuqori xavflilikdagi binolarning belgilari bo‘lmagan binolar.
Волощенко А.Е., Прокопенко Н.А., Косолапова Н.В. Безопасность жизнедеятельности. Москва, 2018. -C.213.
16
65
§3.4.Elektr tokidan saqlanish va shaxsiy himoya vositalari
Elektr tokidan himoya qilish vositalari asosiy va qo‘shimcha
vositalarga bo‘linadi.
Asosiy vositalarga 1000 V dan ortiq kuchlanishli elektr
moslamalariga xizmat ko‘rsatishda foydalaniladigan izolatsiyali
shtangalar, tok o‘lchovchi kleshalar, kuchlanishni ko‘rsatuvchi asboblar,
himoyalovchi qurilmalar va turli ko‘rinishdagi jihozlar hamda
moslamalar kiradi. Kuchlanishi 1000 V gacha bo‘lgan elektr
moslamalariga xizmat ko‘rsatayotganda esa izolatsiya qilingan dastlabki
asboblar: buragichlar, ombir va tishlagichlar, dielektrik qo‘lqoplar hamda
izolatsiyalangan kleshalardan foydalaniladi17.
Qo‘shimcha vositalarga kuchlanish 1000 V dan ortiq bo‘lganda
ishlatiladigan
dielektrik
etiklar,
kalishlar,
to‘shamalar
va
izolyatsiyalangan tagliklar kiradi.
3.4.1-rasm Elektr xavfi mavjudligini bildiruvchi belgi.
Tarmoqdagi yoki elektr qurilmalarining kuchlanishini tekshirishda
quyidagi asboblardan foydalaniladi:
– 500V gacha kuchlanishga ega elektr tarmoqlaridagi kuchlanish TI2, MIN-1, UIN-10, IN-92 rusumli asboblar yordamida aniqlanadi.
– 1000 V dan yuqori kuchlanishga ega elektr tarmoqlari va
qurilmalarini tekshirishda neon chiroqli indikatorlardan foydalaniladi. 10
kV gacha bo‘lgan elektr o‘tkazgichlardagi kuchlanishni tekshirishda tok
o‘lchovchi kleshalar ishlatiladi.
Abduraxmonov J.Sh. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar bazasini
takomillashtirish. Monografiya. - T.: TerDU nashr-matbaa markazi nashriyoti, 2022. - B.49.
17
66
Bulardan tashqari, elektr tokidan himoya qilish vositalariga
belbog‘lar, bog‘ichli kovushlar, muhofaza arqonlari, teleskopli minoralar
va narvonlar ham kiradi. Belbog‘lar 225 kg, kovushlar esa 135 kg yuk
bilan 5 daqiqa davomida sinab ko‘rilgach, foydalanishga ruxsat etiladi.
Elektr xavfsizligini ta’minlashda ko‘rgazmali belgilar («рlаkаtlar»)
ham muhim rol o‘ynaydi. Ular asosan to‘rt guruhga bo‘linadi, уa’ni
hushyorlikka chaqiruvchi, ruxsat beruvchi, taqiqlovchi va eslatuvchi
belgilar.
Elektr qurilmalarini yerga ulash va nollashtirish
Yerga ulab muhofaza qilish qurilmasi va uning turlari
Har qanday elektr qurilmasini, agar uning metall korpuslarida elektr
kuchlanishi hosil bo‘lishi xavfi bo‘lsa, qaysi joyda va qanday binoda
ishlatilishidan qat’iy nazar, uning korpusini yerga ulab qo‘yiladi va bu
elektr qurilmalarini yerga ulab muhofaza qilish deb ataladi.
3.4.2-rasm. Elektr qurilmalarini yerga ulash va nollashtirish.
Yerga ulab muhofaza qilishning asosiy mohiyati ishlatilayotgan
elektr asboblarining metall korpuslarida elektr kuchlanishi paydo bo‘lsa
uni yerga o‘tkazib yuborishdan iborat.
Elektr qurilmalarni yerga ulab muhofaza qilishning asosiy hususiyati,
qurilma korpusiga o‘tib ketgan kuchlanishni xavfsiz kuchlanish
darajasiga tushirish, shuningdek, yerga ulangan joy atrofida potensiallar
ayirmasi hosil bo‘lmasligini ta’minlashdan iborat.
Yerga ulab muhofaza qilish qurilmasi deganda, yerga qoqilgan va
elektr tokini yerga o‘tkazib yuborish uchun mo‘ljallangan metall qoziq va
bu qoziqni elektr qurilmasi bilan biriktiruvchi metall o‘tkazgich
67
tushuniladi. Yerga ulab muhofaza qilish qurilmalari asosan ikki xil
bo‘ladi: bir joyga yig‘ilgan va kontur bo‘yicha joylashtirilgan.
Nolga ulab muhofaza qilish.
Elektr qurilmalarining tok o‘tmaydigan metall qismlarini oldindan
nol sim bilan ulab qo‘yish nolga ulab muhofaza qilish deb yuritiladi.
Muhofazalovchi nol simi elektr manbai g‘altagining neytral
qismlarini mustahkam yerga ulash bilan boshlanib uch faza bilan birlikda
to‘rtinchi nol sim tariqasida butun tarmoq bo‘ylab tortib boriladi va iloji
boricha ko‘proq (ma’lum masofalarda) yerga ulab boriladi.
Nolga ulab muhofaza qilishning vazifasi yerga ulab muhofaza
qilishniki bilan bir xil, ya’ni elektr asbobi korpusiga o‘tib ketgan
kuchlanishni zararsizlantirishdan iborat. Nolga ulab muhofaza qilishning
ishlash prinsipini korpusga o‘tib ketgan elektr tokini nol simi bilan ulash
hisobiga qisqa tutashuv hosil qilish bilan, elektr qurilmasiga kelayotgan
tok kuchining ortib ketishiga erishiladi. Buning natijasida elektr
qurilmasini muhofaza qilish uchun o‘rnatilgan saqlovchi-eruvchi
qurilmani yoki saqlovchi avtomatni o‘chirish bilan elektr qurilmasiga
kelayotgan elektr tokini uzib qo‘yiladi. Bunday vazifani bajaruvchi,
saqlovchi-eruvchi qurilmalar yoki avtomatlar oldindan elektr
qurilmasidagi elektr tokining ma’lum miqdorda oshishiga mo‘ljallab
o‘rnatib qo‘yiladi.
Saqlovchi qurilmalar yordamida korpusiga tok o‘tkazib
yuborayotgan (buzilgan) elektr qurilmasini saqlovchi-eruvchi qurilmalar
o‘rnatilganda o‘chirish 5-7 s, avtomatlar yordamida esa 1-2 s davomida
amalga oshiriladi.
Bundan tashqari nolga ulangan qismlar yerga qo‘yilgan bo‘lganligi
sababli saqlovchi-eruvchi qurilmalar elektr qurilmasini o‘chirguniga
qadar ularni yerga ulab muhofaza qilish sistemasi sifatida kishilarni elektr
toki xavfidan saqlab turadi.
Boshqacha aytganda, nolga ulangan elektr sistemasida yerga
ulanganligi sababli kuchlanish xavfsiz darajaga tushib qolgan bo‘ladi.
68
Muhofazalovchi o‘chirish qurilmasi.
Agar elektr qurilmasi korpusida inson hayoti uchun xavfli kuchlanish
hosil bo‘lib qolsa, uni tezda o‘chirish imkoniyatini beradigan
qurilmalarga muhofazalovchi o‘chirish qurilmalari deyiladi.
Bunday tokning hosil bo‘lishiga masalan, elektr toki fazasi korpusga
urib ketishi, tarmoqda hisobga olingan kuchlanishga nisbatan kuchliroq
kuchlanish paydo bo‘lishi va boshqalar sabab bo‘ladi. Bunda elektr
tarmoqda elektr parametrlarining o‘zgarishi ro‘y beradi. Masalan, elektr
qurilmasi tok o‘tkazmaydigan qismlarida kuchlanish paydo bo‘ladi,
fazadagi kuchlanish yerga nisbatan o‘zgaradi va boshqalar.
Muhofazalovchi o‘chirish qurilmasi, xavf hosil qilgan elektr asbobni
0,2 s dan oshmagan vaqt davomida o‘chirish imkoniyatini berishi kerak.
Muhofazalovchi o‘chirish asbobi bir qancha qismlardan tashkil
topgan bo‘lib, asosan elektr sistemasida biror bir parametrning
o‘zgarishini sezib, elektr sistemasiga berilayotgan tokni avtomatik
uzuvchi qurilmaga signal beradi. Bu elementlarning asosiysi qabul
qiluvchi qurilma bo‘lib (asosan qabul qiluvchi qurilma sifatida rele
qo‘llaniladi), u elektr sistemasidagi parametr o‘zgarishlarini qabul qiladi,
agar kelayotgan signal kuchsiz bo‘lgan holda uni kuchaytiruvchi qurilma
o‘rnatiladi, shuningdek, bu sistemaning to‘g‘ri ishlayotganligini tekshirib
turuvchi nazorat asboblari hamda signal lampalari o‘rnatilishi mumkin.
Avtomatik tokni uzish qismining vazifasi olingan signalga asoslanib
elektr qurilmasini ta’minlayotgan elektr tarmog‘ining butunlay uzib
qo‘yishdan iborat.
Elektr sistemalarining saqlovchi qurilmalari sistemada elektr quvvati
nominal miqdordan ortib ketgan taqdirda avtomatik ravishda tokni uzib
qo‘yadi. Muhofaza qurilmasi elektr sistemasidagi tok quvvati nominal
miqdordan 25% ortib ketsa, muhofaza qurilmasiga o‘rnatilgan eruvchan
qism erib ketadi va tok kelishi to‘xtaydi. Bu eruvchan qismni elektr
sistemasiga berilayotgan tok kuchining maksimal zarur miqdoriga moslab
tanlanadi. Uning erib ketish vaqti undan o‘tayotgan tok kuchiga bog‘liq18.
Холостовой Е.И., Прохоровой О.Г. Безопасность жизнедеятельности.
[Электронный ресурс] под ред. – 2-е изд. -Москва.: Дашков и К, 2019. - C.228.
18
69
Учебник:
Agar tok kuchi birdaniga 2,5 marta ortib ketsa, eruvchi qism 0,2 s
davomida erib ketadi.
Saqlovchi qurilmalarning probkasimon, plastinkali va trubkasimon
turlari bo‘ladi, ularning hammasida ham eruvchi qismni o‘zgartirish
imkoniyati bor.
Elektr yordamida qo‘lda ishlatiladigan - drel, gayka buragich,
silliqlovchi, pardoz berish mashinalari va boshqalarga elektr tokiga oson
ulanib, oson o‘chirilishi, ishlatish davrida tok o‘tkazuvchi qismlariga
odamning tegib ketish va tok ta’siriga tushib qolish xavfi bo‘lmasligi
talablari qo‘yiladi.
Bunday asboblar bilan ishlaganda elektr toki ta’siriga tushib qolish,
uning metall korpuslari orqali, yaxshi yerga ulangan metall qismlarda
turib ishlov berayotgan vaqtda, zax xonalarda ish bajarishda, shuningdek,
ochiq havoda ish olib borganda bo‘lishi mumkin. Xavfli sharoitlarda
ishlaganda ushbu elektr asboblarini elektr xavfi darajasini kamaytirish
uchun ishlatish kuchlanishi 36 V dan oshmagan, 1 kvtgacha quvvatga ega
bo‘lgan, chastotasi 200 Gs li elektr quvvatidan foydalanish tavsiya etiladi.
Statik elektr zaryadlari
Tuzilishi va tarkibi jihatidan bir xil bo‘lmagan ikki materialning
o‘zaro ishqalanishi natijasida va ayrim suyuq1ik yoki gazlarning
quvurlarda katta tezlikda harakatlanishi oqibatida statik elektr zaryadlari
hosil bo‘ladi. Masalan, avtomobil beton уo‘ldа harakatlanayotganida,
uning g‘ildiraklari уo‘1 uzra sirраnishi natijasida yoki qum va tosh
zarralarining avtomobilga urilishi natijasida – 3000V, benzinni рo‘lat
quvurlarda katta tezlikda harakatlanishida – 3600V, tezligi 15 m/s bo‘lgan
tasmali uzatmalarda – 80000V, tasmali transportyorlarda – 45000Vgacha
statik elektr zaryadlari hosil bo‘lishi mumkin. Statik elektr zaryadining
miqdori materiallarning tarkibiga, ishqalanuvchi qismlarning yuzasiga,
zichligiga, solishtirma elektr qarshiligiga, texnologik jarayonning
intensivligiga va muhitning mikroiqlim holatiga bog‘liq bo‘ladi.
Statik elektr zaryadlari ta’sirida turli xil jarohatlanishlar, yong‘inlar
va portlashlar kelib chiqishi mumkin. Yuqori miqdorda statik elektr
zaryadlari hosil bo‘ladigan muhitda inson orga-nizmining muskullari
keskin qisqarishi, uzoq vaqt statik elektr zaryadlari ta’sirida ishlash
70
oqibatida esa nerv faoliyatining buzilishi, tayyorlanadigan mahsulot
sifatining pasayishi kuzatiladi.
Statik elektr zaryadlarining hosil bo‘lishini va to‘planishini turli xil
уo‘llar bilan oldini olish mumkin, jumladan, ish joyi mikroiqlim holatini
me’yorlashtirish, уa’ni xona havosi nisbiy namligini 70% dan kam
bo‘lmasligiga erishish; asosiy materiallarga antistatic materiallar
qo‘shish; muhit havosini ionizatsiyalash; ishqalanuvchi yuzalarga teskari
belgili zaryadlarni kiritish va b. Statik elektr zaryadlarining xavfli va
zararli ta’siridan himoyalanishning asosiy уo‘llaridan yana biri jihozlar va
sig‘imlarning metall qismlarini yerga ulashdir. Yerga ulashda elektrod
sifatida рo‘lat trubalardan, burchaksimon рo‘latlar va armaturalardan
foydalanish mumkin. Statik elektr zaryadlari hosil bo‘lish ehtimoli bor
bo‘lgan statsionar mexanizmlar va sig‘imlarning yerga ulash
qurilmalarini qarshiligi 100 Оm.dan, texnologik jarayonda ishtirok
etayotgan uskuna, qurilma va jihozlar tizimlari uchun esa bu ko‘rsatkich
10 Om. dan kichik bo‘lishi zarur.
Atmosfera elektr zaryadlari va ulardan himoyalanish
Yashin va momaqaldiroq vaqtida kuchli elektr zaryadlari hosil bo‘lib,
ularning kuchlanishi 2V dan 8 mln V gacha, tok kuchi esa 200000 А
gacha yetishi va bunday zaryadlar binolarga, insonlarga va hayvonlarga
katta zarar yetkazishi, shuningdek, turli yong‘inni keltirib chiqarishi
mumkin. Bunday vaqtda yashinning ta’siri birlamchi (to‘g‘ri urish) va
ikkilamchi (elektrostatik va elektromagnit induksiyalari ko‘rinishida)
bo‘lishi mumkin. Shu sababli, binolar va inshootlarga yashin
qaytargichlar o‘rnatilishi zarur. Yashin qaytargichlar uch elementdan:
yashin qabul qilgich, tok o‘tkazgich va yerga ulash tizimidan tashkil
topadi. Ular sterjen, antena va to‘r ko‘rinishida bo‘ladi. Yashin
qaytargichning eng oddiy konstruksiyasi tom tepasiga o‘rnatilgan yashin
qabul qilgich va yerga ulangan sterjendan iboratdir. Bunday sterjen bino
atrofida yumaloq asosli ikki konus ko‘rinishidagi himoya mауdonini
tashkil etadi. Uning radiusi yashin qabul qilgich balandligidan bir yarim
marta katta bo‘ladi (3.4.1-chizma). Yashin qaytargich o‘lchamini chizma
tarzida aniqlashda dastlab binoning konturi masshtab bo‘yicha chiziladi,
keyin esa yashin qabul qilgich balandligi belgilanib, ushbu masshtabda
71
ikkilamchi konus chiziladi. Agar bino o‘zining barcha qismlari bilan
konus ichiga joylashsa, yashin qaytargichning tanlangan balandligi binoni
yashindan yetarli darajada himoyalashga yaroqli hisoblanadi, aks holda
chizmada yashin qabul qilgich balandligi kattaroq qilib olinadi va
ikkilamchi konus qayta chizilib, tekshiriladi.
Yashin qabul qilgichlar uzunligi 1,0...1,5m, kesimi 100 mm 2 dan
kichik bo‘lmagan рo‘lat sterjenlardan tayyorlanib trubasimon, temirbeton
yoki yog‘och tayanchlarga berkitiladi. Katta uzunlikdagi binolarda kesimi
35 mm2 dan kichik bo‘lmagan va ikki sterjen orasiga tortilgan «tross»lar
ishlatiladi. Tok o‘tkazuvchi - diametri 6 mm. dan kichik bo‘lmagan рo‘lat
sterjenlardan yoki simlardan, elektrodlar esa diametri 10 mm. dan kichik
bo‘lmagan рo‘lat sterjenlardan tayyorlanadi. Yashin qaytargichdagi
barcha birikmalar payvandlanib birlashtiriladi. Boltli birikmalarga faqat
vaqtinchalik yerga ulash qurilmalarida foydalanishga ruxsat etiladi.
3.4.3-chizma. Yakka sterjenli yashin qaytargich.
Barcha bino va inshootlar yashin urish xavfi bo‘yicha 3 kategoriyaga
bo‘linadi. Birinchi kategoriyadagi оbyektlarga V-I va V-II sinfidagi
portlashga xavfli sanoat binolari; ikkinchi kategoriyaga esa V-Ia, V-Ib, VIIа sinfidagi ishlab chiqarish binolari; uchinchi kategoriyaga portlashga
xavtli Р-l, Р-2, Р-2а sinfidagi binolar kiradi.
Yashin qaytargichlarning himoya zonasi uning o‘lchamlariga bog‘liq
bo‘lib, u binoning balandligi, eni va uzunligiga bog‘liq holda aniqlanadi.
Himoya zonalari ikki turga bo‘linadi:
72
-А - ishonchlilik darajasi 99,5 % dan yuqori;
-V - ishonchlilik darajasi 95% dan yuqori.
Bir-biriga yaqin joylashgan ikki yoki bir necha binolarni yashindan
himoyalash uchun antena yoki «to‘rsimon» yashin qaytargichlardan
foydalaniladi.
§3.5.Yong‘in xavfsizligi
Yong‘in – bu maxsus manbadan tashqarida sodir bo‘ladigan va katta
material zarar hamda talofatlar keltirib chiqaradigan nazoratsiz yonish
jarayonidir.
Obyektning yong‘in xavfliligi deganda, uning yong‘in sodir bo‘lishi
mumkin bo‘lgan holati va yong‘inning oqibatlari tushuniladi.
Obyektning yong‘in xavfsizligi deganda, belgilangan me’yorlar va
talablar asosida оbyektda yong‘in sodir bo‘lish xavfi hamda uning xavfli
va zararli faktorlarini inson hayotiga ta’siri cheklangan, оbyektdagi
materiallar to‘liq himoyalangan holati tushuniladi.
3.5.1-rasm. Yong‘in.
Yong‘in vaqtida sodir bo‘ladigan turli xil xavfli va zararli omillar
ta’sirida material boyliklar nobud bo‘lishi va baxtsiz hodisalar ro‘у
berishi mumkin. Yong‘inning xavfli va zararli omillariga asosan
quyidagilarni kiritishimiz mumkin: ochiq alanga, atrof-muhitning va
yong‘inda qolgan buyumlarning yuqori harorati, yonish vaqtida hosil
bo‘ladigan turli xil zaharli gaz va bug‘lar, tutunlar, kislorodning kam
konsentratsiyada bo‘lishi, qurilish konstruksiyalari va materiallarining
qulab tushayotgan qismlari, yong‘in vaqtida sodir bo‘ladigan portlash,
portlashdagi to‘lqin zarbasi, portlash ta’sirida uchib ketgan materiallar
hamda zararli moddalar va b.
73
3.5.2-rasm. Avtomatik yong‘indan xabar bergichlar.
Yong‘in xavfsizligi tizimiga qo‘yilgan talablar.
Yong‘inning oldini olish tizimi – yong‘in sodir bo‘lish sharoitlarini
bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnik vositalar
majmuidan iboratdir19.
Ushbu tadbirlar ishlab chiqarishda mumkin qadar ko‘proq
yonmaydigan va qiyin yonadigan materiallarni ishlatish, texnologik
jarayonlarni to‘liq mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, yong‘inga
xavfli qurilmalar o‘rnatilgan xonalarni yonmaydigan materiallar bilan
boshqalardan ajratish yoki ularni mumkin qadar tashqarida o‘rnatish,
yonuvchi moddalar uchun germetik idishlar va jihozlardan foydalanish,
bino havosi tarkibidagi yonuvchi gaz, bug‘ va changlar miqdorini ruxsat
etilgan darajada saqlash, isitish jihozlaridan to‘g‘ri foydalanish va shu
kabi boshqa tadbirlar orqali amalga oishiriladi.
Yonuvchi muhitda yong‘inga olib keluvchi manbaning hosil
bo‘lishini oldini olish esa ishlab chiqarishda yong‘in manbasini hosil
qilmaydigan mashinalar, mexanizmlar va jihozlardan foydalanish,
mashina va mexanizmlardan foydalanish qoidalari va rejimlariga to‘liq
rioya etish, elektr statik zaryadlari va yashinga qarshi himoya
vositalaridan foydalanish, materiallar va moddalarning issiqlik ta’sirida,
kimiyoviy hamda mikrobiologik usulda o‘z-o‘zidan alangalanish
sharoitlarini bartaraf etish, belgilangan yong‘inga qarshi tadbirlarni to‘liq
amalga oshirish, bino chegarasini davriy ravishda tozalab turish kabi
tadbirlar orqali amalga oshiriladi.
19
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida. lex.uz.
74
Yong‘inga qarshi himoya tizimi – yong‘in o‘chirish jihozlari va
texnikalaridan, уоng‘inning xavfli omillaridan himoya qiluvchi shaxsiy
va jamoa himoya vositalaridan, yong‘in signalizatsiyasi va yong‘in
o‘chirish tizimining avtomatik qurilmalaridan foydalanish, оbyektning
konstruksiyalari va materiallariga yong‘indan himoyalovchi tarkibli
bo‘yoqlar bilan ishlov berish, tutunga qarshi himoya tizimlari,
evakuatsiya уo‘llаri bo‘lishini ta’minlash, binoning yong‘in
mustahkamliligi darajasini to‘g‘ri tanlash kabi tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
3.5.3-rasm. Avtomatik yong‘in o‘chirish tizimi.
Yong‘inning tarqalishini oldini olish tizimi – yong‘inga qarshi
to‘siqlarni o‘rnatish, qurilmalar va inshootlarda avariya holatida o‘chirish
hamda qo‘shish jihozlaridan va yong‘indan to‘suvchi vositalardan,
yong‘in vaqtida yonuvchi suyuqliklarning to‘kilishini oldini oluvchi
vositalardan foydalanish kabi tadbirlar orqali amalga oshiriladi.
Tashkiliy-texnik tadbirlarga yong‘indan himoyalanish xizmatini
tuzish, uni texnik jihozlar bilan ta’minlash, yong‘in xavfsizligi bo‘yicha
оbyektdagi moddalar, materiallar, jihozlar, qurilmalar va texnologik
jarayonlarni
pasportlashtirish,
yong‘in
muhofazasi
bo‘yicha
mutaxassislar tayyorlash va ularni o‘qitish, yong‘in xavfsizligi bo‘yicha
уo‘riqnomalar va aholi o‘rtasida turli xil tadbirlar o‘tkazish, yong‘inga
qarshi ko‘rsatmalar ishlab chiqish hamda boshqa shu kabi tadbirlar kiradi.
Yong‘in va portlashning sabablari.
Yong‘inning kelib chiqishini oldini olish tadbirlaridan eng asosiysi,
uning sabablarini puxta bilish va shunga mos holda yong‘in xavfsizligi
qoidalariga rioya qilishdan iboratdir.
Yong‘inning asosiy sabablariga quyidagilarni misol tariqasida
keltirishimiz mumkin: taqiqlangan joylarda chekish, ochiq alangalardan
75
foydalanish; yong‘in xavfsizligi bo‘yicha texnologik jarayonlarini buzish,
ularga amal qilmaslik; materiallarni saqlash qoidalariga rioya qilmaslik
(masalan, so‘ndirilmagan ohak yoki xlorli ohakka suv aralashsa, harorat
800oС gacha yetishi mumkin); statik elektr zaryadlariga qarshi texnik
qurilmalardan foydalan-maslik; atmosferaning kuchli zaryadlaridan
himoyalovchi qurilmalardan foydalanmaslik (yashin vaqtida 2V dan 8
mln V kuchlanish, 200000 А tok kuchi miqdorida elektr zaryadlari hosil
bo‘lishi mumkin); ichki yonuv dvigatellarini sinash va ulardan
foydalanish qoidalariga rioya qilmaslik; elektr jihozlari va qurilmalarini
noto‘g‘ri o‘rnatish yoki ularni zo‘riqtirish; isitish tizimlaridan noto‘g‘ri
foydalanish; bug‘ qozonlari va issiqlik generatorlaridagi avtomatik
qurilmalarning nosozligi yoki ularning noto‘g‘ri o‘rnatilishi; ishlab
chiqarish binolari havosi tarkibidagi gaz, bug‘ hamda changlarni
me’yorlashtirilmaganligi va boshqa shu kabilar.
3.5.4-rasm. Portlash.
Yonish jarayonining mohiyati
Yonish – murakkab fizik-kimyoviy jarayon bo‘lib, u yonuvchi
modda yoki material bilan havo tarkibidagi kislorodning o‘zaro reaksiyasi
ta’sirida yuzaga keladi. Yonish sodir bo‘lishi uchun albatta, yonuvchi
material, kislorod va yonish manbasi bo‘lishi lozim Agar havo tarkibida
kislorod miqdori 14% dan kam bo‘lsa, yonish jarayoni susayadi, kislorod
miqdori 10% bo‘lganda esa tutash, burqisish yuzaga keladi. Kislorod
miqdori 8% bo‘lganda esa tutash ham to‘xtaydi.
Yang‘in manbasini ikki turga ajratish mumkin, уa’ni ochiq (alanga,
uchqun, qizigan buyumlar va b.) va yashirin (kimyoviy reaksiyalar
76
natijasida hosil bo‘ladigan issiqlik miqdori, mikrobiologik jarayonlar
adsorbsiyasi, adiabatic siqilishlar, ishqalanish, zarba va b.).
Yong‘inni o‘chirishning mohiyati, yuqorida ta’kidlangan uchta
yonish jarayonining tashkil etuvchilarini o‘zaro ta’sirini to‘xtatishdan
iboratdir.
Haroratining o‘zgarishi natijasida materialning erishi, bug‘lanishi
ro‘у beradi. Harorat oshgandan so‘ng oksidlanish jarayoni yuzaga keladi
va oksidlanish reaksiyasi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik ta’sirida
harorat tez o‘sadi. Tutoqish, o‘t olish haroratida esa butun material tutashi
kuzatiladi va nihoyat alangalanish boshlanadi. Bu vaqtda tashqi manba
olinganda ham yonish davom etadi. Tutoqish, o‘t olish harorati yonuvchi
moddaning eng past harorati bo‘lib, bunda buyumning ustida gaz va
bug‘lar hosil bo‘ladi hamda ular tashqi manba ta’sirida alangalanadi.
Lekin ularni hosil bo‘lish tezligi, manbasiz yonish jarayonini kechishi
uchun kam hisoblanadi. Alangalanish haroratida esa yonuvchi material
tashqi manba ta’sirisiz ham yonadi. Shu sababli, har doim o‘t olish
harorati alangalanish haroratidan kichik bo‘ladi.
Materialga issiqlik (yonish manbasi) ta’sir etgan vaqtdan
alangalanish davrigacha bo‘lgan vaqt oralig‘I induksiya davri deb ataladi.
Ayrim moddalar yoki materiallar ma’lum haroratda o‘z-o‘zidan
alangalanish xususiyatiga ega bo‘ladi. Ularning bu xususiyati havoning
ta’sirida, suvning ta’sirida va materiallarning (moddalarning) o‘zaro
ta’sirida yuzaga kelishi mumkin.
Alangalanish haroratiga bog‘liq holda yong‘inga xavfli suyuqliklar
tez alangalanuvchi (TAS) va yonuvchi suyuqliklarga (YoS) bo‘linadi.
TASlarning bug‘lari 45oС haroratda, yonuvchi su-yuqliklar esa 45oС dan
yuqori haroratda alangalanadi. O‘z-o‘zidan alangalanish harorati turli xil
materiallar va moddalarda turlicha bo‘ladi, masalan, kerosin 250–265oС,
benzin А-66 255oС, dizel yoqilg‘isi DZ- 240oС va h.k.
Materiallarning yonish va portlash bo‘yicha tasnifi.
Barcha qurilish materiallari yonish xususiyati bo‘yicha quyidagi uch
turga bo‘linadi:
– yonmaydigan materiallar – tashqi yong‘in manbasi ta’sirida
yonmaydi;
77
– qiyin yonuvchi materiallar – tashqi manba ta’sirida yonib, manba
olingach mustaqil yonmaydi;
– уоnuvchi materiallar – tashqi yong‘in manban olingach, mustaqil
yonish xususiyatiga ega bo‘ladi.
Tez yonuvchi va yonuvchi suyuqliklar bug‘lanish natijasida
portlovchi aralashma muhit hosil qiladi. Bundan tashqari ayrim
changlarning havo bilan aralashmasi ham portlashga xavfli hisoblanadi.
UIar yonish va portlash xavfliligi bo‘yicha portlashga xavfli (aerozol
holatida) hamda yonishga xavfli (aerogel) turlarga bo‘linadi va quyidagi
to‘rt sinfga ajratiladi:
1-sinf – portlashga o‘ta xavfli changlar, alangalanishning pastki
chegarasi – 15 g/m3.gacha bo‘lgan muhit;
2-sinf – alangalanishning eng pastki chegarasi 16 dan 65 g/m3 gacha
bo‘lgan, portlashga xavfli muhit;
3-va 4-sinflar – alangalanishning pastki chegarasi 65 g/m3 dan yuqori
bo‘lgan yonishga xavfli muhit. III sinfdagi changlarning alangalanish
harorati 250oС, IV sinfga taalluqli changlarniki esa 250oС dan yuqori.
Ishlab chiqarishni portlash, yonib-portlash va yong‘in xavfliligi
bo‘yicha kategoriyalari
lshlab chiqarish unda ishlatiladigan yoki saqlanadigan materiallarning yonish xususiyati bo‘yicha 6 ta kategoriyaga ajratiladi: А,
В,D,E,F,G.
А kategoriya – ishlab chiqarish, portlash-yonishga xavfli ishlab
chiqarish bo‘lib, unga bug‘larining alangalanish harorati 28oС dan kam
bo‘lgan va havo tarkibida 10% gacha portlashga xavfli havo yoki
materiallar bo‘lgan hamda suv, kislorod, havo yoki o‘zaro ta’sirda
alangalanuvchi materiallar ishlatiladigan ishlab chiqarish kiradi.
В kategoriya – portlash-yonishga xavfli ishlab chiqarish. Bunga
bug‘larning alangalanish harorati 28 dan 61oС gacha bo‘lgan suyuqliklar,
havo tarkibida 10% gacha portlashga xavfli siqilgan gaz, changlar
bo‘lgan, shuningdek, 5% gacha pastki portlash miqdori Npv 65 g/m3
bo‘lgan changlar mavjud ishlab chiqarishlar kiradi.
D kategoriya – yonishga xavfli ishlab chiqarish, alangalanish harorati
61oС dan yuqori bo‘lgan suyuqliklar ishlatiladigan va Нрv 65 g/m3
78
miqdordagi yonuvchi chang, gazlar mavjud havo muhiti bo‘lgan,
shuningdek, qattiq yonuvchi materiallar ishlatiladigan ishlab chiqarish.
E kategoriya – yong‘inga xavfli ishlab chiqarish. Yonmaydigan
materiallarga issiqlik yoki alanga ta’sirida ishlov berish qo‘llaniladigan
ishlab chiqarish.
F kategoriya – yong‘inga va portlashga xavfsiz ishlab chiqarish.
Bunda yonmaydigan materiallarga sovuq holatda ishlov beriladi (yig‘ish,
ajratish, yuvish sexlari).
G kategoriya – portlashga xavfli ishlab chiqarish. Yonuvchi gaz va
bino hajmining 5% miqdorida portlashga moyil changlar bo‘lgan ishlab
chiqarish. Bunday muhitda yong‘insiz portlash sodir bo‘lishi mumkin.
Yong‘inga xavfli zonalar
Yong‘inga xavfli zonalar – bu binoning yoki ochiq maydonning
yonuvchi moddalar saqlanadigan maydoni. Ular 4 sinfga bo‘linadi: YOI, YO-II, YOIIа va YO-III.
YO-I sinfdagi zona – gaz va bug‘larining 61oС dan yuqori haroratda
portlash ehtimoli bor suyuqliklar saqlanadigan binolar;
YO-II sinfdagi zona – yonishga moyil chang va gazlar ajralib
chiqadigan ishlab chiqarish binolari;
YO-IIa sinfidagi zona – qattiq va tolasimon yonuvchi materiallar
ishlatiladigan ishlab chiqarish binolari;
YO-III zona – qattiq yonuvchi materiallar ishlatiladigan yoki
saqlanadigan hamda bug‘larining portlash harorati 61oС dan yuqori
bo‘lgan suyuqliklar ishlatiladigan yoki saqlanadigan ishlab chiqarish
binolari va maydonlari.
Neft va qattiq yoqilg‘i omborlarida yong‘in xavfsizligi
Neft omborlarida sig‘imlar yer ostiga yoki yer ustiga gorizontal va
vertikal holatlarda o‘rnatilishi mumkin.
Yoqilg‘i - moylash materiallarini yer ostida saqlash nisbatan
yong‘inga xavfsiz hisoblanadi. Aholi yashash joylaridan tashqarida
qurilgan neft mahsulotlari omborlariga, yengil yonuvchi suyuqliklar
79
uchun hajmi 12 m3 gacha, yonuvchi suyuqliklar uchun hajmi 60 m3 gacha
bo‘lgan sig‘imlarni yer ostiga o‘rnatishga ruxsat etiladi20.
Neft omborlarida o‘rnatilgan sig‘imlarning umumiy hajmiga bog‘liq
holda neft bazalari ikki sinfga bo‘linadi: 1- sinf – hajmi 11 dan 250 m3
gacha bo‘lgan sig‘imli omborlar; 2-sinf – hajmi 215 dan 600 m3 gacha
bo‘lgan sig‘imli omborlar.
Binolar va yer usti neft omborlari orasidagi yong‘in oraliqlari
ikkinchi sinf uchun 50...80m qilib belgilangan. Suyuq yoqilg‘ilar
saqlanadigan yer osti sig‘imlaridan yoqilg‘i quyish shaxobcha-sigacha
bo‘lgan eng kichik masofa quyidagicha bo‘lishi lozim: 1 va II darajali
yong‘inga chidamli binolar uchun – 10 m; III darajali binolar uchun – 12
m; IV va V darajali binolar uchun – 14 m; avtomobillar saqlanadigan
ochiq maydongacha – 10 m, уo‘laklargacha – 2 m.
Mashinalar saqlanadigan yoki ta’mirlanadigan maydonlarga yer usti
sig‘imlarini o‘rnatish taqiqlanadi. Yer usti sig‘imlari orasidаgi masofa
eng katta sig‘im diametridan katta ( 2 m. dan kam bo‘lmasligi zarur)
bo‘lishi, qatorlar orasidagi masofa esa 10 m.. dan kam bo‘lmasligi zarur.
Tarqatish kolonkalari I, II va III darajali yong‘in chidamliligidagi
binolaridan – 20 m, IV va V darajadagi binolardan – 20 m, yer usti
sig‘imlaridan – 15 m uzoqlikda o‘rnatilishi kerak.
Neft omborlarining barcha chegarasi to‘siqlar (devor) bilan o‘ralgan
bo‘lishi va ko‘kalamlashtirilishi lozim. Sig‘imlar fundamentga o‘rnatilib,
statik elektr tokidan himoyalovchi yerga ulash qurilmalariga ega bo‘lishi
zarur, shuningdek, filtrlar, elektrdvigatellari, quvurlar, nasoslar va benzin
kolonkalari ham yerga ulanishi kerak. Barcha sig‘imlar narvonlar,
tuynuklar, havo klapanlari, suv quyish jo‘mraklari va boshqa moslamalar
bilan jihozlanishi shart. Neft omborlari chegarasida ogohlantiruvchi va
ko‘rsatuvchi belgilar, yashindan himoyalash qurilmalari va o‘t o‘chirish
vositalari bo‘lishi lozim.
Ko‘mir omborlari ochiq maydonda, ayvonlarda, ko‘mir o‘ralarida va
maxsus binolarda bo‘lishi mumkin. Ochiq maydondagi ko‘mir
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi yer qa’rini geologik o‘rganish, sanoatda, konchilikda
va kommunal-maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi boshlig‘ining
buyrug‘i. Neft sanoatida yong‘in xavfsizligi qoidalarini tasdiqlash haqida. lex.uz.
20
80
omborlaridan III daraja yong‘in chidamliligidagi binolargacha bo‘lgan
masofa 6 m, IV va V darajali binolargacha – 12 m, yog‘och materiallar
omborigacha – 24 m, yengil yonuvchi suyuqliklar omborigacha – 18 m
bo‘lishi zarur.
Yong‘inga qarshi himoya tizimi.
Yong‘inga qarshi himoya tizimi – bu yong‘inning xavfli faktorlarini
insonga ta’sirini bartaraf etishga va yong‘in vaqtida material zararlar
miqdorini cheklashga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnik vositalar
majmuidir.
Bino va inshootlarning yong‘inga chidamliligi va uni oshirish уo‘llari
Yong‘inga chidamlilik deganda, materiallar va konstruksiyalarning
yong‘in sharoitida o‘z mustahkamligini saqlash xususiyati tushuniladi.
Qurilish konstruksiyalarining yong‘in ta’sirida o‘z xususiyatini va
mustahkamliligini уo‘qotish vaqti yong‘inga chidamlilik chegarasi
deyiladi.
Barcha bino va inshootlar yong‘inga chidamliligi bo‘yicha 5
darajaga bo‘linadi:
I daraja yong‘inga chidamlilikdagi binolarga barcha konstruksiyalari
yonmaydigan, yuqori yong‘inga chidamlilik chegarasiga (0,5–2,5 soat)
ega bo‘lgan binolar kiradi.
II daraja yong‘inga chidamlilikdagi binolarga konstruktiv elementlari
yonmaydigan, yuqori chidamlilik chegarasiga (0,25–2,0 soat) ega binolar
kiradi.
III daraja yong‘inga chidamlilikdagi bino va inshootlar yonmaydigan
va qiyin yonuvchi materiallardan tayyorlanadi.
IV daraja yong‘inga chidamlilikdagi binolarga barcha
konstruksiyalari qiyin yonuvchi materiallardan tashkil topgan binolar
kiradi.
V darajadagi binolarga esa barcha konstruksiyalari yonuvchi
materiallardan tashkil topgan binolar kiradi. Talab etilgan yong‘inga
chidamlilik darajasi bino va inshootlarning konstruksiyasi, vazifasi, necha
qavatliligi, texnologik jarayonlarni yong‘inga xavfliligi va yong‘inni
avtomatik o‘chirish vositalarini mavjudligiga bog‘liq holda belgilanadi.
81
Yog‘och va boshqa yonuvchi materiallarning yong‘inga chidamlilik
darajasi bir necha yo‘llar orqali oshirilishi mumkin, jumladan: 1m2
yuzadagi yog‘och konstruksiyaga 75 kg quruq tuzning suvdagi
aralashmasini maxsus idishlarda singdirish yoki 1 m2 yog‘ochga 50 kg
quruq tuzni issiq-sovuq vannalarda singdirish orqali; yong‘indan
himoyalovchi tuzlarning suvdagi aralashmasi bilan (100 gr quruq tuz 1 m2
yuzaga) materiallarga yuza ishlov berish; yong‘indan himoyalovchi
bo‘yoqlar, suyuq shisha, tuproqli aralashma va boshqa shu kabilar bilan
yuza ishlov berish; tuproqli gips bilan suvash, gips tolali plitalar o‘rnatish,
asbestosement materiallar qoplash. Karidorlar, уo‘laklar, zinalar va II
hamda IV yong‘inga chidamlililik darajasidagi yordamchi binolar sirtiga
yong‘indan himoyalovchi qoplamalar bilan ishlov berish taqiqlanadi.
Yong‘indan himoyalovchi qoplamalar atmosferaga, namlikka va nam
bo‘lmagan muhitga chidamli bo‘lishi mumkin. Atmosferaga chidamli
qoplamalarga perxlorvinil bo‘yoqlar РХVО, ISХ, XL; namlikka chidamli
qoplamalarga XD-S J rusumli bo‘yoqlar; nam emas muhitga chidamli
qoplamalarga ХL-K turdagi, SK-L rusumli silikat bo‘yoqlar, superfosfat
va sho‘r tuproqli surkamalar kiradi.
§3.6.O‘t o‘chiruvchi moddalar va ularning xususiyatlari
Eng keng tarqalgan o‘t o‘chirish moddalariga suv, suv bug‘i,
uglekislota, namlagichlar, kimyoviy va havo-mexanik ko‘piklar, galoid
tarkibli uglevodorodlar, kukun tarkibli aralashmalar, uglerod ikki oksidi,
brometil birikmalar, inert gazlar va boshqa mexanik vositalar (qum,
tuproq, brezent va h.k.) kiradi.
O‘t о‘chirish moddalari quyidagicha tasniflanadi: yong‘inni о‘chirish
usuliga ko‘rа – sovutuvchi (suv va qattiq uglekislota); suyultiriluvchi,
уa’ni yong‘in zonasidagi kislorod miqdorini kamaytirish (ma’lum
miqdordagi uglekislota gazi, yupqa zarrali suv, suv bug‘i yoki inert gaz
aralashmasi); izolatsiyalovchi (yonish zonasi, atrof-muhit bilan ko‘pik
yoki kukun pardasi hosil qilish orqali izolatsiyalanadi); ingibir xususiyatli
(tarkibi brometil, dibromtetraftor etan va brom metildan iborat galoid
tarkibli uglevodorodlar, tarkibi 3,5-4 ND freondan iborat moddalar va b.);
82
Elektr o‘tkazuvchanligi bo‘yicha – elektr o‘tkazuvchi (suv, suv bug‘i
va ko‘pik); elektr o‘tkazmaydigan (gazlar va kukunlar);
Zaharliligi bo‘yicha – zaharsiz (suv, ko‘pik va kukunlar), kam zaharli
(uglekislota va azot) hamda zaharli (3,5-brometil, freon tarkibli).
3.6.1-rasm. Dastlabki o‘t o‘chirish vositasi.
Suv o‘t o‘chirishda alohida yoki turli xil kimyoviy moddalar bilan
aralashma holatida foydalaniladi. Suvning o‘t o‘chirish xususiyati
yonuvchi moddani yonish haroratidan past haroratgacha sovutishga
asoslangan. Suvning hajmi bug‘lanish davrida 1700 va undan oshiq
martagacha ortadi hamda bug‘ yonish zonasidan kislorodni siqib
chiqaradi.
Uglekislota (is gazi) va uglerod ikki oksidi rangsiz hamda havodan
1,5 marta og‘ir gaz. U yong‘in muhitida parda hosil qilib yong‘in zonasiga
kislorod kirishini to‘xtatadi. Undan sig‘imlardagi yengil yonuvchi va
yonuvchi suyuqliklar yong‘inini, elektr jihozlari yong‘inlarini va
muzeylar, arxivlar kabi suvdan hamda ko‘pikdan foydalanish maqsadga
muvofiq bo‘lmagan binolardagi yong‘inlarni o‘chirishda foydalaniladi.
Namlash vositalarining fizik xususiyati yonuvchi materiallarni
namlanish, ho‘llanish xususiyatini oshirishga asoslangan. Ularga sovun,
sintetik aralashmalar, atin sulfat, alkin sulfat va boshqa aralashmalar
kiradi. Bu aralashmalar yong‘in muhitida og‘ir bug‘ va gaz hosil qilib,
yonish zonasiga kislorod kirishini to‘xtatadi, haroratni susaytiradi va
yong
Ko‘piklar kam issiqlik o‘tkazuvchanlik, yetarli darajada
qo‘zg‘aluvchanlik, issiqlikni qaytarish samarasi katta, tutun zichligini
kamaytirish xususiyatiga va kam mexanik mustahkamlikka ega bo‘lgan
83
o‘t o‘chiruvchi moddalar hisoblanadi. Ular tayyorlanish usuliga ko‘rа
kimyoviy, havo-mexanik va yuqori darajali ko‘piklarga bo‘linadi.
Kimyoviy ko‘piklar alohida saqlanuvchi aralashmalar (ishqorli va
kislotali)ni yong‘in zonasiga uzatish yoki ko‘pik hosil qiluvchi kukunlar
aralashtirish orqali PG-50, PG-100 ko‘pik generatorlari yordamida hosil
qilinadi. Ko‘рik kukunlari – oltingugurt ammoniy va natriy bikorbonat
aralashmasi bo‘lib, 1 kg kukun va 10 litr suvdan 40-60 litr ko‘pik olish
imkonini beradi. Neft mahsulotlari yong‘inlarini PO-1, PGP kukunlari,
spirt va atseton yong‘inlarini GGPS kukuniga 2% sovun aralashtirilib
tayyorlangan ko‘piklar yordamida o‘chirish mumkin. Наvо-mexanik
ko‘piklar havo-ko‘pik stvollari yordamida suv, injekterlangan havo va
ko‘pik hosil qiluvchilar asosida olinadi.
Suvning bosimi va ko‘pik hosil qiluvchilar xususiyatiga ko‘га
ko‘piklar o‘rta va yuqori darajali bo‘lishi mumkin. Ko‘рik yuqori
darajaligi deganda hosil bo‘lgan ko‘pik hajmini, uni hosil qilishga
sarflangan barcha suyuqlik miqdoriga nisbati tushuniladi. 5 dan 100
yuqori darajagacha ega ko‘piklar kam va o‘rta; 100 dan katta yuqori
darajaga ega ko‘piklar yuqori darajali ko‘piklar deyiladi.
Inert gazlar, (azot, argon, geliy, tutun va chiqindi gazlar) asosan
yong‘indan saqlanish maqsadida neft mahsulotlari sig‘imlarini
payvandlashdan oldin to‘1dirib ishlov berishda ishlatiladi.
Mexanik vositalar (brezent, voylok, qum, tuproq va b.) yong‘inni
boshlanish davrida, уa’ni uchqunlanish fazasida uchirish maqsadida
foydalaniladi.
O‘t o‘chirgichlar, o‘t o‘chirish qurilmalari va mashinalari.
O‘t o‘chirgichlar yong‘inni boshlang‘ich fazasida o‘chirish uchun
ishlatiladi. Ular sig‘imi, o‘t o‘chirish moddasi, o‘t o‘chiruvchi moddani
chiqarish usuli bo‘yicha turlicha bo‘ladi.
Kimyoviy ko‘pikli o‘t o‘chirgichlar qattiq va suyuq moddalar
yong‘inini o‘chirish maqsadida foydalaniladi. Ularga OXP-10, OP-10М
o‘t o‘chirgichlari kiradi. Ularning ishlash vaqti ko‘pik karraligi 5 ga teng
bo‘lganda 60 sekunt ballonlar hajmi 8,7 va 9,1. Zaryadlari ishqorli va
kislotali qismdan iborat. Ishqorli qismi- 450 ... 460 gr bikarbonat natriy
va qizilmiya ildizi ekstraktining suvdagi aralashmasidan, kislotali qismi 84
15 gr oltingugurt va 120 gr dan ortiq oltingugurt kislotasining suvdagi
aralashmasidan iborat. Bu o‘t o‘chirgichlarning korpusi foydalanilgandan
1 yil o‘tgach 2 MPa bosim ostida sinaladi (bir partiyadagi o‘t
o‘chirgichlarning 25%). Ikki yildan keyin esa 50%, uch yildan keyin
100% o‘t o‘chirgichlar sinovdan o‘tkaziladi.
3.6.2- rasm. O‘t o‘chirish mashinalari.
Sanoatda OV-5, OVP-10 rusumli qo‘l o‘t o‘chirgichlari, OVP- 100,
OVPU-25 rusumli yuqori karrali statsionar o‘t o‘chirgichlar ishlab
chiqariladi. Ularni zaryadlashda PO-1 ko‘pik hosil qiluvchidan
foydalaniladi.
Uglekislotali o‘t o‘chirgichlar turli xil moddalar, materiallar va elektr
qurilmalaridagi yong‘inni o‘chirishda ishlatiladi. Ularni zaryadlashda
uglerod ikki oksididan (SO2) foydalaniladi. Bunday o‘t o‘chirgichlarga
OU-5, OU-8, OU- 25, OU-80 va OU-400 rusum o‘t o‘chirgichlar kiradi.
Ular tortib ko‘rib tekshiriladi. Agar ularning massasi 6,25; 13,35 va 19,7
kg. dan kam bo‘1sa (mos holda, OU-2, OU-5 va OU-8 o‘t o‘chirgichlari
uchun), ular qayta zaryadlanadi.
Uglekislotali-brometilli o‘t о‘chirgichlarga OUB-3А va OUB- 7А lar
kiradi. Ularning hajmi 3,2 va 7,4l bo‘lib, brometil va uglekislota
aralashmasi bilan zaryadlanadi. Bu rusumdagi qo‘l o‘t o‘chirgichlarini
ishlash vaqti – 35 sekunt, uzatish uzunligi – 3,0-4,5 m.
Kukunli o‘t o‘chirgichlar OP-1, «Moment», OP-2А, OP-10А, OP100, OP-250 va SI-120 rusumli bo‘lib, ular uncha katta bo‘lmagan
yong‘inlarni o‘chirishda ishlatiladi. OP-1 va «Moment» o‘t
o‘chirgichlaridan avtomobillar hamda kuchlanishi 1000 V gacha bo‘lgan
elektr qurilmalarida foydalaniladi.
85
OP-10А o‘t o‘chirgichi ishqorli metallardagi (natriyli, kaliyli) hamda
yog‘och va plastmassalardagi yong‘inlarni o‘chirishda ish- latiladi.
SI-2 ko‘chma o‘t o‘chirgichi neft mahsulotlari, metalloorganik
birikmalar va shu kabi boshqa moddalar yonishini o‘chirishda, SJB-50 va
SJB-150 o‘t o‘chirgichlari tok ta’siridagi elektr qurilmalar yong‘inini
o‘chirishda hamda aerodrom xizmatidagi o‘t o‘chirish mashinalarini
jihozlashda ishlatiladi.
Ishlab chiqarish binolari uchun talab etiladigan o‘t o‘chirgichlar soni
quyidagicha aniqlanadi:
no= moS,
bu yerda, S – ishlab chiqarish xonasining yuzi, m2 mo–1m2 maydonga
me’уоr bo‘yicha belgilangan o‘t o‘chirgichlar soni.
Ви ko‘rsatkich materiallar ombori, garajlar, chorvachilik binolari,
bug‘xonalar, tegirmonlar, oshxona va magazinlar uchun 100 m 2
maydonga 1 tа, elektr payvandlash sexlari, temirchilik sexlari,
laboratoriyalar uchun 50 m2 maydoniga 2 ta qilib qabul qilinadi.
O‘t o‘chirish qurilmalari yong‘inni boshlang‘ich fazada to‘liq
bartaraf etish va yong‘in bo‘linmalari kelguncha yong‘in tarqalishini
cheklash maqsadida ishlatiladi. Ular statsionar, yarim statsionar va
ko‘chma bo‘ladi. Zaryadlovchi moddalarning turi va tarkibiga ko‘rа esa
suvli, bug‘li, gazli (uglekislota), aerozol (galoid uglevodorod), suyuqlikli
va kukunli bo‘lishi mumkin.
Bundan tashqari, o‘t o‘chirishda ATs-30(66), ATs- 40(131), ATs40(130Ye) rusumli mashinalar va МР-600, МР-900, BMP-1600 rusumli
motopompalardan ham keng foydalaniladi.
Yong‘in muhofazasini tashkil etish.
Yong‘inni o‘chirishda professional va ko‘ngilli o‘t o‘chirish
jamiyatlari amalda faoliyat ko‘rsatadi. Professional yong‘in muho-fazasi
harbiylashtirilgan va harbiylashtirilmagan turlarga bo‘linadi.
Tashkilotlar, korxonalar va хo‘jаliklаrdа yong‘in muhofazasini
tashkillashtirish va оbyektlarning yong‘inga qarshi holatini ta’minlash
ushbu tashkilotlarning rahbarlariga yuklatiladi. Ular har bir ishlab
chiqarish bo‘limi uchun buyruq bilan javobgar shaxsni belgilashlari va
ularning ishini nazorat qilib borishlari zarur.
86
Хо‘jalik yoki korxonalarning ma’muriy-texnik xodimlari o‘zlariga
tegishli оbyektlarni ko‘rish va ulardan foydalanish davrida yong‘inga
qarshi barcha tadbirlarni to‘liq amalga oshishini ta’minlashlari, yuqori
yong‘in muhofazasi tashkilotlarining ko‘rsatmalari hamda qarorlarini
bajarilishini nazorat qilib borishlari, yong‘in-qorovul muhofazasini,
yong‘in-texnik komissiyasini va ko‘ngilli o‘t o‘chiruvchilar drujinalarini
tashkil etishlari, ularning ish faoliyatlarini doimiy nazorat qilib borishlari
zarur.
Yоng‘in-texnik komissiyasi tarkibiga bosh mutaxassislar, muhandisquruvchilar, mehnat muhofazasi bo‘yicha muhandis va ko‘ngilli o‘t
o‘chirish drujinasining boshlig‘i kiradi. Komissiya bino va inshootlardan
foydalanishda yong‘in muhofazasi qoidalariga amal qilinishini, yo‘1
qo‘yilayotgan kamchiliklarni, texnikalardan foydalanishdagi yong‘in
muhofazasi holatini tekshirib boradi hamda tegishli choralar ko‘radi.
Yong‘inni aniqlash va o‘chirishning avtomat vositalari.
Yong‘inni aniqlashning avtomat vositalari (YoAAV) va yong‘in-ni
o‘chirishning avtomat vositalari (YoO‘АV), agar yong‘in tashki-lotning
barcha ishlariga ta’sir etishi hamda katta moddiy zarar kelti-rishi mumkin
bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Bunday оbyektlarga energetic qurilmalar,
markaziy gaz stansiyalari, yengil yonuvchi va yonuvchi suyuqliklar
stansiyalari, xomashyo omborlari hamda yoqilg‘i materiallarini
solishtirma sarfi 100 kg/m3 dan ortiq bo‘lgan binolar kiradi.
YoO‘АV lari yong‘in joyini aniqlash va trevoga signalini berish
hamda yong‘inni o‘chirish qurilmasini ishga tushirish moslamalaridan
iborat bo‘ladi. Bu qurilmaning ishlash tamoyili qo‘riqlanadigan оbyekt
muhitidagi noelektrik fizik miqdorlarni elektrik signallarga aylantirib
berishga asoslangan.
Yong‘in sodir bo‘lgan taqdirda avtomat yong‘in xabar beruvchi
qurilmasida elektrik signal hosil bo‘ladi va bu signal sim orqali qabul
qilish stansiyasiga uzatiladi. Yong‘inni avtomat o‘chirish qurilmalari
foydalaniladigan o‘t o‘chirish moddalarining turiga bog‘liq holda suv
bilan o‘chiruvchi, suv-ko‘pikli, havo-ko‘pikli, gazli (uglerod ikki oksidi,
azot va yonmaydigan gazlar), kukunli va kombinatsiyalashgan turlarga
bo‘linadi. Вu qurilmalar harakatga kelish vaqtiga qarab esa quyidagilarga
87
bo‘linadi: o‘tа tez harakatga keluvchi (harakatga kelish vaqti 1 sekunt.dan
ortiq emas), tez harakatga keluvchi (kam inersiyali, harakatga kelish vaqti
30 sekunt), o‘rta inersiyali (harakatga kelish vaqti 31–50 sekunt),
inersiyali (harakatga kelish vaqti 60 sekuntdan yuqori). Ular ish vaqtining
davomiyligiga bog‘liq holda qisqa vaqt ta’sir etuvchi (15 min.gacha),
o‘rta davomiylikda (15–30 min.) va uzoq vaqt ishlovchi (30 min. dan
ortiq) turlarga bo‘linadi.
Yong‘in aloqasi va signalizatsiyasi.
Yong‘in aloqasi va signalizatsiyasi yong‘inni o‘z vaqtida sezish,
aniqlash va u to‘g‘risida yong‘in o‘chiruvchilarga xabar berish uchun
ishlatiladi. Ularga tele va radio aloqa, yong‘in signalizatsiyasi qurilmalari,
elektrik signallar, qo‘ng‘iroqlar va transport vositalarining signallari
kiradi.
3.6.3- rasm. Yong‘inda signalizatsiya tizimi.
А, В va V kategoriyasidagi yong‘inga xavfli оbyektlarda yong‘in
xabar beruvchilari (datchiklar) o‘rnatiladi. Ular yong‘in bo‘lgan taq-dirda
qabul qilish apparatiga signal yuboradi. Bunday tizimlar yong‘in
signalizatsiyasi deb ataladi. Yong‘inni avtomatik signalizatsiya qurilmasi
(YeASK) to‘g‘ri va aylanasimon shaklda o‘rnatiladi. Ular ishlatiladigan
datchiklar turiga bog‘liq holda issiqlik, tutun, muhofa-zalovchi va
kombinatsiyalashgan turlarga bo‘linadi. Bu qurilmalar yong‘in va
muhofaza-yong‘in turlariga bo‘linadi. Muhofaza-yong‘in tizimlari
qimmatbaho materiallar saqlanadigan omborlarda hamda odamlar ko‘р
bo‘ladigan tashkilotlarda, aholi turar joylarida ishlatiladi. Yоng‘in va
muhofaza-yong‘in signalizatsiyasining asosiy ele-mentlariga yong‘in
to‘g‘risida xabar beruvchi qurilma, qabul qilish stansiyasi, aloqa liniyasi,
kuchlanish manbai, tovushli yoki yorug‘likli signal qurilmasi kiradi.
88
Yong‘in avtomatik signalizatsiyasiga APST-1, signalizatsiyali
issiqlik yong‘in qurilmasiga - STPU-1 lar misol bo‘la oladi.
Ushbu qurilmalardagi yong‘in to‘g‘risida avtomatik хаbаr beruvchi
moslamalar muhitdagi issiqlik o‘zgarishi, tutun va issiqlik o‘zgarishi
hamda yorug‘lik energiyasining o‘zgarishini qayd etish asosida ishlaydi.
Yong‘inni o‘chirishni tashkillashtirish.
Yong‘inni o‘chirishni tashkil etish yong‘inni o‘chiruvchi vositalarning mavjudligiga, ko‘ngilli o‘t o‘chirish drujinachilari va yong‘inqorovul muhofazasini tashkil etilganlik darajasiga, otryadlar o‘rtasida
ishni qanday tashkil etilganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Agar yong‘inni o‘chirishda М-800А motopompasidan foy- dalanilsa,
harbiy hisob («bоеvоу ratchet») to‘rt kishidan, уa’ni otryad boshlig‘i,
motorchi va ikki o‘t o‘chiruvchidan iborat bo‘ladi. М-1200 motopompasi
ishlatilganda esa otryad olti kishidan: boshliq, motorchi va to‘rt' o‘t
o‘chiruvchidan iborat bo‘ladi. O‘t o‘chirish vaqtida harbiy hisob quyidagi
5 otryadga bo‘linadi:
1. Qidirish, tekshirish otryadi – yonadigan оbyektni tekshirib,
yong‘inni o‘chirish ishlarini hamda odamlarni, mollarni va moddiy
boyliklarni qutqarish ishlarini bajarish ketma-ketligini belgilaydi.
2. Yong‘inni o‘chirish otryadi – avtosisterna, motopompa va nasos
bilan qurollangan harbiy hisobdan tashkil topadi. Yong‘inni o‘chirish va
odamlarni qutqarish ishlarini bajaradi.
3. Suv bilan ta’minlash otryadi – yong‘in nasosi, motopompa va
boshqa o‘t o‘chiruvchi texnikalarni uzluksiz suv bilan ta’minlash uchun
xizmat qiladi.
4. Himoyalash otryadi – yonadigan оbyekt yonidagi boshqa
оbyektlarga young‘in o‘tmasligining oldini oladi, уa’ni yong‘inning
tarqalishiga qarshi kurashadi.
5. Qo‘riqlash otryadi – moddiy boyliklarni qo‘riqlaydi hamda o‘t
o‘chirish otryadiga yong‘indan qutqarilgan boyliklar va chorva mollarini
xavfsiz joyga evakuatsiya qilishda yordamlashadi.
89
§3.7.Evakuatsiya уo‘llari va chiqish уo‘lkаlarini hisoblash
Yong‘in vaqtida odamlarni va moddiy boyliklarni yong‘in zonasidan
evakuatsiya qilish eng muhim vazifalardan hisoblanadi21.
Evakuatsiya vaqtining ruxsat etilgan miqdori haroratni inson uchun
xavfli kritik miqdoriga (600) yetishi, havo tarkibida kislorod miqdorini
kamayishi, xonani tutun bosib, ko‘rinish dаrаjasini susayishi va zaharli
moddalarini hosil bo‘lish vaqti orqali belgilanadi. Zarur evakuatsiya
vaqtida odamlarni harakatlanish tezligi – 16 m/min., zinadan pastga
harakatlanish tezligi – 10 m/min., yuqoriga harakatlanishi – 8m/min.
atrofida bo‘ladi. I va II darajadagi yong‘inga chidamlilikdagi binolardan
evakuatsiya qilish vaqti – 6 minut, III va IV darajadagi binolardan – 4
minut, V dаrаjadagi binolardan – 3 minut qilib qabul qilinadi. Bolalar
muassasalari uchun bu vaqt 20% kam qilib belgilanadi.
Evakuatsiya uchastkasining ruxsat etilgan uzunligi quyidagicha
aniqlaniladi:
Lh = V Т, m.
Uchastkada odamlarni joylashish zichligi:
D = N/S, odam/m2,
bu yerda, N – uchastka maydonidagi odamlar soni; odamlarni
gorizontal proeksiya bo‘yicha egallashi mumkin bo‘lgan maydon
hisobida - 0,1...0,125 m2;
S – maydon уo‘lining yuzasi, m2 .
Odamlar oqimining bo‘ylama zichligi: kattalar uchun - 10–12
odam/m2; maktab bolalari uchun - 20–25 оdаm/m2 atrofida qabul qilinishi
mumkin.
Evakuatsiya maydonining talab etiladigan eni:
B=N/LD,m
Evakuatsiya maydonidagi chiqish уo‘laklari soni:
Рe.y.= 0,6 N/100В.
Chiqish уo‘laklari kamida 2 ta qilib qabul qilinadi. Ishlab chiqarishni
yong‘in xavfliligi bo‘yicha kategoriyasiga, binoni yong‘inga chidamlilik
darajasiga va necha qavatli ekanligiga bog‘liq holda evakuatsiya chiqish
Abduraxmonov J.Sh. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va ma’lumotlar bazasini
takomillashtirish. Monografiya. – Termiz: TerDU nashr-matbaa markazi nashriyoti, 2022. - B.58.
21
90
уo‘laklari bilan ish joyi orasidagi masofa 50 metrdan 100 metrgacha
bo‘lishi mumkin. Evakuatsiya eshiklarining eni - 0,8...2,4 m, уo‘llar 1,15...2.4 m, zallar - 1,4 m dan kam bo‘lmasligi lozim.
Yo‘llarni o‘tkazish qobiliyati deb уo‘l enining ko‘ndalang kesimi
bo‘yicha vaqt birligida o‘tadigan odamlar soniga aytiladi va u
quyidagicha aniqlaniladi:
Q = DVB.
Eni 1,5 m bo‘lgan eshiklar va zinapoyalarning solishtirma
o‘tkazuvchanlik qobiliyati 50 od am/m min., eni - 1,5...2,4 m bo‘lganda 60 odam/m min. ga teng bo‘ladi.
Aholini ko‘chirishni tashkil etish va o‘tkazish.
Aholini ko‘chirish - bu tabiiy va texnogen tusdagi favqulodda
vaziyatlar zonalarida va ular yuzaga kelish ehtimoli bor zonalardan
aholini transportda (piyoda) tashkiliy olib chiqish hamda uni oldindan
(FV manbalarining shikastlovchi omillarining ta’sir zonalaridan
tashqarida) tayyorlab quyilgan xavfsiz joylarga qisqa muddatli
joylashtirish tadbirlari majmuidir.
Ko‘chirish tadbirlarini o‘tkazish xususiyatlari quyidagilarga qarab
belgilanadi:
- Favqulodda vaziyatlar manbaining tavsifi (tusi);
- Favqulodda vaziyatlar manbai ta’sir ko‘rsatishining makon-vaqt
(tavsiflari);
- Transportda (piyoda) olib chiqiladigan aholining soni va qamrab
olinishi;
•
- Aholini ko‘chirish tadbirlarining o‘tkazilish vaqti va
qanchaliq shoshilinchligi.
•
Qachonki ko‘chirilishi kerak bo‘lgan aholining hammasi
favqulodda vaziyatlar manbaining shikastlovchi omillari ta’sir zonasi
chegarasidan tashqariga transportda (piyoda) olib chiqib bo‘linsa,
shundagina aholini ko‘chirish tugallangan hisoblanadi. O‘tkazilish vaqti
va muddatiga qarab, aholini ko‘chirishning 2 turi (varianti) mavjud:
1. Oldindan o‘tkaziladigan ko‘chirishlar.
2. Shoshilinch (kechiktirib bo‘lmaydigan) ko‘chirishlar.
91
Oldindan o‘tkaziladigan ko‘chirishlar favqulodda vaziyatlar
(potensial xavfli obyekglardagi falokatlar yoki tabiiy ofatlar) yuzaga
kelish ehtimoli yuqori darajada ekanligi haqida ishonchli ma’lumot
olinganda o‘tkaziladi. Bunga bir necha o‘n daqiqadan bir necha
sutkagacha davr ichida favqulodda vaziyat sodir bo‘lishi mumkinligi
haqidagi qisqa muddatli ishonchli oldindan taxminlash asos hisoblanadi.
Bu taxminga shu muddat mobaynida aniqlik kiritilishi mumkin.
Shoshilinch (kechiktirib bo‘lmaydigan) ko‘chirishlar odamlarning
hayoti va salomatligiga xavf tug‘iladigan darajada texnogen yoki tabiiy
tusdagi favqulodda vaziyat yuzaga kelgan, aholining risoladdagidek kun
kechirishi buzilgan taqdirda o‘tkaziladi.
Favqulodda vaziyat rivojlana borishi va favqulodda vaziyat
zonasidan olib chiqiladigan aholi soniga qarab, ko‘chirishning 3 xil
(variant) bo‘ladi:
1. Cheklangan ko‘chirishlar.
2. Mahalliy ko‘chirishlar.
3. Mintaqaviy ko‘chirishlar.
Cheklangan ko‘chirishlar. Favqulodda vaziyat manbai shikast
omillarining ehtimol bo‘lgan ta’sir zonasi shahar, kichik tuman yoki
qishloq aholi punkti chegarasi ichidan chiqmay, ko‘chiriladigan aholi soni
bir necha ming kishidan oshmagan taqdirda o‘tkaziladi. Bunday holda
ko‘chirilgan aholi, odatda, favqulodda vaziyat zonasiga tutash aholi
punktlariga yoki shaharning shikastlanmagan tumanlariga (FV
manbaining shikastlovchi omillari ta’sir zonasidan tashqarida)
joylashtiriladi.
Mahalliy ko‘chirishlar o‘rtacha kattalikdagi shaharlar, yirik
shaharlarning alohida tumanlari, qishloq tumanlari favqulodda vaziyat
zonasiga tushib qolgan hollarda o‘tkaziladi. Bunda ko‘chiriladigan
aholining soni bir necha mingdan o‘nlab ming kishigacha yetishi mumkin
bo‘lib, ular, odatda, favqulodda vaziyatlar zonasi bilan yondosh xavfsiz
joylarga joylashtiriladi.
Mintaqaviy ko‘chirishlar shikastlovchi omillar anchagina keng
moydonga yoyilib, yirik shaharlarni ham o‘z ichiga olgan, aholisi juda
zich joylashgan bitta yoki bir necha mintaqa hududini qamrab olganda
92
amalga oshiriladi. Mintaqaviy evakuatsiyada favqulodda vaziyat
zonasidan transportda (piyoda) olib chiqiladigan aholi domiy yashab
turgan joylaridan anchagina uzoqqa ko‘chirilishi mumkin.
Favqulodda vaziyat zonasiga tushib qolgan aholining qanchasi
ko‘chirish tadbirlari bilan qamrab olinganiga qarab, ko‘chirishning ikki
turi (varianti) bo‘lishi mumkin:
1. Yalpi ko‘chirish.
2. Qisman ko‘chirish,
Yalpi ko‘chirish favqulodda vaziyat zonasidan hamma toifa aholi
olib chiqilishini nazarda tutadi.
Qisman ko‘chirish favqulodda vaziyat zonasidan mehnatga layoqati
bo‘lmagan aholi, maktabgacha yoshdaga bolalar, maktab, hunar-texniqa
bilim yurtlari o‘qituvchilari olib chiqilishi zarur bo‘lganda o‘tkaziladi.
Aholini ko‘chirishning ko‘rsatilgan variantlari xavfning yoyilish
ko‘lami va tavsifiga, uning amalga oshishining oldindan taxmini
qanchalik ishonchliligiga, shuningdek favqulodda vaziyatlar manbai
shikastlovchi omillarining ta’sir zonasidagi ishlab chiqarish obyektlaridan
xo‘jaliqda foydalanish istiqboliga qarab tanlanadi. Odamlar hayoti va
salomatligiga xavf borligi aholini ko‘chirish haqida qarorga kelish uchun
asos hisoblanadi.
Aholini ko‘chirish haqida qarorga kelish huquqi O‘zbekiston
Respublikasi subyektlarining hududida favqulodda vaziyatlar yuzaga
kelgan yoki favqulodda vaziyatlar xavfi oldindan taxmin qilinayotgan
ijroiya hokimiyat idoralarining mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish
tashkilotlarining rahbarlarida (fuqaro muhofazasi boshliqlarida) bo‘ladi.
Favqulodda vaziyatlarlarning tarqalish chegarasiga, ko‘lamiga va
ko‘chirishning qanchalik shoshilinchligi talablariga qarab mahalliy yoki
mintaqaviy xarakterga ega bo‘ladi. Shoshilinch (kechiktirib
bo‘lmaydigan) yoki oldindan o‘tkaziladigan ko‘chirish tegishli fuqaro
muhofazasi boshliqlarining ko‘rsatmalari (farmoyishlari)ga binoan
amalga oshiriladi.
Kechiktirmay qarorga kelish talab qilinadigan hollarda cheklangan
xarakterdagi shoshilinch ko‘chirish potensial xavfli obyektning navbatchi
yuriqchilik xizmati boshlig‘ining ko‘rsatmasi (farmoyishi)ga binoan
93
o‘tkazilishi mumkin. Boshqaruvning hududiy, idoraviy, obyekt idoralari
fuqaro muhofazasi boshliqlari (favqulodda vaziyatlar
hay’atlari)
ko‘chirishga umumiy rahbarliq qiladi.
Aholini ko‘chirish tadbirlarini bevosita tashkil etish va o‘tkazishga
esa viloyat, shahar, tumanlar ma’muriyati va iqgisodiyot obyekti
boshqaruv organlari tashkil etadigan aholini ko‘chirish tashkilotlari
rahbarlik qiladi.
Aholini ko‘chirish tadbirlarini yaxshilab o‘ylab rejalashtirishni
hamda transportni, yo‘llarni, ko‘chirish tashkilotlarining ko‘chiriladigan
aholi boradigan xavfsiz joylarni oldindan tayyerlab qo‘yishini,
shuningdek aholining fuqaro muhofazasi sohasida har tomonlama
tayyergarlik ko‘rishini talab qiladi. Bunday tayyorgarlikni ijroiya
hokimiyati idoralarining va iqtisodiyot obyektlari boshqaruv
tashkilotlarining fuqaro muhofazasi boshlig‘i bo‘lgan rahbarlari tashkil
etadi va o‘tkazadi.
Aholini evakuatsiya qilish ishlab chiqarish-hududiy va hududiy
tamoyillari asosida rejalashtiriladi, tashkil etiladi va amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish-hududiy tamoyili favqulodda vaziyatlar zonalaridan
ishchilar, xizmatchilar, studentlar, o‘quvchilarni, korxonalar, tashkilotlar,
muassasalar, o‘quv yurtlari bo‘yicha, ishlab chiqarish va xizmat
ko‘rsatish soxasida ishlamaydigan boshqa aholini esa turar joydan
foydalanish organlari orqali turar joylari bo‘yicha transportda (piyoda)
olib chiqishni nazarda tutadi.
Muayyan hollarda evakuatsiya hududiy tamoyilda, ya’ni aholini
ko‘chirish e’lon qilingan paytda bevosita aholi yashab turgan joyidan
amalga oshirilishi mumkin.
Aholini ko‘chirish usullariga qarab, 3 taga bo‘linadi:
1. Transportda;
2. Piyoda tartibda;
3. Aralash usul.
Aralash usul eng samarali va eng maqbul usul hisoblanadi. U mavjud
transport yordamida iloji boricha eng ko‘p ishlovchilar bilan bir vaqtda
aholini qolgan qismini birga qo‘shib olib chiqishga asoslanadi. Bunda,
94
asosan piyoda tartibda yura olmaydigan aholini transportda olib chiqish
rejalashtiriladi.
Aralash usul favqulodda vaziyat zonolaridan aholini ko‘chirish
tadbirlarini eng qisqa muddatda o‘tkazish talablariga juda mos keladi.
Ko‘chirilgan aholi xavfsiz joylarda maxsus buyruq bo‘lguncha
joylashtirib turiladi. Aholini ko‘chirish tadbirlarining hajmi kunligi,
tashkil etish va o‘tkazishdagi murakkabliklari ko‘chirish tashkilotlarini
tuzishga hamda ularning aholini ko‘chirishga sifatli tayyorgarlik
ko‘rishlariga oshirilgan talablar qo‘yadi.
Aholini ko‘chirishni tashkil qilishni rejalashtirish, tashkil etish va
o‘tkazish bevosta shahar, tuman va viloyatlarning ko‘chirish
tashkilotlariga, hokimiyat idoralariga, favqulodda vaziyatlar favqulodda
vaziyat boshqarmalari va bo‘limlariga yuklatiladi. Quyidagilar ko‘chirish
tashkilotlari tarkibiga kiradi:
- aholini ko‘chirish hay’atlari (AKH);
- ko‘chirilganlarni qabul qilish hay’atlari (KQQH);
- ko‘chiriladiganlarning intilish punktlari (KIP);
- ko‘chirilganlarni qabul qilish punktlari (KQQP);
- ko‘chirishning oraliq punktlari (KOP);
- piyoda ko‘chirilganlarning yo‘llaridagi boshqarish guruhlari;
-ko‘chiriladigan aholini transportda (piyoda) olib chiqish tezkor
guruhlari
- aholini ko‘chirish hay’atlari (AKH)
FVDTning ishchilar, xizmatchilar va aholini ko‘chirish
rejalashtirilayotgan hamma hududlarda ko‘chirish hay’at (KH) tashkil
etiladi.
Hududiy - ko‘chirish hay’atlari tarkibiga tegishli ma’muriyat
rahbarlari qarori bilan o‘sha ma’muriy-hududiy bo‘linmalarning mas’ul
xodimlari tayinlanadi. Ko‘chirish hay’atining raisi etib, odatda, ma’muriy
- hududiy bo‘linma rahbarining o‘rinbosari tayinlanadi. Ko‘chirish hayati
tarkibiga a’zo etib, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy ta’minot
idoralarining, transport tashkilotlarining, ichki ishlar boshqarmalarining
(bo‘limlarining) rahbarlari (ularning o‘rinbosarlari), garnizon yoki harbiy
komissarlik boshliqlarining vakillari tayinlanadi. Ko‘chirish hay’atlarida
95
ish yuritish va texnik ishlarni bajarish uchun hududiy boshqaruv
idoralarining ma’muriyat xodimlaridan ishchi apparat tayinlanadi.
Ko‘chiruv hay’atlarining ishchi apparati ish yunalishlari bo‘yicha
bo‘linadi hamda mahalliy sharoitni hisobga olib, bir necha tashkiliy
guruhlardan iborat bo‘lishi mumkin. Bular, masalan, transportda va
piyoda olib chiqiladigan aholini hisobga olish guruhi, ko‘chirish
transporti guruhi, ko‘chirilgan aholini hisobga olish, qabul qilish va
xavfsiz joylarga joylashtirish guruhi, ko‘chirish tadbirlarini ta’minlash
guruhi va h.k.
Obyekt aholini ko‘chirish haytatiga, odatda, korxona, yaqinida
bittadan hisobida sutkasiga 5-6 ta poyezd jo‘natishni yoki soatiga ikiga
(har biri 500 kishidan) piyodalar kolonnasini butlash va tayyorlashni
ta’minlaydigan qilib tashkil etiladi.
KAIP bir vaqtda baravariga kamida bitta poyezdga (kemaga) odamlar
chiqishini yoki baravariga bir kolonna odam yig‘ilishini ta’minlaydigan
bo‘lishi kerak. Har qaysi KAIP ga tartib nomeri beriladi. Unga iqtisodiyot
obyektlari, turar joydan foydalanish tashkilotlari, shuningdek aholini
transportda olib chiqish va piyoda ko‘chiriladiganlarning yo‘llari, tashkil
etiladigan transportga chiqish punktlari birkitib qo‘yiladi. KAIPning
shahar, tuman, obyekt ko‘chirish hay’atlari bilan transportga chiqish
punktlari va transport tashkilotlari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi
ta’minlangan bo‘lishi kerak. KAIP ishini ta’minlash uchun negizida
KAIP yo‘lga qo‘yiladigan hududiy ijroya idoralari, tashkilotlari va
muassasalari xodimlari hisobidan ishchi apparat tayinlanadi.
Ko‘chirilgan aholini qabul qilish punktlari (KAQQP).
Ko‘chirilganlarni qabul qilish punktlari ko‘chirilgan aholini
transportdan tushadigan punktlarda yo‘lga qo‘yiladi hamda shu aholini
kutib olish va keyingi joylashtiriladigan joylarga jo‘natishga
mo‘ljallangan bo‘ladi.
Odamlarni har qanday ob-havoda vaqtincha joylashtirishni, qish
vaqtlarida esa isitish imkoniyatini ta’minlaydigan maktablar, klublar va
boshqa jamoat va ma’muriy binolarda KAQQP yo‘lga qo‘yilishi mumkin.
KAQQP ga qancha va qachon odam kelishiga qarab, ovqat va ichimlik
suv bilan ta’minlash nazarda tutiladi. Buning uchun umumiy ovqatlanish
96
punktlaridan-oshxona, kafe va h.k. lardan, ular bo‘lmaganda esa
ovqatlanish ko‘chma punktlaridan foydalanish mumkin.
KIP xodimlarining soni ko‘chirilib keltiriladigan aholi sonini hamda
uni ta’minlash tadbirlarining hajmini hisobga olib belgilanadi.
Aholini favqulodda vaziyat zonalaridan shoshilinch (kechiktirib
bo‘lmaydigan) ko‘chirish, odatda, KIPni yo‘lga qo‘ymasdan o‘tkaziladi.
Ularning vazifalari bunday hollarda tegishli ma’muriy-hududiy birliklar
birkitib tezkor guruhlarga yuklatiladi.
Tezkor guruhlar quyidagi vazifalarni hal qiladi:
-odamlar yashab turgan joyida (yashash joyida yoki ish joyida)
aholini xabardor qilish, yig‘ish, hisobga olish va uning transportga
chiqishini tashkil etish;
-aholini transport vositalariga taqsimlash, ko‘chirish kolonnalarni
tuzish va ularga ko‘chish yo‘llari bo‘ylab hamrohlik qilish;
-aholini ko‘chirish va ko‘chirish yuqori idoralariga xabar berish
qanday o‘tayotganini nazorat qilish;
-mas’uliyatidagi zonada jamoat tartibini tashkil qilish va saqlash.
Ko‘chish oraliq punktlari (KOP).
Favqulodda vaziyatlar zonasining tashqi chegarasida ko‘chish oraliq
punktlari tashkil etiladi. KOP quyidagilarni ta’minlashi kerak:
-aholini hisobga olish, qayta ruyxatdan o‘tkazish, dozimetrik va
kimyoviy nazorat qilish, sanitariya ishlovidan o‘tkazish va borib
turiladigan xavfsiz joylarga jo‘natish. Zarurat bo‘lsa, ifloslangan
(zaharlangan) kiyim-bosh va poyafzalni KOP da almashtiriladi va maxsus
ishlovdan o‘tkaziladi. KOP da aholini favqulodda vaziyat zonasida
ishlagan transportdagi ifloslanmagan (zaharlanmagan) hududda
ishlaydigan "toza" transport vositalariga o‘tkaziladi. KOP temir va shosse
yo‘llar, suv yo‘llari yaqinida bo‘ladi. Aholini favqulodda vaziyat yuz
bergan zonadan ko‘chirish har bir alohida holda shu vaziyatning yuzaga
kelish sharoitiga, favqulodda vaziyat manbai, ta’sir omillarining ta’sir
etish xarakteri va makon va vaqt parametrlariga qarab belgilanadi.
Favqulodda vaziyat yuzaga kelishi haqidagi ishonchli taxmin haqida
malumot olinganda odamlarni favqulodda vaziyat yuz bergan zonadan
transportda va piyoda uyushqoqliq bilan olib chiqish uchun qulay sharoit
97
yaratishdan iborat bo‘lgan tayyorgarlik tadbirlari o‘tkaziladi. Ba’zi
hollarda aholini ko‘chirish cheklangan yoki mahalliy xarakterda bo‘ladi.
Xabar berish oldindan (taxminga binoan) yoki selning boshi signal
darvozasidan o‘tganda (shoshilinch ko‘chirishlarda) amalga oshiriladi.
Sel xavfi bor joylardan aholini ko‘chirish:
Bunday ko‘chirish sel oqimi yuzaga kelish xavfi tutilganda, sel oqimi
yuzaga kelayotgan davrda, alohida hollarda esa sel oqimining ta’siri
tugaganda ham o‘tkazilishi mumkin. Aholini ko‘chirish oldindan
o‘tkazilgani ma’qul. Sel oqimi yuzaga kelayotganda esa shoshilinch
(kechiktirib bo‘lmaydigan) aholini ko‘chirish tadbirlari o‘tkaziladi.
Ko‘chirishning shoshilinchligi sel to‘lqinining muhofaza obyektiga
kelishi taxmin qilinayotgan vaqt, odatda 4 soatgacha yetadigan vaqt bilan
belgilanadn. Shundan keyin esa real xavf tug‘ilishiga qarab belgilanadi.
Aholini ko‘chirish cheklangan yoki mahalliy xarakterda bo‘ladi va ular 2
bosqichda o‘tkaziladi:
1-bosqich KIP ni yulga qo‘ymasdan, sel oqimi joyining o‘zida.
2-bosqichda esa KIP orqali rejadagi joylarga yetkazib qo‘yguncha
(tashlab ketilgan uylar va aholi punktlarini sel buzib ketganda) davom
etadi.
Ko‘chki xavfi bor joylardan aholini ko‘chirish:
Bunday ko‘chirishlar qor ko‘chish xavfi tug‘ilganda, shuningdek qor
ko‘chkisi tushib bo‘lgandan keyin (turmush kechirishni ta’minlash
obyeklari buzilganda) o‘tkaziladi. Ko‘chki hududiy tamoyilda bir
bosqichda o‘kazilib, cheklangan xarakterda bo‘ladi hamda oldindan
o‘tkaziladigan, buning iloji bo‘lmaganda esa shoshilinch o‘tkaziladi.
Halokatli suv bosish va toshqin vaqtida:
Ko‘chirish gidrotexnika inshoatlari buzilish xavfi tug‘ilgan yoki
buzilgan hollarda yoxud suv havzalaridagi suv sathi ko‘tarilib ketganda
(toshqinda), shuningdek obyekglarni va turmush kechirishni ta’minlash
tizimlarini suv buzib ketganda o‘tkaziladi. Ko‘chirishlar cheklangan yoki
mahalliy xarakterda bo‘ladi. Oldindan o‘tkaziladigan ko‘chirishlarda KIP
yo‘lga qo‘yiladi (ishlab chiqarish xududiy tamoyilida). Oldindan
o‘tkazish davri qisqa bo‘lganda aholini ko‘chirish hududiy tamoyilda 1
yoki 2 bosqichda o‘tkaziladi.
98
Ko‘chirish ishlari bo‘yicha farmoyish olingandan so‘ng tadbirlar to‘rt
soat ichida bajarilishi kerak. Farmoyish berilgandan so‘ng FMB,
qarorgohi, ko‘chirish komissiyasi, ko‘chirish boshlanganligi haqida
ko‘chirish punktlarini, qabul qilish punktlarini, oraliq punktlarini
ogohlantiradi. Aholi transport turlarida kolonna bo‘lib kuzatuv asosida,
yo‘l harakatiga rioya qilgan holda ko‘chiriladi.
- ko‘chiriladigan aholi, jumladan piyoda tartibda va transportda
ko‘chirilganlar sonini aniqlash, transport vositalarini transportga chiqish
bekatlari (punktlari) bo‘yicha taqsimlash, marshrut kolonnalari
hisoblanganiga aniqlik kiritish na ularni piyoda yunalishlarga biriktirib
qo‘yish;
- ko‘chirish yo‘llarini tayyorlash, yo‘l belgilari va ko‘rsatgichlar
qo‘yish, qo‘nib o‘tish joylarini jihozlash;
- KIPni, transportga chiqish-tutish punktlarini yo‘lga qo‘yishga
tayyorlash;
- xabarlash va aloqa tizimlari shayligini tekshirish;
- mavjud muhofaza inshoatlarini shay holatga keltirish.
Aholini ko‘chirishda quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:
- ko‘chirish boshlangani va tartibi haqida ko‘chirish tashkilotlari,
korxonalar va tashkilotlar rahbarlariga, shuningdeq aholiga xabar berish;
- ko‘chirish tashkilotlarini yo‘lga qo‘yish va shay holatga keltirish;
- ko‘chiriladigan aholini yig‘ish va xavfsiz joylarga jo‘natishga
tayyorlash;
- piyoda kolonnalarni tuzish va yo‘nalishlardagi boshlang‘ich
punktlarga olib chiqish;
- transport vositalarini aholining transportga chiqish va undan tushish
punktlariga keltirish hamda aholini transportga chiqarish.
- ko‘chirilgan aholini oldindan tayyorlab qo‘yilgan, turmush
kechirish mumkin bo‘lgan sharoitlar ta’minlangan xavfsiz joylarga qabul
qilish va joylashtirish.
Har bir alohida favqulodda vaziyatlarda aholini ko‘chirishining
o‘ziga xos xususiyatlari bo‘ladi.
99
Yer qimirlaganda (zilzilada):
Aholini ko‘chirish mahalliy, yoxud mintaqaviy tusda bo‘lishi
mumkin. Ko‘chirishni o‘tkazish odatda yul-transport imkoniyatlariga
qarab belgalanadi. Ko‘chirish shikastlangan joylarda KIP yo‘lga qo‘yilib,
bir bosqichda ishlab chiqarish va hududiy tamoyillarda amalga oshiriladi.
Radioaktiv zaharlanishda:
Ko‘chirish mahalliy, yoxud mintaqaviy tusda bo‘lib, alohida (bolalar
uyi, tibbiyot muassasalari, internatlardan tashqari) obyektlarda hududiy
tamoyilda amalga oshiriladi. Aholini ko‘chirish 2 bosqichda o‘tkaziladi:
1-transportga chiqarish joyidan KOP gacha.
2 - KOPdan rejadagi joylashtirish joylargacha.
Kimyoviy zaharlanishda:
Hozirgi kunda mutaxassislar tahlil qilib aniqlangan ma’lumotlarga
ko‘ra, kimyoviy xavfli inshootlarda bo‘ladigan halokatlar tufayli tez ta’sir
etuvchi zaharli moddalarning atrof muhitga tarqalishiga bir qator sabablar
mavjud.
Asosiy sabablar quyidagicha:
-korxonadagi texnologik jihozlarning nosozligi;
-uzoq muddat ishlatilgan uskuna-jihozlarning eskirishi;
-moddalarning ishlab chiqarishda, saqlashda, tashib oborishda yo‘l
qo‘yilgan xatoliklar tufayli;
-portlash, yong‘in sodir bo‘lishi, halokatlar tufayli;
-moddalar bilan ishlashda, ularning saqlashdagi texnika xavfsizligi
qoidalariga rioya qilmaslik;
-chetdan olib kelingan texnologik jarayon xavfsizlik talablariga to‘liq
javob bermasligi;
-korxonada mehnat intizomi past, mutaxassis va ishchilarning
malakasi yetarli emasligi;
-mahsulot ishlab chiqarishda murakkab texnologik jarayoni
qo‘llanishi.
Kimyoviy va radiatsiyaviy muhofazaning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat.
1.Favqulodda vaziyatning vujudga kelishini oldindan taxmin qilish
va sharoitga baho berish. Buning uchun shu kimyoviy radiatsiyaviy xavfli
100
obyekt joylashgan hudud to‘g‘risida aniq ma’lumotlarga, moddalarning
miqdori, turi, saqlash sharoiti, saqlash joyi aholi yashaydigan joydan
qanday oraliqda joylashganligi to‘g‘risidan aniq ma’lumotlarga ega
bo‘lishlari kerak.
2. Kuchli ta’sir etuvchi zaharli modda (KTZM) va radioaktiv
moddalarni maxsus saqlash joylariga chiqarib tashlash, moddalarning
ta’sirini oldini olishga, ta’sirini kamaytirishga qaratilgan tadbirlarni ishlab
chiqish.
3. Fuqarolarni kerakli miqdorda shaxsiy himoya vositalari bilan
ta’minlashni tashkil etish.
4. Kimyoviy va radiatsiyaviy nazorat va tekshirish ishlarini o‘z
vaqtida amalga oshirish.
5. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va unga barham berish
uchun kerakli kuch va vositalarni doimo shay turishini ta’minlash.
6. Kimyoviy va radiatsiyaviy xavf vujudga kelgan favqulodda
vaziyatlarda fuqarolarni qanday vazifalarni bajarishlari lozimligiga
tayyorlab borish.
Kimyoviy va radiatsiyaviy vaziyatni oldindan taxminlash va baholab
borish.
Vaziyatni oldindan taxminlashga quyidagilar kiradi:
-favqulodda vaziyatning aniq turini bilish;
-vaziyat tafsiloti va ko‘lamini aniqlashning ishonchli usullarini,
uskuna –jihozlarini topish;
-fuqaro muhofazasi kuchlarini va aholini o‘z vaqtida ogohlantirish;
-talofatlar va moddiy zararlarning oldini olish yoki ularning ta’sir
kuchini mumkin bo‘lgan darajada kamaytirish yuzasidan kerakli
choralarni ko‘rish.
Aholini evakuatsiyasi fuqaro muhofazasi organlarining ko‘rsatmasi
bilanamalga oshiriladi. Ko‘rsatmalarin olgach odamlar eng kerakli
narsalarni yig‘ishlari lozim, SIZ 2-3 kunga yetadigan oziq-ovqat, ichimlik
suvini, aptechkani, pullarni, hujjatlarni va bog‘chaga boradigan bolalarni
evakuatsiyaga tayyorlash va aytilgan vaqtda KIPda bo‘lishi kerak.KIPda
aholi registraturasidan o‘tadilar. KIP ishchilari boshchiligida vagonlarga
taqsimlanadilar, avtomobillarga, yayov kolonnalarga va avtomobillarga
101
taqsimlanadilaro va belgilangan vaqtda jo‘naydilar va jo‘nash punktlariga
olib chiqadilar.
Yayov evakuatsiya qilinadigan aholini kalonnalarga 500-1000 odam
bo‘lib bo‘linadi, kolonnalar esa 50-100 kishilik gruppalarga bo‘linadi.
Obyekt boshliqlari kolonna boliqlarini tayyorlashadi harakat tezligi 3-4
km.soat mo‘ljallangan.
Kolonnalar o‘rtasida masofa 500 metr deb belgilanadi. Har bir 4-1,5
soat yurgandan keyin 15 minut dam olinadi, sutkanint ikkinchi yarimida
1-2 soat dam olinadi. Evakuatsiya qilinganlarni joylashtirish ishlarini
mahalliy oblast, rayon boshliqlari amalga oshiriladilar.
3.Fuqora muhofazasi himoya inshootlarining turlari va
ulardan foydalanish.
Boshpanalar, ularning tasnifi, ichki jihozlanishi va tinchlik davrida
ulardan foydalanish
Aholini radiatsiyadan muhofaza qilish maqsadida turli xildagi
inshootlar mavjud. Muhofaza inshootlari aholini muhafazalovchi
ishonchli vositadir. Bu inshootlar aholini turli tusdagi favqulodda
vaziyatlardan hamda ommaviy qirg‘in qurollarning ta’sir etish
omillaridan saqlaydigan boshpana hisoblanadi. Muhafazalovchi
inshootlar muhofazalash xususiyatiga ko‘ra, pana va radiatsiyaga qarshi
pana joylarga bo‘linadi. Bunday inshootlar quyidagi xususiyatlardan kelib
chiqqan holda:
-yo‘nalishga ko‘ra: fuqarolarni saqlashga, boshqaruv tizimlarini
joylashtirishga mo‘ljallangan;
-joylashgan o‘rniga ko‘ra: alohida joylashgan (metropolitenlar va
tog‘-kon qurilishlari, shaxtalari);
Qurilish muddatiga ko‘ra: boshpana RSB (radiatsiyadan saqlovchi
boshpana) va oddiy boshpanalar quriladi.
Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda aholini fuqaro muhofazasi
himoya inshoatlarida yashirish kelib chiqishi mumkin bo‘lgan ko‘plab
yo‘qotishlarni olidini oluvchi eng samarali usulidir. Favqulodda
vaziyatlar sodir bo‘lganida fuqaro muhofazasining “Havo trevogasi”,
“Radiatsiyaviy xavf” va “Kimyoviy trevoga” komandalari beriladi.
102
“Kimyoviy trevoga” komandasi berilganida panajoylarga
yashiruvchilarga obyektning fuqaro muhofazasi xodimlari, fuqaro
muhofazasi shtabi xodimlari tomonidan shaxsiy himoya vositalarini
tarqatishni tashkil etishlari kerak. Panajoylarga kirish to‘g‘risida buyruqni
obyekt rahbari-fuqaro muhofazasi boshlig‘i berishi kerak. Agarda
favqulodda vaziyat sodir bo‘lgan vaqtda aholining panajoylarga o‘z
vaqtida yetib kela olmagan qismi panajoylarga kirishdan oldin ularga
panajoyning maxsus joyida qisman dezinfeksiya qilinadi. Panajoylarda
aholi joylashishi uchun strelkalar o‘rnatilgan bo‘ladi.
Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lgan hududlardan jabrlanganlarni
yoki jabrlanish ehtimoli tug‘ilganda aholini panajoylarga joylashtirish
tadbirlarini qoniqarli va samarali olib borish maqsadida obyekt fuqaro
muhofazasi va fuqaro muhofazasi shtabi xodimlaridan iborat bo‘lgan
zvenolar tuziladi. Panajoylarga aholini tartib bilan, kolonnalarga ajratgan
holda olib kiriladi. Kolonna boshlig‘ida hududning va panajoylarning
chizmasi (sxema) bo‘lishi kerak. Ko‘chirilayotganlar tarkibida agarda
bemorlar bo‘lsa, ularga birinchi tibbiy yordami ko‘rsatilib, ularga sog‘lom
kishilar birkitib qo‘yiladi.
Favqulodda vaziyat sodir bo‘lgan hududda komandasiz shaxsiy
himoya vositalarini yechish, yakka holda yurish, osmonda osilib turgan
xavfli uskunalar ostida turish, yerda yotgan elektr simlariga yaqinlashish
yoki tegish, tutun chiqqan joylarga komandasiz bormaslik lozim.
Panajoylarga yashiringan aholining majburiyatlari:
-tez va chaqqonlik bilan ko‘rsatilgan joylarni tartibni saqlagan holada
egallashlari;
-ichki tartib-qoidalariga qat’iy rioya etishlari;
-vahimaga tushmaslik, o‘zlarini erkin his qilishlari;
-qariyalarga, ayollarga va yosh bolalarga yordam ko‘rsatishlari;
-shaxsiy himoya vositalarini tayyor holatda saqlashlari;
-panajoylarda bo‘lgan vaqtlarida texnika xavfsizligi qoidalariga
(elektr tarmoqlaridan o‘zboshimcha foydalanish, kislorod solingan
balonlarga va boshqa asbob-uskunalarga yaqinlashmaslik) qat’iyan rioya
qilishlari;
103
-xavf tugaganidan keyin faqat fuqaro muhofazasi yoki fuqaro
muhofazasi shtabi xodimlarining komandasi bilan tashqariga tartibni
saqlagan holda chiqishlari.
Panajoylardan aholini majburiy chiqishlarini taqozo etadigan
sabablar:
-panajoylardagi asbob uskunalar yashiringanlarning hayotiga xavf
tug‘diradigan darajada buzilishi;
-panajoylarni suv bosganda;
-panajoylarda yong‘in chiqqanda;
-panajoylardagi havo miqdorida xavfli gazlarning tarqalishida,
kislorod miqdorining keskin kamayib ketishida.
Yuqorida ko‘rsatilgan salbiy holatlar sodir bo‘lganida, yashiringan
aholi panajoydan uzoq bo‘lmagan boshqa himoya inshootlariga
o‘tkaziladi. Bu tadbirlarni amalga oshirish paytida yashiringanlar albatta
shaxsiy himoya vositalari bilan to‘liq ta’minlangan bo‘lishlari zarur.
Fuqaro muhofazasi himoya inshoatlarida radiaktiv zaharlovchi
moddalar va bakterial vositalar hamda oddiy qurollar ta’siridan himoya
qilishga, ommaviy zarar yetkazuvchi qurollar ta’siridan to‘liq saqlaydi.
Himoya inshootlari uch xil turga bo‘linadi:
1.Boshpanalar. Ular germetik holda qurilgan bo‘lib, ommaviy zarar
yetkazuvchi qurol-yadro zaryadi portlashidan hosil bo‘lgan shikastlovchi
omillardan hamda zaharlovchi moddalar va bakterial vosita
aerozollaridan to‘liq himoya qiladi.
2.Radatsiyaga qarshi pana joylar radiaktiv zararlanish paydo bo‘lgan
joylarda aholini radatsion zararlanishdan himoya qiladi.
Z. Eng oddiy pana joylar - urush vaqtida jang maydonlarida ushbu
inshoatlar hamisha yo‘l ostidagi vositalar yordamida quriladi. Fuqaro
muhofazasi boshpanalari, yashirin joylar ishlash yoki yashash joylari
yaqinida joylashadi.
Boshpanalar, ularning tasnifi, ichki jihozlanishi va tinchlik davrida
ulardan foydalanish:
Aholini yadro portlashining hamma omillaridan, shuningdek kiyoviy
va bakterial qurollaridan saqlash uchun mo‘ljallangan germetik turdagi
himoyalangan binolar boshpanalar deyiladi. Boshpanalar betondan yoki
104
temir betondan yer ostiga quriladi. Boshpanalarning himoya qilish
xususiyati 100% gacha bo‘ladi.
Zarba to‘lqini ta’siridan himoya qilish xususiyatiga qarab
boshpanalar quyidagi sinflarga bo‘linadi:
1-sinf -5kg/kv sm gacha.
2-sinf - Z kg/kv sm gacha.
3-sinf - 2kg/kv sm gacha.
4-sinf - 1kg/kv sm gacha.
Boshpanalar sig‘imiga qarab quyidagilarga bo‘linadi:
a) kichik boshpana-150 nafar kishilarga mo‘ljallangan;
b) o‘rtacha boshpana-150-450 nafar kishilarga mo‘ljallangan;
v) katta boshpana-450 va undan ortiq miqdordagi kishilarga
mo‘ljallangan..
Boshpanalar joylashishiga qarab 2 xil ko‘rinishda bo‘ladi:
a) qurilmalar tarkibida (yer to‘lada);
b) ayrim qurilmalar (mustaqil qurilgan).
Boshpanalar qurilish muddatiga ko‘ra 2 turga bo‘ladi:
a) tinchlik davrida qurilgan boshpanalar;
b) dushman hujumi xavfi tug‘ilganda qurilgan boshpanalar.
Jihozlanishi jihatidan boshpanalar:
-filtr-ventilyatsion qurilmasi bor boshpanalar;
-filtr-ventilyatsion qurilmasiz boshpanalarga bo‘linadi.
Boshpana binolarining tagida yoki yer ostiga alohida quriladi.
Boshpanalarning tepasi juda pishiq va mustaxkam, devorlari zarb
to‘lqiniga va singuvchi radiatsiyaga chidamli bo‘lishi kerak. Tashqaridan
zaharlangan havo kirmasligi uchun germetik ravishda ishlangan bo‘lishi
zarur. Boshpanaga kirish uchun Z ta eshik quriladi. Birinchi eshik
metaldan pishiq ishlanadi, qolgan 2 tasi gaz o‘tkazmaydigan
materiallardan ishlangan bo‘lishi kerak. Eshiklar zich yopilishi uchun
chetiga rezina yopishtiriladi. Bu eshiklar orasida 2 ta dahliz hosil qilinadi.
Kirish eshiklaridan tashqari, kirish joylari imoratlar qulashi natijasida
bekilib qolgan hollarda foydalanish uchun yer tagidan g‘isht, temir-beton
teshik quvurlar qurilishi kerak. Boshpanada havo yetarli bo‘lishi uchun
105
filtr-ventilyatsiya qurilma o‘rnatiladi (FVA-49, FVK-1, FVK-2). Bu
qurilmalar ikki rejimda ishlashi mumkin: sof va filtr-ventilyatsiya.
1-rejimda havo changga qarshi to‘rsimon filtr bilan tozalanadi.
To‘rlar maxsus moy bilan moylanadi. Havo filtrdan o‘tayotgan chang va
radiaktiv moddalar to‘rining moy qatlamiga yopishib qoladi. Moy
filtrning bitta yacheykasining unumdorligi soatiga 1000-1300 m.kub.
2-rejimda havo zaharli moddalar va bakterologik zaharli moddalar
o‘tkazmaydigan niqoblar (protivogaz) bo‘yicha ishlaydigan filtr bilan
tozalanadi. Havo miqdori sof ventilyatsiya rejimi bo‘yicha boshqaruv
punktida ishlayotgan bir odam uchun 5m Fsoat bo‘lishi kerak. Kuchli
yong‘in ehtimoli bo‘lgan hududda joylashgan panajoy atmosferasida
kislorodning miqdori pastligi, SO2 miqdori yuqoriligi yoki kuchli ta’sir
etuvchi zaharli modda ning miqdorining oshganligi pana joylarning to‘la
izolyatsiyasi va ulardan havoni rengeneratsiya rejimidan foydalanishni
ko‘zda tutiladi. (RP-100 rengenerativ moslamalardan foydalanish) RP100 rengenerativ patronning ishlash tamoyili havo patronidan o‘tayotgan
tarkibida kalsiy oksidi bor kimyoviy yutgich bilan reaksiyaga kiruvchi
SO2 gazidan tozalanadi. Reaksiya suv va issiqlik ajralishi bilan kechadi.
Rengenerativ patronlardan foydalanishda kislorod yetishmasligini oldini
olish uchun pana joyga reduktor orqali uzatiladigan kislorod balonlardan
to‘ldiriladi.
Boshpana xonalari bir nechtaga bo‘ladi. Asosiy xona - odamlarni
joylashtirish xonasi, yordamchi xona - filtr-ventilyatsion kamera xonasi.
Bundan tashqari oziq-ovqat, suv zahirasi xonasi, kislorodli balonlar
uchun mo‘ljallangan xona, bufet, dizel elekro-stansiyalar uchun
mo‘ljallangan xonalar kiradi.
Boshpanalarda ichimlik suvi quvurlari, kanalizatsiya, telefon, radio,
elektr toki, ayrim asboblar va yong‘inga qarshi asboblar bo‘lishi shart.
Bundan tashqari DP-5 turidagi dozimetr asbobi va kimyoviy razvetka
asboblari ham bo‘lishi kerak. Boshpanaga yashirinuvchilar uchun 0,5-1,8
m. o‘lchamdagi 2 yoki 3 qavatli so‘rilar va o‘tirish uchun 45-55 sm
o‘lchamdagi o‘rindiqlar o‘rnatilishi lozim. Bir nafar yashirinuvchi uchun
joy meyori 0,5m.kv. ni tashkil qiladi.
106
Aholi boshpanaga fuqaro muhofazasi signallari berilganidan so‘ng
kirishlari lozim. Boshpanada chekish, shovqin ko‘tarish, hamda lampa
yoqish, uy hayvonlarini, qo‘pol buyumlarni olib kirish ma’n etiladi.
Shaxsiy himoya vositalarini tayyor holda tutish kerak. Panajoylardan
tashqariga radiatsiya darajasi pasayib, hudud to‘la zararsizlantirilgandan
keyin signal bo‘yicha chiqishga ruxsat etiladi. Panajoylarda
jabrlanganlarga tibbiyot xonasida tibbiy xizmat ko‘rsatiladi.
Boshpananing sanitar holatini ana shu post uchun mas’ul shaxslar nazorat
qiladi. Boshpanada quyidagi sanitariya gigiyena talablari qo‘yiladi:
-panajoylar toza va yaxshi sanitariya holatida bo‘lishi shart.
-panajoylarni har kuni 1% xloramin eritmasi bilan tozalash, vaqtivaqtida to‘la dezinfeksiya qilish zarur.
Boshpanalarda havo tarkibidagi korbonat angdirid miqdori 1% (35
gacha) -havo harorati – 23 gradus (maksimum 31), nisbiy namlik-70%
(maksimum 80%) bo‘lishi kerak. Suv meyori: 1 kishi uchun 1 sutkaga 10
l., shundan ichish uchun 6 l., sanuzel uchun 4l. Panajoylarda xizmat
ko‘rsatish himoya qurilmalarining mas’ul xodimlari zimmasiga tushadi.
Har bir pana joyga yetti kishidan iborat xizmat ko‘rsatish zonasi ajratiladi.
Zveno boshlig‘i pana joy komendanti hisoblanadi.
Favqulodda vaziyatning oqibatlari barham topgandan so‘ng, aholi
panajoylarni tark etishadi. Panajoy xonalari shamollatilib, u yerda
yig‘ishtirish ishlari olib boriladi.
Tinchlik davrida panajoylarni madaniy-maishiy inshoatlar (kichik
ustaxonalar, ishchilar aholi bilan shug‘illanadigan sinflar, fuqaro
muhofazasi o‘quv punktlari, har xil to‘garaklar ishlashi uchun joy, yengil
avtomashinalar uchun garaj, savdo va ovqatlanish punktlari omborlari)
sifatida foydalanish mumkin.
107
Xulosa
Xulosa qilib aytganda bugungi kunda insonlar o‘rtasida xavfsizlik
madaniyatini shakllantirish dolzarb va muhim masaladir. Texnika
texnologiyalar ish faoliyatning barcha qatlamlariga kirib brogan. Uy
ishlaridan tortib ishlab chiqarish sanoatigacha olishimiz mumkin.
Malumki texnikalar soni va qamrovi ortar ekan texnika bilan
munosabatlar dolzarbligi ortib boradi.
Texnologik jarayonning murakkabligi, texnologik rejimlarga boʻlgan
talablarning yuqoriligi mehnat muhofazasi tadbirlariga boʻlgan
talablarining ortib borishini talab qilmoqda. Ishlab chiqarish xavfsizligi
muammolarini oʻrganish uslubiy jihatdan murakkablashib, aktuallashib
boryapti. Korxonalarda mehnat sharoitlarini yaxshilash va yuqori
xavfsizlik satxini ta’minlash uchun barcha texnik, tashkiliy, huquqiy,
iqtisodiy usul va vositalarini qoʻllash talab etiladi. Tahlil asosida ishlab
chiqarishdagi xavfli joylar, sodir boʻlishi mumkin boʻlgan xavfli
vaziyatlar aniqlanadi, ularni oldini olish va yoʻqotish choralari ishlab
chiqiladi. Bu masalalarni hammasi oʻzaro bogʻlangan holda, kelajak
rejalarni hisobga olgan holda koʻriladi.
Xavfsizlikni ta’minlash ruhida oʻqitish va tarbiyalash ayniqsa texnik
oʻquv yurtlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki yangi texnika va
texnologiyalarni boʻlgʻusi yaratuvchilarini va ishlab chiqarish
rahbarlarini shu ruhda tarbiyalash ushbu muammoni samarali boʻlishida
katta rol oʻynaydi. Boʻlgʻusi mutaxassislarni shakllantirishdan asosiy
maqsad har qanday muhandislik masalasini hal qilishda, bu ilmiy izlanish
boʻladimi, loyiha-konstruktorlik ishi boʻladimi, ishlab chiqarishning
tashkiliy va boshqaruv masalasi boʻladimi asosiy tamoyil inson
salomatligi va hayotini muhofaza qilish ekanligini unutmaslikdir.
108
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI
I. Huquqiy normativ hujjatlar:
1. Oʻzbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyasi. - T., 2023. 163 b.
2. Oʻzbekiston Respublikasi Qonuni “Yong‘in xavfsizligi” toʻg‘risida,
OʻRQ 226-son. - T., 2009. 15 b.
3. Oʻzbеkistоn Rеspublikаsini Mеhnаt kоdеksi. - T., 2022. 188 b.
4. Oʻzbеkistоn Rеspublikаsining Mеhnаtni muhоfаzа qilish toʻg‘risidаgi
Qоnuni. - T., 2016. 20 b.
II. Asosiy adabiyotlar:
5. Tursunov Sh.Ch., Butayarov A.T., Yadgorov K.A. Hayot faoliyati
xavfsizligi. Darslik. -T., 2022. – 250 b.
6. Yuldashev O.R., Nurmamatova R.R. Mehnat muhofazasi. Darslik. -T.,
2019. – 428 b.
7. Aliyev O.T., Tursunov Z.Sh. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. -T.,
2022. – 280 b.
8. Hasanova O.T., Zayniddinov V.V. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik.
-T-2020, – 482 b.
9. Hasanova O.T., Zayniddinov V. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. T., 2020. – 241 b.
10. Yuldashev O., G‘ulomova G., Axmedov I., Zokirov D. Bino
inshootlari xavfsizligi.Darslik. -T., 2017. – 361 b.
11. Tursunov Sh.CH., Abduraxmonov J.Sh., To‘raqulov E.T. Hayot
faoliyati xavfsizligi. Darslik. -Termiz. 2023. – 560 b.
III. Qoʻshimcha adabiyotlar:
12. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz. -T., 2017. 488 b.
13. Abduraxmonov J.Sh. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va
ma’lumotlar bazasini takomillashtirish. Monografiya. - Termiz: TerDU
nashr-matbaa markazi nashriyoti, 2022. – 104 b.
14. Туракулов Е.Т. Безапосностъ жизнедеятелъности. O’quv
qo’llanma. - Термиз. 2023. – 210 с.
15.
Холостовой
Е.И.,
Прохоровой
О.Г.
Безопасность
жизнедеятельности: Учебник: [Электронный ресурс] под ред. – 2-е
изд. - Москва: Дашков и К, 2019. – 453 с.
109
16. Энциклопедия по БЖД.-М.:Энциклопедия.
17. ГОСТы ССБТ.
18. Волощенко А.Е., Прокопенко Н.А., Косолапова Н.В.
Безопасность жизнедеятельности / Под ред. Арустамова Э.А., - 20-е
изд., перераб. и доп. - Москва: Дашков и К, 2018. – 448 с.
19. Сычев Ю.Н. Безопасность жизнедеятельности. Учеб. Пособие. Москва: ИНФРА-М, 2019. – 204 с.
20. Batiyev R.G., Tovashov R.X., Tovashov Sh.X. Hayot faoliyati
xavfsizligidan laboratoriya ishlari. - Qarshi: 2022. – 105 b.
IV. Elektron resurslar:
21. www.bilim.uz
- OOʻMTV sayti
22. www.ziyo.edu.uz
- OOʻMTV sayti
23. www.ziyo.net.uz
- OOʻMTV sayti
24. www.mintrud.uz
- Mehnat vazirligi sayti.
25. www.minzdrav.uz - Sog‘liqni saqlash vazirligi sayti.
26. www.mchs.gov.uz - Favqulodda vaziyatlar vazirligi sayti.
27. LexUz
- Oʻzbekiston Respublikasining Milliy
qonunchilik bazasi.
110
MUNDARIJA:
Kirish…………………………………………………………..……….3
I
BОB.
MEHNAT
MUHOFAZASI
VA
TEXNIKA
XAVFSIZLIGINING HUQUQIY VA TASHKILIY ASOSLARI
1.1. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizlining maqsadi va vazifalari..5
1.2. Mehnatni muhofaza qilish xizmatini tashkil etish……………….….9
1.3. Mehnatni muhofaza qilish sohasida hodimning va ish beruvchining
huquqlari va majburiyatlari………………………………………....….14
1.4. Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha o‘qitish va bilimlarni
tekshirish……………………………………………………………….21
1.5. Uch pog‘onali nazoratni tashkil etish……………………………..30
II BOB. METEOROLOGIK SHAROIT VA SANITAR GIGIENIK
OMILLAR
2.1. Mexnat muhitining meteorologik sharoitlari ……………….…..…39
2.2. Meteorologik sharoitning inson organizmiga tasiri………..……...41
2.3. Zararli (toksik) moddalar va ularning odam organizmiga tasiri…..45
2.4. Ish xonalarida havoning changlanishini o‘rganish…………….….49
III BOB. XAVFSIZLIK TEXNIKASI
3.1. Xavfsizlik texnikasi to‘g‘risida umumiy ma’lumot …………........53
3.2. Xavfsizlikni ta’minlovchi texnik vositalar.……….........................55
3.3. Signalizatsiya va xavfsizlik belgilari tizimi………………..……...60
3.4. Elektr tokidan saqlanish va shaxsiy himoya vositalari……………65
3.5. Yong‘in xavfsizligi………………………………………………..72
3.6. O‘t o‘chiruvchi moddalar va ularning xususiyatlari………………81
3.7. Evakuatsiya yo‘llari va chiqish yo‘llarini xisoblash………………89
Xulosa………………………………………………………………...107
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………...………….…..108
111
Qaydlar uchun
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
112
ABDURAXMONOV JAHONGIR SHERALI O‘G‘LI
Muharrir: M.Talipova
Texnik muharrir: I.Tursunova
Kompyuterda sahifalavchi: G.Ibragimov
TALABALARDA MEHNAT MUHOFAZASI VA TEXNIKA
XAVFSIZLIGIGA OID BILIMLARINI RIVOJLANTIRISH
Monografiya
Terishga 24.12.2023-yilda berilgan. Bosishga 25.12.2023-yilda ruxsat
etilgan. Bichimi 60x84 1/16. Hajmi 7 bosma taboq. Buyurtma № 31
Times New Poman garniturasi. Ofset usulda chop etildi. 100 nusxada.
112 bet.
“IMPRESS MEDIA” MCHJ bosmaxonasida chop etildi.
Manzil: Toshkent sh. Qushbegi ko‘chasi, 6-uy.
113