1
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
Sh.Ch.Tursunov, J.Sh.Abduraxmonov, E.T.Toʻraqulov
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
Termiz davlat universiteti
tomonidan darslik sifatida tavfsiya etilgan
Toshkent–2023
2
UOʻK 614.8 (075)
KBK 68.9ya72
T16
Sh.Ch.Tursunov, J.Sh.Abduraxmonov, E.T.Toʻraqulov
Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. T.:
“Impress media” nashriyoti, T.: 2023, 560 bet.
Darslik Termiz davlat universiteti rektorining 2023–yil 23–
dekabrdagi 509-PO‘–sonli buyrug‘iga asosan nashr etishga tavsiya
etilgan.
Mualliflar:
TerDU Texnologik ta’lim kafedrasi oʻqituvchilari
Sh.Ch.Tursunov, J.Sh.Abduraxmonov, E.T.Toʻraqulov
Tаqrizchilаr:
F.U.Qarshiyev, TerDU “Texnologik ta’lim” kafedrasi prof, texnika fanlari doktori
R.R.Nurmamatova, Mehnat va ijtimoiy munosabatlar Akademiyasi kafedrasi
mudiri t.f.d.(DSc), dots.
O.Sh.Ochildiyev, TerMTI, “Ekologiya va hayot faoliyati xavfsizligi” kafedrasi
mudiri, dots. t.f.f.d. (PhD).
Annotatsiya
Mazkur darslik texnosfera hududidagi faoliyat xavfsizligi va mehnat
muhofazasini huquqiy, tashkiliy, texnik, sanitar-gigiyenik va ijtimoiy
masalalari turli sohadagi obyektlarni loyihalash, barpo etish hamda
ulardan foydalanish bilan bog‘liq texnologiyalarini, mazkur
texnologiyalarni amalga oshirishda ishlatiladigan mashinalar,
mexanizmlar, texnik jihozlarni alohida xususiyatlarini hisob olgan holda
tizimli yoritib berilgan. Darslikda tenxnosferaning ishlab chiqarish
sektorlaridagi xavfsizlikni va mehnat muhofazasini ta’minlashga oid
ma’lumotlar batafsil bayon etilgan boʻlib, u barcha ta’lim yoʻnalishlarida
tahsil olayotgan talabalar uchun «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanidan
darslik sifatida tavsiya etiladi.
Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi
Termiz davlat universiteti tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan (23
dekabr 2023-yil, 509-PO‘ sonli buyrug’).
ISBN: 978-9910-9539-9-6
©“Impress media” nashriyoti, 2023
3
SOʻZ BOSHI
Ma’lumki, insonlarning ishlab chiqarish faoliyati ta’sirida tabiiy
landshaftlarni antropogen landshaftlarga aylanishi va oʻzgarishi, ya’ni
texnogen texnosferani paydo boʻlishiga va uni zichligini keskin ortishiga
olib keldi. Texnosfera - bu insonlar jamiyati tomonidan tabiiy yer
sferalarini (litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosfera) - geosferalarni
insonlar jamoasi tomonidan oʻzgartirish hisobiga yaratilgan sun’iy
sferadir.
Texnosfera insonlarga qaratilgan (antropotsentrik) va ekologik
(biosferaga tahdid qiluvchi) xavflar sferasidir. Oʻz navbatida,
texnosferaning ta’sirlari oqibatida biosferada sodir boʻladigan
oʻzgarishlar, inson uchun potensial xavf sifatida yuzaga chiqadi. Shu
alfozda
texnogen
inson
faoliyati
sharoitidagi-texnosferadagi
noqulayliklarni chuqurlashtiradi. Inson xavfsizligini ta’minlash va
biosferaga zararli ta’sirlarni kamaytirish uchun preventiv (oldini olish) va
himoya chora-tadbirlarni kuchaytirish zarurati paydo boʻladi. Shuning
uchun biosfera va texnosferadagi xavflarni, ularni sabablarini, insonlar va
aholi faoliyat obyektlarida «xavflar maydoni» shakllanib borishini, xavfli
hodisalarni, jarayonlarni va omillarni oʻzaro ta’siri, inson mehnat faoliyati
xavfsizligi, ushbu tizimda u (inson) ning oʻrni va ishtiroki bir-biriga
chambarchas bog‘liq makon va zamonda kechishini hisobga olish oʻta
muhimdir.
Mavjud texnosfera sharoitlarida odamlar sog‘lom va uzoq umr
koʻrishlari uchun, oʻzlarini hayot faoliyati mahsuli - texnosfera xavflarini,
texnosferani ishlab chiqarish sektoridagi xavflarini (mehnat muhofazasi)
identifikatsiyalash va bartaraf etishga qaratilgan faoliyat olib borishi oʻta
dolzarb va muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun, hayot faoliyati
xavfsizligi sohasidagi siyosatni shakllantirishda va mamlakatni uzoq
muddatga moʻljallangan rivojlantirish strategiyasida sodir boʻlishi
mumkin boʻlgan global chaqiriqlarga, texnosfera xavflarini va ularni
yuzaga chiqishi sabablarini ma’lum ehtimollikda bartaraf etishga e’tibor
qaratilishi lozim.
Professional faoliyatga tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlar,
professional faoliyat sohasida (mehnat muhofazasi) xavfsizlikni
4
ta’minlashga ustivor masalalar sifatida qarash madaniyatiga, ya’ni
xavfsizlik madaniyatiga ega boʻlishi kerak.
Xavfsizlik madaniyati - umuminsoniy madaniyatning muhim qismi
boʻlib, kasbiy faoliyat sohasida xavfsizlikni ta’minlash uchun, shaxsni
hayot faoliyatida, fikrlash harakterida va qadriyatlarga yondoshuvida
bilim, koʻnikma va malakasini majmuasidan foydalanishga tayyorligi va
qobiliyati, ularda xavfsizlikni ta’minlash ustivor masalalar sifatida
qaralishi.
Shuning uchun professional kadrlar tayyorlashda oliy ta’limning
barcha yoʻnalishlari va mutaxassisliklari hayot faoliyati xavfsizligiga oid
qonunlar va me’yoriy hujjatlar talablarini, texnosfera xafsizligini
ta’minlashni nazariy, amaliy, metodologik asoslarini chuqur oʻrganishi
zarur va shartligi ularda (mutaxassislarda) xavfsizlik madaniyatini
shakllantirishda oʻta muhim va dolzarb muammo sanaladi. Xavfsizlik
madaniyatini shakllantirish uchun zarur bilimlarni oʻrganish, koʻnikma va
malakani hosil qilish katta miqdordagi intelektual va vaqt zaxiralarini sarf
etishni talab qiladi. Buning bosh sababi mustaqillikdan oldingi oliy ta’lim
tizimida professional kadrlarda xavfsizlik madaniyatini shakllantirish
uchun zarur bilimlar, koʻnikma va malaka uchta oʻzaro chambarchas
bog‘liq boʻlgan alohida fanlar doirasida amalga oshirilgan. Ishlab
chiqarishdagi xavflardan himoyalash «Mehnat muhofazasi» fani, insonlar
ishlab chiqarish faoliyatini atrof muhitga ta’sirini kamaytirish «Atrof
muhit muhofazasi» fani va turli (tabiiy, texnogen va ekologik) tusdagi
favqulotda vaziyatlarda fuqarolarni himoyasi «Fuqaro muhofazasi»
fanlari dasturlari doirasida oʻrganilgan. Ushbu fanlar soatlari yuklamalari
deyarli teng boʻlib, ular (fanlar) ixtisoslikni maxsus fanlari bilan bog‘liq
ravishda oxirgi bosqichlarda oʻqitilgan. Chunki fanga oid mavzularni
oʻzlashtirish talabalarning maxsus fanlardan olgan bilim, malaka va
koʻnikmalari bilan uzviy bog‘langanligi hisobga olingan. Xavflar va
ularni kelib chiqishi ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlar va texnik
vositalarga tegishli boʻlib, xavfsizlik kasbiy faoliyat jarayonida (mehnat
muhofazasi) ta’minlanishi boʻyicha bilim beriladi, koʻnikma va malaka
shakllantiriladi.
5
Bugungi kunda mazkur fanlarni oliy kasbiy ta’limda oʻqitish
Oʻzbekistonning qator qonunlarida va qonun osti hamda me’yoriy-texnik
hujjatlarda belgilab qoʻyilgan. Misol sifatida quyidagi qonunlar
talablarini sanab oʻtish mumkin:
1) «Oliy va oʻrta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari
iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi ishlab chiqarish hamda ijtimoiy soha
xususiyatlari hisobga olingan holda talabalar va oʻquvchilar tomonidan
mehnatni muhofaza qilish kursi majburiy oʻrganilishini tashkil etishi
kerak» («Mehnatni muhofaza qilish toʻg‘risida (yangi tahriri, 2016)»
qonuni, 17-modda).
2) «Professional kadrlar sanoat xavfsizligi sohasida tayyorgarlikdan
va attestatsiyadan oʻtishlari shart» («Xavfli ishlab chiqarish
obyektlarining sanoat xavfsizligi toʻg‘risida» qonuni, 10-modda).
3) «Fuqarolarga radiatsiyaviy xavfsizlik chora-tadbirlarini oʻrgatish»
(«Radiatsiyaviy xavfsizlik toʻg‘risida» qonuni, 12-modda).
4) «Yong‘in xavfsizligi toʻg‘risida» qonuni 18-modda.«Yong‘inga
qarshi targ‘ibot va yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini qoʻllashni
oʻrgatish»
5) «Fuqaro muhofazasi toʻg‘risida» qonuni 16-modda.«....oliy oʻquv
yurtlarida fuqaro muhofazasi sohasida oʻrgatish umumiy va majburiydir».
6) «Oliy oʻquv yurtlarida favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga
oʻrgatish umumiy va majburiydir» («Aholini va hududlarni tabiiy hamda
texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
toʻg‘risida» qonuni, 18-modda).
7) «Mehnat toʻg‘risidagi qonun hujjatlarini buzish», «Sanitariya
qonun hujjatlarini buzish», «Epidemiyalarga qarshi kurash qoidalarini
buzish», «Radiatsion xavfsizlikka doir qoidalar, normalar, yoʻriqnomalar
va boshqa talablarni buzish» holatlariga yoʻl qoʻygan shaxslar turli
miqdordagi jarimalarga tortilishi belgilangan («Ma’muriy javobgarlik»
kodeksi 49, 53, 54, 55-moddalar).
8) «Tadqiqot faoliyatini amalga oshirishda xavfsizlik qoidalarini
buzish», «Mehnatni muhofaza qilish qoidalarini buzish», «Sanitariyaga
oid qonun hujjatlarini yoki epidemiyaga qarshi kurash qoidalarini
buzish», «Tog‘-kon, qurilish yoki portlatish ishlari xavfsizligi qoidalarini
6
buzish», «Yong‘in xavfsizligi qoidalarini buzish», «Temir yoʻl, dengiz,
daryo yoki havo transportining harakati yoki ulardan foydalanish
xavfsizligi qoidalarini buzish», «Temir yoʻlning xavfsiz ishlashini
ta’minlashga doir qoidalarni buzish» («Jinoiy javobgarlik kodeksi» 256,
257, 2571 , 258, 259, 260, 268- moddalar).
9) «Hayot faoliyati xavfsizligi» fani uchun davlat ta’lim
standartlariga binoan oliy ta’lim muassasalarida 135 soat oʻquv yuklamasi
belgilangan. Bakalavrlar malakaviy bitiruv ishi va magistirlar
dissertatsiyasi yozish uchun maslahat har bir talabaga 2 (ikki) soat
yuklama belgilab berilgan (Oliy ta’lim vazirligini 2008–yildagi 318- sonli
buyrug‘i).
Ma’lumki, mamlakat iqtisodiyati tarmoqlarining, shu jumladan,
temir yoʻl tarmog‘ning hamda uning tuzilmalarini muvafaqqiyatli
faoliyati mutaxassislarni bilimi, malakasi va kompetentsiyasiga hamda
ularni faoliyatini xavfsizligiga va mehnat sharoitini mehnat muhofazasini
huquqiy-me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiq ekanligiga bog‘liq.
Mazkur darslikda texnosfera hududidagi faoliyat xavfsizligi va
mehnat muhofazasini huquqiy, tashkiliy, texnik, sanitar-gigiyenik va
ijtimoiy masalalari, ishlab chiqarish sohalaridagi turli obyektlarni
loyihalash, barpo etish hamda ulardan foydalanish bilan bog‘liq
texnologiyalarini, mazkur texnologiyalarni amalga oshirishda
ishlatiladigan mashinalar, mexanizmlar, texnik jihozlarni alohida
xususiyatlarini hisob olgan holda tizimli yoritib berilgan. Darslikda
tenxnosferaning ishlab chiqarish sektorlaridagi xavfsizlikni va mehnat
muhofazasini ta’minlashga oid ma’lumotlar batafsil bayon etilgan boʻlib,
u texnik ta’lim yoʻnalishlarida tahsil olayotgan talabalar uchun «Hayot
faoliyati xavfsizligi» fanidan darslik sifatida tavsiya etiladi, shu bilan
birgalikda undan turdosh sohalardagi mutaxassislar va boshqa
xizmatchilar zarur ma’lumotlarni olishlari mumkin. Darslikdan
foydalanuvchilar bildiradigan xulosa va takliflar uchun mulliflar barchaga
avvaldan tashakkur izhor qiladi.
7
KIRISH
Bugungi kunda, insonlarning ishlab chiqarish faoliyati ta’sirida tabiiy
landshaftlarni antropogen landshaftlarga aylanishi va oʻzgarishi, ya’ni
texnogenez texnosferani paydo boʻlishiga va uni zichligini keskin
ortishiga olib keldi.
Texnosfera - bu insonlar jamiyati tomonidan tabiiy yer sferalarini
(litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosfera) - geosferalarni insonlar
jamoasi tomonidan oʻzgartirish evaziga yaratilgan sun’iy sferadir.
Texnosfera insonlarga qaratilgan (antropotsentrik) va ekologik
(biosferaga tahdid qiluvchi) xavflar sferasidir. Oʻz navbatida,
texnosferaning ta’sirlari oqibatida biosferada sodir boʻladigan
oʻzgarishlar, inson uchun potensial xavf sifatida yuzaga chiqadi. Shu
alfozda
texnogen
inson
faoliyati
sharoitidagi-texnosferadagi
noqulayliklarni chuqurlashtiradi. Inson xavfsizligini ta’minlash va
biosferaga zararli ta’sirlarni kamaytirish uchun preventiv (oldini olish) va
himoya chora-tadbirlarni kuchaytirish zarurati paydo boʻladi. Barcha
sohasida ilmiy-texnika taraqqiyotining tez sur’atlar bilan kirib kelishi,
ishchilarimizni og‘ir qoʻl mehnatidan qisman ozod qilish bilan bir
qatorda, ularning ish sharoitlarini yaxshilanishiga, baxtsiz hodisalarni
kamayishiga, qolaversa ish samaradorligini oshishiga toʻla imkon yaratib
berdi. Ammo bunday rivojlanishga chuqur bilimsiz va mukammal
texnikasiz erishib boʻlmasligi kabi, har qanday yaxshi texnikani va uning
ishlatilishi bilan bog‘liq tartibot jarayonini xavf-xatarsiz tasavvur etib
boʻlmaydi. Shu boisdan texnika oliygohlarini bitirib chiqayotgan
muhandislarimiz ishlarni barcha jabhalarini bajarish jarayonida qanday
xavf-xatarlar sodir boʻlish ehtimolini oldindan biladigan va ushbu kitobda
berilgan bilimlarga tayangan holda, ularga qarshi zarur tadbir va
choralarni oʻz vaqtida rejalashtirib, soʻng amalda ularni tadbiq etishga
qodir boʻlmoqlari lozim.
Darslikda mehnat qonunchiligida xavfsizlik masalalari, mehnat
sanitariyasi va gigiyenasi asoslari, mehnat xavfsizligi, bino va
inshootlarda yong‘in xavfsizligi va hayot faoliyati xavfsizligi
muammolari toʻg‘risida oliy oʻquv yurtlarining talab darajasida, keng
qamrovda ma’lumot berildi. Bu fanni oliy oʻquv yurtlarida oʻqitishdan
8
maqsad - yuqori malakali kadrlarni mehnat xavfsizligini nazariy asoslari
va muhandislik yechimlari bilan toʻliq qurollantirishdir, toki ular oʻz
bilimlari bilan mehnat faoliyatlarida bexatar ish sharoitini yaratib,
tasodifiy baxtsizliklarni, kasb kasalligi, yong‘in chiqishi, portlash va
binolarni qulab tushishi kabi ofatlarni oldini olabilsinlar. Bu fanning
poydevorini qurib ketgan ajdodlarimiz hazrat Abu Ali Ibn Sinoga, hazrat
Abu Rayxon Beruniy va Al Xorazmiy hazratlari kabi oʻtmish
avlodlarmizga chuqur ta’zim bajo keltirib, ular bilan cheksiz faxrlanamiz.
Ayniqsa, Ibn Sinoning- sog‘liqni saqlash haqidagi ta’limoti, gigiyena
fanining asosiga aylanganligi benihoya sharaflidir. Ta’kidlash joizki,
gigiyena - «nygieinos» -yunoncha soʻz boʻlib, sog‘lomlik ma’nosini
beradi, ya’ni salomatlik haqidagi fan demakdir. Keyingi tarixiy davrlarda
Osiyo, Yevropa va boshqa mintaqalarda koʻplab tibbiyot va kimyo hamda
texnika fanlari boʻyicha olimlar yetishib chiqdilarkim, ularning ushbu fan
ravnaqiga qoʻshgan ulushlari beqiyosdir. Bular jumlasida M.Lomonosov,
G.Rixman, V.Kirpichev, I.Sechenov, N.Zelinskiy, I.Pavlov, E.Paton,
N.Zolotnitskiy, V.Maksimov, P.Dolin, V.Pchelinsev, G.Orlov va
boshqalarni koʻrish mumkin. Mazkur fanning asosiy uslubiy vazifasi
ishlab chiqarish korxonalarida mehnat sharoitini, tartibot jarayonini, ish
qurollari va dastgohlarni baxtsiz hodisalarga sabab boʻlish ehtimoli nuqtai
nazaridan, ilmiy tahlil qilish va undan kelib chiqadigan xulosalarga
tayangan, holda baxtsiz hodisalar va avariyalarni oldini olishga qodir
boʻladigan tadbirlarni ishlab chiqish va tadbiq etishdan iboratdir.
9
I bob HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1-Mavzu: HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI ASOSLARI
1.1.1.Hаyot fаоliyat хаvfsizligi fаnining mаqsаdi vа vаzifаlаri.
Hаyot fаоliyati хаvfsizligi (HFХ) — ishlаb chiqаrish vа nоishlаb
chiqаrish muhitidа insоnni аtrоf muhitgа tа’sirini hisоbgа оlgаn hоldа
хаvfsizlikni tаminlаshgа yoʻnаltirilgаn bilimlаr sistеmаsidir. Hаyot
fаоliyati хаvfsizligining mаqsаdi ishlаb chiqаrishdа аvаriyasiz hоlаtgа
erishish, jаrоhаtlаnishni оldini оlish, insоnlаr sоg‘ligini sаqlаsh, mеhnаt
qоbiliyatini оshirish, mеhnаt sifаtini оshirish hisоblаnаdi.
Qoʻyilgаn mаqsаdgа erishish uchun quyidаgi ikki mаsаlаni yеchish
lоzim boʻlаdi:
- ilmiy (insоn-mаshinа sistеmаsini; аtrоf muhit-insоn, хаvfli (zаrаrli)
ishlаb chiqаrish оmillаri vа bоshqаlаrni mаtеmаtik mоdеllаshtirish);
- аmаliy (uskunаlаrgа хizmаt koʻrsаtishdа mеhnаt хаvfsizligini
tа’minlаsh). Hаyotiy jаrаyondа insоnni аtrоf-muhit vа uning tаshkil
etuvchilаri bilаn oʻzаrо tа’siri YU.N.Kurjаkоvskiyning «Hаyot fаqаt
mоddаlаr, enеrgiyalаr vа infоrmаtsiyalаr оqimlаrini tirik tаnа оrqаli
hаrаkаti jаrаyonidа mаvjud boʻlа оlmаydi» dеgаn hаyotni sаqlаsh
qоnunigа mоs hоldа elеmеntlаr оrаsidаgi mоddаlаr mаssаsining, bаrchа
turdаgi enеrgiyalаr vа infоrmаtsiyalаrning оqimlаri sistеmаsigа
аsоslаngаn.
Hаyotni sаqlаsh qоnunidаgi оqimlаr insоngа oʻzini оziq-оvqаtgа,
suvgа, hаvоgа, quyosh enеrgiyasigа, oʻrаb turgаn muhit hаqidаgi
infоrmаtsiyalаrgа boʻlgаn ehtiyojlаrini qаnоаtlаntirishi uchun kеrаk. Shu
bilаn bir vаqtdа insоn hаyotiy fаzаsidа oʻzidаn оngli fаоliyati bilаn
аlоqаdоr (mехаnik, intеllеktuаl enеrgiyalаr), biоlоgik jаrаyon chiqimlаri
koʻrinishidаgi mа’lum mаssаdаgi mоddаlаr оqimini, issiqlik enеrgiya vа
bоshqа enеrgiya оqimini аjrаtаdi. Mоddаlаr vа enеrgiyalаr оqimi
аlmаshinuvi insоn ishtirоk etmаydigаn jаrаyonlаr uchun hаm
хаrаktеrlidir. Tаbiiy muhit bizning plаnеtаmizgа quyosh enеrgiyasi оqimi
kirib kеlishini tа’minlаydi. Bu esа oʻz nаvbаtidа biоsfеrаdа oʻsimlik vа
hаyvоnlаr оqimini, mоddаlаr (hаvо, suv) аdiаbаtik оqimini, hаr хil
10
enеrgiyalаr оqimini, jumlаdаn, fаvqulоddа hоlаtlаrdа tаbiiy muhitdаgi
enеrgiyalаr оqimini roʻyobgа kеltirаdi. Tехnоsfеrа uchun bаrchа turdаgi
хоmаshyo vа enеrgiyalаr оqimi, mаhsulоtlаr vа оdаmlаr nаvbаti
оqimlаrining hаr хilligi; chiqindi оqimlаri (аtmоsfеrаgа tаshlаnаyotgаn
chiqindilаr, suv havzаlаrigа tаshlаnаyotgаn sаnоаt vа bоshqа iflоs suvlаr,
suyuq vа qаttiq chiqindilаr, hаr хil enеrgеtik tа’sirlаr) хаrаktеrlidir.
Hаr qаndаy хoʻjаlik yuritishning chiqindilаri vа tеskаri sаmаrаsi
boʻlаdi vа ulаrni yoʻqоtib boʻlmаydi. Ulаrni bir fizik-kimyo shаkldаn
bоshqа shаklgа oʻtkаzish yoki fаzоgа chiqаrib yubоrish mumkin.
Tехnоsfеrа, bundаn tаshqаri toʻsаtdаn pоrtlаsh, yong‘in nаtijаsidа,
qurilish kоnstruksiyalаrini buzilishidа, trаnspоrt аvаriyalаridа vа shungа
oʻхshаshlаrdа kаttа miqdоrdаgi chiqindilаr vа enеrgiya оqimini yuzаgа
kеltirishi mumkin. Ijtimоiy muhit tаbiiy vа tехnоgеn оlаmni
oʻzgаrtirishgа yoʻnаltirilgаn insоngа хаrаktеrli boʻlgаn bаrchа enеrgiya
оqimlаrini ishlаb chiqаrаdi vа istе’mоl qilаdi, jаmiyatdа chеkish, аlkоgоl
ichimliklаr, nаrkоtik mоddаlаr vа shungа oʻхshаshlаrni istе’mоl qilishgа
аlоqаdоr zаrаrli hоlаtlаrni shаkllаntirаdi. «Insоn - аtrоf muhit»
sistеmаsini hаr хil kоmpоnеntlаri enеrgiya vа infоrmаtsiyalаrini
хаrаktеrli mаssаlаr оqimini quyidа kеltirаmiz:
Tаbiiy muhitning аsоsiy оqimlаri: quyosh nurlаnishi, yulduz vа
plаnеtаlаr nurlаnishi; kоsmik nurlаr, chаng, аstеrоidlаr; yеrning elеktr vа
mаgnit mаydоni; ekоsistеmаlаrdа, biоsfеrаdа mоddаlаr аylаnishi;
аtmоsfеrа, gidrоsfеrа vа litоsfеrа hоlаtlаri shu jumlаdаn fаvqulоddа
hоlаtlаr; bоshqаlаr.
Tехnоsfеrаdаgi аsоsiy оqimlаr: хоmаshyolаr, enеrgiyalаr оqimi;
iqtisоd sоhаsi mаhsulоtlаrining оqimi; iqtisоd sоhаsi chiqindilаri; mаishiy
chiqindilаr; infоrmаtsiya оqimlаri; trаnspоrt оqimlаri; yorug‘lik оqimi
(sun’iy yoritish); mоddаlаr vа tехnоgеn аvаriyalаrdаgi enеrgiya оqimlаri;
bоshqаlаr.
Ijtimоiy muhitdаgi аsоsiy оqimlаr: infоrmаtsiya оqimlаri (oʻqitish,
dаvlаt bоshqаruvi, хаlqаrо hаmkоrlik bоshqаlаr); оdаmlаr оqimi
(dеmоgrаfik pоrtlаsh, аhоli urbаnizаtsiyasi); nаrkоtik , аlkоgоl vоsitаlаr
vа bоshqа оqimlаri; bоshqаlаr.
11
Hаyot fаоliyat jаrаyonidа insоn istе’mоl qilаdigаn vа
chiqаrаdigаn аsоsiy оqimlаr: kislоrоd, оziq-оvqаt, suv vа bоshqа
mоddаlаr (аlkоgоl, tаmаki, nаrkоtiklаr) оqimlаri; enеrgiyalаr оqimi
(mехаnik, issiqlik, quyosh vа bоshqаlаr); infоrmаsiya оqimlаri; hаyot
fаоliyat jаrаyonidаgi chiqindilаr оqimi vа bоshqаlаr.
Tаhlil usuli. Хаvfsizlikni koʻngilsiz vоqеа roʻy bеrishdаn оldin
(аpriоr) yoki kеyin (аpоstеriоr) tаhlil etish mumkin. Hаr ikki hоldа
qoʻllаnilаdigаn usul bеvоsitа yoki аksinchа boʻlаdi. Аpriоr tаhlildа shu
tizimgа хоs boʻlishi mumkin boʻlgаn (yashirin) ko’ngilsiz vоqеаlаr tаnlаb
оlinаdi vа ulаrni yarаtuvchi bir qаnchа hоlаtlаr toʻplаmi tuzilаdi.
Аpоstеriоr tаhlil esа koʻngilsiz vоqеа yuz bеrgаndаn soʻng kеlаjаkdа
tаdbirlаr ishlаb chiqishdir. Bu ikki usul bir-birini toʻldirаdi. Toʻg‘ri usuldа
tахrir qilishdа оqibаtni оldindаn ko’rish uchun sаbаblаr oʻrgаnilаdi.
Tеskаri usuldа esа оqibаt tаhlil qilinib, sаbаblаri аniqlаnаdi. Bu
usullаrning аsоsiy mаqsаdi koʻngilsiz vоqеаlаrni оldini оlishdir.
Vоqеаlаrni kеlib chiqish ehtimоli vа tеzligi mа’lum boʻlsа, vоqеаning
tахminаn qаndаy nаtijа bilаn tаmоm boʻlishini аniqlаsh mumkin.
Хаvfsizlikning tаhlilidа tizimning pаrаmеtrlаrini yoki chеgаrаsini
аniqlаsh аsоsiy mаsаlа hisоblаnаdi. Аgаr tizim judа chеgаrаlаngаn boʻlsа,
birоr хаvfli hоllаr yoki оmillаr e’tibоrdаn tаshqаridа qоlishi, аgаr tizimgа
oʻtа kеng qаrаlsа, tаhlil nаtijаlаri nоаniq boʻlishi mumkin. Tаhlil
oʻtkаzish dаrаjаsi аniq mаqsаdlаrgа bоg‘liq. Аniq bir hоlаtdа
оgоhlаntirish yoʻli bilаn tа’sir qilish mumkin boʻlgаn hоdisаlаrni аniqlаsh
umumiy ish uslubi hisоblаnаdi.
“Inson - muhit” tizimida inson omili. Hоzirgi kundа tаbiаtni
muhоfаzа qilish mаsаlаsi tinchlikni sаqlаshdаn kеyingi oʻrindа turаdigаn
eng dоlzаrb muаmmоlаrdаn biridir. Аtrоfimizdаgi tаbiаt milliоnlаb yillаr
dаvоmidа yuzаgа kеlgаn hаmdа oʻzining murаkkаb qоnunlаrigа riоya
qilgаn hоldа yashаydi. Аnа shu tаbiаt bilаn insоn oʻrtаsidа murаkkаb
muvоzаnаt mаvjud. Oʻzbеkistоn Rеspublikаsi аzаldаn oʻz tаbiаtining
goʻzаlligi bilаn оlаmgа mаshhur boʻlgаn vа bu hududdа qаdimdаn
chоrvаchilik, dеhqоnchilik, sug‘оrish inshооtlаri qurish, bаliqchilik,
ipаkchilik, pахtаchilik vа аsаlаrichilik sоhаlаri rivоjlаngаn. Аjdоdlаrimiz
oʻzlаri yashаgаn mаskаnni ichki vа tаshqi dushmаnlаrdаn himоya
12
qilgаnlаr, uning tаbiаtini аsrаb аvаylаgаnlаr, dоim аvlоdlаrgа оzоd vа
оbоd vаtаnni qоldirish uchun hаrаkаt qilgаnlаr. Ulаr oʻzlаrini tаbiаtning
fаrzаndlаri dеb bilgаnlаr. Bu аvlоdlаrimiz Mаhmud Qоshg‘аriy, Bеruniy,
Хоrаzmiy, Farоbiy, Jаyхuniy, Аbu Аli ibn Sinо, Bоbur аsаrlаridа yaqqоl
koʻzgа tаshlаnаdi. «Tаbiаt - bu tirik оrgаnizmdir: u hаr bir buzilgаn yеri
uchun insоndаn shаfqаtsiz oʻch оlishi mumkin». Hоzirdа аtrоf-muhitni
sаqlаsh, sоg‘lоmlаshtirish eng dоlzаrb muаmmоlаrdаn biridir.
Dunyoning bаrchа mintаqаlаridа yirik sаnоаt mаrkаzlаri, trаnspоrt
vоsitаlаri аtrоf-muhitni iflоslаntirаyotgаni, kаttа-kаttа oʻrmоnlаrning
kеsilib tugаtilаyotgаni, dеngiz vа оkеаnlаr zаhаrlаnаyotgаni, hаyvоnоt vа
oʻsimliklаr оlаmidаgi turlаrning tоbоrа kаmаyib bоrаyotgаni sir emаs.
Sаyyorаmizdа hаr yili tаshqi muhitgа 70 mln.m3 zаhаrli gаz, 50 mln.tоnnа
mеtаn, 13 mln.tоnnа gа yaqin аzоt оksidlаri chiqаrilmоqdа, оkеаnlаrgа
10 mln.tоnnа nеft vа nеft mаhsulоtlаri, suv hаvzаlаrigа 32 km3 iflоs
sаnоаt suvlаri qo’yilmоqdа, 11 mln.gеktаr oʻrmоn kеsilmоqdа vа yonib
kеtmоqdа. “Insоn - muhit” tizimining evоlyutsiоn rivоjlаnishi tаriхidа
bеshtа ijtimоiy ekоlоgik bоsqichni аjrаtish mumkin:
- ibtidоiy bоsqich. Uzоq vаqt dаvоmidа insоnlаr tаyyor mаhsulotlаr
bilаn оziqlаnib, оv bilаn kun kеchirgаnlаr. Kеyinchаlik mеhnаt vа оv
qurоllаri tаkоmillаshtirish, hаyvоnlarni хоnаkilаshtirish, аyrim
oʻsimliklаrni yеtishtirish bilan insоniyat оvqаt tа’minоti mаsаlаsini hаl
qilgаn. Bu dаvrdа insоnlаrning аtrоf muhitgа tа’siri mаhаlliy dаrаjаdа
boʻlgаn. Kеyinchаlik dеhqоnchilik, chоrvаchilik rivоjlаnishi bilаn
insоnlаr oʻtrоq yashаy bоshlаdilаr vа jаmiyat shаkllаndi. Insоnlаrning
аtrоf muhitgа tа’sir etish dаrаjаsi vа miqyosi oʻzgаrdi;
- аgrаr bоsqich. Bu dаvrgа kеlib insоn tа’sirining kuchаyishi
oʻrmоnlаrning kеsilishi, yеrlаrning shoʻr bоsishi, dаstlаbki choʻllаnish
vаziyatlаri kuzаtilgаn. Аntrоpоgеn tа’mir nаtijаsidа, аyrim hаyvоn turlаri
qirilib kеtgаn, аslidа oʻsimlik vа hаyvоn turlаri muhоfаzа qilingаn.
Insоnlаrning tаbiiy muhitgа tа’siri yanаdа kuchаyib bоrgаn. Oʻsimlik vа
hаyvоnlаrning hаyot tаrzi, yashаsh shаrоitlаri vа mоstlаshishlаri,
sоnining oʻzgаrishi hаqidаgi dаstlаbki ekоlоgik bilimlаr erаmizdаn
аvvalgi аsrlаrdа qаdimgi Rim vа Yunоnistоndа vujudgа kеlgаn;
13
- industriаl bоsqich. Oʻrtа аsrlаrgа kеlib аhоli sоni 500 mln.kishidаn
оrtgаn. Oʻrtа Оsiyodа dаstlаbki ekоlоgik bilimlаr vujudgа kеlgаn. XVIII
asrning охirlаridа 1784–yildа bug‘ mаshinаsining iхtirо qilinishi bilаn
insоniyat tаriхidа industriаl bоsqich bоshlаndi. Bu dаvrgа kеlib хilmа хil
tаbiiy rеsurslаrdаn fоydаlаna bоshlаngаn. Jаmiyatning tаbiаtgа tа’sir etish
dаrаjаsi yanаdа оrtib bоrgаn;
- tехnоgеn bоsqich. XIX аsr аhоli sоni 1 mlrd kishidаn оshgаn,
tаbiiy rеsurslаrni qаzib оlish vа ishlаtish хаjmi oʻsgаn, аyrim oʻsimlik vа
hаyvоn turlаri qirilib kеtgаn. XIX аsrning ikkinchi yarmidа jаmiyat
tаriхidаgi tехnоgеn bоsqich boshlаngаn. 1864–yili АQSHdа gеоgrаf оlim
G.Mаrsh (1801-1882)ning “Insоn vа tаbiаt yoki Insоnning tаbiаtni fizikgеogrаfik shаrоitlаrni oʻzgаrtirishgа tа’siri” dеgаn аsаri e’lоn qilindi.
G.Mаrsh birinchi boʻlib insоnning tаbiаtgа sаlbiy tа’siri hаqidа аlоhidа
kitоb yozgаn. XX аsrdа jаmiyat vа tаbiаt munоsаbаtlаri kеskinlаshdi.
Аsоsiy minеrаl хоmаshyo rеsurslаrining yеtishmоvchiligi, isrоfgаrchilik
bilаn oʻzlаshtirilishi nохush ijtimоiy-siyosiy vа ekоlоgik оqibаtlargа оlib
kеldi.
- nооsfеrа bоsqichi. Аhоli sоnining oʻsishi tаbiаtgа tа’sirning
kuchаyishi nаtijаsidа glоbаl ekоlоgik muаmmоlаr kеlib chiqdi. Yadrо
enеrgiyasidаn kеng fоydаlаnа bоshlаndi. Jаmiyat tаrаqqiyotining
nооsfеrа (“nооs”-аql,”sfеrа”-qоbiq) bоsqichigа oʻtа bоshlаndi. Tаbiаtgа
jiddiy putur yеtdi. Hоzir sаyyorаmizdаgi biоlоgik muvоzаnаt
buzilishining оldini оlish eng kаttа muаmmоdir. Sаnоаtning rivоjlаnishi,
tаbiiy bоyliklаrdаn oʻylаmаsdаn fоydаlаnish tаbiаtgа, аtrоf-muhitgа kаttа
zаrаr yеtkаzаdi. Shu tufаyli tаbiаtni muhоfаzа qilish mаsаlаsi, undаn
unumli vа toʻg‘ri fоydаlаnish, birinchi nаvbаtdа ekоlоgik qоnuniyatlаrgа
аsоslаnib ish yuritish, kishilik jаmiyatining аsоsiy vаzifаlаridаn biridir.
HFХ fаnining rivоjlаnishigа hissа qoʻshgаn оlimlаr vа ulаrning
ishlаri.
Insоniyat jаmiyati rivоjlаnishi tаriхining eng dаstlаbki
bоsqichlаridаn bоshlаb fаоliyat оlib bоrish shаrоitlаrigа e’tibоr
qаrаtilgаn, shu jumlаdаn, insоn sоg‘lig‘ini sаqlаsh mаsаlаlаri hаm
koʻrilgаn.
14
Insоn fаоliyatining turli sоhаlаridа хаvfsizlik mаsаlаlаrini oʻrgаngаn
buyuk shахslаr vа оlimlаrdаn quyidаgilаrni misоl tаriqаsidа kеltirish
mumkin:
- Аristоtеl (bizning erаmizdаn оldingi 384–322–yillаrdа yashаgаn),
Gippоkrаt (erаmizdаn оldingi 460-377 yillаrdа yashаgаn) vа bоshqа
оlimlаrning аsаrlаridа mеhnаt shаrоiti mаsаlаlаri oʻrgаnilgаn;
- Tiklаnish dаvrining buyuk tаbibi Pаrаsеl’s (1493–1541) oʻzining
аsаrlаridа tоg‘ ishlаri bilаn bоg‘liq boʻlgаn хаvflаrni oʻrgаngаn. Quyidаgi
“Bоr boʻlgаn hаmmа nаrsа zаhаr vа bоr boʻlgаn hаmmа nаrsа dоridir.
Fаqаt bittа dоzаginа mоddаni zаhаrgа yoki dоrigа аylаntirаdi” dеgаn fikr
uning qаlаmigа mаnsub;
- Nеmis vrаchi vа mеtаllurgi Аgrikоlа (1494–1555) oʻzining “Tоg‘
ishlаri toʻg‘risidа“ dеb nоmlаnuvchi аsаridа mеhnаt muhоfаzаsi
mаsаlаlаrini bаyon qilgаn;
- Itаliyalik vrаchi Rаmаssini (1633–1714) kаsbiy gigiyеnаgа аsоs
sоlgаn, u “Hunаrmаndlаr kаsаlliklаri” dеgаn kitоbini yozgаn;
- Rus оlimi M.V.Lomonosov (1711–1765) tоg‘ ishlаridа mеhnаt
хаvfsizligi boʻyichа аsоs boʻluvchi аsаrlаrini yozgаn;
- XIX аsrdа sаnоаtning jаdаl rivоjlаnishi bilаn хаvfsizlik
muаmmоlаri bilаn shug‘ullаnuvchi bir qаnchа koʻzgа koʻringаn оlimlаr
pаydо boʻlishdi: D.L.Kirpichyov (1845-1913), А.А.Prеss (1857-1930),
D.P.Nikоlskiy
(1855-1918),
V.А.Lеviskiy
(18671936),
А.А.Skоchinskiy (1874-1960), S.I.Kаplun (1897-1943) vа b.
Tехnоsfеrаning хаvfsiz rivоjlаnish muаmmоlаrigа аkаdеmik
V.A.Legasovning аsаrlаri bаg‘ishlаngаn. Hоzirgi vаqtdа hаyotdа vа
ishlаb chiqаrishdа хаvfsizlik mаsаlаlаri muаmmоlаrini oʻrgаnishgа
O.N.Rusak, A.V.Lukovnikov, V.S.Shkrabak vа bоshqаlаr kаttа hissа
qoʻshgаn.
Hayotiy faoliyat xavfsizligi fanining ahamiyati va uning tarkibi.
HFX fanining diqqat markaziga qoʻyilgan maqsad bu insonning
jamiyat taraqqiyotidagi roli. Mehnat muhofazasi insonni ishlab
chiqarishdagi ahvoli, u bilan bog‘liq masalalarni oʻrganishni oʻz oldiga
maqsad qilib qoʻyadi.
15
Hozirgi vaqtda inson - tabiiy, texnik, iqtisodiy va boshqa har xil xavfxatar dunyosida ishlaydi. Shu xavf - xatarlar natijasida juda koʻp insonlar
hayotdan koʻz yumadilar (Armanistondagi zilzila, Chernobil AES
halokati. Jigaristondagi yer siljishi, Admiral Naximov paroxodining
choʻkishi, Sverdlovskiyda, Chelyabinsk - UFA temir yoʻl uchastkasida
portlash va h.k. Shular natijasida 3000 dan ortiq odam halok boʻlgan,
20000 nogiron va 200000 odam kasallangan.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining 42 sessiyasida 1991–yildan
boshlab tabiiy ofat va falokatlarni kamaytirish bexatarlik yillari, deb
belgilangan edi.
Hayot faoliyat xavfsizligi - inson va uning salomatligi uchun xavfsiz
mehnat sharoitini ta’minlashga qaratilgan texnikaviy sanitar-gigiyenik va
huquqiy tadbirlar majmuidir.
Xavfsizlik texnikasi - xavfli ishlab chiqarish omillarning, ya’ni
xavfsizlik qoidalari buzilgandagi baxtsiz hodisalar, shikastlanishlarni
keltirib chiqaradigan omillarning insonga ta’sir etishini oldini oladigan
tashkiliy va texnikaviy tadbirlar majmuidir.
Ishlab chiqarish sanitariyasi-zararli ishlab chiqarish omillarining,
ya’ni kasalliklar keltirib chiqaradigan omillarning ishchilarga ta’sirini
oldini oladigan tashkiliy, gigiyenik va sanitariya-texnikaviy tadbirlar va
vositalar majmui.
Hayotiy faoliyat xavfsizligi tushunchasi. Hayotiy faoliyat
xavfsizligi tushunchasi koʻp uchraydigan ta’riflar bilan belgilanadi.
Faoliyat - insonning jamiyatda mavjud boʻlishi uchun kerakli sharoit.
Mehnat - faoliyatning yuqori shakli. Faylasuflarning fikricha, insonning
ta’rifi - harakatdagi, mehnatidagi faoliyatidadir.
Mehnat va faoliyat shakllari turlicha boʻlib, ular hayotda uchraydigan
aqliy, ma’naviy, madaniy, ilmiy va boshqa jarayonlarni oʻz ichiga oladi.
Faoliyat jarayoni modeli. Faoliyat jarayoni modeli ikki elementdan,
ya’ni inson va muhit orasidagi toʻg‘ri va teskari munosabatlardan tuzilgan
deb tasavvur qilish mumkin. Teskari munosabatlar moddiy dunyoning
qarama-qarshilik umumiy qonunlaridan kelib chiqadi. “Inson-muhit”
sistemasi ikki maqsadli boʻladi: 1) aniq bir natijaga erishish, 2) koʻngilsiz
16
hodisalarni chiqarib tashlash (inson sog‘lig‘iga va hayotiga ziyon,
yong‘inlar va falokatlar). Shularning kelib chiqishi va shunga oʻxshash
hodisalar oqibatida kelib chiqadigan natijaga xavf deb ataladi.
Xavflar, yashirin va haqiqiy (yaqqol) xavflar.
Xavflar - yashirin (potensial) va haqiqiy boʻladi. Yashirin xavflar
amalga oshishi uchun aniq shartlar boʻlishi lozim. Bu shartlar sabab deb
ataladi. Xavf va sabablarni misollarda (raqamlarda) koʻrish mumkin:
1. Soʻnggi 30 yil ichida (1969-1990-y.) tabiiy ofatlar ikki marta
koʻpaygan;
2. 1909–yildan 1974–yilgacha asabiy kasalliklar 24 marta
koʻpaygan;
3. Dunyoda 500 mln.ga yaqin nogironlar boʻlib, ularning 1/5 qismi
baxtsiz hodisa natijasida boʻlgan.
Har qanday faoliyat yashirin (potensial) xavflidir. Shu bilan birga
xavf darajasini boshqarish ham mumkin. Bu fikr mutlaqo xavfsiz faoliyat
boʻlmasligiga asoslangan.
Xavfsizlik - bu ayrim ehtimollarga asoslanib paydo boʻladigan xavfxatarlarni istisno etilgan faoliyat holatidir. Xavfsizlik - bu maqsad, HFX
boʻlsa shu maqsadga erishish uchun qoʻllaniladigan vositalar, yoʻl-yoʻriq,
qoʻllanmalar, usullardir.
HFX - bu xavf-xatarlarni oʻrganish va insonni himoya qilishni
oʻrganadigan fandir.
Hayotiy faoliyat xavfsizligining uchta oʻzaro bog‘liqlik masalasi
HFX - uchta oʻzaro bog‘liq masalani xal etadi:
1. Xavflarni birday (umumlashtirish) deb hisoblash, ya’ni ularning
qiyofasiga qarab, koordinati va miqdoriy xususiyatlarini koʻrsatish.
2. Sarf-harajatlari va foydasini solishtirish asosida xavflardan
himoya qilish.
3. Paydo boʻlishi mumkin boʻlgan salbiy (xavfning qoldiq
deformatsiyasidan kelib chiqqan) xavflarni yoʻqotish.
HFX - oʻz nazariya va metodologiya usullariga ega. Shunga qaramay
HFX - muhandislik, ruhiy holat (psixologiya), inson fiziologiyasi, mehnat
muhofazasi, ekologiya, ergonomika, iqtisod va boshqa fanlarning
yutuqlariga asoslangan. HFX ning metodologik asosi - bu tartibiy
17
tahlildir. Texnika va sanoat yuqori taraqqiy etgan hozirgi davrda HFX
ning ahamiyati yana ham oshib ketdi. Xavfsizlik masalalari yana ham
keskinlashib ketdi. Shuning uchun mehnat xavfsizligini chuqur oʻrganish,
bilish, tashviqot qilish va odamlarni xavf-xatardan himoya qilish
masalalari asosida tarbiya qilish kerak. Bu HFX ning vazifasi va maqsadi.
HFX - jamiyatimizning mustahkamlanishida xalqning xavfsizlik faoliyati
darajasini koʻtarishda muhim ijtimoiy rol oʻynaydi. HFX fanini
oʻrganmay, odamlar umumiy inson huquqlarida aytilgan. Hayot, erkinlik,
mehnat, shaxsiy daxlsizlikka erisha olmaydi. (Inson huquqlari
deklaratsiyasi, 3-bandi).
1.1.2.Hаyot fаоliyati хаvfsizligi nаzаriyasining аsоsiy tushunchа
vа tа’riflаri.
Hаyot fаоliyati хаvfsizligi tushunchаsi. Hаyot fаоliyati хаvfsizligi
tushunchаsidа koʻp uchrаydigаn tа’riflаr quyidаgilаr bilаn ifоdаlаnаdi.
Fаоliyat - insоnning jаmiyatdа mаvjud boʻlishi uchun kеrаkli shаrоit
vа mеhnаt fаоliyatining yuqоri shаklidir. Fаylаsuflаrning fikrichа,
insоnning tа’rifi hаrаkаtdаgi, mеhnаtdаgi fаоliyatidаdir. Mеhnаt vа
fаоliyat shаkllаri turlichа boʻlib, ulаr hаyotdа uchrаydigаn аqliy,
mа’nаviy, mаdаniy, ilmiy vа bоshqа jаrаyonlаrni oʻz ichigа оlаdi.
Xavfsizlik - ma’lum darajada xavf tug‘ilishi bartaraf etilgan faoliyat
holatidir. Faoliyat bilan barcha shug‘ullanadi. Shuning uchun, xavfsizlik
hamma tirik insonlarga turli munosabatda boʻladi.
Хаvf хаtаr- оdаm sоg‘lig‘igа bеvоsitа yoki bilvоsitа zаrаr
yеtkаzаdigаn koʻngilsiz hоdisаlаr tushunilаdi.
Hayot muhiti - organizmni oʻrab turuvchi va u bilan doimiy
munosabatda boʻladigan tabiatning ma’lum bir qismi.
Tabiiy muhit - ma’lum bir subyektning hayotiy faoliyati kechadigan
tabiiy sharoitlar va obyektlar majmui.
Ijtimoiy muhit - inson oʻz ehtiyojlarini qondirish, tajriba va bilimlar
orttirish, ularni oʻzaro almashish maqsadida tashkil etadigan va
foydalanadigan muhit.
Ishlab chiqarish muhiti - insonning mehnat faoliyati amalga
oshadigan maydon. Insonning hayotiy faoliyat muhiti qulay (“komfort”),
ruhsat etilgan, xavfli va favqulodda xavfli holatlarda boʻlishi mumkin.
18
Qulay (komfort) muhit - insonning hayoti va sog‘ligi kafolatlangan,
ish qobiliyati toʻliq ta’minlangan, salbiy ta’sir etuvchi omillar bartaraf
etilgan hayotiy faoliyat sharoitidir.
Ruxsat etilgan muhit - insonning ish qobiliyatini toʻliq namoyish
etishi cheklangan, mehnat samaradorligini pasayishiga olib keluvchi,
lekin faoliyat davrida ta’sir etuvchi xavfli va zararli omillarning ruxsat
etilgan miqdori ta’minlangan muhit.
Xavfli muhit - ishlab chiqarish omillari inson sog‘ligiga salbiy ta’sir
etib, uzoq ta’sir etuvchi kasalliklarni yoki tabiiy muhitning salbiy
oʻzgarishiga olib keluvchi muhit.
Favqulodda xavfli muhit - ta’sir etuvchi omillar qisqa vaqt ichida
turli xil jarohatlar yoki baxtsiz hodisalarni keltirib chiqarishi va atrof muhitni buzilishiga olib kelish xavfi bilan tavsiflanadi.
Noksosfera - doimiy yoki davriy xavf sodir boʻladigan yoki mavjud
boʻlgan maydon. Noksosfera maydonida xavfli va zararli omillar miqdori
(darajasi) doimo ruxsat etilgan miqdordan katta boʻladi,
Gomosfera - inson oʻz faoliyat jarayonlari davrida boʻladigan muhit,
joy, maydon (mehnatdagi, sport bilan shug’ullanayotganda, dam olish
vaqtida va b.).
Xavf-xatar nima?
Xavf-xatar hayotiy faoliyat xavfsizligining markaziy tushunchasi
boʻlib, odam sog‘ligiga bevosita yoki boshqa yoʻllar bilan zarar
yetkazadigan, ya’ni koʻngilsiz hodisalar, oqibat yaratuvchilar tushuniladi.
Xavfni ifodalaydigan belgilar soni tajribaning maqsadiga qarab koʻp yoki
kam boʻlishi mumkin.
Xavfning bunday tushunchasi oldingi standart tushunchalarni (ishlab
chiqarishning xavfli va zararli omillarini) oʻz ichiga oladi, chunki hayotiy
faoliyat xavfsizligida faoliyatning hamma shakllari va omillarini nazarda
tutadi. Hayotiy faoliyatga toʻg‘ri kelmaydigan elementlar sistemasi
kimyoviy va biologik aktiv moddalar yashirin xavfga egadir.
Xavflar taksonomiyasi
Taksonomiya - bu murakkab hodisalarning tushunchalarini, kishi
faoliyatiga qaratilgan narsalarni turkumlash (klassifikatsiya) va
sistemalash toʻg‘risidagi fandir. U faoliyat xavfsizligi sohasida ilmiy
19
bilimlarni uyushtirishda, xavflarning tarkibini yanada chuqurroq
oʻrganishda katta ahamiyatga ega. Taksonomiya yangi fan boʻlib, hali
toʻla ishlab chiqilmagan. Shuning uchun bu toʻg‘rida taksonomiyaning
ishlangan qismi toʻg‘risida soʻz olib boramiz:
1. Kelib chiqishi boʻyicha xavflar tabiiy, texnik, ekologik va aralash
boʻladi.
2. Rasmiy standartga asoslanib xavflar xili boʻyicha fizik, kimyoviy,
biologik va ruhiy turlarga boʻlinadi.
3. Salbiy oqibatlarning roʻy berish vaqti boʻyicha xavflar impulsiv
(beixtiyor harakat) va kumulyativ (toʻsatdan keluvchi) larga boʻlinadi.
4. Xavflarning tarqalishiga yoʻl qoʻymaslik boʻyicha (lokolizatsiya)
- litosfera, gidrosfera, atmosfera va koinot bilan bog‘liq boʻladi.
5. Xavflar kelib chiqadigan oqibatlari boʻyicha - charchash,
kasallanish, jarohatlanish, halokatlar, yong‘inlar va oʻlimga olib
boradigan sabablar.
6. Xavflar keltiradigan zarari boʻyicha - ijtimoiy, texnik, ekologik va
h.k.
7. Xavfni namoyon boʻladigan muhiti boʻyicha - maishiy, sport, yoʻl
transport, ishlab chiqarish va harbiy.
8. Odamga ta’siri boʻyicha xavf - aktiv va passiv, oʻta (zaharlar,
kislotalar) va
sust ta’sirchan(narkotik moddalar, aroq, sigareta) boʻladi. Passiv
deganda odamning oʻzi sababchi boʻladi.
Xavflar roʻyhati. Bu aniq bir tartiblar boʻyicha qoʻyilgan nomlar,
atamalar, roʻyhati (oʻzgaruvchan harorat, havo tezligi, bosimi, yorug‘lik,
havoni ionizatsiyalash, portlash, gerbetsid, shovqin, tebranish yoki titrash,
yong‘in, zaharli moddalar, lazer nurlari, elektr yoyi va h.k.).
Har bir tekshiriladigan obektda oʻtkaziladigan aniq tekshirishlar
uchun shu obektda (sexda, ish joyida, texnologik jarayonda, kasbda)
uchraydigan xavflar roʻyhati tuziladi.
Xavflarning kvantifikatsiyasi
Bu hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar
uchun yetarli darajada kerak boʻlgan miqdoriy, vaqtincha fazoviy va
boshqa xususiyatlarni aniqlab, amalga oshirish jarayonidir. Tenglashtirish
20
jarayonida aniq bir masalani hal qilish xavflar roʻyhati, fazodan
tashqariga chiqarmaslik (jamlash), mumkin boʻlgan zarar va boshqa
omillar aniqlanadi.
Sabablar va oqibatlar. Yashirin xavflar amalga oshishiga olib
keladigan sharoit - sabab deb ataladi. Sabablar - jarohatlar, yuqumli
kasalliklarni keng tarqalishini (epidemiya), atrof muhitga zarar va boshqa
xil oqibatlarni keltirib chiqaradi.
Xavf-sabab-oqibat uchligi - bu yashirin xavflarni va zararlarni
amalga oshiruvchi taraqqiyotning mantiqiy jarayonidir. Masalan: zahar
(xavfli) - dori tayyorlovchining xatosi (sabab) - zaharlanish (koʻngilsiz
oqibatlar). elektr toki - qisqa ulanish - kuyib qolish. Aroq - juda koʻp
boʻlsa-oʻlim.
Yashirin xavflar aksiomasi (oʻz-oʻzidan ma’lum xaqiqat).
Mutloq xavfsiz boʻlgan ish (faoliyat) boʻlishligi mumkin emas.
Demak, xar qanday (faoliyat) boʻlmasin - unda yashirin xavf boʻladi. Bu
aksioma HFX da g‘ oyat katta metodologik ahamiyatga ega.
Tavakkal nazariyasining asosiy fikrlari
1950–yil sentyabr oyida Kioln shaxrida boʻlgan Hayotiy faoliyat
xavfsizligi birinchi jaxon kongressida, olimlar HFXni fan deb atashni
qabul qildilar va oʻz ma’ruzalarida «tavakkal» tushinchasini qoʻlladilar.
Kongressda xar bir olim «tavakkal» tushunchasini oʻzicha talqin qildi.
Masalan: V.Marshal - tavakkal - bu xavfning miqdoriy baxosidir.
Miqdoriy baxo - bu boʻlib oʻtgan koʻngilsiz xodisalarning aniq bir davr
ichida boʻlishi mumkin boʻlgan soniga nisbatidir. «Tavakkal»ni
aniqlashda nimani tavakkali degan savolga javob berish kerak.
Rasmiy nuqtai nazardan «tavakkal» - bu takrorlanish. Ammo, bu
tushunchalar orasida muayyan farq mavjud, chunki xavfsizlik ma salalari
boʻlishi mumkin boʻlgan koʻngilsiz oqibatlar soni toʻg‘risida shartli
ravishda aytishga toʻg‘ri keladi.
Tavakkal ikki xil boʻladi:
1. Shaxsiy tavakkal - ayrim shaxs uchun aniq xavf turi.
2. Ijtimoiy tavakkal - takroriy xodisalar natijasida jaroxatlangan
insonlar orasidagi bog‘liqlik.
Tavakkalni klassifikatsiyalash. Tavakkalni baholashda uni foyda"
21
bilan solishtirish, ya’ni odam hayotini saqlab qolish uchun pul birligi
kirgizilishi taklif qilinadi. Koʻpchilik insonlar bunga norozilik bildirishdi,
chunki odam hayotining bahosi yoʻq, bunda pulvozlik qilish yaramaydi.
Lekin odam hayotini saqlab qolish uchun qancha mablag‘ sarf qilish kerak
deganda, bunday baho kerakdir. Xorijda oʻtkazilgan tekshirishlarga koʻra
odam hayoti AQSH da 650 mingdan 7 mln dollargacha baholanar ekan.
Tavakkalni aniqlash qancha taxminiy boʻlishiga qaramay, uni
aniqlashning quyidagi 4 yoʻli mavjud:
1. Muxandislik yoʻli. Bu yoʻl statistikaga, takrorlanishlarni
hisoblashga, xavfsizlikning tahminiy taxliliga (analiz), "xavflar daraxti"
qurishga asoslanadi.
2. Modellash yoʻli (andozalash). Bu yoʻl odamga guruhga, kasbga
ta’sirqiluvchi omillar modelini qurishga asoslangan va h.k. Bu yoʻllar
bilan hisoblashga ma’lumotlar topish ancha qiyin.
3. Ekspert (tekshirish) yoʻli. Ma’lumotlarni ekspertlardan
(mutaxassislardan) soʻrab yig‘ishga asoslangan.
4. Ijtimoiy yoʻl. Bu yoʻl odamlardan soʻrab, surishtirib aniq xulosa
chiqarishga asoslangan. Bu yoʻllar tavakkalni har xil nuqtayi nazardan
tasvirlaydi, shuning uchun hamma yoʻllar birga qoʻllaniladi.
“Tavakkal”ning yoʻl qoʻysa boʻladigan fikr yuritish usuli.
Xavfsizlik texnikasi, mutloq xavfsizlikni yaratib berishga asoslangan.
Ammo, bunday holatni yaratib berish haqiqatan mumkin emas. SHuning
uchun yoʻl qoʻysa boʻladigan “Tavakkal”ning fikr yuritish usuli qabul
qilinadi. “Tavakkal” oʻz ichiga texnik, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
nuqtayi nazarlarni oladi va ayrim murosalarga borishga toʻg‘ri keladi.
Aniqki, texnik sistemaning xavfsizligini koʻtarish uchun iqtisodiy
imkoniyatlar bepoyon emas. Agar xavfsizlikka qancha koʻp xarajat
qilinsa, ijtimoiy sohalarga shuncha kam xarajat qilishga toʻg‘ri keladi.
Tavakkalning yoʻl qoʻysa boʻladigan mintaqasi shunday minimal
chegaraki, unda ijtimoiy va texnik mablag‘lar ma’lum mutanosiblikka
ega. Tavakkalni tanlashda buni hisobga olish kerak va jamiyat shu bilan
qanoatlanishga majbur.
Jahonning ayrim mamlakatlarida tavakkalning yoʻl qoʻysa
boʻladigan qiymati qonuniy asosda belgilangan. Oʻlim hodisalarining
22
maksimal yoʻl qoʻysa boʻladigan darajasi bir yilda 10-6 deb olingan.
Odatda tavakkalning yoʻl qoʻysa boʻladigan darajasi 10-8 boʻlsa, bu juda
kichik qiymat hisoblanadi.
Tavakkalning yoʻl qoʻysa boʻladigan moxiyati tushunchalari bizda
hali qabul qilinmagan va toʻla amalga oshirilmagan. Bundan tashqari,
ayrim mutaxassislar bunga tanqidiy nazar bilan qaraydilar. Ularning
fikricha, xavfsizlikni bunday baholash insonparvarlik nuqtayi nazaridan
yiroq deb tushuniladi. Haqiqatan, hozirgi mavjud usullardan,
tavakkalning yoʻl qoʻysa boʻladigan mohiyatli usuli 2-3 daraja
jiddiyroqdir. Binobarin, bu tushunchani kiritish bevosita odamning
himoyasiga yoʻnaltirilgandir.
Tavakkalni
boshqarish. Xavfsizlik
darajasini
koʻtarish
xavfsizlikning asosiy nazariy va amaliy maqsadidir. Buning uchun
mablag‘ni uch yoʻnalishda harajat qilish kerak:
1. Ishlab chiqarish, texnik sistemalarni, ish obektlarini
takomillashtirishga;
2. Malakali ishchilarni tayyorlashga;
3. Favqulodda oqibatlarni yoʻqotishga.
Xarajatlarni bular orasida qanday boʻlishini rejalash uchun chuqur
tekshirishlar oʻtkazish lozim, unda ham aniq bir fikrga kelish qiyin.
Tavakkalni boshqarish yoʻliga oʻtish texnika doirasida xavfsizlikni
koʻtarishda yangi imkoniyatlar ochadi. Tavakkalni boshqarishda - texnik,
ma’muriy, tashkiliy yoʻllarga, iqtisodiy usul ham qoʻshiladi. Bular
sug‘urtalash, koʻrilgan zararni pul tariqasida toʻlash.
Tavakkalni hisoblash uchun asoslangan raqamlar yoʻq desa ham
boʻladi. Tavakkalni boshqarish harajat bilan Tavakkalni pasaytirish yoʻli
bilan olingan foydani solishtirishga asoslangan.
Xavfsizlikni oʻrganish tartibi. Xavflarni oʻrganish tartibi uch xil
boʻladi:
1. Bosqich - xavflarni oldindan tahlil etish. Bu bosqich uch qadam
bilan bajariladi:
1- qadam xavf manbalarini aniqlash;
2- qadam xavflarni vujudga keltiradigan qismlarni aniqlash;
3- qadam tahlilni chegaralash, ya’ni tekshirilmaydigan xavflarni
23
chiqarib tashlash.
2. Bosqich - xavfli holatlarning ketma-ketligini aniqlash, hodisa va
xavflar daraxtini (shajarasini) tuzish.
3. Bosqich-oqibatlarni tahlil qilish.
Xavfsizlikning sistemasi. Bu xavfsizlikning murakkab masalalarini
xal qilish yoʻllarini tayyorlashda va asoslashda foydalaniladigan
metodologik choralar yig‘ indisidir.
Oʻzaro ta’siri bilan aniq bir maqsadga erishtiradigan aloqador qismlar
yig‘indisi - sistema deb ataladi. Qism - (komponent) - deganda birgina
moddiy obektdan tashqari aloqalar va bog‘lanishlar ham tushuniladi. Har
qanday sozlangan mashina texnik sistemasining misoli tariqasida
koʻrinishi mumkin.
Tarkibiga odam ham kiradigan sistema - ergatik sistema deb ataladi.
Ergatik sistemaning misollari “odam-mashina”, “odam-mashinaatrof muhit”.
Sistemalash printsip hodisalarga oʻzaro bog‘liq ravishda bir dasta
yoki toʻplam (yig‘indi) tariqasida qaraydi.
Sistema beradigan maqsad yoki natija sistema yaratuvchi element
deb aytiladi. Masalan, yong‘in - yonuvchi modda, oksidlovchi kislorod,
yondiruvchi. Bu erda yong‘in sistema, yonuvchi modda, oksidlovchi,
yondiruvchi uning elementlari.
Agar birorta elementni shulardan chiqarib tashlasak, sistema
buziladi. Sistemada bor sifat uning elementlarida boʻlmaydi. Bu
sistemaning muhim xususiyati boʻlib, xavfsizlik masalalari taxlili asosida
joylashgan.
Koʻngilsiz voqealarning paydo boʻlish sabablarini aniqlash, ularni
kamaytirishga qaratilgan tadbirlar xavfsizlik sistemasi tahlilining asosiy
maqsadidir.
“Sabablar va xavflar daraxti” - sistema tariqasida.
Har qanday sabab(lar) natijasida vujudga kelgan xavflar zarar
keltiradi. Sababsiz chinakam (xaqiqiy) xavf ham zarar ham yoʻq. Demak,
xavfdan saqlanish uning kelib chiqish sabablarini bilishga asoslangan.
Sodir boʻlgan xavflar bilan sabablar oʻrtasida sabab-oqibat aloqasi
bor. Oʻz yoʻlida bir sabab ikkinchi sababiy oqibat boʻlib chiqadi va h.k.
24
Shunday qilib, sabablar va xavflar zanjirsimon sistemani yaratadi.
Bunday grafik koʻrinishi (tasvir) shoxli daraxtga oʻxshaydi. Xorijda
“Sabablar daraxti”, “Inkorlar daraxti”, “Xavflar daraxti” va boʻlak xar xil
“daraxtlar” degan tushuncha va u “daraxtlar”ni tuzish uchun kerakli
raqamlar mavjud. Quriladigan daraxtlarda sabab shoxlari va xavflar
shoxlari bor. Ularni oʻzaro ajratib tashlash mumkin emas. Shuning uchun
xavfsizlikni tahlil etishda tuzilgan daraxtni “sabablar va xavflar” daraxti
deb atash lozim.
Tahlil usuli. Xavfsizlikni koʻngilsiz voqea roʻy berishdan oldin
(aprior) yoki keyin (aposterior) tahlil etish mumkin. Har ikkala holda
qoʻllaniladigan usul bevosita yoki aksincha boʻlishi mumkin.
Aprior tahlilda shu sistemaga xos boʻlishi mumkin boʻlgan (yashirin)
koʻngilsiz voqealar tanlab olinadi va ularni yaratuvchi bir qancha hollar
toʻplami tuziladi.
Aposterior tahlil esa koʻngilsiz voqea yuz bergandan soʻng kelajakda
tadbirlar ishlab chiqish. Bu ikki usul bir-birlarini toʻldiradi. Toʻg‘ri usulda
tahlil qilishda oqibatni oldindan koʻrish uchun sabablar oʻrganiladi.
Teskari usulda esa, oqibat tahlil qilinib sabablari aniqlanadi.
Bu usullarning asosiy maqsadi koʻngilsiz voqealarni oldini olishdir.
Voqeaning kelib chiqish ehtimoli va tezligi ma’lum boʻlsa, voqeaning
taxminan qanday natija bilan tamom boʻlishini aniqlash mumkin.
Xavfsizlikning tahlilida sistemaning parametrlarini yoki chegarasini
aniqlash asosiy masala hisoblanadi. Agar sistema juda ham chegaralangan
boʻlsa, biror xavfli hollar yoki omillar e’tibordan tashqarida qolishi
mumkin.
Agar sistemaga oʻta keng qaralsa, tahlil natijalari noaniq boʻlib
qolishi mumkin. Tahlil oʻtkazish darajasi aniq maqsadlarga bog‘liq. Aniq
bir ogohlantirish yoʻli bilan ta’sir qilish mumkin boʻlgan hodisalarni
aniqlash umumiy ish uslubi hisoblanadi.
Inson faoliyatining asosiy turlari Inson faoliyatining turli-tuman
qirralari mavjud boʻlib, har xil hududlarda yashovchilar uchun o ‘ziga xos
boʻlgan faoliyat turlari boʻladi. Bu faoliyat turlari eski zamonlardan beri
har xil tarzda rivojlanib kelgan. Masalan, shaharlar hududida yashagan
aholining faoliyat shakli qishloqlarda yashovchilar faoliyatidan ancha
25
farq qilishi ma’lum. Lekin shuni ham ta’kidlash kerakki, keyingi
davrlarda aholining shaharlashish darajasi oʻsganligi munosabati bilan va
qishloqlarga zam onaviy texnika va texnologiyalar kirib kelishi natijasida
bu tafovut kamayib bormoqda.
Ba’zi bir rivojlangan davlatlarda bu tafovutlar deyarli yoʻqoldi deb
aytish mumkin. Shuning uchun ham inson faoliyatini hozirgi zamon
taraqqiyotini hisobga olib, inson faoliyati ikkita turga: ya’ni jismoniy
mehnat va aqliy mehnat turlariga boʻlish mumkin. Bunday boʻlinish,
albatta, birm uncha umumiy tarzda nisbiy boʻlsa ham, bunday boʻlib
qarash faoliyat turlariga baho berishda ancha yengillik tug‘diradi. Inson
jismoniy ish bajarganda uni oʻz kuchi va qudrati asosida bajaradi, bunda
uning butun tanasiga og‘irlik tushadi, ya’ni paylari zoʻriqadi va buning
natijasida tanadagi harakatlanish, koʻtarish qobiliyati oshadi ham da
hadeb zoʻriqish natijasida umumiy jismoniy rivojlanish vujudga keladi va
bu oʻz navbatida nafas olish, qon aylanish tizimlarining mustahkam va
tekis ishlashini ta’minlaydi. Bu esa, oʻz navbatida, uning organizmidagi
ovqatlanish va modda almashish jarayonlarini yaxshilanishiga olib keladi.
Jismoniy mehnat asosan yakka tartibda ishlovchi hunarmandlar va uncha
katta boʻlmagan yer mulkiga ega boʻlgan dehqon xoʻjaliklari uchun
birmuncha samara berishi mumkin. Lekin boshqa sohalarda va ayniqsa,
ijtimoiy-iqtisodiy nuqtayi nazaridan va insoniyatning taraqqiyoti nuqtayi
nazaridan bunday mehnat yaxshi samara berishi mumkin emas. Buning
asosiy sababi iqtisodiy samaradorligi kam boʻlishi bilan birga jismoniy
ish bajarilganda inson zoʻriqib charchashi hisobiga yarmidan koʻp vaqti
dam olishga sarf boʻladi, bu esa mehnat samaradorligini oʻsishiga yordam
bermaydi.
Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, hech qachon va hech qayerda
faqatgina jism oniy mehnat bilan shug‘ullanish imkoniyati yaratilgan desa
bu m ubolag‘a boʻladi, chunki har qanday ishni bajarishdan oldin uni
rejasi tuziladi va bu aqliy mehnatni jismoniy mehnat bilan qoʻshib olib
boriladi demakdir. XX asming ikkinchi yarmidan boshlab sanoat va
qishloq xoʻjaligida jismoniy mehnatni rolini kamaytirishga keskin
kirishildi. Bu birinchi navbatda mexanizatsiyalashtirish asosida amalga
oshirildi. Bu ishlami bajarish aqliy mehnat qiluvchilaming sonini
26
koʻpaytirishdan boshlandi. Bu esa o‘z navbatida institutlar va
universitetlar sonini koʻpaytirishga olib keldi. Mexanizatsiyalashtirish,
boshlang‘ich davrlarda yaxshi natija beradi.
Yangi texnika va texnologiyalarning kirib kelishi faqat
mexanizatsiyalash bilan chegaralanib qolish foydali emasligi yangidanyangi usullarni yaratish erasi boshlandi va bu davrda har xil uy-roʻzg‘or
buyumlari va koʻplab yangidan-yangi maishiy buyumlarga ehtiyoj
ortaboshladi. Bu albatta, buyumlami koʻplab ishlab chiqarish kerakligini
va rivojlanish darajasi yuqori boʻlgan davlatlardagi maishiy m uhitni
butunlay oʻzgartirish kerakligi sezila boshladi. Kompyuter
texnologiyalarini yaratilishi bu ishlami bajarishdagi asosiy vositaga
aylandi. Kompyuter texnologiyalari faqatgina mexanizatsiyalashtirish
ishlarinigina oʻz zimmasiga olib qolmasdan, butunlay katta-katta
sexlarnigina emas, balki umuman fabrika zavodlami hamma texnologik
jarayonlarini avtomatlashtirish imkoniyatini yaratdi. Bu esa oʻz navbatida
koʻplab ishchilarni jismoniy ish jarayonidan qutqardi. Rivojlangan
davlatlarda jismoniy Mehnatdan boʻshagan ishchi kuchlarini yangi
texnologiyalami oʻzlashtirishga jalb qilindi. Bundan tashqari, elektron
sanoatini rivojlantirishda foydalanildi. Koʻpchiligi aqliy mehnat
jabhasiga ishga oʻtkazildi. Rivojlanayotgan davlatlar uchun bu jarayon
og‘irroq kechdi, chunki koʻplab ishchilarni boʻshatishga toʻg‘ri keldi va
bu ishsizlar sonini oshishiga olib keldi. Ishchi kuchi arzonlashib ketdi. Bu
esa yangi texnologiyaga va sarmoyaga ega boʻlgan koʻpgina ishbilarmon
odamlarni bu yerga koʻp ishchi kuchi talab qiladigan yig‘ish sexlari va
yig‘ish konveyer liniyalarini olib kelinishiga sabab boʻldi. Bunda
ishchilar jismoniy mehnatdan halos boʻlgan boʻlsalar ham, uning oʻrniga
bir xil zerikarli va sur’ati baland boʻlgan ishlami bajarishlariga toʻg‘ri
keldi. Koʻrinib turibdiki, bu ish turlarini oshishiga olib keldi. Endi aqliy
mehnat bilan hayot faoliyati xavfsizligi oʻrtasidagi bog‘lanishlami koʻrib
oʻtamiz. Ma’lumki, aqliy mehnat bilan bajariladigan ishlar bu umumiy
ma’lum otlami toʻplash va ularni ishlatish joylarini aniqlash uchun fikrni
bir joyga toʻplash hamda aqlni ishlatishni taqozo qiladi.
Hozirgi zamonaviy texnologiyalarda kelib, jismoniy mehnat deyish
mumkin boʻlgan ishlar deyarli yoʻq. Shuning uchun umuman jismoniy ish
27
deb belgilanadigan ishlarni quyidagi ish turlariga boʻlish mumkin:
anchagina
bilak
kuchini
ishlatib
bajariladigan
ishlar;
mexanizatsiyalashtirilgan ishlar; sanoatda yarim avtomatlashtirilgan yoki
toʻliq avtomatlashtirilgan ishlar; koʻpchilik bilan bajariladigan ish turlari
(konveyerlar); masofadan turib boshqarish yoʻli bilan bajariladigan ish
turlari; aqliy mehnat. Hozirgi zam on texnika taraqqiyoti yuqori
bosqichlarga koʻtarilgan boʻlishidan qat’i nazar, qoʻl mehnati hali hamma
jabhalarda yoʻqolib bormoqda deb aytish ancha qiyin. Albatta qoʻl kuchi
bilan bajariladigan ishlar inson organizmi tomonidan koʻp miqdorda
energiya sarflanishini talab qiladi. Bu ishlarni mexanizatsiyalashtirish esa
ishchi kuchi sarflab ishlanadigan ba’zi jarayonlarni anchagina
qiyinlashtirilgan programmalar asosida ishlashga olib keladi.
Mexanizatsiyalashtirilgan sanoat korxonalarida endi qoʻlning hamma
muskullari kuchi sarflanmasdan, balki qoʻl uchlaridagi muskullarning
ishlash faolligi ortadi. Chunki bunday sharoitda faqatgina
mexanizatsiyalashtirilgan vositalarning boshqarish tugmalarinigina
bosishga toʻg‘ri keladi va bu ishlar tez va aniq bajarilishini talab qilganligi
sababli va bundan tashqari boshqarish mexanizmlarida bajarilayotgan
ishlar murakkab boshqarish pultlarida amalga oshirilsa, bunda juda katta
miqdordagi axborotlar majmuasidan foydalanilsa, bu ishlaming bir xilligi
va doimo bir xil ishni qayta-qayta bajarish inson organizmida fikrlash
qobiliyati susayadi, reaksiyasi tezligi pasayadi va juda tez toliqish
boshlanadi. Yarim avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonida odam
bajarayotgan ishning tashqi tom onida faqat kuzatuvchi sifatida
qatnashadi, chunki boshqa ishlov berish ishlarini mexanizmlar bajaradi.
Bu yerda odamning asosiy vazifasi mashina bajara olmaydigan maydachuyda ishlarni bajarib, mashinaga xizmat koʻrsatish boʻlib qoladi: ishlov
berilishi kerak boʻlgan materialni mashinaga oʻrnatish, mexanizmni
ishlatib yuborish, tayyor boʻlgan mahsulotni olish. Bu ishlardagi asosiy
tavsif tomoni ishlarning doimo bir xilligi, ish bajarish tempi yuqoriligi,
ishda tezkorlik va ijodiy yondashish masalalari yoʻqotiladi.
Ish faoliyatining konveyer turida ish mayda-mayda boʻlakchalarga
boʻlinib, har bir boʻlakni bitta odam bajaradi va bunda kerakli mahsulotlar
va detallar konveyer yordamida oʻsha ish bajarilayotgan joyga yetkazib
28
beriladi. Bu ish turida ishning ma’lum ritmga rioya qilinishi va bu
ritmning juda tez kechishi va har bir bajariladigan operatsiya aniq tartibni
va ketma-ketlikni talab qilishi ishchidan maksimal diqqatni talab qiladi va
bu ish turida iloji boricha konveyer tezligini saqlash talab etiladi. Bunda
bir xil uncha katta boʻlmagan operatsiya doimo takrorlanganligi sababli,
ishchini tezda toliqishi va asab tolalarining tarang tortilishiga olib keladi
va bu asabiy toliqish salbiy hodisalar kelib chiqishining asosiy omili
hisoblanadi.
Ish bajarishning masofadan turib boshqarish turida ish bajaruvchi
kishi ma’lum bir ishni bajarish uchun emas, balki umumiy texnologik
jarayonning bir halqasiga aylanib qoladi. Bunda uning asosiy vazifasi pult
yordamida texnologik jarayonga ta’sir koʻrsatishga tayyor holatda
boʻlishni taqozo qiladi. Shuning uchun ishchi doimo biror bir vazifani
bajarishga tayyor holatda boʻlsa ham, uning umumiy fiziologik
faoliyatida chegaralanish vujudga keladi. Demak, masofadan turib
boshqarish vazifasini tez-tez texnologik jarayonga aralashib
turilgandagina odam ma’lum darajada oʻz ishidan qoniqish hosil qiladi.
Aqliy mehnatni bir necha turkumlarga boʻlib qarash maqsadga
muvofiqdir. Bular: operatorlik ishlari, boshqarish, ijodiy, tibbiyot
xodimlarining mehnati, oʻqituvchilar Mehnati, oʻquvchilar va studentlar
mehnati sifatida tavsiflanishi mumkin.
Masalan, operatorlik Mehnati umumiy aqliy mehnat turlari ichida
qat’iy mas’uliyat talab qiladigan va nihoyatda koʻp miqdordagi
ma’lumotlarni oʻziga jamlagan holda ma’lum yechimga kelishni talab
qiladigan mehnat turi hisoblanadi. Bu albatta, inson organizmini asabiy
zoʻriqishga olib keladi. Masalan, aviadispecherlarning Mehnati haqida
soʻz yuritsak, ularning qanchadanqancha ma’lumotlarni hisobga olgan
holda ayrim yechimga kelishi uchun vaqt chegaralangan holatda ma’um
xulosaga kelish talab etilishi, albatta, katta mas’uliyat va qoʻyilgan
vazifani aniq bajarishga intilish asabiy zoʻriqishga olib keladi.
Boshqaruvchi rahbar xodimlaming Mehnatini ham xuddi shu
aviadispecherlar xizmatiga taqqoslash mumkin, chunki bularning
Mehnatida ham ma’lum bir korxonaning ish faoliyatidan kelib chiqishi
mumkin boʻlgan hamma nosozliklarning oldini olish, odamlar, ya’ni
29
ishchilar oʻrtasidagi kelishmovchiliklar bilan bir qatorda texnologik
jarayonlar ishini bir maromda olib borish va umumiy ish faoliyatini
boshqarish qanchadan-qancha asabiy zoʻriqishlarga olib kelishini
tasavvur qilish mumkin. Bunda yana umumiy ishga javobgarlik hissi ham
kelib qoʻshiladi.
Oʻqituvchilar va tibbiyot xodimlarining ishida ham oʻziga xos
xususiyatlar mavjud. Bular doimo odamlar bilan muloqotda boʻladilar.
Ularga turli-tuman ma’lumotlar har lahzada kerak boʻlib turadi va buning
ustiga vaqt tanqisligi holatida aniq bir yechimga kelish kerakligi ularning
mas’uliyat hissini oshirib yuboradi va bu oʻz navbatida asabiy va
emotsional zoʻriqish paydo boʻlishiga olib keladi. Ijodiy ish mehnat
qilishning eng murakkab formasi hisoblanadi. Bu mehnatda, albatta,
birinchidan katta bilim va yetarli darajadagi sohada boʻladigan
ma’lumotlar, fikrlash qobiliyati va eslash qobiliyati kabi asabiy zoʻriqish
paydo qiluvchi xodimlar: bular ilmiy xodimlar, konstruktorlar,
yozuvchilar rassomlar va arxitektorlarning Mehnati hisoblanadi. Bunday
mehnat turlari juda katta emotsional va asabiy zoʻriqishlarni talab qiladi.
Bunday mehnat qiluvchilarda texnokardiya va qon bosimini oshishi,
kislorodga organizm talabining oshishi, tana haroratining oshishi kabi
funksional oʻzgarishlar boʻlishi kuzatiladi.
Odamning ish jarayonida energiya sarflashi ishning og‘ir
yengilligiga, ya’ni muskul energiyasini sarflashiga, ishga taalluqli
boʻlgan ma’lumotlarning zarurligiga, emotsional zoʻriqishning darajasi
va boshqa sharoitlar (havoning harorati, nisbiy namiigi va havo harakati
tezligi)ga ham bog‘liq boʻladi. Masalan, aqliy mehnat qiluvchilar
(oʻqituvchilar, tibbiyot xodimlar va muhandislar)ning bir kecha-kunduz
davomida
sarflagan
energiyalari
10,5
11,7
MJ
ni,
mexanizatsiyalashtirilgan ishlarda va xizmat koʻrsatish jabhalarida
ishlayotganlar 11,3 - 12,5 MJ ni va og‘ir mehnat qilayotganlar esa 16,3 18 MJ energiya sarflashi aniqlangan. Mehnatda energiya sarflash mehnat
qilish holatiga ham bog‘liq boʻladi. O‘tirib ish bajarganda umumiy
energiya sarfiga nisbatan 5 - 10% ortiq energiya sarflaydi. Tik turib
ishlaganda 10-25%, majburiy nobop sharoitda esa 40 - 50% ortiq energiya
sarflanadi.
30
Aqliy mehnat qilish jarayonida bosh miya ishi uchun sarflanadigan
energiya miqdori umumiy organizm sarfidan 15 - 20% ortiq boʻladi (bosh
miya hajmi tana hajmining 2% ini tashkil qiladi). Aqliy mehnat jarayonida
sarflanadigan energiya miqdori odamning asab-emotsional holatiga
bog‘liq boʻladi. Masalan, oʻtirib ovoz chiqarib oʻqish jarayonida energiya
sarfi 48% ga ortadi, koʻpchillikka ma’ruza qilgan vaqtda 94% ga ortadi
va hisoblash mashinalari operatorlari sarflagan energiya hajmi 60 - 100%
ga ortishi kuzatilgan.
Hayot xaoliyati xavfsizligi sohasidagi xalqaro tajriba
Hayot xaoliyati xavfsizligi sohasidagi xalqaro tajribani
oʻrganish. 1970–yillаr аtrоf-muhitni muhоfаzа qilish mаqsаdidа dаvlаt
bоshqаruv оrgаnlаrigа ekоlоgik nаzоrаt funksiyasi bеrilаdigаn boʻldi.
Ushbu nаzоrаt kоrхоnаlаrdа turli shаkl vа koʻrinishdаgi mоslаmа
qurilmаlаrni oʻrnаtishgа, ya’ni zаvоd vа fаbrikаlаrning quvirlаridаn
chiqаyotgаn chiqindilаrni tеkshirib bоrish vа tеgishli jаvоbgаrlikgа
tоrtish nuqtаi nаzаrdаn qаrаlаdi. Bu hоlаt аtrоf-muhitni iflоslаntirish
kоrхоnаlаr uchun judа qimmаtgа tushа bоshlаdi. Nаtijаdа kоrхоnаlаrni
ichki ekоlоgik kоrpоrаtiv bоshqаruv tizimini jоriy qilindi. Lеkin, ushbu
mаjburiy chоrаlаr kаttа sаmаrа bеrmаdi, ya’ni “Quvirning охiri”
koʻrinmаy qоldi. 1983–yil BMTning Хаlqаrо аtrоf-muhitni muhоfаzа
qilish vа rivоjlаnish kоmissiyasi tuzildi vа ungа “Brundtlаnd kоmissiyasi”
dеb nоm bеrildi, chunki kоmissiya rаisi etib Nоrvеgiyalik dаvlаt vа
jаmоаt аrbоbi Grо Хаrlеm Bruntlаnd sаylаndi. U 1987–yil BMT
Sаmmitidа “Bizning umumiy kеlаjаgimiz” mаvzusidаgi mа’ruzаsini
qildi. Mа’ruzаdа G.Х.Brundtlаnd iqtisоdiyot kishilаrning qоnuniy
ehtiyojlаrini qоndirishi kеrаk, lеkin uning oʻsish chеgаrаsi
plаnеtаmizning ekоlоgik imkоniyatlаridаn оshib kеtmаsligi lоzim, dеgаn
tаlаbni butun dunyo hаmjаmiyati оldigа qoʻydi. Nаtijаdа, 1980–yillаrdа
oʻzini oʻzi ekоlоgik kоrpоrаtiv bоshqаrish funksiyasi yuzаgа kеldi.
Rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdа “Chiqindisiz tехnоlоgiyalаr”gа аsоslаngаn
iqtisоdiyot pаydо boʻlа bоshlаdi. 1992–yilning iyunidа Brаziliyaning
Riо-dе-Jаnеyrо boʻlib oʻtgаn хаlqаrо kоnfеrеnsiyadа 179 tа dаvlаtdаn
kеlgаn yuqоri mаrtаbаli rаhbаrlаr Yer plаnеtаsi muаmmоlаrigа
31
bаg‘ishlаngаn qiziqаrli vа unumli uchrаshuvlаri nаtijаsidа 700 bеtlik “ХХ
I аsr kun tаrtibi”ni qаbul qildilаr.
ХХI аsrgа kеlib “Bаrqаrоr rivоjlаnish kоnsеpsiyasini”, ya’ni
iqtisоdiyot rivоjlаnish, ijtimоiy muhоfаzаlаsh, ekоlоgik хаvfsizlikni
tа’minlаshning yagоnа аmаlgа оshiruvchi jаrаyon ekаnligi tаn оlindi.
2010-yil OʻzR Birinchi Prеzidеnti I.Kаrimоv hаm oʻzining BMTning
Minglik rivоjlаnishgа bаg‘ishlаngаn Sаmmitidа qilgаn mа’ruzаsidа
ushbu kоnsеpsiyani mа’qullаdi vа Oʻzbеkistоn hаm ushbu jаrаyongа fаоl
kirishа bоrishni tа’kidlаdi. Rоssiya miqyosidа hаm bu bоrаdа bir qаnchа
ishlаr аmаlgа оshirilmоqdа. Mаsаlаn, 2001-yil 26-dеkаbrdа birinchi
mаrtа “Аtrоf muhitni himоya qilish toʻg‘risidа”gi 7-fаrmоni qаbul
qilingаn. Ushbu fаrmоngа аsоsаn аtrоf muhitni himоya qilish boʻyichа
dаvlаt siyosаtining аsоsiy tаdbirlаrini mеhnаt qоnunchiligi аsоsidа
bеlgilаb bеrgаn. 2001-yil 27-dеkаbrdа hukumаtning “Rоssiyani ekоlоgik
vа tаbiiy rеsurslаri toʻg‘risidа”gi qаrоri chiqqаn. Ushbu qаrоrgа аsоsаn,
mаqsаdli fеdеrаl dаstur tаyyorlаnib, kеrаkli chоrаtаdbirlаr ishlаb
chiqilgаn.
1.1.1-jаdvаl
Hаyot fаоliyati хаvfsizligigа оid muаmmоlаr vа ulаrning yеchimlаri
Muаmmоlаr
Yechish yoʻllаri
HFХ nоrmаtiv huquqiy Glоbаl, rеgiоnаl vа milliy miqyosdа HFХ оid
аsоsining
siyosаtni shаkllаntirish vа huquqiy nоrmаtiv
shаkllаnmаgаnligi
аsоslаrini yarаtish
HFХ mustаqil fаn sifаtidа Mаzkur sоhаdа priоritеt fаn tа’mоyillаrini аniqlаsh vа
shаkllаnmаgаnligi, ya’ni uni аmаlgа оshirish uchun fundаmеntаl, аmаliy vа
umume’tirоf etilgаn ilmiy innоvаsiоn ilmiy-tаdqiqоt ishlаrni оlib bоrishni yoʻlgа
nаzаriy аsоsining yoʻqligi qoʻyish
Turli sоhа vа yoʻnаlishlаrni inоbаtgа оluvchi, shu
HFХ kаdrlаr tаyyorlаsh sоhаgа kоmplеks yondаshа оlаdigаn kаdrlаrni
mаsаlаsining
хаl tаyyorlаsh, turdоsh sоhаlаrdаgi pеdаgоglаrni
etilmаgаnligi
mаlаkаsini оshirish vа qаytа tаyyorlаsh tizimini
yoʻlgа qoʻyish
HFХ oʻquv kursining
Аn’аnаviy vа nоаn’аnаviy oʻqitish shаkli, turi
nоmi,
mаzmuni
vа
yuklаmаsi, bоsqichlаrini
аniqlаsh
mаqsаdilа
mоhiyatining
mеtоdоlоgik
vа
mеtоdik
nuqtаi
nаzаrdаn
аniqlаnmаgаnligi
32
tаshkillаshtirilgаn tаjribа sinоv ishlаrini tа’limning
bаrchа bоsqichlаridа оlib bоrish
HFХ
аmаliyotining
nimаlаrdаn ibоrаt ekаnligi,
koʻrsаtgichlаri, dаrаjаlаri
vа
оptimаllаshtirish
yoʻllаrini
ishlаb
chiqilmаgаnligi vа h.k.
Oʻzbеkistоndа HFХ tа’minlаsh kоnsеpsiyasini
yarаtish оrqаli dаvlаtning tеgishli yoʻnаlishdаgi tаktik
vа strаtеgik rеjаlаrini ishlаb chiqish hаmdа mоddiy vа
mоliyaviy imkоniyatlаrni bаrpо etish vа h.k.
Hayot xaoliyati xavfsizligi sohasidagi xalqaro tajribalаrini
Oʻzbеkistоndа qoʻllаnishi
HFХ хаlqаrо prinsiplаri:
-bаrchа fаоliyat bоsqichidа хаvfsizlikni nаzоrаtlаsh;
-fаvqulоtddа vаziyatlаdа oʻzаrо yordаm koʻrsаtish;
-minitехnоtizimlаrgа nisbаtаn хoʻjаyinlik hissini uyg‘оtish;
-oʻzgа shахslаrgа zаrаr еtkаzmаslik;
-HFХ huquqining ustivоrligi;
-хаvfsizlik muаmmоlаrini bаrqаrоr rivоjlаnish tаlаblаri оrqаli hаl
etish;
-хаvfsizligigа оid ахbоrоt аlmаshish;
-HFХ nizоlаrini tinch yoʻllаr bilаn hаl etish;
-хаvfsizlikni kоnsultаsiyalаsh;
-хаlqаrо stаndаrtlаrgа mоslаshish.
HFХni yoʻnаlishlаri:
-HFХ muаmmоlаrning yеchimini tоpishdа хаlqаrо hаmjаmiyatining
univеrsаl yoʻllаrini ishlаtish;
-hаr qаndаy muhitlаr dа ilmiy аsоslаngаn chоrа-tаdbirlаrini ishlаb
chiqish vа ulаrni аmаlgа tаtbiq etish;
-hаr qаndаy muhitlаrdа insоnlаrni bехаtаr yashаshi vа ishlаshini
tа’minlаshdа chеt el ijоbiy tаjribаsidаn kеng fоydаlаnish.
HFХ tа’minlаsh mехаnizmi - insоnlаrning bехаtаr yashаshi vа
ishlаshini хаlqаrо miqyosdа tа’minlаsh:
-mеhnаt fаоliyati хаvfsizligi;
-fuqаrоlаr хаvfsizligi;
-fаvqulоddа vаziyatlаr хаvfsizligi.
33
HFХni tа’minlаshdа bоshqаruv funksiyalаri tizim:
- HFХgа оid munоsаbаtlаrni аniqlаsh;
- HFХ siyosаtini bеlgilаsh;
- HFХni tа’minlаshning huquqiy аsоsini shаkllаntirish;
- HFХni tа’minlаsh mехаnizmini yarаtish;
- glоbаl, rеgiоnаl,lоkаl miqiyosidа
HFХ hаmkоrligini tа’minlаsh;
- HFХni оb’еktlаrini roʻyхаtgа оlish vа kаdаstrini yarаtish;
- HFХni sub’еktlаrining huquq vа mаjburiyatlаrini bеlgilаsh;
- HFХ mоnitоringini оlib bоrish;
- HFХ nаzоrаtini yoʻlgа qoʻyish;
- HFХ ekspеrtizа qilib bоrish;
- HFХ rаg‘bаtlаntirish vа jаvоbgаrlikni yoʻlgа qoʻyish.
1.1.3.Hayot faoliyati xavfsizligining huquqiy va tashkiliy
asoslari.
Oʻzbеkistоn
Rеspublikаsining
“Fuqаrо
muхоfаzаsi
toʻg‘risidа”gi qоnun fuqаrо muhоfаzаsi sоhаsidаgi аsоsiy vаzifаlаrni,
ulаrni аmаlgа оshirishning huquqiy аsоslаrini, dаvlаt оrgаnlаrining,
kоrхоnаlаr, muаssаsаlаr vа tаshkilоtlаrning vаkоlаtlаrini Oʻzbеkistоn
Rеspublikаsi fuqаrоlаrning huquqlаri vа mаjburiyatlаrini, shuningdеk
fuqаrо muhоfаzаsi kuchlаri vа vоsitаlаrini bеlgilаydi. Qоnun 5 boʻlim vа
23 mоddаdаn ibоrаt. Qоnunning 16 vа 18-mоddаlаridа umumtа’lim
mаktаblаri, аkаdеmik lisеylаr, kаsb-hunаr kоllеjlаri, оliy oʻquv
yurtlаridа, ishlаb chiqаrish vа turаr jоylаrdа аhоlini fаvqulоddа
vаziyatlаrdа hаrаkаt qilishgа oʻrgаtish vа fuqаrо muhоfаzаsi sоhаsi
boʻyichа oʻqitish umumiy vа mаjburiydir, dеb tа’kidlаngаn.
«Gidrоtехnikа inshооtlаri хаvfsizligi toʻg‘risidа»gi Oʻzbеkistоn
Rеspublikаsi qоnunning аsоsiy mаqsаdi gidrоtехnikа inshооtlаrini
lоyхаlаshtirish, qurish, fоydаlаnishgа tоpshirish, rеkоnstruksiya qilish
hаvfsizlikni tа’minlаshdаn ibоrаt.
«Rаdiаsiyaviy хаvfsizlik toʻg‘risidа»gi qоnun аlоhidа oʻrin tutаdi.
Ushbu qоnunning mаqsаdi rаdiаsiyaviy хаvfsizlikni fuqаrоlаr hаyoti,
sоg‘lig‘i vа mоl-mulki, shuningdеk, аtrоf-muhitni muhоfаzа qilishni
tа’minlаsh bilаn bоg‘liq munоsаbаtlаrni tаrtibgа sоlishdаn ibоrаt. Ushbu
34
qоnun 5 boʻlim vа 28 mоddаdаn ibоrаt boʻlib, ulаrdа аsоsiy
tushunchаlаrgа tа’rif bеrilgаn, rаdiаsiyaviy хаvfsizlikni tаrtibgа sоlish,
rаdiаsiyaviy хаvfsizlikni tа’minlаshgа quyilаdigаn tаlаblаr, rаdiаsiyaviy
аvаriya sоdir boʻlgаndа rаdiаsiyaviy хаvfsizlikni tа’minlаsh kаbi
mаsаlаlаr koʻrib chiqilgаn. «Rаdiаsiyaviy хаvfsizlikni tа’minlаshgа dоir
tаlаblаr» III boʻlimdа (12-22-mоddаlаr) kеltirilgаn.
«Tеrrоrizmgа
qаrshi
kurаsh
toʻg‘risidа»gi
qоnunni
Rеspublikаmiz hukumаti аhоli хаvfsizligini tа’minlаsh uchun 2000-yil
15-dеkаbrdа qаbul qildi. Охirgi vаqtlаrdа yuzаgа kеlgаn аyrim vаziyatlаr
Rеspublikаmiz hududidа tеrrоristik аktlаr hаm sоdir boʻlishi
mumkinligini koʻrsаtib bеrdi. Qоnun dаvlаt оrgаnlаrining tеrrоrizmgа
qаrshi kurаsh sоhаsidаgi vаkоlаtlаri, tеrrоrchilikkа qаrshi оpеrаsiyaning
oʻtkаzilishi, tеrrоrchilik hаrаkаti оqibаtidа еtkаzilgаn zаrаrni qоplаsh vа
jаbrlаngаn shахslаrning ijtimоiy rеаbilitаsiya hаmdа tеrrоrizmgа qаrshi
kurаshdа ishtirоk etаyotgаn shахslаrning huquqiy vа ijtimоiy muhоfаzаsi
mаsаlаlаrini oʻz ichigа оlаdi.
“Ishlаb chiqаrishdаgi bахtsiz hоdisаlаr vа kаsb kаsаlliklаridаn
mаjburiy dаvlаt ijtimоiy sug‘urtаsi toʻg‘risidа”gi qоnunning mаqsаdi
ishlаb chiqаrishdаgi bахtsiz hоdisаlаr vа kаsb kаsаlliklаridаn mаjburiy
dаvlаt ijtimоiy sug‘urtаsi sоhаsidаgi munоsаbаtlаrni tаrtibgа sоlishdаn
ibоrаt.
Standartlar, nizomlar, qoidalar va meyoriy hujjatlar. Mехnаtni
muхоfаzа qilish buyichа kоnunlаrni rivоjlаntirish uchun dаvlаt
kumitаlаri, vаzirliklаr vа muаssаsаlаr хаr хil mе’yoriy хujjаtlаrni
mаrkаziy kаsаbа uyushmаlаri bilаn kеlishilgаn хоldа ishlаb chikishаdi vа
аmаlgа tаdbik qilishаdi. Qoʻllаnish sохаigа kаrаb mехnаt muхоfаzаsi
mе’yor vа kоidаlаri umumiylаrgа vа tаrmоkiylаrgа bulinаdi. Umumiy
mе’yor vа kоidаlаr хаlk хujаligining хаmmа tаrmоklаri uchun bir хil
bulgаn eng zаrur Mехnаt muхоfаzаsi tаlаblаrini bеlgilаydi, mаsаlаn:
QMQ, SHNQ; SаnQvaN OʻzR; EUQ (ПЭУ)vа х.k. Tаrmоqiy mе’yor vа
qоidаlаr хаlq хoʻjаligining mа’lum bir tаrmоg‘idа qoʻllаnilаdi vа shu
tаrmоqqа хоs boʻlgаn mеhnаt muhоfаzаsi tаlаblаrini oʻz ichigа оlаdi.
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi tahriri 2023–yil
1–maydan e’tiboran kuchga kirdi. Bunga 30 aprel kuni boʻlib oʻtgan
35
referendum natijasiga koʻra 11 ta moddadan iborat tegishli qonunning
qabul qilinishi asos boʻldi. Bu qonunning 1-moddasiga Konstitutsiyaning
yangi tahriri ilova qilingan. Bunga qadar 1992–yildan buyon
konstititutsiyaga jami 15 marta oʻzgartish kiritilgan edi. Bu safar esa
oʻzgarishlar koʻlami kattaligi sabab hujjatning yangi tahriri qabul qilindi.
Yangilanish natijasida, bosh qomusdagi moddalar soni 128 tadan 155
taga, undagi normalar esa 275 tadan 434 taga oshdi. Umuman,
rasmiylarga koʻra, konstitutsiya 65 foizga yangilangan.
Konstitutsiyaning 1-moddasidagi “Oʻzbekiston - suveren demokratik
respublika” jumlasi quyidagicha oʻzgartirilmoqda:
• Oʻzbekiston - boshqaruvning respublika shakliga ega boʻlgan
suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat.
Boshqaruvning respublika shakli - davlat hokimiyatining oliy
organlari xalq tomonidan muayyan muddatga saylanishini anglatadi.
(Konstitutsiya normalariga rasmiy sharhlar hozircha yoʻq, shu sababli
undagi norma va tushunchalarga tahririyat umumqabul qilingan doirada,
mustaqil izoh berib oʻtmoqda).
Yangi konstitutsiyaning 154-moddasi bilan, 1-moddadagi qoidalarni
qayta koʻrib chiqish mumkin emas, deb belgilandi. Xuddi shuningdek,
154-moddaning oʻzidagi aynan shu qoidadan iborat band ham qayta
koʻrib chiqilishi mumkin emas.
Boshqacha aytganda, bu norma - Oʻzbekiston hech qachon
demokratiyadan voz kechmasligi, huquqiy davlatchilikka sodiqligi,
monarxiyaga yoki islomiy respublikaga aylanmasligini nazarda tutadi.
Konstitutsiya toʻg‘ridan toʻg‘ri amal qiladi
15-moddaga quyidagicha qoʻshimcha qoʻshildi:
• Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatning butun
hududida oliy yuridik kuchga ega, toʻg‘ridan toʻg‘ri amal qiladi va yagona
huquqiy makonning asosini tashkil etadi.
Konstitutsiyaning toʻg‘ridan toʻg‘ri amal qilishi fuqarolarga nafaqat
qonunlar, balki bevosita konstitutsiyadagi normalarga ham asoslangan
holda ish olib borishga, xususan sudga murojaat qilishga imkon beradi.
Referendumda qabul qilingan qonunga binoan, Oliy sud 3 oy ichida
tegishli Plenum qarorini qabul qilishi kerak. Bu qaror asosida sudlar
36
tomonidan konstitutsiya normalarini toʻg‘ridan toʻg‘ri amal qiluvchi
hujjat sifatida qoʻllash yuzasidan yagona sud amaliyoti joriy etiladi.
Imtiyozlar qonunda yozib qoʻyilishi shart emas
Yangi konstitutsiyaning 19-moddasi (avvalgi 18-modda) fuqarolarning jinsi, millati, mavqeyi va hokazolardan qat’i nazar qonun
oldida tengligi haqida. Bu moddaning 2-qismi quyidagicha oʻzgarmoqda:
• Eski: Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib qoʻyiladi hamda
ijtimoiy adolat prinsiplariga mos boʻlishi shart.
• Yangi: Imtiyozlar faqat qonunga muvofiq belgilanadi va ijtimoiy
adolat prinsiplariga mos boʻlishi shart.
Bu bilan konstitutsiyaning amalda ishlamay kelgan normalaridan biri
real voqelikka moslashtirilmoqda. Amaliyot shundayki, turli jabhalardagi
imtiyoz va preferensiyalar nafaqat qonunlar asosida, balki koʻp holatlarda
qonunosti hujjatlar - qaror va farmonlar asosida berib kelinyapti.
Barcha noaniqliklar - inson foydasiga
Konstitutsiyaning yangi tahririga asosan:
• Inson bilan davlat organlarining oʻzaro munosabatlarida yuzaga
keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar inson
foydasiga talqin etiladi.
Ijtimoiy munosabatlar cheksiz shakllarga ega, ularni normativhuquqiy hujjatlarda toʻliq kodifikatsiya qilib chiqish amalda imkonsiz.
Endilikda, qonunchilikda aniq belgilab qoʻyilmagan masalalarda
ziddiyat yuzaga kelsa, masala davlat emas, inson foydasiga hal etiladi.
Bundan tashqari, turli hujjatlarni yuritishda davlat organlari
tomonidan xató-kamchilik oʻtgan taqdirda, masalan pensiya tayinlashda
tegishli hujjatlar bazadan topilmay, noaniqlik yuzaga kelganida ham
vaziyat fuqaro foydasiga hal etilishi kerak.
Oʻqituvchilar alohida e’tirofda
Konstitutsiyaga oʻqituvchilar haqida modda qoʻshildi. U ikki
banddan iborat:
• Oʻzbekiston Respublikasida oʻqituvchining mehnati jamiyat va
davlatni rivojlantirish, sog‘lom, barkamol avlodni shakllantirish hamda
tarbiyalash, xalqning ma’naviy va madaniy salohiyatini saqlash hamda
boyitishning asosi sifatida e’tirof etiladi.
37
Davlat oʻqituvchilarning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish,
ularning ijtimoiy va moddiy farovonligi, kasbiy jihatdan oʻsishi
toʻg‘risida g‘amxoʻrlik qiladi.
Shu tariqa, ustozlar huquq sohasi vakili boʻlmagan, lekin oliy
qonunda alohida tilga olingan yagona kasb egalariga aylandi.
Konstitutsiyada nomi keltirilgan oʻqituvchilardan boshqa kasb
egalarining barchasi - huquq sohasi vakillari (sudyalar, prokurorlar va
advokatlar). Boshqa holatlarda kasb egalari emas, sohalar haqida gap
ketgan (masalan, ommaviy axborot vositalari, turli jamoat birlashmalari).
Yer xususiy mulk boʻlishi mumkin
Oʻzbekistonda 2022-yildan e’tiboran qishloq xoʻjaligiga
moʻljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish boshlangan. Shu
bilan deyarli bir vaqtda, oʻtgan yili e’lon qilingan yangi konstitutsiya
loyihasining birlamchi versiyasida qishloq xoʻjaligiga moʻljallangan
yerlarni xususiylashtirish mumkin emasligiga ishora qilingan edi.
Yakuniy talqindan bunday cheklov olib tashlandi va yerni
xususiylashtirishga oid norma quyidagicha shaklga keltirildi:
• Yer qonunda nazarda tutilgan hamda undan oqilona foydalanishni
va uni umummilliy boylik sifatida muhofaza qilishni ta’minlovchi shartlar
asosida va tartibda xususiy mulk boʻlishi mumkin.
Bosh qomusning oʻtgan yili e’lon qilingan birinchi loyihasida unga
quyidagicha jumlani kiritish taklif etilgan edi: “Iqtisodiy faoliyatda
insofsiz raqobatga, monopollashtirishga yoʻl qoʻyilmaydi”. Yakunda bu
boradagi normalar quyidagicha koʻrinish oldi:
• Davlat bozor munosabatlarini rivojlantirish va halol raqobat uchun
shart-sharoitlar yaratadi.
• Monopol faoliyat qonun bilan tartibga solinadi va cheklanadi.
Hujjatning birlamchi loyihasida mavjud boʻlgan: “Xususiylashtirish
natijalari qassssyta koʻrib chiqilmaydi hamda bekor qilinmaydi” degan
normani konstitutsiyaga kiritmaslikka qaror qilindi. Eslatib oʻtamiz,
amaldagi qonunchilikda ham bunaqa qoida yoʻq.
OAV faoliyatiga toʻsqinlik qilish javobgarlikka sabab boʻladi
Avvalgi konstitutsiyaning “Ommaviy axborot vositalari” nomli bobi
bitta moddadan iborat edi. Unda shunday deyilgandi: “Ommaviy axborot
•
38
vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning
toʻg‘riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar. Senzuraga yoʻl
qoʻyilmaydi”.
Yangi konstitutsiyaga koʻra, bu bob ikkita moddadan iborat boʻldi:
• Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ish olib
boradilar. Davlat ommaviy axborot vositalari faoliyatining erkinligini,
ularning axborotni izlash, olish, undan foydalanish va uni tarqatishga
boʻlgan huquqlari amalga oshirilishini kafolatlaydi. Ommaviy axborot
vositalari oʻzi taqdim etadigan axborotning ishonchliligi uchun
javobgardir.
• Senzuraga yoʻl qoʻyilmaydi. Ommaviy axborot vositalarining
faoliyatiga toʻsqinlik qilish yoki aralashish qonunga muvofiq
javobgarlikka sabab boʻladi.
Asosiy yangilik - OAV faoliyatiga toʻsqinlik uchun javobgarlik
konstitutsiya darajasida belgilandi. MJtK va Jinoyat kodekslariga tegishli
javobgarlik kiritilishi haqida 4-5 yildan beri gapirib kelinadi, lekin
ularning barchasi og‘izda va qog‘ozda qolib ketmoqda.
Endilikda, referendumda qabul qilingan qonunga koʻra, Vazirlar
Mahkamasi qonunchilikni yangi konstitutsiyaga moslashtirish dasturini 2
oy muddat ichida ishlab chiqib, parlamentga kiritishi kerak.
Davlat boshqaruvidagi oʻzgarishlar. Prezidentning vakolat
muddati 7 yil boʻldi
Oʻzbekistonning yangi tahrirdagi konstitutsiyasiga binoan:
• Prezidentning vakolat muddati 5 yildan 7 yilga uzaytirildi.
Prezidentning “davlat boshlig‘i” maqomi, ayni bir shaxs surunkasiga ikki
muddatdan ortiq prezident boʻlishi mumkin emasligi, prezidentning
qasamyodi matni va prezidentga taalluqli boshqa aksariyat normalar
oʻzgarishsiz qoldirildi. Ma’lumot uchun, prezidentning vakolat muddati
2003-yilda ham 5 yildan 7 yilga uzaytirilgan, 2011-yilda esa qaytib 7
yildan 5 yilga tushirilgan edi.
Mahalliy davlat hokimiyatidagi oʻzgarishlar. Hokimlar kengash
raisligidan ketadi
Mahalliy davlat boshqaruvida vakillik va ijro etuvchi organlar birbiridan ajratilmoqda. Bu boradagi hozirgi tartib hokimiyatning boʻlinish
39
va hokimiyat boʻg‘inlarining oʻzaro tiyib turish prinsipiga zid. Bosh
qomusning yangi tahririga asosan, bunga barham berilib, mahalliy
kengashlar saylanadigan vakillik organlari, hokimliklar esa ijro organlari
deb belgilanmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2020-yil
23- sentabr kuni mazkur Qonunni imzolashi bilan, amalda boʻlgan 1997yil 29-avgustdagi “Ta’limtoʻg‘risida”gi hamda “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi toʻg‘risida”gi Qonunlar oʻz kuchini yoʻqotdi.
Ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, har kimga ta’lim olish uchun teng
huquqlar kafolatlanadi.
Ta’lim turlari quyidagilardan iborat:
• maktabgacha ta’lim va tarbiya;
• umumiy oʻrta va oʻrta maxsus ta’lim;
• professional ta’lim;
• oliy ta’lim;
• oliy ta’limdan keyingi ta’lim;
• kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
• maktabdan tashqari ta’lim.
Maktabgacha ta`lim va tarbiya bolalarni o‘qitish va tarbiyalashga,
ularni intellektual, ma`naviy-axloqiy, etik, estetik va jismoniy jihatdan
rivojlantirishga, shuningdek bolalarni umumiy o‘rta ta`limga
tayyorlashga qaratilgan ta`lim turidir.
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta`lim umumta`lim o‘quv
dasturlarini, zarur bilim, malaka hamda ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga
qaratilgan.
Umumiy oʻrta ta’lim I-XI sinflarni oʻz ichiga oladi.
Oʻrta maxsus ta’lim akademik litseylarda 9 yillik tayanch oʻrta ta’lim
asosida 2 yil mobaynida amalga oshiriladi va ta`lim oluvchilarning
intellektual qobiliyatlarining jadal rivojlanishini, shuningdek chuqur,
tabaqalashtirilgan, kasb-hunarga va shaxsga yo‘naltirilgan ta`lim olishni
ta`minlaydi.
Professional ta’lim boshlang‘ich professional ta`lim, oʻrta
professional ta`lim va oʻrta maxsus professional ta’lim darajalariga
ajratiladi.
40
Boshlang‘ich professional ta’lim kasb-hunar maktablarida IX sinf
bitiruvchilari negizida kunduzgi ta’lim shakli bo‘yicha umumta`lim
fanlarining va mutaxassislik fanlarining 2 yillik integratsiyalashgan
dastur asosida bepul amalga oshiriladi.
Oʻrta professional ta’lim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki toʻlovshartnoma asosida davomiyligi 2 yilgacha boʻlgan kunduzgi, kechki va
sirtqi ta’lim shakllari boʻyicha umumiy o‘rta, o‘rta maxsus ta`lim hamda
boshlang‘ich professional ta’lim negizida amalga oshiriladi.
Oʻrta maxsus professional ta’lim texnikumlarda davlat buyurtmasi
yoki toʻlovshartnoma asosida davomiyligi kamida 2 yil boʻlgan kunduzgi,
kechki va sirtqi ta’lim shakllari boʻyicha amalga oshiriladi.
Oliy ta’lim bakalavriyat ta’lim yo‘nalishlari va magistratura
mutaxassisliklari bo‘yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlashini
ta`minlaydi. Oliy ma’lumotli kadrlarni tayyorlash oliy ta’lim
tashkilotlarida (universitetlar, akademiyalar, institutlar, oliy maktablar)
amalga oshiriladi. Oliy ta’lim ikki bosqichga-bakalavriyat va magistratura
bosqichiga ega.
Bakalavriyat oliy ta’lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha
chuqurlashtirilgan bilim, malaka va ko‘nikmalar beradigan, o‘qish
davomiyligi kamida 3 yil bo‘lgan tayanch oliy ta`limdir.
Magistratura tegishli bakalavriyat negizidagi aniq mutaxassislik
bo‘yicha o‘qish davomiyligi kamida 1 yil bo‘lgan oliy ta`limdir.
Oliy ta’limdan keyingi ta’limni oliy ta’lim va ilmiy tashkilotlarda
olish mumkin.
Oliy ta’limdan keyingi ta’lim doktorlik dissertatsiyasini tayyorlash
va himoya qilish maqsadida mutaxassislikni chuqur oʻrganishni va ilmiy
izlanishlar olib borishni nazarda. tutadigan tayanch doktorantura,
doktorantura va mustaqil izlanuvchanlik asosida ilmiy darajaga ega ilmiy
va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashni ta’minlaydi.
Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish.
Kadrlarni qayta tayyorlash tayanch mutaxassisliklar va kasblarga
muvofiq bo‘lgan yo‘nalishlari bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish uchun
qo‘shimcha kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalarning zarur hajmi
egallanishini ta’minlaydi.
41
Kadrlar malakasini oshirish kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalarning
chuqurlashtirilishi hamda yangilab borilishini ta’minlaydi, kadrlarning
toifasi, darajasi, razryadi va lavozimi oshishiga xizmat qiladi.
Ta’lim olish shakllari.
Ta’lim olish shakllari quyidagilardan iborat:
• ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olish (kunduzgi);
• ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta’lim olish (sirtqi, kechki,
masofaviy);
• dual ta’lim;
• oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish;
• katta yoshdagilarni oʻqitish va ularga ta’lim berish;
• inklyuziv ta’lim;
• eksternat tartibidagi ta’lim;
• mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida
kadrlar tayyorlash.
Qonunga koʻra, davlat oliy ta’lim, oʻrta maxsus, professional ta’lim
muassasalari va ularning filiallari, shuningdek davlat ishtirokidagi oliy,
oʻrta maxsus, professional ta’lim tashkilotlari va ularning filiallari
Prezident yoki Hukumat qarorlari bilan tashkil etiladi.
Nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish ularning ta’sischilari
tomonidan amalga oshiriladi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlariga litsenziya Ta’lim sifatini nazorat
qilish davlat inspeksiyasi tomonidan beriladi.
Ta’lim tashkilotlariga oʻqishga qabul qilish barcha talabgorlar
uchun ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi prinsipi
asosida amalga oshiriladi, shaxslarning ayrim toifalari bundan mustasno,
ularga qonun hujjatlariga muvofiq imtiyozlar berilishi mumkin.
Ta’lim tashkilotlari talabgorlarni va (yoki) ularning ota-onasini yoki
boshqa qonuniy vakillarini ustav, litsenziya (nodavlat ta’lim tashkilotlari
uchun), davlat akkreditatsiyasi toʻg‘risidagi sertifikat, oʻquv dasturi
hamda ta’lim faoliyatini tartibga soluvchi boshqa hujjatlar, ta’lim
oluvchilarning huquqlari va majburiyatlari bilan tanishtirishi shart.
Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari boʻlgan bolalar
oʻqishga oʻz otaonasining yoki boshqa qonuniy vakillarining roziligiga va
42
tibbiy-psixologik-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul
qilinadi.
Ayrim ta’lim tashkilotlariga (oliy ta’lim muassasalariga, akademik
litseylarga, Prezident, ijod, ixtisoslashtirilgan maktablar va boshqalarga)
oʻqishga qabul qilish tanlov asosida amalga oshiriladi.
Davlat oliy ta’lim va professional ta’lim muassasalariga oʻqishga
qabul qilish davlat granti va (yoki) toʻlov-shartnoma asosida amalga
oshiriladi.
Chet ellik fuqarolarni Oʻzbekiston Respublikasining davlat ta’lim
muassasalariga qabul qilish toʻlov-shartnoma asosida (bundan davlat
granti ajratilgan hollar mustasno) amalga oshiriladi.
Davlat ta’lim muassasalariga oʻqishga qabul qilish tartibi
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlariga oʻqishga qabul qilish tartibi ushbu
ta’lim tashkilotlari tomonidan belgilanadi.
Oliy ta’lim muassasalariga davlat granti asosida oʻqishga qabul qilish
parametrlari Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi.
Oliy ta’lim muassasalariga oʻqishga qabul qilish chog‘ida imtiyozli
kontingent uchun qoʻshimcha qabul parametrlari belgilanadi.
Pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqi.
Tegishli ma`lumoti, kasbiy tayyorgarligi bo‘lgan va ma’naviyaxloqiy fazilatlarga ega shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish
huquqiga ega. Magistraturani tamomlagan shaxslar va diplomli
mutaxassislar o‘z mutaxassisligi bo‘yicha pedagogik faoliyat bilan
shug‘ullanish huquqiga ega.
Pedagog xodimlarning maqomi va ular faoliyatining kafolatlari.
Pedagog xodimlarning maqomi jamiyat va davlat tomonidan tan
olinadi. Pedagog xodimlar ijtimoiy qo‘llab-quvvatlanadi, o‘z kasbiy
faoliyatini amalga oshirishi, ularning ijtimoiy maqomi va obro‘sini
oshirish uchun tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratiladi, shuningdek
o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini amalga oshirish uchun kafolatlar
beriladi.
Ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarning huquqlari, sha’ni, qadrqimmati va ishchanlik obro‘si davlat himoyasi ostida bo‘ladi.
43
Nazorat savollari
1. HFX fani nimani oʻrganadi?
2. HFXning asosiy aksiomasi yoki V.Marshal nazariyasining asosi
nima?
3. Xavflarning kelib chiqish sabablarini ayting?
4. Hayotiy faoliyat xavfsizligining uchta oʻzaro bog‘liqlik masalasini
gapiring?
5. Xavf nima?
6. Xavfsizlik taksonomiyasi nima?
7. Xavflar kvantifikatsiyasi nima?
8. Tavakkal nima?
9. Tavakkalni yoʻl qoʻysa boʻladigan miqdoriy tushunchasini
xarakterlang?
10. “Xavflar daraxti”ni tuzish tavakkal kvantifikatsiyasining qaysi
usulida qoʻllaniladi?
11. “Xavflar daraxtidan” kutilgan asosiy maqsad nima?
12. Xavfsizlikni tahlil qilishning qaysi usuli koʻngilsiz hodisa sodir
boʻlgandan soʻng bajariladi?
13. Xavfsizlikni tahlil qilishning qaysi usuli koʻngilsiz voqea sodir
boʻlmasdan oldin bajariladi?
14. Xavflarni tahlil qilishning aprior va aposterior usullari bir-birini
toʻldiradimi yoki bir-biriga zidmi?
1.2-Mavzu: SОG‘LОM TURMUSH TАRZI АSОSLАRI VА
UNING HАYOT FАОLIYATI ХАVFSIZLIGINI
TA’MINLASHDАGI OʻRNI
1.2.1.Sоg‘lоm turmush tаrzi.
Sоg‘lоm turmush tаrzi - bu аvvаlо qаrilikkаchа boʻlgаn uzоq
yillаrgаchа hаr bir kishini sоg‘ligini mustаhkаmlоvchi vа tа’minlоvchi
turmush tаrzining kеchishidir. Insоnni sоg‘lоm turmush tаrzini
kеchirishini bоsh koʻrsаtkichi - bu аvvаlо uning fizik rivоjlаnish hоlаti vа
ungа bоg‘liq oʻzini umumiy his etishi, kаyfiyati, shахsiy hаyotidаgi,
oʻqishidаgi, ishidаgi muvаffаqiyatlаri yoki muvаffаqiyatsizliklаridir.
44
Sоg‘lоm turmush tаrzini kеchirish insоnni hоlаtidаgi quyidаgi nоrmаlаrni
oʻz ichigа оlаdi:
1) Dоimiy vа оngli rаvishdа oʻz sоg‘ligi hаqidа qаyg‘urish;
2) Sоg‘lik hаqidа qаyg‘urish оqilоnа, mushоhаdаli tаshkil etilishi
оrgаnizmgа zаrаr еtkаzmаsligi, оrtiqchа chаrchаshgа оlib kеlmаsligi
zаrur (mаsаlаn, chiniqishdа yoki dаvоlоvchi оchiqish vа shungа
oʻхshаshdа);
3) Insоniyat tаriхi shuni koʻrsаtаdiki, yalqоvlik vа sоg‘lik bir-birigа
mutlоqа mоs boʻlmаgаn nаrsа hisоblаnаdi; Hаr bir insоn hаr kuni oʻz
sоg‘ligi hоlаtigа e’tibоr koʻrsаtishgа oʻzini mаjburlаshi zаrur;
4) Sоg‘likkа gipоdinаmiya (kаm hаrаkаtli turmush tаrzi), аlkоgоl,
nаrkоtik mоddаlаrgа ruju qoʻyish, sigаrеt chеkish, nоtoʻg‘ri оvqаtlаnish
(оrtiqchа оvqаtlаnish аchchik, shoʻr yoki yog‘li tаоmlаrni tеz-tеz istе’mоl
qilish vа bоshqаlаr) kаbi оmillаr zаrаr kеltirаdi, dаm оlishni bilmаslik
(uzluksiz, uzоq vаqtli vа tаnаffussiz dаm) sоg‘lik uchun zаrаrlidir. Shu
bilаn birgа hаr nаrsаgа хаvfsirаsh, qoʻrqish, dоimiy nоrоzilik kаyfiyati,
hоhishlаr oʻrtаsidаgi qаrаmа-qаrshilik, dоimiy nоlish, qаnоаtlаnmаslik
hissi, oʻz zаhrini sоchishlik kаyfiyati, yomоnlik qilish kаyfiyati, hаsаd vа
shu kаbilаr sоg‘lik uchun oʻtа zаrаrlidir.
Sоg‘lоm turmush tаrzini kеchirishgа sеzilаrli tа’sir etаdigаn,
sоg‘likni zаrur dаrаjа tа’minlаydigаn quyidаgi оmillаr yordаm beradi:
1) Mеhnаtsеvаrlik bilаn birgа yaхshilаnishgа ishоnch;
2) Hаjviya vа hаzillаrgа mоyillik;
3) Hаr bir hоlаtgа tеz mоslаshа оlish;
4) Yaхshilikni uzоq vаqt esdаn chiqаrmаslik vа yomоn nаrsаlаrni tеz
unutish qоbiliyati;
5) Yengil (yoqimli) chаrchаshgа tоzа hаvоdа dоimiy jismоniy
mеhnаt bilаn shug‘ullаnish;
6) Хursаndchilik-sоg‘likning eng yaхshi doʻsti, hаr sоniyadа, hаr
sоаtdа, kun dаvоmidа yaхshi kаyfiyatdа boʻlishni oʻrgаnish lоzim;
7) Hаyot vа uning хursаndchiliklаrini mаzmuni hаqidаgi insоnning
аqliy tаfаkkuri, mаqsаd sаri intilish bilаn ishоnch birligi hаr bir kishini
bоsh tаyanchi ekаnligini аnglаsh.
45
Insоn undа bittа sоg‘lik mаvjudligini, kаsаllik esа sаnоqsiz, judа koʻp
ekаnligini hаr dоim esdа sаqlаshi vа shu sаbаbli koʻp sоnli kаsаlliklаr
bilаn kurаshgаndаn koʻrа sоg‘likni аsrаsh, аvаylаsh оsоnligini
unutmаsligi kerak. Bundаy shundаy хulоsа chiqаrish kerakki, sоg‘lоm
turmush tаrzini yoʻlgа qoʻyish, koʻpginа kаsаlliklаrdаn butunlаy
qutulishgа yoki ulаrgа qаrshi muvаffаqiyatli kurаshishgа yordаm beradi.
Bоshqа хulоsа shundаyki, sоg‘lоm turmush tаrzigа riоya qilmаslik оdаtdа
insоn оrgаnizmini hаr хil kаsаlliklаrgа nisbаtаn qаrshiligini
kuchsizlаnishigа, koʻp hоllаrdа esа immunitеtni (оrgаnizmni himоya
funktsiyasi) kuchsizlаnishigа оlib kеlаdi. Sоg‘lоm turmush tаrzi
jаmiyatning hаr bir а’zоsini ikki yoʻnаlish boʻyichа hаrаkаtini yoʻlgа
qoʻyishidа аmаlgа оshаdi.
Oʻz sоg‘ligini yaхshilаsh vа shаkllаntirish boʻyichа ishni gigiеnik
qоidаlаrgа riоya qilishdаn bоshlаsh, chiniqish, jismоniy mаdаniyat bilаn
shug‘ullаnish, yoʻqоtilgаn energiya vа оvqаtlаnishni dоimiy
muvоzаnаtigа erishish vа shu kаbilаr;
Sоg‘likni еmirilishigа koʻmаklаshuvchi zаrаrli оdаt оmillаri
tа’siridаn qutilish. Bu zаrаrli оdаtlаrgа chеkish, spirtli ichimliklаrni
istе’mоl qilish, nоrkоtik vа tоksik mоddаlаr qаbul qilishlаr kirаdi.
Sоg‘lоm turmush tаrzining muhim elеmеntlаridаn biri shахsiy gigiyena
hisоblаnаdi. «Shахsiy gigiyena» ning oʻzi kеng tushunchа boʻlib, u
sоg‘likni аsrаshgа qаrаtilgаn koʻp sоnli gigiеnik qоidаlаrni, nоrmаlаrni
tаlаb etаdi vа ulаr mеhnаtsеvаrlik, uzоq yillik fаоllik, yuqumli vа
yuqumsiz kаsаlliklаrni оldini оlish boʻyichа ishlаr hisоblаnаdi. Shахsiy
gigiyena oʻz ichigа quyidаgilаrni оlаdi:
1) Terini pаrvаrishlаsh;
2) Tishlаrni pаrvаrishlаsh, sоg‘likni pаrvаrishlаsh;
3) Ust kiyim, bоsh vа оyoq kiyimlаri gigiyenasi;
Shахsiy gigiyena oʻz nаvbаtidа ijtimоiy, qоlаversа, butun jаmiyat
gigiyenasi uchun kаttа аhаmiyatgа egа. Оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаridа
soʻnggi yillаrdа shахsiy gigiyenagа kаttа e’tibоr berilmоqdа. Bоzоr
iqtisоdiyoti islоhоtlаri mаmlаkаtimizdа sоg‘lоm turmush tаrzigа riоya
qilish аlоhidа аhаmiyat kаsb etаdi, chunki koʻpginа kаsаlliklаrdаn
dаvоlаnish judа qimmаt turаdi. Sоg‘lоm turmush tаrzini оlib bоrish
46
nаfаqаt jismоniy sоg‘likni аsrаshgа e’tibоr qаrаtishni bаlki, fizik
sоg‘likkа tа’sir etаdigаn ruhiy-hissiy sоg‘lik hаqidа hаm dоimiy
qаyg‘urishni tаlаb etаdi. Ruhiy kаsаlliklаrni (аyniqsа surunkаli ruhiy
kаsаlliklаrni) hаr хil jismоniy kаsаlliklаrgа оlib kеlishi hаmmаgа mа’lum.
1.2.2.Sog‘lom turmush tarzining nazariy masalalari.
Butunjаhоn sоg‘likni sаqlаsh tаshkilоtining аniqlаshi boʻyichа insоn
sоg‘ligining umummiy hоlаti uning fizik, ruhiy vа ijtimоy hоlаti dаrаjаsi
bilаn bеlgilаnаdi. Koʻp sоnli tаdqiqоtlаr nаtijаsi mаmlаkаt аhоlisining
sоg‘ligi hаr bir insоnning oʻzigа 50 %, insоn irsiyatigа 20 %, аtrоf-muhit
tа’sirigа 20 % vа sоg‘liqni sаqlаsh boʻyichа ishlаrgа 10 % bоg‘liq
ekаnligini koʻrsаtаdi.
Dеmаk tаlаb dаrаjаsidа sоg‘likni sаqlаsh koʻp jihаtdаn hаr bir
insоnning oʻzigа, хаrаkterigа vа turmush tаrzigа bоg‘liq ekаn. Koʻp аsrlik
tаjribа turmush tаrzi kаsаllik kеlishini sеkinlаshtirishini yoki
tеzlаshtirishini koʻrsаtаdi. Shu bilаn birgа mа’lum tаbiiy hоlаtdа
insоnning biоlоgik sоаtlаri fаоliyati hаm oʻz mаnziligа еtishi hаm
shubhаsiz. Bundаy tаshqаri insоn sоg‘ligi zаhirаsi birinchi nаvbаttа shu
insоnning oʻzigа bоg‘liq vа ikkinchidаn аniq bir insоniyat jаmiyatining
(mаmlаkаtning dаvlаtning) rivоjlаnish dаrаjаsigа hаm bоg‘liq. Tеz-tеz
qаytаrilаdigаn, оg‘ir vа uzоq vаqt dаvоm etаdigаn kаsаlliklаr insоnni
biоlоgik sоаti yurishini tеzlаtishgа оlib kеlаdi. Inkоr qilib boʻlmаydigаn
tibbiy stаtistikа shuni koʻrsаtаdiki, 30 yoshdа hаm yosh boʻlmаsligi,
sоg‘lоm оdаm esа oʻzining 50-60 yoshidа hаm yoshdаy boʻlishi mumkin.
Koʻp kаsаlliklаr jumlаdаn ruhiy tushkunlik tа’siri оstidа yuzaga kеlаdigаn
kаsаlliklаr tа’siridа insоnlаrning ertа qаrishi yoki vаfоt etishi mа’lum.
Bundаy sаlbiy hоlаtlаr tаsоdif emаs, oʻz sоg‘ligi hоlаtini bilmаslik, ungа
e’tibоrsizlik vа оddiy elеmеntаr ehtiyotsizlik hаm sаbаb boʻlishi mumkin.
Insоn koʻp hоldа kаsаllikni ehtiyotsizlik, bа’zаn eng оddiy bilimlаrni
еtishmаsligi, hаmdа oʻz sоg‘ligigа mutlоqа e’tibоrsiz munоsаbаti
оqibаtidа оrttirаdi. Shifоkоr tаdqiqоtchilаrning qаyd qilishichа
insоnlаrdаgi koʻpchilik kаsаlliklаr vijdоngа, pоklikkа, g‘ururgа qаrshi
hаrаkаtlаr, оddiy nоmаrdlik, yolg‘оndаn ibоrаt turmush, аdоlаtsiz
ishlаrdа fаоl ishtirоk etish bilаn toʻg‘ridаn-toʻg‘ri аlоqаdоrdir.
47
Qаdimgi shifоkоrlаrning qаyd etishigа kаsаllik koʻpinchа kаm
hаrаkаtli, g‘аzаbdоr, hаsаdgo‘y, tushkun insоnlаrdа hоsil boʻlаdi. Хuddi
shundаy tаdqiqоtlаrning guvоhlik berishichа hаr хil turdаgi kаsаlliklаrgа
oʻzigа kаttа jаvоbgаrliklаrni оlishgа mоyil, fаоl оdаmlаr, burchgа yuqori
mаsuliyat sеzgisigа egа boʻlgаn, koʻp vа yuqori yuklаmаdа ishlоvchi
kishilаr, oʻzigа nisbаtаn tаlаbchаn, аtrоfdаgilаrni ungа bergаn bаhоlаrini
(аyniqsа sаlbiy) оg‘riqli qаbul qiluvchi vа mа’lum hоldа kаmsitilgаn
sеzgigа egа boʻlgаn insоnlаr chаlinаr ekаn. Sоg‘lоm turmush tаrzi vа
ungа аmаl qilish sоg‘likni, uzоq yashаshni kаfоlаti ekаnligi inkоr etib
boʻlmаydigаn fаktdir. Turmush tаrzi insоnning hаyoti dаvоmidа qаyd
etilgаn bir nеchа оdаtlаr jаmlаmаsidir. Hаr bir individni turmush tаrzi оilа
vа umumiy хаlqning аn’аnаlаri аsоsidа yarаtilgаn. Kаvkаz, Himоlаy,
Yapоniya аyol vа erkаklаrning uzоq umr koʻrishi bilаn аjrаlib turishi hаm
kutilmаgаn hоlаt emаs. Uzоq umr koʻrgаn insоnlаr hаyotini oʻrgаnish
uzоq umr koʻrishning аsоsiy sаbаblаri jismоniy vа аqliy yuklаmаlаrni
nоrmаdа boʻlishi, tаlаb dаrаjаsidа dаm оlish, chiniqish vа zаrаrli
оdаtlаrdаn (spirtli ichimliklаr, nаrkоtik mоddаlаr vа bоshk.) oʻzni tiyish
ekаnligini koʻrsаtdi.
Tibbiyot хоdimlаrining оlib bоrgаn koʻp yillik tаdqiqоtlаri nаtijаsidа
hаr kuni uzum vinоsini istе’mоl qiluvchi 10 kishidаn 5 tаsidа uzluksiz
sаriq kаsаlligi, ikkitаsidа jigаr sirrоzi аniqlаngаn. Shu bilаn birgаlikdа
tаdqiqоt оlib bоrilgаn kishilаrdаn zаrаrli оdаtgа egа boʻlmаgаnlаridа
оrgаnizmni yashаrtiruvchi tаbiiy vоsitаlаr chiniqish vа dаvriy (hеch
boʻlmаgаndа bir kungа) оchiqishligi mа’lum boʻlgаn. Bundаy tаshqаri
uzоq umr koʻruvchi insоnlаrdа оlib bоrilgаn tаdqiqоtlаr kunlik istе’mоl
qilinаdigаn оvqаtlаr tаrkibidа shoʻrtаk sut, pishlоq vеgеtariаn оvqаtlаr
(tаrkibidа gеnеtik аppаrаtni qаrish jаrаyonini sеkinlаshtiruvchi А, S, Е, R
vitаminlаr mаvjud boʻlgаn mеvа vа sаbzаvоtlаr, koʻkаt) istе’mоl qilish
hаm fоydаli ekаnligini koʻrsаtdi. Uzоq umr koʻruvchi insоnlаrning kunlik
istе’mоlidа oʻtli choylаrni mаvjudligi hаm qiziqаrli hоldir. Tibbiy
stаtistikа chеkuvchilаrni оnkоlоgik kаsаlliklаrigа koʻprоq chаlinishini
koʻrsаtаdi. Tаdqiqоt nаtijаsidа kunigа bir yarim pаchkа sigаrеt
chеkаdigаn kishilаr bir yil dаvоmidа 300 mаrtа rеntgеn koʻkrаk qаfаsi
tеkshiruvdаn oʻtgаn kishi оlgаn iоnlоvchi rаdiаtsiyagа tеng boʻlgаn nurni
48
оlаr ekаn. Sigаrеtning tutunidа mа’lum bоsqichdа oʻpkа rаkigа оlib
kеluvchi pоlоniy210, strоntsiy-90, rаdiy-226, qoʻrg‘оshin-210 vа kаliy40 rаdiоаktiv mоddаlаrning mаvjudligi аniqlаngаn.
1.2.3.Sog‘lom turmush tarzi gigiyenasi.
Zаmоnаviy dunyodа mаishiy tехnikаni rivоjlаnishi, hаr хil
kоrхоnаlаrdа ishlаb chiqаrish jаrаyonlаrini аvtоmаtlаshtirilishi,
mехаnizаtsiyalаshtirilishi, kоmpyuterlаshtirilishi, jаmоаt vа shахsiy
trаnspоrtidаn kеng fоydаlаnish koʻpchilik оdаmlаrdа kаm hаrаkаtli
turmush tаrzini оshishigа sаbаb boʻlib, insоnning hаrаkаtlаnish fаоlligini
kаmаytirаdi. Kаm hаrаkаtli turmush tаrzi hаrаkаt fаоlligini kаmаyishi
yoki gipоkinеziya hisоblаnаdi. Mаktаb yoshidаgi gipоkinеziya bоlаni
kundаlik mеhnаt vа dаm оlish tаrtibini rаtsiоnаl tаshkil etilmаgаnligi,
kunlik tоpshiriqlаrni оrtiqchаligi bilаn bоg‘liq vа buning nаtijаsidа bоlаni
sаyr qilishgа kаm vаqti qоlаdi. Gipоkinеziya tаlаbаlаr muhitigа hаm
хаrаkterli hоlаtdir. Qаtоr hоllаrdа gipоkinеziyani bir jоydа yotishni tаlаb
qilаdigаn kаsаlliklаr hаm kеltirib chiqаrаdi. Bundаy shаrоitdа
оrgаnizmdаgi bаrchа muskullаrdа yuklаmа kаmаyadi. Tехnik tаrаqqiyot
bir tоmоndаn hаyotni bir munchа yengillаshtirsаdа ikkinchi tоmоndаn
оrgаnizmgа yetarlicha zаrаr hаm еtkаzаdi. U moʻshаklаrni оch qоlishigа
shаrоit yarаtаdi, аtrоf-muhitni zаrаrli tа’sirigа оrgаnizm qаrshiligini
pаsаyishini tеzlаtаdi. Yosh oʻtishi bilаn bu hоlаt chuqurlаshib bоrаdi vа
insоn оrgаnizmini yеmirаdi. Koʻpginа dаvlаtlаrning оlimlаri оlib bоrgаn
tаdqiqоtlаr nаtijаsidа hаrаkаtlаnish fаоlligining yеtаrli boʻlmаsligi yurakqоn tоmirlаri kаsаlligini pаydо boʻlishidа аsоsiy оmil boʻlаdi. Koʻpginа
mаmlаkаtlаrning оlimlаri tоmоnidаn оlib bоrilgаn tаdqiqоtlаr kаm
hаrаkаt qilаdigаn 40 yoshdаn оshgаn оdаmlаrni gipertоnik vа
аterоsklerоz kаsаlliklаrigа chаlinishi 2 bаrаvаr koʻp boʻlishini koʻrsаtаdi.
Stаtistik mа’lumоtlаr shuni koʻrsаtаdiki, 80 % аhоli jismоniy yuklаmа
yеtаrli boʻlmаgаn turmush tаrzini kеchirаdi.
Zаmоnаviy dunyodа bu sаlbiy hоlаtgа qаrshi sаmаrаli kurаshishi
vоsitаsi istаlgаn jismоniy mаshq turi bilаn sistеmаtik shug‘ullаnish, tоzа
hаvоdа hеch qаndаy mахsus shаrоit tаlаb etmаydigаn yugurish vа yurish
hisоblаnаdi.
49
Yurishdа insоnning 50 dаn оrtiq muskullаrini ishgа tushishi
tаdqiqоtlаr оrqаli аniqlаngаn. Shu bilаn birgа yurish bilаn dоimiy
shug‘ullаnish yurak-qоn tоmirlаri, nаfаs оlish sistеmаsini mаshq qildirib,
ulаrgа yaхshi tа’sir etаdi, оrgаnizmdа mоddа аlmаshinuvini yaхshilаydi,
sеmirishni оldini оlаdi. Bundаy tаshqаri yurish dаvоmiyligini аstа-sеkin
оshirib bоrish yurakdа qоn аylаnishini yaхshilаnishigа yordаm beradi.
yurish vаqtidа оyoq hаrаkаti nаsоs mехаnizmigа oʻхshаb ishlаydi vа
nаfаqаt оyoqdа bаlki, butun оrgаnimzdа qоn аylаnishini yaхshilаnishigа
оlib kеlаdi. Fаоliyat dаvridа hаrаkаtni yеtаrli boʻlmаsligi bilаn bоg‘liq
hоldа muskullаrni fаоliyatini yеtаrli boʻlmаsligi оrgаnizm hоlаtigа birdаn
tа’sir etаdi. Gipоkinеziya vа gipоdinаmiyalаrning хаvfliligi uchun
kаsаllаrgа hаm uzоq vаqt krоvаtdа hаrаkаtsiz yotishgа ruхsаt berilmaydi.
Hаrаkаt fаоlligini yеtаrli boʻlmаsligi yurak-qоn tоmir vа аsаb
sistеmаlаrining kоmpеnsаtоr qоbiliyatigа birinchi oʻrindа sаlbiy tа’sir
etаdi. Ish jоyidа kun boʻyi оyoqdа tik turib ishlоvchilаrdа hаrаkаt
fаоlsizligi kuzаtilаdi. Stаnоk оldidа kun boʻyi bir hоlаtdа ishlаsh оyoqdа
qоn аylаnishini yomоnlаshtirаdi vа bu vеnа qоn tоmirini kеngаyishi vа
teri оstidаn koʻkаrib qоlishi bilаn аmаlgа оshаdi. Dоimiy оyoqdа tik turib
ishlаshdа vаqti sоаti kеlib mushаklаr qаyishqоqligi yoʻqоtilib, toʻqimаlаr
hаrаkаtlаnuvchаnligini kаmаytirаdi. Turib ishlаshdаn oʻtirib ishlаsh
оrgаnizmgа аnchа yengillik tug‘dirаdi. Bundа tаyanch mаydоni оshаdi,
оyoq muskullаrigа stаtik yuk tushmаydi, yurak-qоn tоmirlаri sistеmаsi
ishini yengillаshtirаdi. Аmmо oʻtirib ishlаshdа hаrаkаt fаоlligining
kаmаygаnligi bоis mа’lum dаrаjаdа оrgаnizmdа gipоkinеziya vа
gipоdinаmiya kuzаtilishi tufаyli oʻzining sаlbiy tоmоnlаrigа hаm egаdir.
Gipоdinаmiya vа gipоkinеziyagа qаrshi kurаshning eng yaхshi
vоsitаlаri jismоniy mаshq yoki jismоniy tаrbiya bilаn kоmplеks
shug‘ullаnish hisоblаnаdi.
1.2.4.Zararli odatlar va sog‘lom turmush tarzi.
Tibbiyot аmаliyotidа spirtli ichimliklаrgа, sigаrеt chеkishgа, nаrkоtik
vа tоksik mоddаlаrgа ruju qoʻyish zаrаrli оdаtlаrgа kirаdi. Spirtli
ichimlikkа ruju qoʻyish аstа-sеkin mаstlik vа soʻng аlkоgоl hоlаt bilаn
tugаydi. Hоzirgi vаqtdа ichimlik ichish, аlkоgоl hоlаtgа tushish kаm
boʻlsаdа yoshlаr (oʻquvchilаr, tаlаbаlаr) oʻrtаsidа hаm uchrаb turgаnligi
50
sir emаs. Shu sаbаbli bu sаlbiy hоlаtgа qаrshi kurаshish, uni оldini оlish
hаr bir dаvlаtning hаr dоim birinchi dаrаjаli vаzifаlаridаn boʻlib kеlgаn
vа shundаy boʻlib qоlаdi. Bu tаdbirlаrgа hukumаt dаrаjаsidа e’tibоr
qаrаtilishi judа muhimdir. Chunki хаlq sоg‘ligi, oʻsib kеlаyotgаn yosh
аvlоdlаr sоg‘ligini sаqlаb qоlish nuqtаi nаzаridаn аsоslаnаdi.
Bundаy sаlbiy hоlаtlаrgа nisbаtаn jiddiy qаrshi kurаsh tаdbirlаrini
dоimiy оlib bоrmаslik аhоlining mа’lum qаtlаmi оrаsidа nаrkоtik, tоksik
kаbi mоddаlаrgа ruju qoʻyishgа оlib kеlаdi. Buning nаtijаsidа nаrkоtik
mоddаlаrni istе’mоl qilish kеngаyadi. Yoshlаrdаgi bundаy zаrаrli оdаtlаr
irsiyat оrqаli hаm оtа-оnаdаn, оilа muhitidаn fаrzаndgа oʻtishi
mumkinligi tibbiy ekspertizаlаrdа hаm аniqlаngаn.
Rоssiya mаmlаkаtining tibbiy stаtistikаsi soʻngi yillаrdа mаmlаkаtdа
1) Yurak-qоn tоmirlаri, оnkоlоgik kаbi оg‘ir kаsаlliklаrni;
2) oʻlimni;
3) zаrаrli оdаtlаrgа egа boʻlgаn fuqаrоlаr oʻrtаsidа jаrоhаtlаnishlаrni
sеzilаrli dаrаjаdа оshgаnligini koʻrsаtаdi.
Buning nаtijаsidа oʻrtаchа umr yoshi pаsаygаnligini (аyniqsа
erkаklаrdа 58 yoshgаchа) koʻrsаtmоqdа. Ushbu stаtistikа hаyotdаn koʻz
yumgаn оdаmlаrning 50 fоizi zаrаrli оdаtlаr bilаn shug‘ullаnib kеlgаn
kishilаr ekаnligini tаsdiqlаydi.
Аlkоgоl ichimliklаrni insоn оrgаnizmigа tа’siri qаdim zаmоnlаrdаn
judа аsоsli oʻrgаnilgаn. XIX аsrdаyoq tаniqli nеmis shоiri Gyotе oʻzining
mаqоlаlаrining biridа: «Vinо оdаmlаrning tаn-sоg‘ligini oʻldirаdi, аqliy
qоbiliyatini oʻldirаdi, оilаviy iqtisоdiy shаrоitini oʻldirаdi vа bulаrdаn
hаm eng dаhshаtlisi insоn qаlbini vа ulаrning аvlоdini oʻldirаdi» dеb
yozib qоldirgаn. XX аsrning bоshlаridа аmerikаlik yozuvchi D.Lоndоn
quyidаgichа yozаdi. «Аlkоgоl - bu insоnni yoshligini kеmirаdigаn,
kuchini yoʻqоtаdigаn, energiyasini yaksоn qilаdigаn, оdаmni
tug‘ilishdаgi eng yorqin rаngini oʻldirаdigаn, qаdimdаn insоniyatni tirik
oʻlikkа аylаntirishgа, undаn jirkаnch nusха yasаshgа kirishgаn
tаkаbburlikning tug‘ilishidir». Shu sаbаbli bu jirkаnch illаt bilаn qаrshi
kurаshish hаr bir tа’lim muаssаsаsidа, оilаdа mа’nаviy ishlаrni yuksаk
dаrаjаdа yoʻlgа qoʻyish оrqаli аmаlgа оshirilishi mаqsаdgа muvоfiq.
51
Аlkоgоl ichimliklаr аsоsаn (S2N5ОN etil spirtdаgi) etаnоlning
nаrkоtik tа’siri uchun istе’mоl qilinаdi. Uning kichik dоzаsi kаyfiyatni
koʻtаrish оrqаli оrgаnizmdа uyg‘оqlik bахsh etаdi, koʻprоg‘i oʻzini
nаzоrаt qilishni kuchsizlаntirаdi vа boʻshаshishgа оlib kеlаdi. Insоn
аlkоgоl ichimlik istе’mоl qilgаndа uning kаttа qismi qоngа оshqоzоn
оrqаli, kichik qismi esа qiziloʻngаch оrqаli soʻrilаdi. Аlkоgоl
ichimlikning qоngа soʻrilish tеzligi bu ichimlikning kоnsеntrаtsiyasigа
bоg‘liq boʻlаdi. Оvqаt аlkоgоlni qоngа soʻrilishini sеkinlаshtirib, uning
qоndаgi miqdоrini 2 bаrаvаr kаmаytirаdi. Kuchli chаrchаsh, miya
jаrоhаti, ruhiy kаsаllik, zаhаrlаnish, infеktsiyalаr аlkоgоlgа оrgаnizm
qаrshiligini pаsаytirаdi, iflоs hаvо, yuqori hаrоrаt vа uni birdаn oʻzgаrishi
mаst boʻlish vаqtini tеzlаshtirаdi. Qоngа soʻrilgаn аlkоgоl аsоsаn jigаrdа
vа kаm dаrаjаdа qоndа qаytа ishlаnаdi. Fаqаt 6 dаn 10 % gаchа аlkоgоl
oʻzgаrmаgаn koʻrinishdа buyrаklаr, teri bеzlаri vа oʻpkа оrqаli аjrаlаdi.
Аlkоgоlni tаnаdа оksidlаnish tеzligi 1 kg оg‘irlikkа sоаtigа 100 g ni
tаshkil etаdi. Bundаy tеzlikdа оrgаnizm tоmоnidаn (yеtаrli gаzаk bilаn)
istе’mоl qilingаn 1 shishа аlkоgоlni qаytа ishlаsh uchun tахminаn bir kun
tаlаb etilаdi.
Hаr qаndаy tаrkibdаgi аlkоgоl spirtli ichimliklаr dоri boʻlа оlmаydi,
bаkteriya vа viruslаrni oʻldirа оlmаydi. Spirtli ichimliklаr bilаn oʻzini
dаvоlаsh yaхshi оqibаtlаrgа оlib kеlmаydi. Аlkоgоl ichimlik hujаyrаlаrni
yangilаsh uchun zаrur mоddаlаrni qоngа oʻtishigа toʻsqinlik qilаdi.
Vrаchlаr аlkоgоl ichimlikni mаrkаziy аsаb sistеmаsigа tа’sir qiluvchi
zаhаr dеb hisоblаshаdi. Bu tа’sir nаtijаsidа bоsh miya qаtlаmidа
tоrmоzlаsh jаrаyoni kuchsizlаnаdi vа insоndа oʻz хаrаkterini nаzоrаt
qilish birdаn pаsаyadi.
Аlkоgоlgа ruju qoʻygаn insоnlаrdа uni istе’mоl qilmаydigаn
оdаmlаrgа nisbаtаn yurak-qоn tоmirlаr kаsаlligigа chаlinish 2 bаrаvаr,
оvqаt hаzm qilish оrgаni kаsаlligigа 18 bаrаvаr, nаfаs оlish оrgаnlаri
kаsаlligi 4 bаrаvаr boʻlishi mа’lum. Аlkоgоlni erkаklаrning jinsiy
оrgаnlаrigа sаlbiy tа’siri etishi, hаttо uning funktsiyasini butunlаy
toʻхtаshigа hаm sаbаb boʻlishi аniqlаngаn. Tibbiyot stаtistikаsi
koʻrsаtаdiki, аlkоgоl insоn оrgаnizmi immunitеti sitеmаsi fаоlligini
52
pаsаytirаdi, buning nаtijаsidа аlkоgоl оdаmlаr koʻpinchа оg‘ir
kаsаllаnаdi, koʻpchilik kаsаlliklаri surunkаli fоrmаgа аylаnаdi.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Sоg‘lоm turmush tаrzi nimа?
2. Gipоdinаmiya (kаm hаrаkаtli mеhnаt fаоliyati) hаqidа
tushunchangiz?
3. Sоg‘lоm turmush tаrzigа sаlbiy tа’sir etuvchi оmillаrni sаnаng?
4. Zаrаrli оdаtlаr dеgаndа nimаni tushunаsiz?
5. Mаmlаkаt аhоlisining sоg‘ligi hоlаtigа bоg‘liq boʻlgаn оmillаrni
sаnаng vа izоhlаng?
6. Nоtoʻg‘ri оvqаtlаnish dеgаndа nimаni tushunаsiz?
7. Оrtiqchа оvqаtlаnish nimаgа sаbаb boʻlishi mumkin?
8. Yеtаrli оvqаtlаnmаslik qаndаy sаlbiy оqibаtlаrgа sаbаb boʻlаdi?
9. Urbаnizаtsiyani qаndаy tushunаsiz?
53
II bob MEXNAT MUHOFAZASI VA TEXNIKA XAVFSIZLIGI
2.1-Mavzu: MEHNATNI MUHOFAZA QILISH SOHASIDA
HODIMNING HUQUQLARI VA MAJBURIYATLARI
2.1.1.Oʻzbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va boshqa qonuniy
normative hujjatlar.
Yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi 2021-yil 14-oktyabrda Oliy Majlis
Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinib, 2022-yil 17-martda Senat
tomonidan ma’qullangan va Prizident tomonidan 2023-yil 28-oktyabrda
imzolangan. Kodeks 7 boʻlim, 34 bob va 581 moddadan iborat.
2.1.1-rasm Mexnat kodeksining tashqi koʻrinishi.
Yangi tahrirdagi Mehnat kodeksining 1-bobi. Asosiy qoidalar, 2-bob.
Mehnat toʻg‘risidagi qonunchilik va mehnat haqidagi boshqa huquqiy
hujjatlar, 3-bob. Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarning
subyektlari va yuzaga kelish asoslari, 4-bob. Umumiy qoidalar, 5-bob.
Xodimlarning va ish beruvchilarning ijtimoiy sheriklikdagi vakilligi, 6bob. Mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik organlari, 7-bob. Jamoaviy
muzokaralar, 8-bob. Jamoa shartnomasi, 9-bob. Jamoa kelishuvlari, 10bob. Umumiy qoidalar, 11-bob. Ish beruvchi tomonidan bandlik va ishga
joylashtirish sohasida taqdim etiladigan kafolatlar, 12-bob. Mehnat
shartnomasi, 13-bob. Ish vaqti, 14-bob. Dam olish vaqti, 15-bob.
Mehnatga haq toʻlash, 16-bob. Mehnatni normalashtirish, 17-bob.
Kafolatli toʻlovlar va kompensatsiya toʻlovlari, 18-bob. Mehnat intizomi,
54
19-bob. Mehnat shartnomasi taraflarining moddiy javobgarligi, 20-bob.
Mehnatni muhofaza qilish, 21-bob. Umumiy qoidalar, 22-bob. Ishlab
chiqarish ta’limi shartnomasi, 23-bob. Ishni ta’lim bilan birga olib
boruvchi xodimlar uchun kafolatlar va kompensatsiyalar, 24-bob.
Umumiy qoidalar, 25-bob. Ijtimoiy va huquqiy jihatdan kuchli himoya
qilinishga muhtoj shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga
solishning oʻziga xos xususiyatlari, 26-bob. Xodimning ish beruvchi bilan
mehnatga oid aloqasi xususiyatiga va oʻz mehnat faoliyatini amalga
oshirish joyiga bog‘liq holda mehnatni huquqiy jihatdan tartibga
solishning oʻziga xos xususiyatlari, 27-bob. Xodimning mehnat
sharoitlari bilan bog‘liq boʻlgan mehnatni huquqiy jihatdan tartibga
solishning oʻziga xos xususiyatlari, 28-bob. Xodim mehnatining
xususiyati bilan bog‘liq boʻlgan mehnatni huquqiy jihatdan tartibga
solishning oʻziga xos xususiyatlari, 29-bob. Mikrofirmalarda va ish
beruvchi boʻlgan jismoniy shaxslarda ishlovchi shaxslar mehnatini
huquqiy jihatdan tartibga solishning oʻziga xos xususiyatlari, 30-bob.
Chet el fuqarolari va fuqaroligi boʻlmagan shaxslar mehnatini huquqiy
jihatdan tartibga solishning oʻziga xos xususiyatlari, 31-bob. Umumiy
qoidalar, 32-bob. Xodim tomonidan mehnat huquqlarini oʻzi himoya
qilishi, 33-bob. Mehnat toʻg‘risidagi qonunchilikka, mehnat haqidagi
boshqa huquqiy hujjatlarga hamda mehnatni muhofaza qilish qoidalariga
rioya etilishi ustidan nazorat va tekshiruv, 34-bob. Mehnat nizolarini
koʻrib chiqish.
2.1.2.Mehnat jarayonida xodimning huquqlari va majburiyatlari.
Mehnatni muhofaza qilishga doir talablar (352-modda). Ish
beruvchilar xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan mehnat
sharoitlarini ta’minlashi shart.
Mehnatni muhofaza qilishga doir talablar ushbu Kodeksda, boshqa
qonunchilik hujjatlarida, shuningdek mehnatni muhofaza qilish
masalalariga oid texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlarda (bundan buyon matnda mehnatni muhofaza qilish qoidalari
deb yuritiladi) belgilanadi.
55
Mehnatni muhofaza qilishga doir talablar mehnat faoliyati jarayonida
xodimning hayoti va sog‘lig‘ini saqlashga qaratilgan qoidalarni, tartibtaomillarni va mezonlarni belgilaydi.
Mehnatni muhofaza qilishga doir talablar obyektlarni
loyihalashtirish, qurish (rekonstruksiya qilish), ulardan foydalanish,
mashinalarni, mexanizmlarni va boshqa jihozlarni konstruksiya qilish,
texnologik jarayonlarni ishlab chiqish, ishlab chiqarishni va mehnatni
tashkil etish, shuningdek oʻzga turdagi faoliyatni amalga oshirish
chog‘ida yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishi shart.
Xodimlarning shaxsiy va jamoaviy himoya vositalari mehnatni
muhofaza qilishga doir talablarga mos kelishi hamda muvofiqlik
sertifikatiga ega boʻlishi shart.
Mehnatni muhofaza qilishga doir talablarni va mehnatni muhofaza
qilish qoidalarini oʻz ichiga olgan qonunosti hujjatlarini ishlab chiqish,
tasdiqlash va oʻzgartirish tartibi ijtimoiy-mehnat masalalari boʻyicha
respublika uch tomonlama komissiyasining takliflari inobatga olingan
holda Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilanadi.
Ayrim toifadagi xodimlar uchun mehnatni muhofaza qilish
sohasidagi munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishning oʻziga
xos xususiyatlari (354-modda). Ayrim toifadagi xodimlar uchun mehnatni
muhofaza qilish sohasidagi munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga
solishning oʻziga xos xususiyatlari ushbu kodeksning VI boʻlimida va
mehnat toʻg‘risidagi boshqa huquqiy hujjatlarda belgilanadi.
Og‘ir ishlarda hamda zararli va xavfli mehnat sharoitlaridagi ishlarda
oʻn sakkiz yoshga toʻlmagan shaxslarning, shuningdek mazkur ishlar
sog‘lig‘iga toʻg‘ri kelmaydigan shaxslarning mehnatidan foydalanish
taqiqlanadi.
Oʻn sakkiz yoshga toʻlmagan shaxslarning mehnatidan foydalanilishi
taqiqlangan og‘ir ishlarning hamda zararli yoki xavfli mehnat
sharoitlaridagi ishlarning roʻyhati ijtimoiy-mehnat masalalari boʻyicha
respublika uch tomonlama komissiyasining taklifiga binoan Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
56
Xodimning mehnatni muhofaza qilish sohasidagi huquq va
majburiyatlari (355-modda).
Xodim quyidagi huquqlarga ega:
normativ-huquqiy hujjatlar talablariga va mehnatni muhofaza qilish
qoidalariga mos ish joyiga ega boʻlish;
ish beruvchidan mehnat sharoitlari toʻg‘risida, shu jumladan kasb
kasalliklariga va boshqa kasalliklarga chalinish xavfi, shu tufayli oʻziga
berilishi lozim boʻlgan imtiyozlar va kompensatsiyalar, shuningdek
shaxsiy va jamoaviy himoya vositalari haqida axborot olish;
mehnatni muhofaza qilishning belgilangan normalariga va talablariga
muvofiq ish beruvchining mablag‘lari hisobidan shaxsiy himoya
vositalari bilan ta’minlanish;
qonunchilikda belgilangan tartibda ishlab chiqarishdagi baxtsiz
hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug‘urtalanish;
mehnatni muhofaza qilish talablari buzilganligi oqibatida oʻz hayoti
va sog‘lig‘i uchun xavf yuzaga kelgan taqdirda bunday xavf bartaraf
etilguniga qadar ishlarni bajarishni rad etish;
mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishi ustidan davlat
nazorati va tekshiruvini amalga oshiruvchi organ tomonidan oʻz ish
joyidagi mehnat sharoitlarini va mehnatni muhofaza qilishni tekshiruvdan
oʻtkazishni soʻrash;
ish beruvchining mablag‘lari hisobidan mehnatning xavfsiz uslublari
va usullari boʻyicha oʻqish;
qonunchilikda belgilangan imtiyozlar va kompensatsiyalar olish;
oʻz mehnat majburiyatlarini bajarishi bilan bog‘liq holda mehnatda
mayib boʻlganligi, kasb kasalligi yoki sog‘lig‘iga boshqacha tarzda
shikast yetkazilganligi munosabati bilan xodimning hayotiga yoki
sog‘lig‘iga yetkazilgan zararning oʻrni ish beruvchi tomonidan
qoplanishi;
oʻz ish joyida xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash bilan bog‘liq
masalalarni koʻrib chiqishda, oʻzi bilan ishlab chiqarishda yuz bergan
baxtsiz hodisani yoki oʻzining kasb kasalligini tekshirishda shaxsan
ishtirok etish yoki oʻz vakillari orqali ishtirok etish;
57
tibbiy tavsiyalarga muvofiq tibbiy koʻrikdan oʻtish vaqtida oʻz ish
joyi (lavozimi) va oʻrtacha ish haqi saqlanib qolingan holda mazkur tibbiy
koʻrikdan navbatdan tashqari oʻtish;
mehnatni muhofaza qilish talablari buzilganligi sababli ish joyi
tugatilgan taqdirda ish beruvchining mablag‘lari hisobidan oʻqish va
qayta tayyorgarlikdan oʻtish.
Xodim qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ham ega boʻlishi
mumkin.
Xodim:
normativ-huquqiy hujjatlar talablariga va mehnatni muhofaza qilish
qoidalariga rioya etishi;
shaxsiy himoya vositalarini toʻg‘ri qoʻllashi;
mehnatni muhofaza qilish boʻyicha yoʻl-yoʻriqdan oʻtishi, mehnatni
muhofaza qilish masalalari boʻyicha oʻqishi hamda malaka oshirishi;
majburiy tibbiy koʻriklardan oʻtishi;
odamlarning hayoti va sog‘lig‘iga bevosita tahdid solayotgan har
qanday vaziyat toʻg‘risida, shuningdek ish jarayonida yoki unga bog‘liq
holda ishlab chiqarishda yuz bergan har qanday baxtsiz hodisa haqida ish
beruvchini darhol xabardor qilishi shart.
Xodimning zimmasida qonunchilikka muvofiq boshqa majburiyatlar
ham boʻlishi mumkin.
Xodimni ishga qabul qilish va boshqa ishga oʻtkazishda mehnatni
muhofaza qilish huquqi kafolatlari (357-modda). Xodimni sog‘lig‘ining
holatiga koʻra qarshi koʻrsatmalar mavjud boʻlgan ishga qabul qilish va
boshqa ishga oʻtkazish taqiqlanadi.
Xodimni uning hayotiga va sog‘lig‘iga yuqori darajadagi xavf
ehtimoli oldindan ma’lum boʻlgan ishga qabul qilayotganda hamda
oʻtkazayotganda ish beruvchi uni bu haqda ogohlantirishi shart.
Xodimning oʻz hayotiga va sog‘lig‘iga tahdid solayotgan ishni
bajarishni rad etish huquqi (358-modda). Xodim ish jarayonida oʻz
hayotiga va sog‘lig‘iga tahdid soladigan holatlar yuzaga kelganligi
toʻg‘risida ish beruvchini darhol xabardor qilib, oʻz hayotiga va
sog‘lig‘iga tahdid soluvchi holatlar bartaraf etilguniga qadar tegishli ishni
58
bajarishni rad etishga haqli. Ana shu davr mobaynida xodimning oʻrtacha
ish haqi saqlanadi.
Agar xodimning hayotiga va sog‘lig‘iga xavf soladigan holatlar
yuzaga kelmaganligi aniqlansa, ish beruvchi ushbu kodeksning 302 - 311moddalarida belgilangan tartibda xodimga nisbatan xizmat tekshiruvi
oʻtkazish tashabbusi bilan chiqishga haqli.
2.1.3.Ish beruvchining huquqlari va majburiyatlari.
Ish joylariga qoʻyiladigan talablar (361-modda). Ish joylari
joylashtiriladigan binolar (inshootlar) tuzilishiga koʻra ularning
belgilangan funksional maqsadiga hamda mehnat xavfsizligi va mehnatni
muhofaza qilish talablariga mos boʻlishi kerak.
Ishlash uchun moʻljallangan asbob-uskunalar mazkur turdagi asbobuskunalar uchun belgilangan xavfsizlik normalariga mos boʻlishi, tegishli
texnik passportlarga (sertifikatga), ogohlantiruvchi belgilarga ega boʻlishi
va ish joylarida xodimlar xavfsizligini ta’minlash uchun toʻsiqlar yoki
himoya vositalari bilan ta’minlangan boʻlishi kerak.
Xodimlarning binodan chiqishi uchun avariya yoʻllari va chiqish
joylari belgilangan boʻlishi, boʻsh qolishi hamda ochiq havoga yoxud
xavfsiz hududga olib chiqishi kerak.
Xavfli zonalar aniq belgilangan boʻlishi kerak. Agar ish joylari
ishning xususiyati tufayli xodim uchun xavf mavjud boʻlgan xavfli
zonalarda joylashgan boʻlsa, bunday joylar begona kishilarning bu
zonalarga kirishiga toʻsiq boʻladigan qurilmalar bilan jihozlanishi kerak.
Tashkilot hududida piyodalar va texnologik transport vositalari
xavfsiz sharoitlarda harakatlanishi kerak.
Ish vaqti davomida ish oʻrinlari joylashgan xonada harorat, yorug‘lik,
shuningdek ventilatsiya sanitariya normalari va qoidalariga mos boʻlishi
kerak.
Quyidagilar mehnat sharoitlari boʻyicha ish oʻrinlari attestatsiyasidan
oʻtkaziladi:
qonunchilikda belgilangan tartibda xodimlarga mehnat sharoitlariga
koʻra imtiyozlar va kompensatsiyalar nazarda tutilgan ish oʻrinlari;
nogironligi boʻlgan shaxslar band boʻlgan ish oʻrinlari;
59
imtiyozli shartlarda pensiya olish huquqini beradigan ishlab
chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va koʻrsatkichlar
roʻyhatlarida koʻrsatilgan ish oʻrinlari;
xavfli ishlab chiqarish obyektlaridagi ish oʻrinlari.
Qonunchilikda, shuningdek jamoa kelishuvlarida va jamoa
shartnomasida mehnat sharoitlariga koʻra boshqa ish oʻrinlarini ham
attestatsiyadan oʻtkazish nazarda tutilishi mumkin.
Xodimlarni sut, davolash-profilaktika oziq-ovqati, gazlangan shoʻr
suv, shaxsiy himoya va gigiyena vositalari bilan ta’minlash (363-modda).
Mehnat sharoiti noqulay ishlarda band boʻlgan xodimlar belgilangan
normalar boʻyicha sut (shunga teng boshqa oziq-ovqat mahsulotlari),
davolash-profilaktika oziq-ovqati, gazlangan shoʻr suv (issiq sexlarda
ishlovchilar uchun), maxsus kiyim-bosh, sanitar kiyim-bosh, maxsus
poyabzal va boshqa shaxsiy himoya va gigiyena vositalari bilan bepul
ta’minlanadi. Bunday ishlarning roʻyhati, beriladigan narsalarning
normalari, ta’minot tartibi va shartlari jamoa kelishuvlarida, jamoa
shartnomasida, agar ular tuzilmagan boʻlsa, ish beruvchi tomonidan
kasaba uyushmasi qoʻmitasi bilan kelishuvga koʻra qonunchilikda
belgilangan normativlarga muvofiq belgilanadi.
Xodimlarning shaxsiy himoya vositalarini olish, saqlash, yuvish,
tozalash, ta’mirlash, dezinfeksiya qilish va zararsizlantirish ish
beruvchining mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi.
Xodimni sog‘lig‘i holatiga koʻra yengilroq ishga yoki noqulay ishlab
chiqarish omillarining ta’siridan holi boʻlgan ishga oʻtkazish (364modda). Ish beruvchi sog‘lig‘i holatiga koʻra yengilroq yoki noqulay
ishlab chiqarish omillarining ta’siridan holi boʻlgan ishga oʻtkazishga
muhtoj xodimni uning roziligi bilan, tibbiy xulosaga muvofiq vaqtincha
yoki muddatini cheklamagan holda, shunday ishga oʻtkazishi shart.
Xodim sog‘lig‘i holatiga koʻra yengilroq yoki noqulay ishlab
chiqarish omillarining ta’siridan holi boʻlgan, kamroq haq toʻlanadigan
ishga oʻtkazilganda shunday ishga oʻtkazilgan kundan e’tiboran ikki hafta
mobaynida uning avvalgi oʻrtacha ish haqi saqlanadi.
Sil kasalligiga yoki boshqa kasb kasalligiga chalinganligi sababli
kamroq haq toʻlanadigan boshqa ishga vaqtincha oʻtkazilgan xodimga shu
60
ishga oʻtgan vaqt uchun, lekin ikki oydan ortiq boʻlmagan muddat
davomida yangi ishda beriladigan ish haqiga xodimning avvalgi ishidagi
haqiqatda olgan ish haqidan oshib ketmaydigan miqdorda vaqtincha
mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasi toʻlanadi. Agar ish beruvchi mehnatga
qobiliyatsizlik varaqasida koʻrsatilgan muddatda boshqa ish topib
berolmagan boʻlsa, buning oqibatida bekor oʻtgan kunlar uchun mazkur
nafaqa umumiy asoslarda toʻlanadi.
Mehnatda mayib boʻlganligi yoki ish bilan bog‘liq holda sog‘lig‘iga
boshqacha tarzda shikast yetkazilganligi munosabati bilan vaqtincha
kamroq haq toʻlanadigan ishga oʻtkazilgan xodimlarga ularning sog‘lig‘i
shikastlanganligi uchun javobgar boʻlgan ish beruvchi avvalgi ish haqi
bilan yangi ishda oladigan ish haqi oʻrtasidagi farqni toʻlaydi. Bunday
farq mehnat qobiliyati tiklanguniga qadar yoki nogironlik belgilanguniga
qadar toʻlanadi.
Qonunchilikda sog‘lig‘ining holatiga koʻra yengilroq yoki noqulay
ishlab chiqarish omillarining ta’siridan holi boʻlgan, kamroq haq
toʻlanadigan ishga oʻtkazilganda avvalgi oʻrtacha ish haqini saqlab
qolishning yoki davlat ijtimoiy sug‘urtasi boʻyicha nafaqa toʻlashning
boshqa hollari ham nazarda tutilishi mumkin.
Qo’shimcha ma’lumot: Oʻzbekiston Respublikasining qonuni
“Mehnatni muhofaza qilish toʻg‘risida” Qonunchilik palatasi tomonidan
2016-yil 10-martda qabul qilingan Senat tomonidan 2016-yil 25-avgustda
ma’qullangan
Ushbu Qonunning maqsadi mehnatni muhofaza qilish sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ushbu Qonunning amal qilish sohasi (3-modda).
Ushbu Qonun:
korxonalar, muassasalar va tashkilotlar (bundan buyon matnda
tashkilotlar deb yuritiladi) bilan, shuningdek alohida yollovchilar bilan
mehnat munosabatlarida boʻlgan xodimlarga;
ishlab chiqarish amaliyotini oʻtayotgan oliy ta’lim muassasalari
talabalariga, oʻrta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari
oʻquvchilariga, boshqa ta’lim muassasalari tinglovchilariga;
tashkilotlarda ishlash uchun jalb etiladigan harbiy xizmatchilarga;
61
muqobil xizmatni oʻtayotgan fuqarolarga;
sud hukmiga koʻra jazoni oʻtayotgan shaxslarga ular jazoni ijro etish
muassasalari tomonidan belgilanadigan tashkilotlarda ishlashi davrida,
shuningdek ma’muriy qamoqqa olish tarzidagi ma’muriy jazo
qoʻllanilgan shaxslarga, boshqa turdagi ishlarni bajarishga, shu jumladan
jamiyat va davlat manfaatlarini koʻzlab tashkil etiladigan ishlarni
bajarishga jalb etiladigan shaxslarga nisbatan tatbiq etiladi.
Ushbu Qonun ish beruvchilarga nisbatan ham tatbiq etiladi.
Ushbu moddaning birinchi qismida koʻrsatilgan shaxslar bundan
buyon matnda xodimlar deb ataladi.
Asosiy tushunchalar
jamoaviy himoya vositalari — tuzilishi yoki vazifasi jihatidan
ishlab chiqarish binosi va ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq boʻlgan,
xodimlarga zararli ishlab chiqarish omili va (yoki) xavfli ishlab chiqarish
omili ta’sirining oldini olish yoki uni kamaytirish, shuningdek
ifloslanishlardan himoya qilish uchun moʻljallangan texnik vositalar va
boshqa vositalar;
zararli ishlab chiqarish omili — ta’siri xodimning kasb kasalligiga
chalinishiga olib kelishi mumkin boʻlgan ishlab chiqarish omili;
ish oʻrni — mehnat faoliyati jarayonida xodimning doimiy yoki
vaqtinchalik boʻlish joyi;
ishlab chiqarish faoliyati — mahsulot ishlab chiqarish, xomashyoni
qayta ishlash, ishlar bajarish, xizmatlar koʻrsatish chog‘ida amalga
oshiriladigan harakatlar yig‘indisi;
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa — xodimning ish beruvchining
hududida ham, uning tashqarisida ham oʻz mehnat vazifalarini bajarishi
bilan bog‘liq holda, shu jumladan ish beruvchi tomonidan berilgan
transportda ish joyiga kelayotgan yoki ishdan qaytayotgan vaqtda
mehnatda mayib boʻlishiga yoki sog‘lig‘ining boshqacha tarzda
shikastlanishiga olib kelgan va xodimni boshqa ishga oʻtkazish
zaruratiga, u kasbga oid mehnat qobiliyatini vaqtincha yoki turg‘un
yoʻqotishiga yoxud vafot etishiga sabab boʻlgan hodisa;
kasb kasalligi — xodimning unga zararli ishlab chiqarish omili yoki
xavfli ishlab chiqarish omili ta’siri natijasida yuzaga kelgan va uning
62
kasbga oid mehnat qobiliyatini vaqtincha yoxud turg‘un yoʻqotishiga
sabab boʻlgan oʻtkir yoki surunkali kasalligi;
mehnat sharoitlari — mehnatni amalga oshirish chog‘idagi ijtimoiy
va ishlab chiqarish omillari yig‘indisi;
mehnatni muhofaza qilish — mehnat jarayonida insonning
xavfsizligini, hayoti va sog‘lig‘i, ish qobiliyati saqlanishini ta’minlashga
doir huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariyagigiyena, davolash-profilaktika, reabilitatsiya tadbirlari hamda vositalari
tizimi;
mehnatda mayib boʻlish — ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa
oqibatida xodimning kasbga oid mehnat qobiliyatini vaqtincha yoki
turg‘un yoʻqotishi;
noqulay ishlab chiqarish omillari — zararli ishlab chiqarish
omilining va (yoki) xavfli ishlab chiqarish omilining mavjudligi;
xavfli ishlab chiqarish omili — ta’siri xodimning shikastlanishiga
olib kelishi mumkin boʻlgan ishlab chiqarish omili;
shaxsiy himoya vositalari — xodimga zararli ishlab chiqarish omili
va (yoki) xavfli ishlab chiqarish omili ta’sirining oldini olish yoki uni
kamaytirish, shuningdek ifloslanishlardan himoyalanish uchun
foydalaniladigan texnik vositalar va boshqa vositalar.
Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosatining asosiy
yoʻnalishlari (5-modda). Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat
siyosatining asosiy yoʻnalishlari quyidagilardan iborat:
xodimning hayoti va sog‘lig‘i ustuvorligini ta’minlash;
mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat dasturlarini ishlab
chiqish va amalga oshirish;
davlat va xoʻjalik boshqaruvi organlarining, mahalliy davlat
hokimiyati organlarining mehnatni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini
muvofiqlashtirish;
barcha tashkilotlar uchun mehnatni muhofaza qilish sohasidagi
talablarni belgilash;
mehnatni muhofaza qilishga oid talablarga rioya etilishi ustidan
davlat nazorati va tekshiruvini amalga oshirish;
63
xodimlarni himoya qiluvchi xavfsiz texnika, texnologiya va
vositalarning ishlab chiqilishi va joriy etilishini rag‘batlantirish;
fan, texnika yutuqlaridan hamda mehnatni muhofaza qilish boʻyicha
ilg‘or milliy va xorijiy tajribadan foydalanish;
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan jabrlangan yoki kasb
kasalligiga chalingan xodimlarni ijtimoiy himoya qilish;
xalqaro hamkorlikni amalga oshirish.
Oʻzbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining mehnatni
muhofaza qilish sohasidagi vakolatlari (9-modda). Oʻzbekiston
Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi:
xodimlarning dastlabki tarzda (ishga kirayotganda) va davriy
(mehnat faoliyati davomida) majburiy tibbiy koʻriklarini oʻtkazish
tartibini belgilaydi;
ishlab chiqarish muhiti omillarining zararliligi va xavfliligi, mehnat
jarayonining og‘irligi va tig‘izligi koʻrsatkichlari boʻyicha sanitariya
qoidalarini, normalarini va gigiyena normativlarini belgilaydi;
mehnat sharoitlari noqulay ishlarda band boʻlgan xodimlarga
beriladigan sutni (shunga teng boʻlgan boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini),
davolash-profilaktika oziq-ovqatini, gazlangan tuzli suvni (issiq sexlarda
ishlovchilar uchun) berish normativlarini belgilaydi;
xodimni yengilroq ishga yoki noqulay ishlab chiqarish omillari
ta’sirini istisno etadigan ishga oʻtkazish uchun tibbiy va boshqa
koʻrsatkichlar roʻyhatini tasdiqlaydi;
xodim kasb kasalligiga chalingan deb gumon qilinganda uning
mehnat sharoitlarining sanitariya-gigiyena tavsifini tuzishga doir
talablarni belgilaydi;
kasb kasalliklarini aniqlash va xodimlarning kasbga oid mehnat
qobiliyatini yoʻqotganligi darajasini aniqlash uchun yoʻllanma berish
tartibini belgilaydi.
Oʻzbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi qonunchilikka
muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
Tashkilotning mehnatni muhofaza qilish xizmatlari (12-modda).
Ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiruvchi, xodimlarining soni ellik
kishi va undan ortiq boʻlgan har bir tashkilotda mehnatni muhofaza qilish
64
talablariga rioya etilishini ta’minlash, ularning bajarilishi ustidan
nazoratni amalga oshirish maqsadida mehnatni muhofaza qilish xizmati
tashkil etiladi yoki mehnatni muhofaza qilish boʻyicha tegishli
tayyorgarlikka ega boʻlgan mutaxassis lavozimi joriy etiladi. Ellikta va
undan ortiq transport vositasi mavjud boʻlgan tashkilotda yoʻl harakati
xavfsizligi xizmati ham tashkil etiladi yoki yoʻl harakati xavfsizligi
boʻyicha mutaxassis lavozimi joriy etiladi.
Xodimlarining soni ellik nafardan kam boʻlgan tashkilotda mehnatni
muhofaza qilish xizmatini tashkil etish yoki mehnatni muhofaza qilish
boʻyicha mutaxassis lavozimini joriy etish toʻg‘risidagi qaror ish beruvchi
tomonidan mazkur tashkilot faoliyatining oʻziga xos xususiyati hisobga
olingan holda qabul qilinadi.
Mehnatni muhofaza qilish xizmati va yoʻl harakati xavfsizligi
xizmati tashkilotning mustaqil tarkibiy boʻlinmalari boʻlib, ular bevosita
tashkilot rahbariga boʻysunadi.
Mehnatni muhofaza qilish xizmati mutaxassislari mehnatni
muhofaza qilish qoidalari va normalariga barcha xodimlar tomonidan
rioya etilishini nazorat qilish, tarkibiy boʻlinmalarning rahbarlariga
aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf etish toʻg‘risida ijro etilishi
majburiy boʻlgan koʻrsatmalar berish, shuningdek mehnatni muhofaza
qilish masalalari boʻyicha texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi
normativ hujjatlar va normativ-huquqiy hujjatlar talablarini buzayotgan
shaxslarni javobgarlikka tortish toʻg‘risida tashkilot rahbariga
taqdimnomalar kiritish huquqiga ega.
Mehnatni muhofaza qilish xizmatining vazifalari mehnatni muhofaza
qilish sohasidagi xizmatlar bozorining professional ishtirokchilari
tomonidan shartnoma asosida amalga oshirilishi mumkin.
Ish oʻrinlarining mehnat sharoitlari boʻyicha attestatsiyasi (14modda). Ish oʻrinlarining mehnat sharoitlari boʻyicha attestatsiyasi
mehnat sharoitlarining, ish oʻrinlaridagi mehnat jarayoni og‘irligi va
tig‘izligining hamda ularning jarohatlanish jihatidan xavfliligining
mehnatni muhofaza qilish masalalari boʻyicha texnik jihatdan tartibga
solish sohasidagi normativ hujjatlar va normativ-huquqiy hujjatlar
talablariga muvofiqligini baholash, zararli ishlab chiqarish omilini va
65
(yoki) xavfli ishlab chiqarish omilini aniqlash maqsadida oʻtkaziladigan
tadbirlar majmuidir.
Ish oʻrinlarining mehnat sharoitlari boʻyicha attestatsiyasidan
quyidagilar oʻtkazilishi kerak:
mehnat sharoitlari boʻyicha xodimlarga qonunchilikda belgilangan
tartibda imtiyozlar va kompensatsiyalar nazarda tutilgan ish oʻrinlari;
nogironligi boʻlgan shaxslar band boʻlgan ish oʻrinlari;
imtiyozli shartlarda pensiyaga chiqish huquqini beradigan ishlab
chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va koʻrsatkichlar
roʻyhatlarida koʻrsatilgan ish oʻrinlari;
xavfli ishlab chiqarish obyektlaridagi ish oʻrinlari.
Qonunchilikda, shuningdek jamoa shartnomalari va kelishuvlarida
boshqa ish oʻrinlarining ham mehnat sharoitlari boʻyicha attestatsiyadan
oʻtkazilishi nazarda tutilishi mumkin.
Ish oʻrinlarining mehnat sharoitlari boʻyicha attestatsiyasi
belgilangan tartibda ish beruvchining oʻzi tomonidan oʻtkaziladi. Ish
oʻrinlarining mehnat sharoitlari boʻyicha attestatsiyasini oʻtkazish
davriyligi qonunchilikda belgilanadi, biroq besh yilda kamida bir marta
oʻtkaziladi.
Xodimlarni sut, davolash-profilaktika oziq-ovqati, gazlangan tuzli
suv, shaxsiy himoya va gigiyena vositalari bilan ta’minlash (18-modda).
Mehnat sharoitlari noqulay ishlarda band boʻlgan xodimlar belgilangan
normalar boʻyicha sut (shunga teng boʻlgan boshqa oziq-ovqat
mahsulotlari), davolash-profilaktika oziq-ovqati, gazlangan tuzli suv
(issiq sexlarda ishlovchilar uchun), maxsus kiyim-bosh, maxsus poyabzal
hamda boshqa shaxsiy himoya va gigiyena vositalari bilan bepul
ta’minlanadi. Bunday ishlarning roʻyhati, ularni berish normalari, ular
bilan ta’minlash tartibi va shartlari jamoa shartnomalari hamda
kelishuvlarida belgilanadi, agar ular tuzilmagan boʻlsa, ish beruvchi
tomonidan xodimlarning vakillik organi bilan kelishuvga koʻra,
qonunchilikda belgilangan normativlarga muvofiq belgilanadi.
Xodimlarning shaxsiy himoya vositalarini olish, saqlash, yuvish,
tozalash, ta’mirlash, dezinfeksiya qilish va zararsizlantirish ish
beruvchining mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi.
66
Tashkilotlarning mehnatni muhofaza qilish vositalarini yaratish va
ishlab chiqarish borasidagi faoliyatini rag‘batlantirish (20-modda).
Tashkilotlar foydasining mehnatni muhofaza etishga oid adabiyotlarni,
plakatlarni, boshqa targ‘ibot vositalarini nashr etish hisobidan hosil
boʻlgan qismiga, shuningdek ilmiy-tadqiqot va loyiha-konstruktorlik
tashkilotlari foydasining jamoaviy himoya vositalari va shaxsiy himoya
vositalarining, ishlab chiqarish muhitini nazorat qilish asboblari va
dozimetriya vositalarining yangilarini yaratish, mavjud vositalarni ishlab
chiqarish hamda realizatsiya qilish hisobidan olingan qismiga
qonunchilikka muvofiq imtiyozli soliq solish belgilanishi mumkin.
Ishga qabul qilishda va boshqa ishga oʻtkazishda mehnatni muhofaza
qilishga boʻlgan huquqning kafolatlari (21-modda). Mehnat
shartnomasining shartlari mehnat toʻg‘risidagi qonunchilik, jamoa
shartnomalari, shuningdek jamoa kelishuvlari va mehnatni muhofaza
qilish toʻg‘risidagi boshqa ichki normativ hujjatlar talablariga muvofiq
boʻlishi kerak.
Fuqarolarni sog‘lig‘ining holatiga koʻra oʻziga toʻg‘ri kelmaydigan
ishga qabul qilish va xodimlarni boshqa shunday ishga oʻtkazish
taqiqlanadi.
Fuqarolarni sog‘lig‘i va hayotiga yuqori darajada xavf tug‘dirishi
mumkinligi oldindan ayon boʻlgan ishga qabul qilish hamda xodimlarni
boshqa shunday ishga oʻtkazish chog‘ida ish beruvchi ularni bu haqda
ogohlantirishi shart.
Sog‘lig‘ining holatiga koʻra yengilroq ishga yoki noqulay ishlab
chiqarish omillari ta’sirini istisno etadigan ishga oʻtkazishga muhtoj
xodimlarni ish beruvchi ana shunday ishga ularning roziligi bilan, tibbiy
xulosaga muvofiq vaqtincha yoki muddatini cheklamay oʻtkazishi shart.
Sog‘lig‘ining holatiga koʻra yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish
omillarining ta’sirini istisno etadigan kam haq toʻlanadigan ishga
oʻtkazishda xodimlarning avvalgi oʻrtacha oylik ish haqi Oʻzbekiston
Respublikasining Mehnat kodeksida belgilangan tartibda va muddatlarda
saqlanib qoladi.
Xodimning mehnatni muhofaza qilish sohasidagi huquqlari va
majburiyatlari (22-modda).
67
Xodim quyidagi huquqlarga ega:
mehnatni muhofaza qilish masalalari boʻyicha texnik jihatdan
tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarning va normativ-huquqiy
hujjatlarning talablariga mos boʻlgan ish oʻrniga ega boʻlish;
ish beruvchidan mehnat sharoitlari toʻg‘risida, shu jumladan kasb
kasalliklari va boshqa kasalliklarga chalinish ehtimoli mavjudligi, shu
munosabat bilan oʻziga berilishi lozim boʻlgan imtiyozlar va
kompensatsiyalar, shuningdek shaxsiy himoya vositalari va jamoaviy
himoya vositalari haqida axborot olish;
mehnatni muhofaza qilishga oid belgilangan normalar va talablarga
muvofiq ish beruvchining mablag‘lari hisobidan shaxsiy himoya
vositalari bilan ta’minlanish;
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan
qonunchilikda belgilangan tartibda davlat tomonidan majburiy ijtimoiy
sug‘urta qilinish;
mehnatni muhofaza qilishga oid talablar buzilganligi oqibatida oʻz
hayoti va sog‘lig‘i uchun xavf yuzaga kelgan taqdirda, agar shunday
holatlar mehnatni muhofaza qilishga oid talablarga rioya etilishi ustidan
davlat nazorati hamda tekshiruvini amalga oshiruvchi organlar tomonidan
tasdiqlansa, ishlarni bajarishni bunday xavf bartaraf etilguniga qadar rad
etish;
oʻz ish oʻrnidagi mehnat sharoitlari hamda muhofazasi mehnatni
muhofaza qilishga oid talablarga rioya etilishi ustidan davlat nazorati va
tekshiruvini amalga oshiruvchi organ tomonidan tekshirishdan
oʻtkazilishi uchun soʻrovnoma berish;
ish beruvchining mablag‘lari hisobidan mehnatning xavfsiz uslublari
va usullari boʻyicha oʻqish;
qonunchilikda belgilangan imtiyozlar va kompensatsiyalarni olish;
oʻz mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog‘liq holda mehnatda mayib
boʻlishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki sog‘lig‘iga boshqacha tarzda
shikast yetishi munosabati bilan hayotiga yoki sog‘lig‘iga yetkazilgan
zararning oʻrnini ish beruvchidan undirish;
oʻz ish oʻrnida mehnat qilish uchun xavfsiz sharoitlar ta’minlanishi
bilan bog‘liq masalalar koʻrib chiqilayotganda va oʻzi bilan sodir boʻlgan
68
baxtsiz hodisa yoki uning kasb kasalligi tekshirilayotganda shaxsan oʻzi
ishtirok etish yoki oʻz vakillari orqali ishtirok etish;
tibbiy tavsiyalarga muvofiq navbatdan tashqari tibbiy koʻrikdan
oʻtish, ushbu tibbiy koʻrikdan oʻtish vaqtida uning ish joyi (lavozimi) va
ish haqi saqlanishi;
mehnatni muhofaza qilishga oid talablar buzilganligi oqibatida ish
oʻrni tugatilgan taqdirda ish beruvchining mablag‘lari hisobidan qayta
tayyorgarlikdan oʻtish.
Xodim qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ham ega boʻlishi
mumkin.
Xodim:
mehnatni muhofaza qilish masalalari boʻyicha texnik jihatdan
tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar va normativ-huquqiy
hujjatlar talablariga rioya etishi;
shaxsiy himoya vositalarini toʻg‘ri qoʻllashi;
mehnatni muhofaza qilish boʻyicha yoʻl-yoʻriqlar olishi, mehnatni
muhofaza qilish masalalari boʻyicha oʻquvdan va malaka oshirishdan
oʻtishi;
odamlarning hayoti va sog‘lig‘iga bevosita xavf tug‘diruvchi har
qanday vaziyat toʻg‘risida, shuningdek ish jarayonida yoki u bilan bog‘liq
holda sodir boʻlgan har qanday baxtsiz hodisa haqida ish beruvchini
darhol xabardor qilishi shart.
Xodimning zimmasida qonunchilikka muvofiq boshqa majburiyatlar
ham boʻlishi mumkin.
Aholining ijtimoiy ehtiyojmand toifalari:
14 yoshga toʻlmagan bolalari, nogironligi boʻlgan bolalari bor yolg‘iz
ota-ona, shuningdek koʻp bolali oilalardagi ota-onalar;
umumiy oʻrta va oʻrta maxsus ta’lim tashkilotlarini, kasb-hunar
maktablari va kollejlari hamda texnikumlarini tamomlab, kasbga ega
boʻlgan yoshlar;
“Mehribonlik” uylarining bitiruvchilari, shuningdek oliy ta’lim
tashkilotlarining davlat grantlari boʻyicha ta’lim olgan bitiruvchilari;
69
Mudofaa, Ichki ishlar, Favqulodda vaziyatlar vazirliklari, Milliy
gvardiya, Davlat xavfsizlik xizmati qoʻshinlaridagi muddatli harbiy
xizmatdan boʻshatilgan shaxslar;
nogironligi boʻlgan shaxslar;
pensiya oldi yoshidagi shaxslar (qonunda belgilangan pensiya
yoshiga qadar ikki yil oldin);
jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan shaxslar yoki sudning
qaroriga koʻra oʻziga nisbatan tibbiy yoʻsindagi majburlov choralari
qoʻllanilgan shaxslar;
odam savdosidan jabrlanganlar.
Hujjatga koʻra, davlat aholining ijtimoiy ehtiyojmand toifalarini
ishga joylashtirish boʻyicha qoʻshimcha kafolatlarni ta’minlaydi.
Mehnat shartnomasiga ayrim normalarni kiritish taqiqlanadi
Endi mehnat kodeksiga koʻra, mehnat shartnomasiga quyidagi
shartlarning kiritilishi oʻz oʻzidan haqiqiy hisoblanmaydi:
xodimning holatini mehnat qonunchiligiga va mehnat haqidagi
boshqa hujjatlarga nisbatan yomonlashtiradigan;
mehnat va mashg‘ulotlar sohasida kamsitishni taqiqlash talablarini
buzadigan;
majburiy mehnatni taqiqlash haqidagi talablarni buzadigan;
xodimni qonunga xilof harakatlarni, boshqalarning yoki xodim
oʻzining huquqlarini buzadigan, hayoti va sog‘lig‘iga tahdid soladigan,
sha’niga, qadr-qimmatiga yoki ishchanlik obroʻsiga putur yetkazadigan
harakatlarni amalga oshirishga majburlaydigan shartlar.
Mehnat shartnomasi ayrim shartlarining haqiqiy emasligi mehnat
shartnomasining umuman haqiqiy emasligiga sabab boʻlmaydi.
Dam olish kuni
Yangi kodeksga muvofiq dam olish kuni bayram kuniga toʻg‘ri kelsa
keyingi kunga koʻchiriladi. Masalan, yakshanba - dam olish kuni 1sentyabrga toʻg‘ri kelsa, dam olish kuni dushanbaga koʻchiriladi.
Bunda ishlab chiqarish-texnik va tashkiliy sharoitlar (mavjud
uzluksiz ishlab chiqarish, aholiga har kuni xizmat koʻrsatish, navbatchilik
asosida ishlash va boshqalar) tufayli ishlanmaydigan bayram kunlari
70
toʻxtatib qoʻyish mumkin boʻlmagan ishlarni bajarishda dam olish kunlari
koʻchirilmaydi.
Dastlabki sinov
Yangi kodeks kuchga kirgach, quyidagilar ishga qabul qilinganda
dastlabki sinov belgilanmaydi (129-modda):
homilador ayol, uch yoshga toʻlmagan bolasi bor ayol yoki uch
yoshga toʻlmagan bolani yolg‘iz oʻzi tarbiyalayotgan ota (vasiy);
zaxiraga qoʻyiladigan ish oʻrinlariga ishga joylashtirish uchun
yuborilgan aholining ijtimoiy ehtiyojmand toifalaridan boʻlgan shaxslar;
davlat grantlari asosida oʻqigan va oliy ta’lim tashkilotini
tamomlagan kundan e’tiboran uch oy ichida yoʻllanma boʻyicha olingan
mutaxassisligiga doir ishga kirayotgan oliy ta’lim tashkilotlarining
bitiruvchilari;
tegishli ta’lim tashkilotini tamomlagan kundan e’tiboran bir yil ichida
birinchi bor ishga kirayotganda olingan mutaxassisligi boʻyicha mustaqil
ravishda ishga joylashayotgan umumiy oʻrta, oʻrta maxsus,
professional va oliy ta’lim tashkilotlarining bitiruvchilari;
oʻzi bilan olti oygacha muddatga mehnat shartnomasi tuzilayotgan
xodimlar;
oʻn sakkiz yoshga toʻlmagan shaxslar;
ishga qaytadan qabul qilingan taqdirda ish beruvchi ilgari qaysi
xodimlar bilan mehnat shartnomasini alohida asoslar boʻyicha bekor
qilgan boʻlsa, oʻsha shaxslar;
ishlab chiqarishda oʻqitish shartnomasi boʻyicha ushbu ish
beruvchida oʻqishni oʻtagan oʻquvchilar;
jamoa kelishuvlarida, shuningdek jamoa shartnomasida va ish
beruvchining ichki hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa xodimlar.
Dastlabki sinov faqat xodimni ishga qabul qilish chog‘ida
belgilanishi mumkin. Xodim boshqa ishga oʻtkazilayotganda va boshqa
ish beruvchiga xizmat safariga yuborilganda dastlabki sinov
belgilanishiga yoʻl qoʻyilmaydi.
Kodeksning 130-moddasiga koʻra, dastlabki sinov muddati uch
oydan, tashkilotlarning rahbarlari va ularning oʻrinbosarlari, bosh
71
buxgalterlar hamda tashkilotlar alohida boʻlinmalarining rahbarlari uchun
esa olti oydan oshmasligi kerak.
Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davri va xodim haqiqatda ishda
boʻlmagan boshqa davrlar dastlabki sinov muddatiga qoʻshilmaydi.
Ishdan boʻshatish nafaqasi
Yangi mehnat kodeksining173-moddasiga koʻra, ishdan boʻshatish
nafaqasining miqdori mazkur ish beruvchidagi ish stajiga bog‘liq boʻladi
va u:
3 yilgacha ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun - oʻrtacha oylik ish
haqining 50 foizidan;
3 yildan 5 yilgacha ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun - oʻrtacha
oylik ish haqining 75 foizidan;
5 yildan 10 yilgacha ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun - oʻrtacha
oylik ish haqining 100 foizidan;
10 yildan 15 yilgacha ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun oʻrtacha oylik ish haqining 150 foizidan;
15 yildan ortiq ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun - oʻrtacha oylik
ish haqining 200 foizidan kam boʻlishi mumkin emas.
Avvalgi mehnat kodeksida ishdan boʻshatish nafaqasining miqdori
oʻrtacha oylik ish haqidan kam boʻlishi mumkin emasligi belgilangan.
Homilador ayollarga qoʻshimcha boʻsh kunlar beriladi
Yangi kodeksda, shuningdek, ish beruvchi homilador ayollarga
birlamchi tibbiy-sanitariya yordami muassasalarida antenatal
(tug‘ruqqacha) parvarishlash (perinatal skrining va tashxis, majburiy
tibbiy koʻriklar va boshqa majburiy tibbiy muolajalar) uchun oʻrtacha ish
haqi saqlangan holda qoʻshimcha boʻsh kunlar berishi shartligi belgilandi
(403-modda).
Homilador ayollarni antenatal (tug‘ruqqacha) parvarishlash tartibi va
muddatlari Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilanadi.
Qonuniylashgan masofadan ishlash tartibi
Hujjatning 452-moddasiga muvofiq masofadan turib ishlash tartibi
qonunlashtirildi.
Yangi
mehnat
kodeksi
asosida
axborottelekommunikatsiya tarmoqlaridan, shu jumladan, internet jahon axborot
72
tarmog‘idan foydalanish sharti bilan ish beruvchi va xodim oʻrtasida
masofaviy mehnat munosabatlari joriy etilishi mumkin. Masofadan turib
ishlash toʻg‘risidagi mehnat shartnomasi elektron hujjatlar almashinuvi
orqali tuziladi.
Masofadan turib ishlash rejimi quyidagi hollarda belgilanishi
mumkin:
xodimni ishga qabul qilishda;
xodim odatdagi ish rejimidan masofadan turib ishlash rejimiga
oʻtkazilgan taqdirda ish jarayonida.
Uy ishchilari
Uy ishchilarining mehnati huquqiy jihatdan tartibga solindi (514modda). Kodeksda ish beruvchi boʻlgan jismoniy shaxslarga ularning
tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq boʻlmagan shaxsiy ehtiyojlarini
qanoatlantirish uchun ishlarni bajaruvchi, xizmatlar koʻrsatuvchi
xodimlar (bog‘bonlar, enagalar, qorovullar, oqsochlar, haydovchilar va
boshqalar) uy ishchilari deb belgilandi.
Uy ishchilarini ishga qabul qilishga ular oʻn olti yoshga toʻlganida
yoʻl qoʻyiladi.
Uzaytirilgan mehnat ta’tili
Kodeksdagi asosiy yangiliklardan yana biri yillik asosiy mehnat
ta’tili davomiyligining eng kam muddati yigirma bir kalendar kuni etib
belgilandi va xalqaro standartga muvofiqlashtirildi. Ilgari ta’til 15 ish
kunidan davom etardi.
Ommaviy ishdan boʻshatish mezonlari
Ishchilarni ommaviy ishdan boʻshatish mezonlarini belgilandi.
Ularga quyilagilar kiritildi:
a) xodimlarining soni yigirma nafar va undan ortiq boʻlgan har
qanday tashkiliy-huquqiy shakldagi tashkilotni (uning alohida
boʻlinmasini) tugatish;
b) xodimlar sonining (shtatining) quyidagi miqdorda:
oʻttiz kalendar kun ichida ellik nafar va undan ortiq xodimning;
oltmish kalendar kun ichida ikki yuz nafar va undan ortiq xodimning;
toʻqson kalendar kun ichida besh yuz nafar va undan ortiq xodimning
qisqarishi.
73
Kodeksda xodimning shaxsga doir ma’lumotlarini himoya qilish
tartibi joriy etildi.
Bunda xodimining tug‘ilgan vaqti, tugatgan ta’lim muassasasi,
ishlagan tashkilotlari, telefon raqami, uylanganligi yoki turmushga
chiqqanligi, sog‘ligi holati, qarindosh-urug‘lari va shu kabi boshqa faktlar
ish beruvchi tomonidan uchinchi shaxslarga qonunga zid tarzda taqdim
etilishi mumkin emas. Soddaroq aytganda, “menga falon xodimingizning
“ob’ektivka”sini tashlab yuboring” qabilidagi “iltimoslar” endi qonunan
taqiqlanadi.
Ayollarga qoʻshimcha huquqlar beriladi (25-bob, 1-paragraf)
Ayollarning va oilaviy vazifalarni bajarish bilan mashg‘ul
shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning oʻziga xos
xususiyatlari ham alohida belgilandi.
Bundan tashqari, yangi tahrirdagi mehnat kodeksida mehnat
shartnomasini bekor qilish asoslari kengaytirildi, shuningdek, xodimning
pensiya yoshiga yetganligi munosabati bilan ish beruvchining tashabbusi
bilan mehnat shartnomasini bekor qilishi taqiqlandi.
Ish vaqti turlari kengaytirilmoqda: smenali ish, moslashuvchan ish
tartibi, ish kunini qismlarga boʻlish, xizmat safarlari va boshqalar kiritildi.
Mehnat shartnomasida quyidagilar belgilanadi
• ish joyi (korxona yoki uning boʻlinmasi);
• xodimning mehnat vazifasi mutaxassisligi, malakasi, u ishlaydigan
lavozim;
• ishning boshlanish kuni;
• mehnat shartnomasi muayyan muddatga tuzilganda, uning amal
qilish muddati;
• mehnat haqi miqdori va mehnatning boshqa shartlari.
Mehnat shartnomasining shakli
• Mehnat shartnomasi yozma shaklda ikki nusxada tuziladi va bir
nusxasi xodimga beriladi. Mehnat shartnomasi xodim va ishga qabul
qilish huquqiga ega boʻlgan mansabdor shaxsning imzolari bilan
mustahkamlanib, imzolangan muddati qayd etib qoʻyiladi. Mansabdor
shaxsning imzosi korxona muhri bilan (muhr mavjud boʻlgan taqdirda)
tasdiqlanadi.
74
Mehnat shartnomasining muddati
• nomuayyan muddatga;
• 5 yildan ortiq boʻlmagan muayyan muddatga;
• muayyan ishni bajarish vaqtiga moʻljallab tuzilishi mumkin.
Xodim tashabbusi bilan mehnat shartlarini oʻzgartirish
• Xodim mehnat shartlarini oʻzgartirishni talab qilishga haqlidir va
bunday ariza 3 kundan kechiktirmay ish beruvchi tomonidan koʻrib
chiqilishi shart.
• Mehnat shartlarini oʻzgartirish haqidagi talab rad etilgan taqdirda,
rad etish sabab yozma shaklda ma’lum qilinishi shart.
• Mehnat shartlarini rad etganlik ustidan tegishli organlarga shikoyat
qilish mumkin.
Xodimning roziligisiz mehnat shartnomasini oʻzgartirish
Quyidagi hollarda mehnat shartlarini oʻzgartirish uchun xodimning
roziligi talab etilmaydi:
• texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi
oʻzgarishlar;
• ishlar (mahsulot, xizmatlar) hajmining qisqarganligi.
Boshqa ishga oʻtkazish
1.
mehnat shartnomasida belgilab qoʻyilgan ishni davom
ettirishning imkoni boʻlmagan hollarda xodimga boshqa mutaxassislik,
malaka, lavozimga oid ishni topshirishga faqat uning roziligi bilan yoʻl
qoʻyiladi;
2.
xodimning boshqa ishga oʻtkazish haqidagi iltimosi (bunday
ish korxonada mavjud boʻlsa);
3.
vaqtincha boshqa ishga oʻtkazish uchun uzrli sabablar roʻyhati
jamoa shartnomasida, jamoa shartnomasi boʻlmasa ish beruvchi
tomonidan xodimlarning vakillik organi bilan kelishib belgilanadi;
4. ishlab chiqarish zaruriyati yoki bekor turib qolinishi munosabati
bilan xodimni uning roziligisiz vaqtincha boshqa ishga oʻtkazish mumkin.
Bunday holda xodim sog‘lig‘iga toʻg‘ri kelmaydigan ishga oʻtkazilishi
mumkin emas.
75
Xodimlarning huquq va majburiyatlari
Oʻz mehnati uchun qonun hujjatlarida mehnatga haq toʻlash yagona
tarif setkasining birinchi razryadi boʻyicha belgilanganidan oz boʻlmagan
miqdorda haq olish;
• muddatlari chegarasi belgilangan ish vaqtini oʻrnatish, bir qator
kasblar va ishlar uchun ish kunini qisqartirish, har haftalik dam olish
kunlari, bayram kunlari, shuningdek haq toʻlanadigan yillik ta’tillar berish
orqali ta’minlanadigan dam olish;
• xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan sharoitlarda
mehnat qilish;
• kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish;
• ish bilan bog‘liq holda sog‘lig‘iga yoki mol-mulkiga yetkazilgan
zararning oʻrnini qoplash;
• kasaba uyushmalariga hamda xodimlar va mehnat jamoalarining
manfaatlarini ifoda etuvchi boshqa tashkilotlarga birlashish;
• qariganda,
mehnat qobiliyatini yoʻqotganda, boquvchisidan
mahrum boʻlganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy
ta’minot olish;
• oʻzining mehnat huquqlarini himoya qilish, shu jumladan sud orqali
himoya qilish va malakali yuridik yordam olish;
• jamoalarga doir mehnat nizolarida oʻz manfaatlarini quvvatlash
huquqiga egadir.
Barcha fuqarolar mehnat munosabatlarida teng huquq va
imkoniyatga ega.
• Xodimlarning ishchanlik qobiliyati va mehnatining natijalariga
aloqador boʻlmagan (jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi,
mulkiy holati va mansab mavqei, dinga boʻlgan munosabati, e’tiqodi,
jamoat birlashmalariga mansubligi va h.k.) jihatlariga qarab har qanday
cheklashlarga yoki imtiyozlar belgilashga yoʻl qoʻyilmaydi va bular
kamsitish deb hisoblanadi.
• Mehnatning muayyan turiga xos boʻlgan talablar yoki ijtimoiy
himoyaga muhtoj shaxslar (ayollar, voyaga yetmaganlar, nogironligi
boʻlgan shaxslar va b.) g‘amxoʻrligi bilan bog‘liq farqlash kamsitish deb
hisoblanmaydi.
76
Mehnat sohasida oʻzini kamsitilgan deb hisoblagan shaxs
kamsitishni bartaraf etish hamda oʻziga yetkazilgan moddiy va ma’naviy
zararni toʻlash toʻg‘risidagi ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin.
Majburiy mehnat hisoblanmaydigan ishlar roʻyhati
• harbiy yoki muqobil xizmat toʻg‘risidagi qonunlar asosida;
• favqulodda holat yuz bergan sharoitlarda;
• sudning qonuniy kuchga kirgan hukmiga binoan;
• qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda bajarilishi lozim boʻlgan
ishlar (masalan, ma’muriy qamoqqa olingan shaxslar jismoniy
mehnatidan foydalanish).
Kasaba uyushmasi huquqlari
• xodimlar manfaati uchun muzokara olib borish, jamoa kelishuvi
tuzish;
• korxona, tashkilot va muassasani rivojlantirishga doir masalalarni
koʻrib chiqishda qatnashish;
• mehnat nizolarini koʻruvchi organlarda xodimlar manfaatini
himoya qilish;
• ish beruvchining qarorlari ustidan sudga shikoyat qilish.
Ish beruvchining majburiyatlari
• xodimlarning mehnat huquqlariga rioya qilish;
• xodimga dam olish va ovqatlanish uchun tanaffus berish, ta’til
berish;
• xodimning mehnatiga haq toʻlash;
• xodimning sog‘ligi va mol-mulkiga yetkazilgan zararni qoplash;
• xodimlarga munosib mehnat sharoitini yaratish;
• xodimlarni tibbiy koʻrikdan oʻtkazishni tashkil qilish.
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta
qilish
Quyidagi holatlarda sug‘urta tovoni toʻlovi amalga oshiriladi:
• Tashkilot xodimlarining kasbiy kasalligi.
• Ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalardan jarohatlanishi.
• Ishlab chiqarishda xodimning vafot etishi.
•
77
Tovonlar quyidagi tarzda amalga oshiriladi:
• Jabrlanuvchi mehnatda mayib boʻlgunga qadar olgan oʻrtacha oylik
ish haqiga nisbatan foiz hisobida, uning kasbga oid mehnat qobiliyatini
yoʻqotganlik darajasiga muvofiq belgilanadigan har oylik toʻlov yoki
kasb kasalligi aniqlangunga qadar olgan oʻrtacha oylik ish haqiga
nisbatan foiz hisobida belgilanadigan har oylik toʻlov.
• marhumning oʻrtacha oylik ish haqi miqdoridagi, uning oʻziga va
qaramog‘ida boʻlgan, lekin yetkazilgan zararning oʻrni qoplanishiga haqli
boʻlmagan, mehnatga qobiliyatli shaxslarga toʻg‘ri keladigan ulush
chegirib tashlangan holdagi har oylik toʻlov.
• Xodim vafot etgan taqdirda majburiy sug‘urta qilish shartnomasida
belgilangan eng kam oylik ish haqining 3 baravaridan koʻp boʻlmagan
miqdordagi dafn etish xarajatlari.
• Ish beruvchining qoʻshimcha xarajatlari ni qonun hujjatlariga
muvofiq kompensatsiya qilish.
Baxtsiz hodisa natijasida nogironlik
Baxtsiz hodisa yuz berganda Ish beruvchining xatti-harakatlari:
• Sug‘urtalovchini ishlab chiqarishda baxtsiz hodisa yuz berganligi
toʻg‘risida oʻziga ma’lum boʻlgan vaqtdan boshlab uch ish kuni
mobaynida yozma shaklda xabardor qilishi.
• Xodimni ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy
sug‘urta qilish shartlari hamda shartnoma boʻyicha tomonlarning huquq
va majburiyatlari bilan tanishtirishi.
Soʻng nima qilish lozim: Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish shartomasi boʻyicha sug‘urta hodisasi yuz bergan
taqdirda Ish beruvchi sug‘urtalovchiga sug‘urta tovoni talabidan iborat
boʻlgan yozma shakldagi ariza bilan murojaat qiladi (sug‘urta qoidalariga
4-ilova), unga quyidagilarni ilova qiladi:
• Ish
beruvchining yetkazilgan zararni qoplash toʻg‘risidagi
Buyrug‘ining nusxasi (sug‘urta qoidalariga 5-ilova);
• Xodimning yoki naf oluvchining yetkazilgan zararning oʻrnini
qoplash toʻg‘risidagi talabi koʻrsatilgan, ish beruvchining nomiga
yozilgan arizasining nusxasi;
78
Sug‘urta hodisasi yuz berguniga qadar xodim olgan oʻrtacha oylik
yoki yillik ish haqi toʻg‘risidagi ma’lumotnoma;
• Mehnat shartnomasining (kontraktining) nusxasi;
• Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa sodir boʻlganligini va xodim
uchun uning oqibati ni tasdiqlovchi hujjatlar (ishlab chiqarishdagi baxtsiz
hodisani maxsus tekshirish dalolatnomasi, tibbiy mehnat ekspertiza
komissiyasining xulosasi, nizolar yuzaga kelgan hollarda esa - sudning
qarori).
Kasbiy kasallik natijasida vaqtinchalik yoki doimiy mehnatga
qobiliyatsizlik.
Xodimda kasbiy kasallik aniqlanganda Ish beruvchining xattiharakatlari:
• Sug‘urtalovchini ishlab chiqarishda xodimda kasbiy kasallik
aniqlangani toʻg‘risida oʻziga ma’lum boʻlgan vaqtdan boshlab uch ish
kunidan kechiktirmay yozma shaklda xabardor qilishi.
• Xodimni ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy
sug‘urta qilish shartlari hamda shartnoma boʻyicha tomonlarning huquq
va majburiyatlari bilan tanishtirishi.
Soʻng nima qilish lozim: Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish shartomasi boʻyicha xodimda kasbiy kasallik
aniqlangan taqdirda, Ish beruvchi sug‘urtalovchiga sug‘urta tovoni
talabidan iborat boʻlgan yozma shakldagi ariza bilan murojaat qiladi
(sug‘urta qoidalariga 4-ilova), unga quyidagilarni ilova qiladi:
• Ish
beruvchining yetkazilgan zararni qoplash toʻg‘risidagi
Buyrug‘ining nusxasi (sug‘urta qoidalariga 5-ilova);
• Xodimning yoki naf oluvchining yetkazilgan zararning oʻrnini
qoplash toʻg‘risidagi talabi koʻrsatilgan, ish beruvchining nomiga
yozilgan arizasining nusxasi;
• Sug‘urta hodisasi yuz berguniga qadar xodim olgan oʻrtacha oylik
yoki yillik ish haqi toʻg‘risidagi ma’lumotnoma;
• Mehnat shartnomasining (kontraktining) nusxasi;
• Xodimning tibbiy kasallangani haqida tibbiy xulosa;
•
79
Ishlab chiqarishda xodimning kasbiy kasallangani faktini
tasdiqlovchi hujjatlar (tibbiy mehnat ekspertiza komissiyasining xulosasi,
nizolar yuzaga kelgan hollarda esa - sudning qarori).
Ishlab chiqarishda xodimning vafot etishi.
Ishlab chiqarishda xodim vafot etganda Ish beruvchining xattiharakatlari:
• Sug‘urtalovchini
ishlab chiqarishda xodim vafot etganligi
toʻg‘risida oʻziga ma’lum boʻlgan vaqtdan boshlab uch ish kunidan
kechiktirmay yozma shaklda xabardor qilishi.
• Naf oluvchini ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy
sug‘urta qilish shartlari hamda shartnoma boʻyicha tomonlarning huquq
va majburiyatlari bilan tanishtirishi.
Soʻng nima qilish lozim: Ish beruvchining fuqarolik javobfarligini
majburiy sug‘urta qilish shartnomasi boʻyicha ishlab chiqarishda xodim
vafot etgan taqdirda Sug‘urtalovchiga sug‘urta tovoni talabidan iborat
boʻlgan yozma shakldagi ariza bilan murojaat qiladi (sug‘urta qoidalariga
1-ilova), unga quyidagilarni ilova qiladi:
• Ish
beruvchining yetkazilgan zararni qoplash toʻg‘risidagi
Buyrug‘ining nusxasi (sug‘urta qoidalariga 5-1-ilovasi);
• Xodimning yoki naf oluvchining yetkazilgan zararning oʻrnini
qoplash toʻg‘risidagi talabi koʻrsatilgan, ish beruvchining nomiga
yozilgan arizasining nusxasi;
• Sug‘urta hodisasi yuz berguniga qadar xodim olgan oʻrtacha oylik
yoki yillik ish haqi toʻg‘risidagi ma’lumotnoma;
• Mehnat shartnomasining (kontraktining) nusxasi;
• Ishlab chiqarishda xodim vafot etganli faktini tasdiqlovchi hujjatlar
(ishlab chiqarishda yuz bergan baxtsiz hodisani maxsus tekshiruvi
dalolatnomasi);
• Xodim vafot etganligi toʻg‘risidagi guvohnomaning notarial
tartibda tasdiqlangan nusxasi va naf oluvchining zararning oʻrni
qoplanishiga boʻlgan huquqini tasdiqlovchi hujjatlar.
Oʻzbekiston Respublikasining qonuni “Ish beruvchining fuqarolik
javobgarligini majburiy sug‘urta qilish toʻg‘risida” qonunchilik palatasi
•
80
tomonidan 2008-yil 11-noyabrda qabul qilingan, Senat tomonidan 2009yil 27-martda ma’qullangan. Ushbu qonunda quyidagilar keltirilgan.
Ushbu qonunning maqsadi ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan
iborat.
Ushbu qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qoʻllaniladi:
annuitetlar shartnomasi boʻyicha sug‘urtalovchi - hayotni sug‘urta
qilish sohasida faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs;
jabrlanuvchi — oʻz mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog‘liq holda
mehnatda mayib boʻlishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki sog‘lig‘ining
boshqacha tarzda shikastlanishi munosabati bilan sog‘lig‘iga zarar
yetkazilgan, sug‘urta tovonini olish huquqiga ega boʻlgan xodim;
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa — xodimning u mehnat
shartnomasi (kontrakt) boʻyicha oʻz vazifalarini ish beruvchining
hududida ham, undan tashqarida ham bajarishi bilan bog‘liq holda
mehnatda mayib boʻlishiga yoki sog‘lig‘ining boshqacha tarzda
shikastlanishiga olib kelgan va xodimni boshqa ishga oʻtkazish
zaruriyatini keltirib chiqargan, uning kasbga oid mehnat qobiliyatini
vaqtincha yoki turg‘un yoʻqotishiga yoxud vafot etishiga sabab boʻlgan
hodisa;
ish beruvchi — qonunchilikda belgilangan tartibda jismoniy shaxs
bilan mehnat shartnomasi (kontrakt) tuzgan yuridik yoki jismoniy shaxs;
ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
shartnomasi boʻyicha sug‘urtalovchi - umumiy sug‘urta qilish sohasida
faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs;
kasb kasalligi — xodimning unga ishlab chiqarishning zararli yoki
xavfli omili ta’siri natijasi boʻlgan va uning kasbga oid mehnat
qobiliyatini vaqtincha yoxud turg‘un yoʻqotishiga sabab boʻlgan oʻtkir
yoki surunkali kasalligi;
kasbga oid mehnat qobiliyatini yoʻqotganlik darajasi — kasbga oid
mehnat qobiliyatining ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa yuz berguniga
qadar boʻlgan, foizlarda ifodalangan, tibbiy-ijtimoiy ekspert komissiyasi
tomonidan aniqlanadigan pasayishi;
81
mehnatda mayib boʻlish — xodimning kasbga oid mehnat
qobiliyatini ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa oqibatida vaqtincha yoki
turg‘un yoʻqotishi;
naf oluvchi — xodim oʻz mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog‘liq
holda vafot etgan taqdirda sug‘urta tovonini olish huquqiga ega boʻlgan
shaxs;
sug‘urta hodisasi — ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish shartnomasining amal qilishi davrida xodim oʻz
mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog‘liq holda mehnatda mayib
boʻlishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki sog‘lig‘ining boshqacha tarzda
shikastlanishi munosabati bilan xodimning hayoti yoki sog‘lig‘iga
yetkazilgan zararning oʻrnini qoplash boʻyicha ish beruvchining fuqarolik
javobgarligi vujudga kelganligi belgilangan tartibda tasdiqlangan fakt;
xodim — ish beruvchi bilan tuzilgan mehnat shartnomasi (kontrakt)
asosida ishlayotgan jismoniy shaxs.
Ish beruvchining oʻz fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish boʻyicha
majburiyati (4-modda). Xodim oʻz mehnat vazifalarini bajarishi bilan
bog‘liq holda mehnatda mayib boʻlishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki
sog‘lig‘ining boshqacha tarzda shikastlanishi munosabati bilan uning
hayoti yoki sog‘lig‘iga yetkazilgan zararning oʻrnini qoplash boʻyicha ish
beruvchi oʻz fuqarolik javobgarligini ushbu qonunda belgilangan shartlar
asosida va tartibda sug‘urtalashi shart.
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
shartnomasi boʻyicha sug‘urta puli (10-modda). Ish beruvchining
fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasi boʻyicha
sug‘urta puli quyidagicha belgilanadi:
ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
shartnomasi tuzilgan sanadagi holatga koʻra faoliyatini bir yildan ortiq
amalga oshirib kelayotgan ish beruvchi uchun - mazkur shartnoma
tuzilgan oydan oldingi oʻn ikki oy uchun ish beruvchi barcha
xodimlarining bir yillik ish haqi miqdorida;
oʻz faoliyatini yangitdan amalga oshirayotgan ish beruvchi uchun —
ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
shartnomasi tuzilgan oydan keyin keladigan oʻn ikki oy uchun ish
82
beruvchi barcha xodimlarining bir yillik ish haqi miqdorida. Bunda yillik
ish haqi birinchi oydagi ish haqi miqdorini oʻn ikkiga koʻpaytirish orqali
hisoblab chiqariladi;
faoliyatini bir yildan kam boʻlgan muddatga amalga oshiruvchi ish
beruvchi uchun - ish beruvchi barcha xodimlarining ish beruvchining
mazkur faoliyati amalga oshiriladigan muddatdagi ish haqi miqdorida.
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
shartnomasining amal qilish muddati davomida yillik ish haqi miqdori
oʻzgargan taqdirda, bu shartnomaning sug‘urta puli va sug‘urta mukofoti
qismiga ushbu shartnomaga yozma ravishda qoʻshimcha kelishuv tuzish
orqali oʻzgartishlar kiritiladi. Bunda ish beruvchining fuqarolik
javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasi boʻyicha sug‘urta
mukofotini qayta hisob-kitob qilish mazkur shartnoma tuzilgan sanada
amalda boʻlgan sug‘urta tarifi boʻyicha, qolgan sug‘urta davri va sug‘urta
puliga mutanosib ravishda amalga oshiriladi.
Agar sug‘urtalovchi ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish shartnomasining amal qilish davrida sug‘urta
tovonini toʻlagan boʻlsa, sug‘urta puli toʻlangan sug‘urta tovoni summasi
miqdorida kamaytiriladi. Bunda ish beruvchi toʻlangan sug‘urta tovoni
summasiga hamda ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy
sug‘urta qilish shartnomasining qolgan amal qilish muddatiga mutanosib
ravishda sug‘urta mukofotini yetti ish kuni ichida qoʻshimcha toʻlashi
shart.
Zararning miqdorini aniqlash tartibi (12-modda). Xodim oʻz mehnat
vazifalarini bajarishi bilan bog‘liq holda mehnatda mayib boʻlishi, kasb
kasalligiga chalinishi yoki sog‘lig‘ining boshqacha tarzda shikastlanishi
munosabati bilan uning hayoti yoki sog‘lig‘iga yetkazilgan zararning
oʻrnini qoplash qonunchilikda belgilangan tartibda aniqlanadi.
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
boʻyicha sug‘urta tovoni yetkazilgan zarar miqdorida, lekin sug‘urta puli
miqdoridan koʻp boʻlmagan miqdorda toʻlanadi.
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
boʻyicha sug‘urta tovoni:
83
jabrlanuvchi mehnatda mayib boʻlguniga qadar olgan oʻrtacha oylik
ish haqiga nisbatan foiz hisobida, uning kasbga oid mehnat qobiliyatini
yoʻqotganlik darajasiga muvofiq belgilanadigan har oylik toʻlov yoki
kasb kasalligi aniqlanguniga qadar olgan oʻrtacha oylik ish haqiga
nisbatan foiz hisobida belgilanadigan har oylik toʻlov;
marhumning oʻrtacha oylik ish haqi miqdoridagi, uning oʻziga va
qaramog‘ida boʻlgan, lekin yetkazilgan zararning oʻrni qoplanishiga haqli
boʻlmagan, mehnatga qobiliyatli shaxslarga toʻg‘ri keladigan ulush
chegirib tashlangan holdagi har oylik toʻlov;
qonunchilikda belgilangan hollarda jabrlanuvchiga yoki naf
oluvchiga bir yoʻla beriladigan nafaqa toʻlovi;
xodim vafot etgan taqdirda ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish shartnomasida belgilangan miqdorda dafn etish
xarajatlari;
ish beruvchining qoʻshimcha xarajatlarini qonunchilikka muvofiq
kompensatsiya qilish tarzida amalga oshiriladi.
Mehnatga haq toʻlashning eng kam miqdori qonunchilikda
belgilangan tartibda oshirilgan taqdirda, xodimning hayoti yoki
sog‘lig‘iga zarar yetkazilganligi munosabati bilan zararning oʻrnini
qoplashning belgilangan summasi mehnatga haq toʻlashning eng kam
miqdorining oshirilishiga mutanosib ravishda koʻpaytiriladi. Bunda zarar
oʻrnini qoplashning koʻpaytirilgan summasi qonunchilikda belgilangan
tartibda qoʻshimcha tarzda toʻlanadi.
Jabrlanuvchiga yoki naf oluvchiga sug‘urta hodisasi yuz berganligi
munosabati bilan yetkazilgan ma’naviy zararni kompensatsiya qilish
qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Sug‘urta tovonini olish uchun taqdim etiladigan hujjatlar(13-modda).
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
shartnomasi boʻyicha sug‘urta hodisasi yuz berganda, ish beruvchi
sug‘urta tovonini toʻlash talabi koʻrsatilgan yozma shakldagi ariza bilan
quyidagi hujjatlarni ilova qilgan holda sug‘urtalovchiga murojaat etadi:
ish beruvchining yetkazilgan zararning oʻrnini qoplash toʻg‘risidagi
buyrug‘ining koʻchirma nusxasi;
84
xodimning yoki naf oluvchining yetkazilgan zararning oʻrnini
qoplash toʻg‘risidagi talabi koʻrsatilgan, ish beruvchining nomiga
yozilgan arizasining koʻchirma nusxasi;
sug‘urta hodisasi yuz berguniga qadar xodim olgan oʻrtacha oylik
yoki yillik ish haqi toʻg‘risidagi ma’lumotnoma;
mehnat shartnomasining (kontraktning) koʻchirma nusxasi;
kasb kasalligida - xodimning kasb kasalligi toʻg‘risidagi tibbiy
xulosa;
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa sodir boʻlganligini va xodim
uchun uning oqibatini tasdiqlovchi hujjatlar (ishlab chiqarishdagi baxtsiz
hodisani maxsus tekshirish dalolatnomasi, tibbiy-ijtimoiy ekspert
komissiyasining xulosasi, nizolar yuzaga kelgan hollarda esa - sudning
qarori).
Xodim vafot etgan taqdirda xodimning vafot etganligi toʻg‘risidagi
guvohnomaning notarial tartibda tasdiqlangan nusxasi va naf oluvchining
zararning oʻrni qoplanishiga boʻlgan huquqini tasdiqlovchi hujjatlar ham
ilova qilinadi.
Ushbu moddada nazarda tutilmagan hujjatlar taqdim etilishini talab
qilish taqiqlanadi.
Sug‘urta tovonini toʻlash tartibi (14-modda). Ish beruvchining
fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasi boʻyicha
sug‘urta tovoni, agar yetkazilgan zararning oʻrnini qoplash bir yilgacha
muddat uchun toʻlovni nazarda tutsa, sug‘urtalovchi tomonidan
jabrlanuvchiga yoki naf oluvchiga toʻlanadi.
Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
shartnomasining ish beruvchining xodim oʻz mehnat vazifalarini bajarishi
bilan bog‘liq holda mehnatda mayib boʻlishi, kasb kasalligiga chalinishi
yoki sog‘lig‘ining boshqacha tarzda shikastlanishi munosabati bilan
uning sog‘lig‘i yomonlashganligi yoxud vafot etganligi tufayli kelib
chiqqan va har oylik tusga ega boʻlmagan qoʻshimcha xarajatlarining
kompensatsiya qilinishiga doir qismi boʻyicha sug‘urta tovoni
sug‘urtalovchi tomonidan ish beruvchiga toʻlanadi. Bunda sug‘urta tovoni
ish beruvchi taqdim etgan, u shunday xarajatlarni amalga oshirganligini
tasdiqlaydigan hujjatlar asosida toʻlanadi.
85
Agar yetkazilgan zararning oʻrnini qoplash bir yildan ortiq muddat
uchun toʻlovni nazarda tutsa, ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish shartnomasi boʻyicha sug‘urta tovoni
sug‘urtalovchi tomonidan ish beruvchiga toʻlanadi. Bunda ish beruvchi
annuitetlar shartnomasi boʻyicha sug‘urtalovchi bilan annuitetlar
shartnomasini tuzishi va ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish shartnomasi boʻyicha olingan sug‘urta tovonidan
faqat annuitetlar shartnomasi boʻyicha sug‘urta mukofotini toʻlash uchun
foydalanishi shart. Agar ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish shartnomasi boʻyicha ish beruvchi olgan sug‘urta
tovoni summasi annuitetlar shartnomasi boʻyicha toʻlanishi lozim boʻlgan
sug‘urta mukofoti miqdoridan kam boʻlsa, farq ish beruvchi hisobidan
qoʻshimcha toʻlanishi kerak.
Sug‘urtalovchining huquq va majburiyatlari(18-modda).
Sug‘urtalovchi quyidagi huquqlarga ega:
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni tekshirishda ishtirok etish va
zarur boʻlgan hollarda tegishli ekspertlarni jalb etish;
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisaga doir axborotni tekshirish;
sug‘urta mukofotini aniqlash uchun sug‘urta xavfini baholash;
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarning oldini olish yuzasidan
tavsiyalar berish.
Sug‘urtalovchi:
ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
shartnomasi shartlari bilan ish beruvchini tanishtirishi, shu jumladan
uning huquq va majburiyatlarini tushuntirishi;
oʻz faoliyatini amalga oshirish natijasida olingan, ish beruvchi va
(yoki) jabrlanuvchi yoxud naf oluvchi toʻg‘risidagi ma’lumotlarning
maxfiyligini ta’minlashi;
sug‘urta tovonini toʻlashni rad etish toʻg‘risida qaror qabul qilingan
taqdirda, ish beruvchi sug‘urta tovonini toʻlash uchun murojaat etganidan
keyin oʻn besh ish kunidan kechiktirmay bu haqda ish beruvchiga rad
etish sabablarini dalillar bilan asoslantirgan holda yozma shaklda xabar
qilishi;
86
ushbu qonunning 13-moddasida nazarda tutilgan barcha zarur
hujjatlar taqdim etilgan sanadan e’tiboran oʻn ish kunidan kechiktirmay
qaror qabul qilishi va sug‘urta tovonini toʻlashi;
oʻzi almashtirilgan taqdirda bu haqda ish beruvchiga darhol yozma
shaklda xabar berishi shart.
Sug‘urtalovchi qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ham ega
boʻlishi va uning zimmasida boshqa majburiyatlar ham boʻlishi mumkin.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Soha faoliyatlarini tashkil qilish
2. Mehnat xavfsizligi xizmatining asosiy vazifasi
3. Soha xodimlarining hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash
4. Xavfsizlikni ta’minlovchi vositalar
5. Ish vaqti va dam olish rejimi
6. Ayollar va yoshlar mehnatini muhofaza qilish
7. Sog‘lom turmush tarzi nima?
8. Sog‘lom turmush tarziga ta’sir koʻrsatadigan omillar?
2.2-Mavzu: ISHLAB CHIQARISH SANITARIYASI VA
GIGIYENASI
2.2.1.Ishlab chiqarish sanitariyasi, mehnat gigiyenasi va uning
vazifalari.
Mehnat gigiyenasi - ishlab chiqarish muhitini va mehnat jarayonini
kishi organizmiga ta’sirini oʻrganadi va ularning sanitariya-gigiyena
holatlarini yaxshilash boʻyicha tavsiyanomalarni ishlab chiqadi,
bularning hammasi ishchilarning sog‘lig‘ini va ish qobiliyatini saqlab
qolishga yordam beradi.
Ishlab chiqarish sanitariyasi - ishlab chiqarish korxonalari
hududlarining tozalik holatini yaxshi saqlash, obodonlashtirish, ishlab
chiqarish binolarini va xonalarini, sanitariya-texnik qurilmalari
(ventilyatsiya, isitish, yoritish), sanitariya-maishiy xonalar qurilmalari,
shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish, mehnat sharoitlarini
yaxshilash, ishlab chiqarishdagi zaharlanishlarni hamda kasb
kasalliklarini oldini olish, xizmatchilar sog‘lig‘ini muhofaza qilish,
87
shuningdek mehnatni ilmiy tashkil qilish va ishlab chiqarish estetikasi
bilan bog‘liq boʻlgan gigiyena chora-tadbirlarini ishlab chiqish
masalalarini hal qiladi.
Vujudga kelishi mumkin boʻlgan kasalliklarni oldini olish va ulardan
himoyalashda avvalambor ish joyidagi shaxsiy gigiyena masalalari asosiy
rol oʻynaydi. Shaxsiy gigiyena tushunchasiga kiradigan masalalar doirasi
juda keng. Bu badanni toza tutish, ishlaganda, ovqatlanganda shaxsiy
gigiyenaga rioya qilish, ya’ni yashaydigan joyni ozoda tutish va
boshqalar. Shaxsiy gigiyena qoidalarini bajarish faqat individual emas,
balki ijtimoiy ahamiyatga ham molik boʻladi. Agar bir kishi shaxsiy
gigiyena qoidalariga amal qilmasa, u oʻz oilasida va ishlaydigan jamoada
yuqumli kasalliklarning tarqalishiga sababchi boʻlishi mumkin.
Sog‘lom ish sharoitlarini yaratilishining negizida sanitariya
me’yorlari va qoidalari yotadi, ya’ni kishilar organizmini turli sharoit va
muhitlarda qobiliyati va chidamlilik chegarasi aniqlanilib ishlab chiqrish
joylarida muhitning MRK (me’yoriy ruxsat etilgan kontsentratsiya),
MRM (me’yoriy ruxsat etilgan miqdor), MRD (me’yoriy ruxsat etilgan
daraja)lari ishlab chiqilgan va joriy qilingan.
Bularning me’yoriy darajasini ta’minlab turish sog‘lom mehnat
sharoitlariga kafolat beradi. Amaldagi sanitariya me’yorlaridan SM 24571 korxonalarni joylashishiga hamda ularning hududini rejalashtirish,
ishlab chiqarish maqsadida qurilgan binolarga umumiy talablarni
belgilaydi.
Korxonada sanitariya qoidalari
Xavfsizlik va sog‘liqni saqlash menejeri mahsulot ishlab chiqarish
menejeri, ma`lumotlarni tahlil qilish, xavfsizlik va sog‘liqni saqlash
jamoasi hamda uning boshqa barcha a’zolari ustidan nazoratga ega. Bu
kompaniyaning ish ta’rifi belgilangan majburiyatlari xavfsizligi va
salomatligi uchun, maxsus xavfsizlik va sog‘liqni saqlash menejeri
boʻlishi uning yetarlicha katta ekanligini koʻrsatadi.
Xavfsizlik va sog‘liqni saqlash menejerining yana bir asosiy roli
boshqarish masalasidir. Hujjatlar bo‘limi yoki uning xodimlarining
qanday vakolatlari bor. Chiziqli bunday korxonadagi boshqaruv tizimida
xavfsizlik va sog‘liqni saqlash menejeri ayrim xodimlarni (ya’ni, boshqa
88
xavfsizlik va sog‘liqni saqlash xodimlari) ham nazorat qilish vakolatiga
ega. Xavfsizlik va sog‘liqni saqlash menejeri u muayyan vazifani ya`ni
mas’ul xodimlar, shaxslar ustidan boshqaruv funktsiyasi vakolatlariga
ega, degan ma’noni anglatadi. Lekin xodimlari ustidan ichki faoliyat
maslahatchilari kabi tavsiya , taklif va rag‘batlantirish yoki hayfsan e’lon
qilish huquqiga ega emas. Bu holat, odatda xavfsizlik va sog‘liqni saqlash
rahbari uchun ham shundaydir. Xavfsiz boshqa va sog‘liqni saqlash
xodimlari ustidan tizimli nazorat organi hatto uning rahbarlari ham,
odatda, boshqa ishlab menejerlarining (masalan, xodimlar, ishlab
chiqarish, yoki xarid qilish) bilan xodimlar munosabatlariga aralashish
huquqiga ega emas. Misol uchun, quyidagi xavfsizlik va sog‘liqni saqlash
bilan bog‘liq vaziyatlarni koʻrib chiqamiz:
▪ Har bir mashina operatori xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik
doimo baxtsiz hodisalarning vujudga kelishiga olib keladi.
▪ Biror jarayonga e’tiborsizlik ham baxtsiz hodisalar bilan bog‘liq
raqamlarning juda ortishiga olib keladi.
▪ Boshqa kompamiyalarda falokatlarga sabab bo‘lgan yangi
mashinalarni xarid qilish ham baxtsiz hodisalarga olib keladi.
Birinchi misolda, xavfsizlik va sog‘liq menejeri xodimining intizomli
boʻlishini tavsiya etiladi lekin odatda intizomiy choralarni boshqarish
menejerning zimmasiga emas. Ikkinchi misolda, xavfsizlik va sog‘liq
menejerining loqaydligi natijasida yuzaga keladigan xavflar aniqlangan
va bunday hollarda tuzatish va chora-tadbirlarni qabul qilish batafsil
tahlilini amalga oshirish va jarayon uchun tavsiyalar ishlab chiqish ham
aynan menejerning vazifasidir.
Biroq, menejer kamdan-kam hollarda jarayonni butkul boshqarish
huquqiga ega. Uchinchi misoldagi, xavfsizlik muammosida: sog‘liqni
saqlash menejeri bir muqobil mashina sotib olinishini tavsiya qilishi
mumkin, lekin odatda uning yordamchilari uning sotib olinishini
toʻxtatish huquqiga ega emas.
Ichki maslahatchi rolini oʻynab, xavfsiz va sog‘lom ish joyini
ta`minlash koʻpincha xavfsizlik va sog‘liqni saqlash menejerlar eng
asosiy vazifadir. Butun rivojlanish ta’siridan foydalanish, aqlli, topqir
89
korporativ siyosat yuritish, boshqaruv jarayonida nisbatan ziyrak bo‘lish,
bilimdon,ishonchli, va iqtidorli boʻlish har bir menejerdan talab qilinadi.
2.2.2.Ishlab chiqarishda mikroiqlim koʻrsatgichlari va ularning
gigiyenik me’yorlari.
Ma’lum og‘irlikdagi jismoniy mehnat bilan band boʻlgan kishi oʻzini
yaxshi his qilishi, ya’ni u qizib ketmasligi uchun mikroiqlim sharoitlari
bir-biri bilan oʻzaro bog‘liq boʻlishi kerak. Ish joylaridagi mikroiqlim
omilarini harorat, nisbiy namlik, havoning tezligi hamda atmosfera
bosimi tashkil etadi. Bu sharoitlarni yaratish GOST 12.1.005-86 «Ish
joyining havosi. Umumiy sanitar-gigiyenik talablar» bilan belgilanadi.
Ish joylaridagi namlikning eng maqbul qiymati 40-60 % deb qabul
qilingan, lekin turli ishlab chiqarish sharoitlardan kelib chiqqkan holda,
ya’ni ba’zi bir texnologik jarayonlar talablari nisbiy namlikning
oʻzgarishiga olib keladi.
Havoning odam uchun sezilarli minimal tezligi 0,2 m/s hisoblanadi.
Sanitariya-epidemiologiya nazoratining tavsiyasiga koʻra ish joylaridagi
havo harakatining yoʻl qoʻyish mumkin boʻlgan tezligi ish joyining
haroratiga keltirilgan jadvaldagidek bog‘liqdir.
Muhitning haroratini ma’lum vaqt davomida qayd qilib borish uchun
termograflardan va lahzaviy oʻlchash uchun termometlardan
foydalaniladi.
Ish joylarida havoning harakati ish sharoitini yaxshilashning muhim
omillaridan hisoblanadi. Issiqlik yuqori boʻlgan joylarda havoning
harakati organizmdan chiqadigan issiqlikni atrof-muhitga berilishini
yaxshilaydi va aksincha, sovuq ish joylarida organizmga salbiy ta’sir
qiladi.
Havoning odam uchun sezilarli minimal tezligi 0,2 m/s hisoblanadi.
Yilning sovuq paytlarida havoning tezligi 0,2-0,5 m/s, issiq joylarda esa
0,2 -1,0 m/s boʻlishi tavsiya etilgan. Issiq joylarda bu koʻrsatkich 3,5 m/s.
gacha oshirilishi mumkin.
Mikroiqlimni tashkillashtiruvchi elementlar koʻrsatkichlarini
nazorati uchun turli oʻlchov uskunalardan foydalanadilar. Havoning
nisbiy namligini oʻlchash uchun Avgust va Asman aspirasion
psixrometrlari va gigrograflardan keng foydalanadilar.
90
Ish oʻrinlarida havoni almashish harakat tezligini aniqlash
anemometrlar yordamida amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarishda xonalarni isitish va havosini almashtirish
Ishlab chiqarish binolari va texnika vositalari kabinalarida
mikroiqlimni ta’minlovchi elementlarni omillari qoʻshimcha uskuna va
vositalar yordamida amalga oshiriladi. Ishchi hududdagi temperaturani
me’yor darajasiga yetkazish - yilning sovuq paytlarida isitish uskunalari
kalarefir va ventilyator, batareyalarga bug‘ni bosim ostida haydab berish,
yoqish pechlari va individual isitish uskunalri yordamida amalga
oshiriladi va aksincha yilning issiq paytlarida ishchi hududda havoni
sovitish maqsadida, qoʻshimcha sovitilgan havo markazlashgan
shamollatgichlar yordamida va individual shamollatgichlar yordamida
amalga oshiriladi.
GOST 12.1.005-86 talablariga asosan ish joylarida me’yor
darajasidagi sharoitlarni yaratish uchun isitish jarayonidan keng
foydalanadilar. Ish joylarini isitish mahalliy yoki markazlashgan holda
boʻlishi mumkin. Qishloq xoʻjaligida mahalliy isitish tizimi asosan
qishloq xoʻjaligi texnikalarini kabinalarini isitish uchun va ishlab
chiqarishdan uzoq boʻlgan maydoni 500m2 dan koʻp boʻlmagan binolarni
isitish uchun qoʻllaniladi. Boshqa hollarda markazlashgan isitish
tizimidan foydalanadilar.
Issiqlikni yetkazuvchi vosita sifatida suv, bug‘, yoki havo ishlatilishi
mumkin. Ma’lumki suv va bug‘ maxsus bug‘ qozonlari yordamida va
muhitni quvurlar yoki radiatorlar orqali isitiladi. Havoni qizdirish esa
kaloriferlarda, issiq suv, bug‘ va elektr toki yordamida amalga oshiriladi.
Mehnat muhofazasi talablaridan kelib chiqqan holda binolarni isitish
mavsumi davomida binoning barcha joylarida havoni isitilishi teng va bir
me’yorda boʻlishi, yong‘in va portlash xavfidan holi boʻlishi,
ta’mirlashda va foydalanishda qulaylik talablariga javob berishi kerak.
Qishloq xoʻjaligi texnikalari kabinalarini isitish uchun havo
yordamida isitish tizimi keng qoʻllaniladi.
Havoning nisbiy namligi va tozaligi markazlashgan havo
almashtirgichlar (ventilyatsiya) tizimi yordamida amalga oshiriladi va
havoning harakatlanish usuliga koʻra tabiiy va mexanik shamollatishlar
91
boʻladi. Tabiiy shamollatishda xonaga havo tabiiy kuchlar - gravitatsion
(issiqlik) va shamol bosimi ta’sirida kiradi. Gravitatsion bosim sovuq va
issiq havoning solishtirma og‘irliklaridagi farq natijasida yuzaga keladi.
Barcha ishlab chiqarish binolarining havosini tozalab turish tabiiy va
mexanik shamollatish usullari yordamida amalga oshiriladi. Buning
uchun binoni loyihalanayotganda derezalar va devorlarda derazachalar,
ventilyatsiya kanallari, quvurlar, derazalar, eshiklar oʻrnatiladi. Ularning
hajmi, binoning umumiy hajmiga nisbatan 2% ni tashkil qilishi kerak.
Agar tabiiy ventilyatsiyaning samarasi kam boʻlsa binoning ichki
havosini tozalash maqsadida mexanik ventilyatsiyadan foydalaniladi.
Ruxsat etilgan yuk koʻtarish va tashishning me’yorlari
Yukni ortish yoki tushirishga qadar yuk koʻtaruvchi vositalarning
mustahkam va turg‘unligi, ularning yuk koʻtaruvchanligi, koʻtariladigan
yukka muvofiq kelish-kelmasligi, arqon, sim arqon va himoya
toʻsiqlarining holatini tekshirish lozim.
Yuklar koʻpincha qoplarda, savatlarda, karton qutilarga, bochkalarda
ortib tashiladi. Ortish usuli tashiladigan yukka va yuk koʻtaradigan
mashinalar yoki boshqa vositalarning bor-yoʻqligiga bog‘liqdir. Qishloq
xoʻjaligidagi jarohatlarning 35% ga yaqini transportda ish bajarganda
sodir boʻladi. Yuklarni qoʻlda ortish va tushirish faqat muvaqqat
maydonchalarda ruxsat etiladi. Bunday holda erkaklar qoʻli bilan 50 kg,
ayollar esa koʻpi bilan 9 kg, 16-18 yoshdagi oʻsmirlar uchun tashiydigan
va siljitadigan yukning og‘irligi oʻg‘il bolalar uchun 13 kg, qizlar uchun
7 kg dan ortiq boʻlmasligi kerak. Oʻsmirlar uchun uzluksiz tashiydigan va
siljitadigan yukning miqdori 4,1 kg dan koʻp boʻlmasligi lozim, 14-15
yoshdagi oʻsmirlar uchun esa me’yor 2 martagacha kamaytiriladi (SQ va
MN 0052-96).
2.2.3.Ish oʻrinlarini tashkillashtirishda ergonomik talablar.
Ishchilarning sog‘lig‘ini saqlash, yuqori ish unumiga erishish va
oʻzini yaxshi his qilishi ularning mehnat sharoitini yaxshilanishi va ish
joylarini tashkil etishga bog‘liq. Turgan va oʻtirgan hollarda bajariladigan
ishlar ergonomika talablari asosida kishi tanasining oʻlchamlari inobatga
olingan holda amalga oshiriladi.
1 - tez-tez ishlatiladigan va muhim boshqaruv organlari joylashuvi;
92
2 - tez-tez ishlatiladigan va kam muhim boʻlgan boshqaruv organlari;
3 - kam ishlatiladigan boshqaruv organlari.
Ishchi yuzaning koʻrsatkichlari kishining kuchi, shaxsiy
imkoniyatlarga bog‘liq holda oʻzgaradi va u har xil odamlarda turlichadir.
Uzluksiz ish davomida kishining kuch miqdori, uning ta’sir etish
davomiyligiga va chastotasiga teskari proporsionaldir. Yengil ishlarni
bajarishda ish joylarini oʻtirib ishlashga moʻljallabtashkil qilinadi.
Ishchining erkin koʻzg‘alishiga zaruriyat talab qilinmasa, shu bilan birga
texnologik jarayonning oʻziga xosligini ifodalovchi oʻrta og‘irliqdagi
ishlar ish joyining konstruktsiyasiga bog‘liq holda vertikal hamda
gorizontal tekisliklarda bajariladi.
Ishda bajarilayotgan operatsiyalar tez va juda tez doira chegarasida
va harakatlantiruvchi maydonning eng qulay doirasida amalga oshiriladi.
Bajariladigan operatsiyalarni bajarilish tezligini «juda tez» - ikki va undan
ortiq operatsiyalar 1 minutda, «tez» 1 minutda ikki operatsiyadan kam,
ammo 1 soatda ikki operatsiyadan koʻp; «kamdan-kam» 1 soatda ikki
operatsiyadan koʻp boʻlmagan deb qabul qilinadi.
Shularga muvofiq axborot va boshqarish pultlarining kanali
joylashtiriladi. Bundan tashqari ish oʻrinlarini ish turiga qarab metall stol,
stellaj, qutilar, uskuna va soz asboblar bilan ta’minlash xavfsiz ishni
tashkillashtirishda va samaradorligini oshirishda asosiy mezonlaridan biri
hisoblanadi.
Yangi mexnat kodeksining 27-bobi “Xodimning mehnat sharoitlari
bilan bog‘liq boʻlgan mehnatni huquqiy jihatdan tartibga solishning
oʻziga xos xususiyatlari” deb nomlangan va quyidagilar keltirilgan.
Noqulay mehnat sharoitlari va noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari
tushunchalari (473-modda). Zararli (oʻta zararli) va (yoki) xavfli (oʻta
xavfli) ishlab chiqarish omilining mavjudligi bilan tavsiflanadigan
mehnat sharoitlari noqulay mehnat sharoitlaridir. Xodimning mehnat
faoliyati amalga oshiriladigan ishlab chiqarish muhiti va mehnat jarayoni
omillari ishlab chiqarish omillaridir.
Xodimga ta’siri kasb kasalligiga olib kelishi mumkin boʻlgan ishlab
chiqarish omilining mavjudligi bilan tavsiflanadigan mehnat sharoitlari
zararli mehnat sharoitlaridir.
93
Xodimga ta’siri uning jarohatlanishiga olib kelishi mumkin boʻlgan
ishlab chiqarish omilining mavjudligi bilan tavsiflanadigan mehnat
sharoitlari xavfli mehnat sharoitlaridir. Miqdoriy tavsifiga va ta’sir
koʻrsatishning davomiyligiga qarab ayrim zararli ishlab chiqarish omillari
xavfli boʻlishi mumkin.
Kasb kasalliklarining og‘ir shakllarini (umumiy mehnat
qobiliyatining yoʻqotilishi) yoxud surunkali kasalliklar sonining ancha
oʻsishini va mehnat qobiliyatining vaqtincha yoʻqotilishi kuzatiladigan
kasallanishning yuqori darajalarini keltirib chiqaradigan zararli ishlab
chiqarish omillari darajalari bilan tavsiflanadigan mehnat sharoitlari oʻta
zararli mehnat sharoitlaridir.
Smena davomida oʻlimga sabab boʻlishi mumkin boʻlgan ishlab
chiqarish omillari bilan tavsiflanadigan mehnat sharoitlari oʻta xavfli
mehnat sharoitlaridir.
Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari deganda xodim tomonidan mehnat
faoliyatini amalga oshirishga va uning choʻl joylarda, baland tog‘li, borish
qiyin boʻlgan joylarda, shuningdek noqulay ekologik vaziyatga ega
boʻlgan joylarda istiqomat qilishiga noqulay ta’sir koʻrsatadigan tabiiyiqlim, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy va tibbiy-biologik omillar yig‘indisi
tushuniladi. Mehnat qilish uchun noqulay tabiiy-iqlim sharoitlariga ega
boʻlgan joylar roʻyhati Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan ijtimoiy-mehnat masalalari boʻyicha respublika uch
tomonlama komissiyasi bilan kelishilgan holda belgilanadi.
Ish oʻrinlarini mehnat sharoitlari va asbob-uskunaning jarohat
yetkazish xavfi yuzasidan attestatsiyadan oʻtkazish (474-modda). Mehnat
sharoitlari va asbob-uskunaning jarohat yetkazish xavfi yuzasidan
attestatsiyadan oʻtkazish asosida aniqlanadigan, mehnat sharoitlari
xodimning mehnat qobiliyatiga va sog‘lig‘iga nomaqbul ta’sir
koʻrsatadigan ish oʻrinlarida band boʻlgan xodimlar mehnat faoliyatini
noqulay mehnat sharoitlarida amalga oshiruvchi xodimlardir.
Mehnat sharoitlarini, ish oʻrinlaridagi mehnat jarayonining og‘irligi
va tig‘izligini hamda asbob-uskunaning jarohat yetkazish xavfini
baholash, zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarini aniqlash,
shuningdek mehnat sharoitlarini, mehnat jarayonining og‘irligi va
94
tig‘izligini qonunchilikda belgilangan talablarga muvofiqlashtirish
maqsadida oʻtkaziladigan tadbirlar majmui ish oʻrinlarini mehnat
sharoitlari va asbob-uskunaning jarohat yetkazish xavfi yuzasidan
attestatsiyadan oʻtkazishdir.
Ish oʻrinlarini mehnat sharoitlari va asbob-uskunaning jarohat
yetkazish xavfi yuzasidan attestatsiyadan oʻtkazish Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan nizomga
muvofiq amalga oshiriladi.
Mehnat faoliyatini noqulay mehnat sharoitlarida va noqulay tabiiyiqlim sharoitlarida amalga oshiruvchi xodimlarga qoʻshimcha kafolatlar
(475-modda). Mehnat faoliyatini noqulay mehnat sharoitlarida, noqulay
tabiiy-iqlim sharoitlarida amalga oshiruvchi xodimlarga mehnatni
muhofaza qilish, ish vaqti, ta’tillar, mehnatga haq toʻlash, shuningdek
boshqa mehnat sharoitlari borasida qoʻshimcha kafolatlar beriladi.
Ushbu moddaning birinchi qismida koʻrsatilgan xodimlarga
kafolatlarning eng past darajasi qonunchilikda belgilanadi. Jamoa
kelishuvlarida, jamoa shartnomasida yoki ish beruvchi tomonidan kasaba
uyushmasi qoʻmitasi bilan kelishilgan holda qabul qilingan boshqa ichki
hujjatlarda mazkur toifadagi xodimlarga qoʻshimcha kafolatlar berish
nazarda tutilishi mumkin.
Mehnat faoliyatini noqulay mehnat sharoitlarida amalga oshiruvchi
xodimlarni majburiy tibbiy koʻrikdan oʻtkazish (476-modda). Ish
beruvchi noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan
xodimlarning dastlabki (mehnat shartnomasini tuzayotganda) va davriy
(ish jarayonida) majburiy tibbiy koʻriklardan oʻtkazilishini tashkil etishi
shart.
Bajarilishi chog‘ida dastlabki va davriy majburiy tibbiy koʻriklar
oʻtkaziladigan noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarning roʻyhati hamda
majburiy tibbiy koʻriklarni oʻtkazish tartibi Oʻzbekiston Respublikasi
Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan belgilanadi.
Noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan xodimlar
uchun ish vaqtining qisqartirilgan davomiyligi (477-modda). Mehnat
jarayonida zararli va xavfli ishlab chiqarish omillari ta’siriga duchor
boʻladigan xodimlarga haftasiga oʻttiz olti soatdan oshmaydigan ish
95
vaqtining qisqartirilgan davomiyligi belgilanadi. Bunday ishlar roʻyhati
va ularni bajarishdagi ish vaqtining aniq davomiyligi jamoa
kelishuvlarida, jamoa shartnomasida, agar ular tuzilmagan boʻlsa - ish
beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qoʻmitasi bilan kelishilgan holda
ish oʻrinlarini mehnat sharoitlari va asbob-uskunaning jarohat yetkazish
xavfi yuzasidan attestatsiyadan oʻtkazish asosida belgilanadi.
Oʻta zararli va oʻta xavfli mehnat sharoitlaridagi ishlarda band
boʻlgan xodimlar uchun ish vaqtining cheklangan davomiyligi
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ijtimoiymehnat masalalari boʻyicha respublika uch tomonlama komissiyasi bilan
kelishilgan holda belgilanadi.
Noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan xodimlarning
har kungi ishi (smenasi) davomiyligi (478-modda).
Noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan xodimlarning
har kungi ishi (smenasi) davomiyligi olti kunlik ish haftasida - olti
soatdan, besh kunlik ish haftasida esa - yetti soatu oʻttiz daqiqadan ortiq
boʻlmasligi kerak.
Noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan xodimlarning
har kungi ishi (smenasi) davomiyligi:
oʻttiz soatli olti kunlik ish haftasida - besh soatdan, oʻttiz soatli besh
kunlik ish haftasida esa - olti soatdan ortiq boʻlmasligi kerak;
yigirma toʻrt soatli olti kunlik ish haftasida - toʻrt soat, yigirma toʻrt
soatli besh kunlik ish haftasida esa - besh soatdan ortiq boʻlmasligi kerak.
Noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan xodimlarni ish
vaqtidan tashqari ishga jalb etishdagi cheklovlar (479-modda).
Noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan xodimlarning
ish vaqtidan tashqari ishining davomiyligi kuniga ikki soatdan va yiliga
bir yuz yigirma soatdan ortiq boʻlmasligi kerak.
Oʻta zararli va oʻta xavfli mehnat sharoitlaridagi ishlarda band
boʻlgan xodimlarni ish vaqtidan tashqari ishga jalb etish taqiqlanadi.
Oʻta zararli va oʻta xavfli mehnat sharoitlaridagi ishlarda band
boʻlgan xodimlar uchun ish vaqtini jamlab hisobga olishni qoʻllashdagi
cheklovlar (480-modda). Oʻta zararli va oʻta xavfli mehnat sharoitlaridagi
96
ishlarda band boʻlgan xodimlar uchun ish vaqtini jamlab hisobga olishni
qoʻllashga yoʻl qoʻyilmaydi.
Noqulay mehnat sharoitlaridagi ish uchun yillik qoʻshimcha ta’til
(481-modda). Noqulay mehnat sharoitlarida band boʻlgan xodimlar yillik
qoʻshimcha ta’til olish huquqiga ega.
Qoʻshimcha ta’til olish huquqini beradigan ishlar, kasblar va
lavozimlar roʻyhati, ta’tillarning davomiyligi, ularni berish tartibi va
shartlari jamoa kelishuvlarida, jamoa shartnomasida, agar u tuzilmagan
boʻlsa, - ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qoʻmitasi bilan
kelishilgan holda, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan tasdiqlanadigan ish oʻrinlarini mehnat sharoitlari va asbobuskunaning jarohat yetkazish xavfi yuzasidan attestatsiyadan oʻtkazish
tartibi toʻg‘risidagi nizomga muvofiq belgilanadi.
Noqulay mehnat sharoitlarida band boʻlgan xodimlarga beriladigan
yillik qoʻshimcha ta’tilning eng qisqa davomiyligi, shuningdek noqulay
mehnat sharoitlaridagi ish uchun yillik qoʻshimcha ta’tillarni berish
shartlari va tartibi Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
Ish vaqtining qisqartirilgan davomiyligi belgilangan noqulay mehnat
sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan shaxslarning mehnatiga haq toʻlash
(482-modda).
Noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan shaxslarning
mehnatiga haq toʻlash ish vaqtining qisqartirilgan davomiyligida
xodimlar uchun xuddi ish vaqtining normal davomiyligida boʻlgani kabi
miqdorda amalga oshiriladi.
Zararli va (yoki) xavfli mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan
xodimlarning mehnatiga haq toʻlash oshirilgan miqdorda belgilanadi.
Zararli va (yoki) xavfli mehnat sharoitlaridagi ishlarda band boʻlgan
xodimlar mehnatiga toʻlanadigan haqni oshirishning eng kam miqdori
normal mehnat sharoitlaridagi har xil turdagi ishlar uchun belgilangan
tarif stavkasining (maoshning) toʻrt foizini tashkil etadi.
Mehnat haqini oshirishning aniq miqdorlari ish beruvchi tomonidan
kasaba uyushmasi qoʻmitasi bilan kelishilgan holda belgilanadi.
97
Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlaridagi ish uchun har yilgi qoʻshimcha
ta’til (483-modda).
Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlaridagi ish uchun har yilgi qoʻshimcha
ta’til qaysi joylarda ishlaganlik uchun mehnat haqiga tegishli
koeffitsiyentlar belgilangan boʻlsa, oʻsha joylarda mehnat faoliyatini
amalga oshiruvchi xodimlarga beriladi.
Tabiiy-iqlim sharoitlari noqulay hududlarning roʻyhati va bunday
sharoitlardagi ish uchun beriladigan yillik qoʻshimcha ta’tilning eng qisqa
davomiyligi Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilanadi.
Jamoa kelishuvlarida, shuningdek jamoa shartnomasida, ichki
hujjatlarda noqulay tabiiy-iqlim sharoitlaridagi ish uchun ushbu
moddaning birinchi qismida nazarda tutilmagan yillik qoʻshimcha ta’tillar
belgilanishi mumkin.
Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlaridagi ish uchun mehnatga haq toʻlash
koeffitsiyentlari (484-modda). Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlaridagi ish
uchun mehnatga haq toʻlash koeffitsiyenti ayrim hududlardagi mehnat
sharoitlarining xususiyatlari inobatga olingan holda xodimlarga
toʻlanadigan kompensatsiya xususiyatiga ega boʻlgan ustama turidir.
Koeffitsientlarning eng kam miqdorlari va ularni qoʻllash tartibi
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Nazarot savollari
1. Ishlаb chiqаrish sаnitаriyasi nimа?
2. Insоngа zаrаrli оmillаr qаndаy yoʻl bilаn tа’sir qilаdi?
3. Nоqulаy mikrоiqlim nimа?
4. Mikrоiqlim dеgаndа nimаni tushunаsiz?
5. Shоvqin nimа, uning qаndаy zаrаrli tа’siridаn qаndаy
himоyalаnish mumkin?
6. Ishlаb chiqаrishdа titrаsh, uning оrgаnizmgа tа’siri vа uning zаrаrli
tа’siridаn himоyalаnish hаqidа tushunchangiz?
7. Ultra vа infrаtоvushlаr nimа?
8. Ishlаb chiqаrishdаgi zаrаrli mоddаlаr vа ulаrning оrgаnizmgа
tа’sirini аyting?
98
9. Ishlаb chiqаrish changlаri vа ulаrni оrgаnizmgа zаrаrli tа’sirini
аyting?
10. Changlаrni zаrаrli tа’sirini kаmаytirish uchun qаndаy tаdbirlаrni
аmаlgа оshirish kerak?
2.3-Mаvzu: TEXNIKA XAVFSIZLIGI
2.3.1.Texnika xavfsizligi hаqidа umumiy mа’lumоt.
Mеhnаt хаvfsizligining аsоsiy mаsаlаlаridаn biri ishlоvchilаrning
хаvfsizligini ta’minlash boʻyichа ish hisоblаnаdi. Zаmоnаviy ishlаb
chiqаrish uni dоimiy rаvishdа tехnik jihаtdаn qurоllаntiruvchi, kimyoviy
vа mikrоbiоlоgik vоsitаlаrdаn fоydаlаnishi, mоbillаshgаn jаrаyonlаrning
kеng qoʻllаnilishi bilаn хаrаkterlаnаdi. Bundаy shаrоitlаrdа хаvfsizlik
tаlаblаrining buzilishi, bахtsiz hоdisаlаrgа оlib kеlаdigаn хаvfli hоlаtlаrni
kеltirib chiqаrаdi.
Mеhnаt хаvfsizligi-bu shundаy mеhnаt shаrоitiki, bundаy ishlаb
chiqаrishdа ishchilаrgа zаrаrli vа хаvfli оmillаrning tа’sirini butunlаy оldi
оlingаn boʻlаdi. Ishlаb chiqаrish shаrоitidа оdаmlаr ishlаb chiqаrishning
fizik vа kimyoviy оmillаridаn jаrоhаtlаnаdi.
Ishlаb chiqаrishning хаvfli fizikаviy оmillаri hаrаkаtlаnаyotgаn
mаshinаlаr, uskunаlаrning himоyalаnmаgаn koʻzgаluvchаn elеmеntlаri,
hаrаkаtlаnuvchi buyulmlаr, mоddiylаr, uskunаlаr yoki mоddiylаrning
sirtidаgi yuqori yoki pаstki hаrоrаtlаr, elеktr sеtidаgi хаvfli kuchlаnishlаr,
qisilgаn hаvоning, gаzning energiyasi, pоrtlаshlаr, toʻlqin zаrbi vа shungа
oʻхshаshlаr hisоblаnаdi. Оdаmlаrning sоg‘ligi uchun аyniqsа ishlоv
berilаyotgаn mаteriаllаrdаn vа instrumеntlаrdаn uchаyotgаn qismlаr
jiddiy хаvf tug‘dirаdi. Ishlаb chiqаrishning хаvfli kimyoviy оmillаri insоn
оrgаnizmigа аchchiq, zаrаrli vа оg‘rituvchi mоddаlаrni tа’siri bilаn
хаrаkterlаnаdi.
Ishlаb chiqаrishning u yoki bu хаvfli оmillаrining pаydо boʻlishi
tехnоlоgik jаrаyon, uskunаlаr kоnstruktsiyasi, mеhnаtni tаshkillаshtirish
dаrаjаsi vа ungа oʻхshаshlаrgа bоg‘liq boʻlаdi.
Ishlаb chiqаrishning хаvfli оmillаri nаmоyon boʻlish хаrаkteri
boʻyichа оchiq vа yopiq turlаrgа boʻlish mumkin. Оchiq хаvfli оmillаr
99
оchiq tаshqi bеlgilаri mаvjudligi bilаn хаrаkterlаnаdi. Bungа
mаshinаlаrning hаrаkаtlаnаyotgаn qismlаri, yong‘in, koʻtаrilgаn vа
tаrоzidаgi оsilgаn hоldа turgаn yuklаr kirаdi.
Yopiq хаvflаr mаshinа, mехаnizm, jihоz vа аsbоblаrdаgi koʻzgа
koʻrinmаs nuksоn vа kаmchiliklаr yoki mа’lum аvаriya vа хаvfli
hоlаtlаrdа pаydо boʻlаdigаn kаmchilik koʻrinishdа boʻlаdi.
Mаshinа vа mехаnizmlаrning хаvfli zоnаlаri. Ishchilаr хаvfning
mаnbаigа bеvоsitа tеkkаndа yoki ungа yoʻl qoʻyib boʻlmаydigаn
mаsоfаgа yaqinlаshgаndа jаrоhаtlаnishi mumkin. Insоn sоg‘ligigа vа
hаyotigа хаvf tug‘dirаdigаn хаvfli ishlаb chiqаrish оmillаri dоimо mаvjud
boʻlgаn yoki vаqti-vаqti bilаn nаmоyon boʻlаdigаn fаzо хаvfli zоnа
hisоblаnаdi.
2.3.1.-rаsm. Хаvflizоnаlаr: 1-tishli uzаtmаlаrdаgi; 2-tаsmаli uzаtmаdаgi
(zаnjirli); 3-kаdаnli uzаtmаdаgi; 4-аylаnmа vаliklаrdаgi; 5-chаrхlаsh
stаnоgidаgi; 6-diskli аrrаdаgi; 7-оld surgichi bоr trаktоrlаrdаgi; 8-yuk koʻtаrish
mехаnizmdаgi; 9-kеsuvchi аppаrаtdаgi; а-dоimiy хаvfli zоnаlаr, b-fаzоdа хаvf
dоimiy boʻlmаgаn zоnаlаr.
Ishlаb chiqаrish jаrаyonlаrida хаvfsizlik tаlаblаri. Tехnоlоgik
jаrаyonlаrni tаshkil etishni vа bаjаrishni lоyihаlаshdа dаvlаt stаndаrti
quyidаgilаrni hisоbgа оlishni tаqоzа etаdi:
-хаvfli vа zаrаrli tа’sir etishi mumkin boʻlgаn ishlаb chiqаrish
chiqindilаri, mаteriаllаri bilаn ishchilаrni bеvоsitа kоntаktli аlоqаdа
boʻlishini оldini оlishni;
100
2.3.2-Rаsm. Yuk аrqоni uzilgаndа хаvfli zоnа chеgаrаsini аniqlаsh sхеmаsi.
-хаvfli vа zаrаrli ishlаb chiqаrish оmillаri mаvjud boʻlgаndа
kоmplеks аvtоmаtlаshtirish vа mехаnizаtsiyalаshtirishni jоriy etish;
-ishchilаrning himоyasini tа’minlоvchi vа аvаriya hоlаtidа ishlаb
chiqаrish uskunаlаrini oʻchirish nаzоrаti sistеmаsini ta’minlash vа
tехnоlоgik jаrаyonlаrni bоshqаrishni аmаlgа оshirish;
-хаvfli vа zаrаrli оmil hisоblаngаn ishlаb chiqаrish chiqindilаrini ish
jоylаridаn chiqаrish vа uni zаrаrsizlаntirish.
Tехnоlоgik jаrаyonlаrgа хаvfsizlik tаlаblаri esа tехnоlоgik
hujjаtlаrdа bаyon etilishi kerak.
Ishlаb chiqаrish binоsini tаnlаshdа uni sаnitаr nоrmаlаrgа mоsligini,
Yong‘in vа pоrtlаsh хаvfi boʻyichа uning kаtеgоriyalаrini hаmdа elеktr
tоkidаn jаrоhаtlаnish boʻyichа хоnаlаr klаssini vа bоshqаlаrni аniqlаsh
muhim hisоblаnаdi.
Ishlаb chiqаrishdа хаvfsizlikni tа’minlоvchi аsоsiy оmillаrdаn biri
uskunаlаrgа хizmаt qiluvchi хоdimlаrni kаsbiy tаyyorgаrligi vа
bаjаrаdigаn ishigа ulаrning jismоniy imkоniyatini mаvjudligidir.
Ishlаb chiqаrish uskunаlаrgа umumiy хаvfsizlik tаlаblаri. Ishlаb
chiqаrish uskunаlаrgа, mаshinа vа mехаnizmlаrgа mеhnаt shаrоiti vа
ulаrning elеmеntlаri, uskunаlаr kоnstruktsiyalаrini hisоbgа оlgаn hоldа,
sоdir boʻlishi mumkin boʻlgаn хаvfli vа zаrаrli оmillаr mаnbаini
аniqlаshdаn soʻng, хаvfsizlik tаlаblаri bеlgilаnаdi.
Mеhnаtni muhоfаzа qilish nuqtаi nаzаridаn uskunаlаrgа qoʻyilgаn
аsоsiy tаlаblаrgа: оdаmlаr sоg‘ligi vа hаyoti uchun хаvfsizlik hаmdа
ulаrni ishlаtishdа ishоnchlilik vа qulаyliklаr kirаdi.
Uskunаlаrni ishlаtishdа mikrоiqlimning oʻzgаrishi, atmosfera
хolаtlаrning tа’siri оrgаnizmgа хаvf sоlmаsligi kerak. Ishlаb chiqаrish
uskunаlаri Yong‘in vа pоrtlаshgа хаvfsiz boʻlishi kerak. Ulаrning
101
kоnstruktsiyasidа qoʻllаnilаdigаn mоddiylаr zаrаrli, хаvfliboʻlmаsligi,
ulаrning hаrаkаtlаnаdigаn аylаnаdigаn qismlаri хаvf mаnbаlаri
hisоblаnаdi vа shu sаbаbli ulаr хаvfsiz qilib toʻsilgаn boʻlishi kerak.
Uskunаlаrni аvаriya sоdir boʻlgаndа oʻchirishi lоzim boʻlgаn
knоpkаlаri, dаstаlаri ulаrning koʻrinаdigаn vа qulаy jоyidа jоylаshtirilishi
kerak. Bu tаlаbni bаjаrish ulаr qizil rаnglаrgа boʻyab qoʻyilgаndа yanаdа
оsоnlаshаdi.
Mehnat sharoitini aniqlovchi asosiy omillar tahlili
Ishlab chiqarishda kasb kasalliklarining oldini olish va ishlab
chiqarish jarohatlarini kamaytirishda, ushbu baxtsiz hodisalarni chuqur
tahlil qilish asosida ularni keltirib chiqaruvchi sabablarni hamda ishlab
chiqarishdagi xavfli va zararli omillarni puxta oʻrganish mubim rol
oʻynaydi.
Baxtsiz hodisalarning sabablari asosan quyidagi 4 guruhga
boʻlinadi: texnikaviy, sanitar-gigiyenik, tashkiliy va psixofiziologik.
Texnikaviy sabablarga mashina va mexanizmlar hamda ish
jihozlarining nosozligi, elektr qurilmalarining yerga ulanmaganligi,
yuklashtushirish mashinalaridan notoʻg‘ri foydalanish, mashina va
mexanizmlar konstruksiyasini mehnat muhofazasi talablariga javob
bermasligi kabilar kiradi.
Sanitar-gigiyenik sabablarga esa mehnat gigiyenasi, sanitar
me’yorlar va qoidalarga amal qilmaslik, yoritilganlik, harorat, nisbiy
namlik, havoning harakatlanish tezligi, havoning bosimi kabi
koʻrsatkichlarni me’yordan chetga chiqishi, yuqori miqdordagi shovqin,
titrash, havoning changlanganligi yoki gazlanganligini kiritish mumkin.
Tashkiliy sabablarga ish rejimi va dam olish rejimini notoʻg‘ri
tashkil etilganligi, sog‘lom va xavfsiz ish sharoitini yaratilma-ganligi,
ishchilarni xavfsizlik texnikasi qoidalari boʻyicha oʻqitilmaganligi, ish
joylarida ogohlantiruvchi belgilarni boʻlmas-ligi, nomutaxassislarni ishga
qabul qilish, maxsus kiyim-boshlar hamda shaxsiy himoya vositalari bilan
ishchilarni ta’minlan-maganligi va boshqalar misol boʻla oladi.
Psixofiziologik sabablarga bajarilayotgan ishga e’tiborsiz qaralishi,
ishchining oʻz faoliyatida boʻlgan nazoratining boʻshligi, jismoniy yoki
asabiy toliqish va boshqa shu kabilar kiradi.
102
Ishlab chiqarishdagi хаfli va zararli оmillar baxtsiz hodisalarni
keltirib chiqaruvchi sabablardan farq qiladi. Baxtsiz hodisalarning
sabablari mehnat muhofazasi boʻyicha standartlar, qonun-qoidalar va
koʻrsatmalarning buzilishi, ularga amal qil-maslik oqibati boʻlsa, ishlab
chiqarishdagi xavfli va zararli omillar esa bevosita jarohatlanishlarni
keltirib chiqaruvchi shart-sharoitlar hisoblanadi.
Ishlab chiqarishdagi хаfli va zararli omillar ishning turi va mehnat
sharoitiga bоg‘liq holda 4 guruhga boʻlinadi: fizikaviy, kimyoviy,
biologik va psixofiziologik.
Fizikaviy omillarga harakatdagi mashina va mexanizmlar, ularning
himoyalanmagan qoʻzg‘aluvchi mexanizmlari, ish joyi havosining yuqori
darajada changlanganligi, gazlanganligi, baland darajadagi shovqin,
titrash, infratovush, ultratovush, turli xi1 nurlanishlar, statik elektr
zaryadlari, yuqori kuchlanishdagi elektr yoki magnit maydonlari,
yoritilganlik darajasining me’yordan chetga chiqishi kabi omillar kiradi.
Kimyoviy omillarga ishlab chiqarish jarayonlarida ishlati-ladigan
yoki ajralib chiqadigan turli xil kimyoviy moddalar kiradi. Ularni insonga
ta’sir etish xususiyatiga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
umumiy zaharlovchi, koʻpayish funksiyalariga ta’sir etuvchi; inson
a’zolariga kirish уoʻli orqali esa: nafas olish уoʻli orqali ta’sir etuvchi,
ovqatlanish va hazm qilish tizimi orqali va bevosita teri orqali ta’sir
etuvchi.
Biologik omillarga esa har xil jarohatlar va kasalliklarni keltirib
chiqaruvchi mikro va makroorganizmlar: bakteriyalar, viruslar, rikket,
zamburug‘lar, har xil zaharli oʻsimliklar vа hayvonlar kiradi.
Psixofiziologik omillarga jismoniy va asabiy zoʻriqishlar misol boʻla
oladi. Jismoniy zoʻriqishlar statik, dinamik va giperdinamik holda boʻlishi
mumkin. Asabiy zoʻriqish esa kuchli aqliy mehnatdan, mehnatni doimiy
bir xil koʻrinishda boʻlishidan, kuchli hayajonlanish yoki
asabiylashishdan sodir boʻladi.
Ishlab chiqarishdagi koʻpgina holatlarda ushbu faktorlar
umumlashgan holda uchraydi. Ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalarning
oldini olish zararli va xavfli faktorlarning ta’sir darajasini susaytirish
maqsadida texnologik jarayonlarni toʻliq mexanizatsiyalashtirish,
103
avtomatlashtirish va ish joylarini germetiklashtirish, ishlab chiqarish
xonalarida yoritilganlik, shovqin, titrash darajalarini hamda mikroiqlim
koʻrsatkichlarini me’yor-lashtirish, ishchilarni maxsus kiyim-boshlar va
shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlashni oʻz vaqtida amalga oshirish
talab etiladi.
Ishlarni og‘irlik va xavflilik-zararlilik darajasi boʻyicha
tasniflanishi
Yuqorida tа’kidlangan zararli va xavfli faktorlarning ta’siri ishning
turiga, xususiyatiga va og‘irlik darajasiga bog‘liqdir. Shunga mos holda,
barcha jismoniy ishlar 3 sinfga ajratiladi:
yengil ishlar (1), oʻrtachа og‘irlikdagi ishlar (IIa, IIb) va og‘ir ishlar
(III). Yengil ishlarni bajarishga - 172 j/s,
oʻrtacha og‘irlikdagi ishlarni bajarishga - 172...293 j/s,
og‘ir ishlarni bajarishga 293 j/s.dan ortiq energiya sarf1anadi.
Lekin ishlarni og‘irlik darajasini aniqlashda, faqatgina ularni
bajarishga sarflanadigan energiya miqdoriga asoslanish toʻg‘ri boʻlmaydi.
Shu sababli, mehnat sharoitini, ishlab chiqarish muhitini, ularni insonning
(ishchining) asab torlariga ta’sirini ham hisobga olish zarurdir. Umuman,
ishlarni og‘irlik darajasi boʻyicha guruhlashda 50 ga yaqin mezon
(«Kriteriya») hisobga olinishi mumkin.
Ishlar xavflilik va zararlilik darajasiga qarab esa zararli, хаvfli va oʻta
xavfli turlarga ajratiladi.
Zararli ishlarga nomaqbul iqlim sharoitida bajariladigan ishlar
(kuchli shamol, past yoki yuqori harorat, namlik, yuqori darajada shovqin,
titrash, har xil nurlar ta’sirida ishlash) kiradi.
Xavfli ishlarga, oʻt yoquvchilar, elektriklar va shu kabi boshqa
ishlarni misol qilish mumkin. Oʻta xavfli ishlarga esa, yong‘inni oʻchirish
va uning oqibatlarini tugatish, tabiiy ofatlar davrida avariya-tiklash
ishlarini olib borish kabilarni kiritish mumkin.
Jarohatlanish koʻrsatkichlari va sabablarini oʻrganish uslublari
Ishlab chiqarishda sodir boʻlgan baxtsiz hodisa tufayli ishchi oʻz
mehnat qobiliyatini bir kun va undan ortiq vaqtga уoʻqotsa yoki asosiy
kasbidan boshqa ishga oʻtishiga sabab boʻlsa N-1 shaklli dalolatnoma
104
tuziladi. N-1 shaklli dalolatnoma tekshirish materiallari bilan birgalikda
baxtsiz hodisa roʻу bergan boshqarmada 45 yil saqlanishi kerak.
Og‘ir ahvoldagi, ikki yoki undan ortiq kishilarning guruhli oʻlimi
bilan tugagan baxtsiz hodisalar maxsus tekshiriladi. Agar bunday baxtsiz
hodisalar sodir boʻlsa, boshqarma rahbari darhol yuqori tashkilotlarga,
mehnat muhofazasi boʻyicha texnik inspektorga, mahalliy prokuraturaga
xabar berishi lozim.
Monografik usul. Ushbu usul har bir baxtsiz hodisani alohida chuqur
tahlil qilish, uning aniq sabablarini oʻrganishga asoslangan. Bunda ishlab
chiqarish jarayonida ishlatilgan mashina, mexanizmlar va boshqa texnik
jihozlarning mexanik holati, ishlatiladigan materiallarning tarkibi, havo
va suvning sanitar-gigiyenik holati kabi faktorlar tekshirilib oʻrganiladi.
Statistik usulda esa jarohatlanishlarning sabablari keng masshtabda,
уa’ni tuman, viloyat, vazirliklar, tarmoqlar va umuman respublika
miqyosida oʻrganiladi. U tashkilotlar va korxonalarning baxtsiz hodisalar
boʻyicha hisobotlarini statistik qayta ishlash va tahlil qilishga asoslangan
boʻlib, baxtsiz hodisalarni ishchilarni kasbi, yoshi, jinsi, ish staji kabi
koʻrsatkichlar boʻyicha taqsimlanishini yoritadi.
Topografik usul baxtsiz hodisa roʻу bergan joyni oʻrganish va tahlil
qilishga asoslangan boʻlib, ushbu joyni ishlab chiqarish rejasiga yoki
topografik kartaga tushirish orqali amalga oshiriladi.
Iqtisodiy usulda esa mehnat muhofazasi uchun ajratiladigan
mablag‘lar va materiallarning baxtsiz hodisalarni kamaytirishga
qanchalik ta’sir etishi va baxtsiz hodisalarning iqtisodiy oqibatlari
oʻrganiladi.
Mehnatni muhofaza qilish va mehnat xavfsizligini boshqarish
Mehnat xavfsizligi xizmatini bevosita tashkilotning bosh rahbari
boshqaradi. Unga amalda bu xizmatni tashkil etish uchun uning
yordamchisi va asosiy mutasaddi shaxs sifatida texnika xavfsizligi
muhandisi tayinlanadi va unga hamkorlik uchun koʻр yillik ish tajribasiga
ega boʻlgan muhandis hamda texnik xodimlar, mehnat jamoalari va
kasaba uyushmasi qoʻmitasi tomonidan mehnatni muhofaza qilish
boʻyicha oʻzlari saylagan vakillari jalb etiladi.
105
Mehnat xavfsizligi xizmatining asosiy vazifasi ishlab chiqarishda
sodir boʻladigan jarohatlanish va boshqa baxtsizliklarni keltirib
chiqaradigan sabablarni bartaraf qilish va tashkilot ma’muriyatining
ishchi-xizmatchilarga ish sharoitini yaxshilab borishi ustidan nazorat qilib
turish, fan va texnika yutuqlarini joriy etish asosida mehnat xavfsizligi va
himoya vositalarini muttasil takomillashtirish, mehnat madaniyatini
oshirish, baxtsizliklarni oldini olishga qaratilgan tashkiliy va texnik
hamda sanitariya tadbirlarini ishlab chiqish va ularni joriy qilishdan
iboratdir.
Mehnat xavfsizligini boshqarish tizimining birdan bir maqsadi,
mehnat muhofazasi qonun-qoidalariga ishchi va xizmatchilarning
e’tiborini oshirish, sog‘lom va xavfsiz ish sharoitini yaratishni yagona,
toʻg‘ri yechimini aniqlash hamda uni ishlab chiqarishda tatbiq etishga
tavsiya qilishdir.
Mehnat xavfsizligini boshqarish - bu bir qator, tashkiliy, texnikaviy
va sanitar-gigiyenik hamda iqtisodiy tadbirlar tizimini tayyorlash va joriy
qilish asosida amalga oshiriladi.
2.3.2.Mеhnаt хаvfsizligini tа’minlоvchi tехnik vоsitаlаr.
Xavfsizlikning umumiy nazariyasi tarkibida tamoyillar va uslublar
evristik hamda uslubiy rol oʻynaydi. Fransuz filosofi Gelvetsiy (17151771-у.) xavfsizlik tamoyillarining ahamiyati toʻg‘risida quyidagicha
yozadi: «Ayrim tamoyillar toʻg‘risidagi bilimlar, osonlik bilan ba’zi
omillarni bilmaslikning oʻrnini toʻldiradi».
Tamoyillar - bu g‘оуа, fikr, umumiy tushunchalar va umumiy
qoidalardir.
Uslub - bu umumiy qoidalardan kelib chiqadigan va maqsadga olib
boradigan уoʻl, maqsadga erishishning usulidir.
Xavfsizlikni ta’minlovchi tamoyllar. Xavfsizlikni ta’minlovchi
tamoyillar turli xil boʻlib, ularni orientirlovchi, texnik, tashkiliy,
boshqarish kabi guruhlarga ajratish mumkin.
Orientirlovchi tamoyillarga ishchining faolligi, faoliyatning
insonparvarligi, operatorni almashinishi, tasniflanish, xavfni bartaraf
etish, tizimlash, xavfni kamaytirish kabilar kiradi.
106
Texnik tamoyillarga blokirovkalash, vakuumlash, germetiklash,
masofadan himoyalash, bosim ostida himoyalash, mustahkamlik, boʻsh
(zaif) zvenodan foydalanish, ekranlashtirish misol boʻladi.
Tashkiliy tamoyillar vaqt bilan himoyalash, ma’lumot, zaxiradan
foydalanish, muvofiqlashmaslik, me’yorlash, kadrlarni tanlash, ketmaketlik oʻrnatish, ergonomik kabi turlarga boʻlinadi.
Boshqarish tamoyillari adekvatlik, nazorat, teskari bog‘lanish,
javobgarlik, rejalashtirish, rag‘batlantirish, boshqarish, samaradorlik
kabilardan iborat boʻlishi mumkin.
Quyida ayrim tamoyillarni ma’nosi bilan tanishib chiqamiz:
Ме’yorlash tamoyillari - insonni turli xil xavflardan himoyalash
maqsadida, standart asosida xavfli va zararli faktorlarning ruxsat etilgan
miqdorlarini oʻrnatish demakdir. Masalan, REM (PDK), qoʻ1da koʻtarish
yuk me’yori, ish vaqti me’yori va boshqalar.
Вoʻsh (zaif) zveno tamoyillari. Texnik tizimning xavfsiz ishlashini
ta’minlash maqsadida unga zaif element oʻrnatiladi, уa’ni belgilangan
koʻrsatkich me’yordan oshgach, birinchi navbatda zaif element ishdan
chiqadi va texnik tizim buziladi, jarayon toʻxtaydi va natijada xavf
bartaraf etiladi. Bularga saqlash klapnlarini, elektr saqlagichlarini va
muftalarni misol keltirish mumkin.
Мa’lumot berish tamoyillari. Ishchiga ish davrida xavfsizlikni
ta’minlash boʻyicha уoʻ1-yoʻriqlar, koʻrsatmalar berishga asoslangan.
Bunga kurs oʻqishlari, уoʻriqnomalar oʻtish, xavfsizlik belgilari,
ogohlantiruvchi yozuvlar va boshqalar kiradi.
Tasniflash tamoyillarida obyektlarni xavflilik darajasiga bog‘liq
holda sinflarga yoki kategoriyalarga ajratish tushuniladi. Masalan,
sanitar-himoya zona1ari (5 sinfga ajratilgan), portlash-yonish xavfliligi
boʻyicha ishlab chiqarish binolarining kategoriyalari (А, В,V,G,D, Ye),
yong‘in zonalari va boshqalar.
Xavfsizlikni ta’minlash uslublari. Xavfsizlikni ta’minlovchi
uslublarni oʻrganishdan oldin ishchi zona va xavf zonasi kabi iboralarga
tushuncha beramiz. Mehnat jarayoni davrida ishchi turadigan yoki
harakat qiladigan joy, ishchi zona - gomosfera deb yuritiladi.
107
Doimiy yoki davriy ravishda xavf sodir boʻladigan zona-noksosfera
deb yuritiladi.
Mehnat jarayoni davrida xavfsizlikni ta’тinlash uslublarini quyidagi
3 turga ajratish mumkin:
1. Gomosfera va noksosferani fazoviy va (yoki) vaqt boʻyicha
ajratishga asoslangan uslub. Bu asosan distansion boshqarish,
аvtomatlashtirish, robotlashtirish va boshqa tashkiliy tadbirlar orqali,
amalga oshiriladi.
2. Xavfni bartaraf etish orqali noksosferani me’yorlashtirish uslubi.
Bunga insonni shovqin, gazlar, changlar ta’siridan himoya qilishga
qaratilgan tadbirlar majmui va jamoa himoya vositalari kiradi.
3. Мa’lum muhitda insonni himoyalash darajasini oshirishga
qaratilgan usullar va vositalar majmui. Bu uslub ishchilarni xavfsizlik
texnikasi boʻyicha oʻqitish, ShHVdan foydalanish, psixologik ta’sir etish
va boshqa shu kabi tadbirlar orqali amalga oshiriladi.
Xavfsizlikni ta’minlovchi vositalar - bu xavfsizlik tamoyillari va
uslublarini amalga oshirishdagi konstruktiv, tashkiliy namda material
mujassamlikdir. Tamoyillar, uslub va vosita - bu xavfsizlikni
ta’minlovchi mantiqiy bosqichdir. Ularni tanlash faoliyatning aniq shartsharoitlariga, xavf darajasiga, iqtisodiy koʻrsatkichlarga va shu kabi bir
qancha mezonlarga bog‘liq boʻladi. Xavfsizlikni ta’minlovchi vositalar
jamoa himoya vositalari (JHV) va shaxsiy himoya vositalariga (ShHV)
boʻlinadi. Oʻz oʻrnida JHV va ShHVlar ham xavfning xususiyati, amalga
oshish tartibi, ishlatilish sohasi va shu kabi koʻrsatkichlarga bog‘liq holda
bir necha guruhlarga boʻlinadi.
2.3.3.Kоrхоnаlаrdа texnika xavfsizligiga оid ishlаrni tаshkil qilish
Kоrхоnаlаr mа’muriyati vа muhаndis-tехnik хоdimlаrning аsоsiy
vаzifаlаri mеhnаt hаqidаgi qоnunlаr mаjmui hаmdа “Хаvfsizlik yoʻllаri
vа ishlаb chiqаrish sаnitаriyasi qоidаlаri” bilаn bеlgilаnаdi. Ishlаb
chiqаrishdа shikаstlаnish vа kаsb kаsаlliklаrini kаmаytirish hаmdа
ulаrning оldini оlishgа оid mеhnаt muhоfаzаsi boʻyichа ishlаrni аmаlgа
оshirish, tаdbirlаrigа umumiy rаhbаrlik hаmdа bu ishgа jаvоbgаrlik
kоrхоnа rаhbаri uning oʻrinbоsаri-bоsh muhаndis zimmаsigа yuklаtilаdi.
108
Kоrхоnа rаhbаri:
-ishlаb chiqаrishdа shikаstlаnish vа kаsb kаsаlliklаrining оldini
оluvchi tаshkiliy tехnik tаdbirlаrni rеjаlаshtirishgа;
-аnа shu tаdbirlаr uchun oʻz vаqtidа mаblаg‘ аjrаtishgа vа ulаrni
oʻtkаzishgа dоir ruyхаtlаrni tаsdiqlаshgа hаmdа mеhnаt shаrоitini
mustаhkаmlаsh vа sоg‘lоmlаshtirish uchun аjrаtilgаn mаblаg‘ning toʻg‘ri
sаrflаnishini nаzоrаt qilib bоrishgа;
-mеhnаt muhоfаzаsigа dоir jаmоа shаrtnоmаlаri vа bitimlаrining
bаjаrilishini ta’minlashgа;
-mеhnаt vа dаm оlish tаrtibi, аyollаr hаmdа oʻsmirlаr mеhnаtini
muhоfаzа qilish hаqidаgi qоnunlаrgа аmаl qilishgа;
-kаsаbа uyushmasi tехnik nаzоrаtchilаri vа jаmоаtchi nаzоrаtchilаr
hаmdа mаhаlliy kаsаbа uyushmasi qoʻmitаsi kоmissiyasinimng mеhnаt
muhоfаzаsigа dоir buyruqlаrini bаjаrishgа;
-ishlаr vа kаsblаrning аyrim turlаri uchun хаvfsizlik yoʻllаri boʻyichа
yoʻriqnоmаlаrni tаsdiqlаshgа;
-ishchi-хizmаtchilаrni oʻz vаqtidа аmаldаgi mе’yorlаrgа muvоfiq
kоrjоmа, mахsus pоyаfzаl, yakkа tаrtibdаgi himоya vоsitаlаri vа mахsus
оziq-оvqаtlаr bilаn ta’minlashgа mаjbur.
Bоsh muhаndis:
-hаmmа tsехlаr vа boʻlinmаlаr bоshliqlаrining хаvfsizlik yoʻllаri
hаmdа ishlаb chiqаrish sаnitаriyasigа dоir qоnun chiqаruvchi mе’yorlаr
vа qоidаlаrni bаjаrishlаrini muntаzаm rаvishdа nаzоrаt qilib bоrish;
-аmаldаgi хаvfsizlik yoʻllаri vа ishlаb chiqаrish sаnitаriyasi qоidаlаri
hаmdа mаvjud ishlаb chiqаrish shаrоitigа muvоfiq, kаsblаr vа ishlаr
turlаri boʻyichа хаvfsiz ishlаsh yoʻllаri hаmdа usullаrigа dоir
yoʻriqnоmаlаrni ishlаb chiqаrishgа qoʻllаnishigа rаhbаrlik qilish;
-хаvfsiz ishlаsh usullаri, yoʻl-yoʻriqlаrini oʻrgаnish yuzаsidаn oʻquv
ishlаri оlib bоrilishini nаzоrаt qilish;
-ishchilаrning dаstlаbki vа dаvriy tibbiy koʻriklаrdаn oʻtkаzilishini
nаzоrаt qilish;
-хаvfsiz ishlаsh usullаrining оmmаviy tаdbiq qilinishi, хаvfsizlik
хоnаlаridа mа’ruzаlаr, suhbаtlаr oʻtkаzilishi, хаvfsizlik yoʻllаrigа оid
plаkаtlаr vа оgоhlаntiruvchi yozuvlаr tаyyorlаnishini nаzоrаt qilish;
109
-kаsаbа uyushmasi tаshkilоti bilаn birgаlikdа mеhnаt muhоfаzаsi,
хаvfsizlik yoʻllаri vа ishlаb chiqаrish sаnitаriyasigа оid ishlаrning hоlаtini
tеkshirish hаmdа mеhnаt muhоfаzаsi yuzаsidаn qаbul qilingаn
qаrоrlаrning ishchilаr tоmоnidаn bаjаrilishini nаzоrаt qilish;
-zаmоnаviy tuzilishdаgi toʻsiq tехnikаsi, syermеhnаt jаrаyonlаrni
аvtоmаtlаshtirish, shаmоllаtish vа sаnitаriya-mаishiy uskunаlаrni jоriy
etish;
-mеhnаt muhоfаzаsi, ishlаb chiqаrish mаdаniyati vа tехnik estеtikа
boʻyichа tаjribа аlmаshish ishigа rаhbаrlik qilish;
-ishchilаrgа oʻz vаqtidа sifаtli kоrjоmа, mахsus pоyаfzаl vа yakkа
tаrtibdаgi himоya vоsitаlаri byerilishini nаzоrаt qilish;
-хаvfsizlik yoʻllаri, ishlаb chiqаrish sаnitаriyasigа dоir аmаldаgi
qоidаlаrgа, kаsаbа uyushmasi tехnik nаzоrаtchisi vа jаmоаtchi
nаzоrаtchilаrning mеhnаt muhоfаzаsigа dоir buyruqlаrgа аmаl qilinishini
nаzоrаt etish;
-bеlgilаngаn muddаtlаrdа ishlаb chiqаrishdа roʻy bergаn
shikаstlаnish
toʻg‘risidаgi
hisоbоtlаrni,
mеhnаt
shаrоitini
sоg‘lаmlаshtirishgа аjrаtilgаn mаblаg‘lаrning sаrflаnishini nаzоrаt qilаdi.
Bоsh mехаnik, energеtik:
-binоlаr inshооtlаr, energоtizmlаr, turli uskunаlаrni prоfilаktik
koʻzdаn kеchirish vа rеjа аsоsidа tuzаtishlаrning toʻg‘ri tаshkil etilishi
hаmdа oʻz vаqtidа oʻtkаzilishigа, shuningdеk, tuzаtish ishlаrining хаvfsiz
bаjаrilishigа;
-krаnlаr vа bоshqа turdаgi yuk koʻtаrish mехаnizmlаri hаmdа
dаstgоhlаri, mехаnik uskunаlаrdаn bоsim оstidа ishlаydigаn bаk, suv
isitish qоzоnlаri, аppаrаtlаr, idishlаr hаmdа uskunаlаrni oʻz vаqtidа tехnik
tеkshiruvdаn oʻtkаzilishigа;
-nоmеnklаturаdаgi tаdbirlаrgа dоir bitimgа muvоfiq mеhnаt
muhоfаzаsigа оid tаshkilish-tехnik tаdbirlаrning oʻz vаqtidа аmаlgа
оshirilishigа jаvоbgаrlik;
-elеktr jihоzlаri, kuch vа yoritish elеktr tаrmоqlаri, elеktr tаqsimlаsh
uskunаlаri, yashindаn himоyalаgichning sоz hоlаtdа boʻlishini muntаzаm
nаzоrаt qilishgа;
110
-shаmоllаtish qurilmаlаri vа isitish tizimlаrining tеgishli hоlаtdа
boʻlishini nаzоrаt qilishgа mаs’ul.
Sех bоshliqlаri, ustаlаr:
-ishchilаrning mеhnаt muhоfаzаsi, хаvfsizlik yoʻllаri vа ishlаb
chiqаrish sаnitаriyasigа dоir qоidа hаmdа mе’yorlаrgа аmаl qilishlаrini
ta’minlashgа, хаvfli vа zаrаrli mеhnаt shаrоiti bilаn bоg‘liq ishlаrni
bаjаrishdа ehtiyotkоrlik chоrаlаrining bаjаrilishini nаzоrаt qilishgа;
-mеhnаt muhоfаzаsi, хаvfsizlik yoʻllаri vа ishlаb chiqаrish
sаnitаriyasigа dоir аmаldаgi qоidаlаr hаmdа mе’yorlаrgа muvоfiq,
хаvfsiz ishlаsh yoʻllаri vа usullаri yuzаsidаn yoʻriqnоmаlаr ishlаb
chiqаrishdа qаtnаshishgа;
-bаrchа ishchilаrgа хаvfsiz ishlаsh yoʻllаri vа usullаrini oʻrgаtishgа,
shuningdеk, oʻz tаsаrrufidаgi boʻlinmа ishchilаrigа хаvfsizlik boʻyichа
yoʻriqnоmаlаr berishgа mаjbur.
Mеhnаt muhоfаzаsi, хаvfsizlik yoʻllаri vа ishlаb chiqаrish
sаnitаriyasigа dоir ishlаrni tаshkil qilishgа jаvоbgаr boʻlgаn mеhnаt
muhоfаzаsi muhаndisi zimmаsigа quyidаgi vаzifаlаr yuklаtilgаn:
-bоshlаng‘ich yoʻl-yoʻriqlаrni berish;
-аmаldаgi qоnunlаrning, vаzirliklаr vа idоrаlаrning qаrоrlаri hаmdа
fаrmоyishlаrining, shuningdеk, хаvfsizlik yoʻllаrigа dоir qоidа vа
mе’yorlаrning tsехlаr, boʻlimlаr rаhbаrlаri tоmоnidаn bаjаrilishini
nаzоrаt qilish;
-yoʻriqnоmаlаr ishlаb chiqishdа qаtnаshish hаmdа ulаrning toʻg‘ri
qoʻllаnilishini tеkshirish;
-buyruq vа fаrmоyishlаr lоyihаlаrini tаyyorlаsh;
-mеhnаt shаrоitini yaхshilаshgа dоir tаdbirlаr ishlаb chiqish,
tаshkiliy-tехnik tаdbirlаr rеjаlаri lоyihаlаrini ishlаb chiqish vа ulаrning
bаjаrilishini nаzоrаt qilish;
-mеhnаt muhоfаzаsi vа хаvfsizlik yoʻllаrigа оid mukаmmаl toʻsiqlаr
vа sаqlоvchi uskunаlаrni ishlаb chiqishdа ilmiy-tеkshirish institutlаri vа
ilg‘оr kоrхоnаlаrning shu sоhаdаgi tаkliflаrini ishlаb chiqаrishgа jоriy
etishdа qаtnаshish;
111
-kоrхоnаni qishki vа yozgi shаrоitdа ishlаshgа tаyyorlаsh tаdbirlаrini
ishlаb chiqishdа qаtnаshish hаmdа ulаrning аmаlgа оshirilishini nаzоrаt
qilish;
-jаmоа shаrtnоmаsidа koʻzdа tutilgаn mеhnаt shаrоitlаrini
sоg‘lоmlаshtirish vа yengillаshtirish tаdbirlаrini bаjаrilishini tеkshirish;
-binоlаr, uskunаlаr, аppаrаtlаr, uskunаlаrni qurish, qаytа qurish,
kаpitаl tuzаtish lоyihаlаrini koʻrib chiquvchi vа ulаrni fоydаlаnishgа
qаbul qilib оluvchi kоmissiyalаrdа qаtnаshish;
-ishchilаrgа yoʻl-yoʻriq berish hаmdа muhаndis-tехnik хоdimlаr vа
ishchilаrning хаvfsizlik yoʻllаri kursidа oʻqitilishini tаshkil etish;
-dаstlаbki vа dаvriy tibbiy tеkshiruvlаrning oʻz vаqtidа oʻtkаzilishini
nаzоrаt qilish;
-ish хоnаlаridаgi koʻrinаdigаn jоylаrgа mеhnаt muhоfаzаsi,
хаvfsizlik yoʻllаri vа ishlаb chiqаrish sаnitаriyasigа dоir аmаldаgi hаmmа
qаrоrlаr, qоidа vа mе’yorlаrdаn bir nusхаdаn оlib qoʻyish;
-хаvfsizlik yoʻllаri хоnаlаrini jihоzlаsh, хаvfsizlik yoʻllаrigа dоir
stеndlаr tаshkil etish, plаkаtlаr vа оgоhlаntiruvchi yozuvlаrni оsib
qoʻyish;
-ishlаb chiqаrish bilаn bоg‘liq koʻngilsiz hоdisаlаrning roʻy berish
sаbаblаrini tеkshirishdа qаtnаshish hаmdа ulаrni bаrtаrаf etish, оldini
оlish tаdbirlаrini ishlаb chiqish;
-ishlаb chiqаrish bilаn bоg‘liq koʻngilsiz hоdisаlаrni hisоbgа оlib vа
qаyd qilib bоrish, ishlаb chiqаrishdа shikаstlаnishlаrni tаhlil qilish;
-хаvfsizlik yoʻllаri ishlаrini yaхshi yoʻlgа qoʻygаn хоdimlаrni
tаqdirlаsh hаmdа хаvfsizlik yoʻllаri tаlаblаri vа qоidаlаrini buzgаnlаrni
qоnundа bеlgilаngаn tаrtibdа jаvоbgаrlikkа tоrtish toʻg‘risidа kоrхоnа
rаhbаriyatigа tаkliflаr berish.
Хаvfsizlik yoʻllаri boʻyichа muhаndis ushbu huquqlаrgа egа:
-хаvfsizlik yoʻllаri tаlаblаri vа qоidаlаrining buzilishlаrini bаrtаrаf
etish hаqidа boʻlinmаlаr, boʻlimlаr rаhbаrlаrigа koʻrsаtmаlаr berish
(bundаy koʻrsаtmаlаr fаqаt kоrхоnа rаhbаri yoki bоsh muhаndis (tехnik
rаhbаr) tоmоnidаn bеkоr qilinishi mumkin;)
-ishlоvchilаrning hаyoti vа sоg‘ligi uchun yaqqоl хаvf pаydо
boʻlgаndа boʻlimlаr, dаstgоhlаr vа uskunаlаrdа ishlаshni tаqiqlаb qoʻyish
112
yoki toʻхtаtish hаmdа bu hаkdа dаrhоl kоrхоnа rаhbаriyatigа mа’lum
qilish;
-хаvfsizlikni tа’minlаy оlmаydigаn, tаlаbgа jаvоb bermаydigаn
uskunаlаr, аsbоblаr, mоslаmаlаrni fоydаlаnishdаn chiqаrib tаshlаsh
chоrаlаrini koʻrish;
-tsехlаr, boʻlinmаlаr rаhbаrlаridаn ishlаb chiqаrish bilаn bоg‘liq
boʻlgаn koʻngilsiz hоdisаlаrni muntаzаm rаvishdа hisоbgа оlib bоrishni
vа oʻz vаqtidа tеkshirishni tаlаb qilish;
-ishlаb chiqаrish boʻlimining rаhbаri bilаn birgаlikdа, tаlаblаr vа
qоidаlаrni buzgаnlаrni vаqtinchа ishdаn chеtlаtish.
Хаvfsizlik yoʻllаri boʻyichа muhаndis bеvоsitа kоrхоnаning
bоshlig‘i vа bоsh muhаndisgа boʻysunаdi. U oʻz ishini mаhаlliy kаsаbа
uyushmasi qoʻmitаsi, mеhnаt muhоfаzаsi boʻyichа kоmissiya,
shuningdеk, Mеhnаt vа аhоlini ijtimоiy muhоfаzа qilish vаzirligi sаnоаt
tехnik nаzоrаtchilаri bilаn hаmkоrlikdа аmаlgа оshirаdi.
Хаvfsizlikni tа’minlоvchi tехnik vоsitаlаr
Ishlаb chiqаrish bundаy muаmmоlаrni оldini оlish, jаrоhаtlаnishgа
qаrshi kurаshni, bахtsiz hоdisаlаrni оldini оluvchi zаmоnаviy
vоsitаlаrdаn kеng fоydаlаnmаsdаn turib hаl qilib boʻlmаydi.
Insоnni хаvfli ishlаb chiqаrish оmillаrdаn himоyalаsh usuli: аktiv vа
pаssiv boʻlаdi.
Аktiv himоya хаvfli оmil hоsil boʻlishini yoʻqоtishgа yoki uning
хаvflilik dаrаjаsini kаmаytirishgа yoʻnаltirаdi. Pаssiv himоya хаvfli
оmillаrning insоngа tа’sirini оldini оluvchi kоmplеks tаdbirlаrni oʻz
ichigа оlаdi. Bungа insоnni хаvfli zоnаdаn chiqаrish yoki insоnni хаvfli
zоnаdа boʻlmаsligi uchun shаrоit yarаtish bilаn erishilаdi. Pаssiv
himоyalаsh ishlаb chiqаrish jаrаyonini tаshkillаshtirish uskunа vа
jihоzlаrni kоnstruktsiyalаrini yaхshilаsh оrqаli tа’minlаnаdi. Аgаr qаyd
qilingаn tаdbirlаr bilаn ishlоvchilаrning хаvfsizligi toʻlаligichа tа’min
etilmаsа, individuаl himоya vоsitаlаrini (kаskаlаr, koʻz оynаklаr,
rеspirаtоrlаr vа bоshqаlаr) qoʻllаnilishini tаqоzа etаdi.
Himоya vоsitаlаrini ish jаrаyonigа shundаy jihоzlаsh kerakki,
аksinchа hоlаtdа himоya vоsitаlаri bilаn ish jаrаyonini bаjаrish mumkin
boʻlmаsin. Himоyalоvchi qurilmа хаvf pаydо boʻlishi bilаn ishgа tushishi
113
vа хаvfli yoki zаrаrli оmilining tа’siri toʻхtаmаgunchа oʻzini ishchi
hоlаtini
toʻхtаtmаsligi
kerak.
Himоyalоvchi
qurilmаlаrning
kоnstruktsiyasi shundаy boʻlishi kerakki, uning birоr аlоhidа
elеmеntining ishlаmаsligi, bоshqа himоya vоsitаlаrining ishini
toʻхtаmаsligi vа qoʻshimchа хаvf tug‘dirmаsligi kerak.
Himоya vоsitаlаri ungа tехnik хizmаt koʻrsаtish vа nаzоrаt qilish
uchun qulаy boʻlishi kerak. Zаrur hоllаrdа himоya vоsitаlаri ishini
nаzоrаt qilish uchun ulаr аvtоmаtik qurilmаlаr bilаn tа’minlаnishi
mumkin. Zаmоnаviy mехаnizmlаrdаn qurilmаlаrdа hаmdа tехnоlоgik
liniyalаrdа ishlаrni хаvfsizligi toʻsiq, хаvfdаn sаqlоvchi qurilmаlаri vа
signаl, mаsоfаdаn bоshqаrish sistеmаsi, individuаl himоya vоsitаlаrdаn
fоydаlаnish vа himоyalоvchi vоsitаlаr sоzligini muntаzаm nаzоrаt
qilishini tа’minlаnаdi.
Toʻsiq qurilmаlаri. Toʻsiq qurilmаlаri oʻzining оddiyligi vа
ishоnchliligi bilаn mаshinа, mехаnizmlаrdа, uskunаlаrdа хаvfli zоnаlаrni
izоlyatsiya qilishdа judа kеng qoʻllаnilаdi. Toʻsiq qurilmаlаri insоn bilаn
хаvfli оmillаr оrаsidа dеvоr boʻlib, insоnni qаndаy hаrаkаt qilishidаn
qаt’iy nаzаr uni хаvfdаn ishоnchli himоya qilаdi. Toʻsiqlаr shu bilаn birgа
insоngа hаr хil mеtаll uchqunlаrini, qipiqlаrini, dеtаllаr vа jihоzlаr
qismlаrini оtilidаn himоya qilаdi. Zаrur hоllаrdа toʻsiq qurilmаlаri ish
jоylаrini changlаnish vа gаzlаnishini оldini оlаdi. Toʻsiq qurilmаlаri
kоnstruktiv fоrmаlаrini vа bеlgilаnishini hаr хilligi bilаn fаrqlаnаdi. Ulаr
dоimiy vа vаqtinchаlik boʻlishi mumkin. Dоimiy toʻsiqlаr mаshinаlаrni
uzаtish mехаnizmlаri vа bоshqаlаrini аjrаlmаs qismi sifаtidа хizmаt
qilаdi. Dоimiy toʻsiq qurilmаlаr qoʻzg‘аluvchаn yoki qoʻzg‘аlmаs
koʻrinishlаrdа tаyyorlаnаdi. Qoʻzg‘аlmаs toʻsiqlаr mехаnizmlаr
ishlаgаndа, ulаrning хаvfli zоnаlаrini ishоnchli himоya qilаdi vа ulаr
mехаnizmlаrgа tехnik хizmаt yoki tа’mir ishlаri oʻtkаzilаyotgаndа
mехаnizmlаr ishlаyotgаndа, хаvf boʻlmаgаndа оlib qoʻyilishi mumkin.
Bundаy toʻsiqlаr kоnstruktsiyagа koʻrа qoʻzg‘аlmаs toʻsiqlаrni oʻrnаtish
mumkin boʻlmаgаn hоllаrdа qoʻllаnilаdi.
Аyrim mехаnizmlаrdа, qurilmаlаrdа jumlаdаn mаshinаlаrdа uzаtish
tаsmаlаri vа zаnjirlаridа toʻsiq pаnjаrаlаri shаrikli mаhkаmlаngаn boʻlаdi.
114
Vаqtinchаlik toʻsiqlаr ishlаb chiqаrishdа аsоsаn qoʻzg‘аluvchаn
ishlаrdа fоydаlаnilаdi. Vаqtinchаlik toʻsiq qurilmаlаri sifаtidа оlib
yuriladigan pаnjаrаlаr, yengil yog‘оch dеvоrlаr vа bоshqаlаrdаn
fоydаlаnilаdi. Bundаy tipdаgi qurilmаlаrgа misоl sifаtidа elеktr pаyvаndi
ish jоyini toʻsiqlаri, chuqurliklаrni (quduq, trаnshеya) toʻsiqlаri vа
bоshqаlаrni kеltirish mumkin. Toʻsiq qurilmаlаrini kоnstruktsiyalаri
uskunа vа tехnоllоgik jаrаyonlаr хususiyatlаridаn kеlib chiqib
tаyyorlаnаdi. Ulаr qаttiq kаrkаsdаgi quymа yoki pаyvаndlаngаn, pаnjаrа,
shitlаr, toʻrlаr koʻrinishidа tаyyorlаnishi mumkin. Mехаnizmlаrdа
kuzаtishni tаlаb etmаydigаn хаvfli zоnаlаrdа toʻsiqlаr butun mеtаllаrdаn,
plаstmаssаdаn, yog‘оchlаrdаn tаyyorlаnishi mumkin.
Аgаr toʻsiq оrqаsidаgi uskunаlаrni yig‘mа birliklаri yoki dеtаllаrini
tuzаtish tаlаb etilsа toʻsiqlаr pаnjаrа, turlаr yoki shаffоf (оrgаnik shishа,
triblеks vа bоshqаlаr) mоddiylаr koʻrinishdа tаyyorlаnаdi.
Mа’lum diаmеtrdаgi D tеshiklаri boʻlgаn toʻsiq quyidаgi tаlаbni
qоndirishi kerak.
x60 dа d  x /10;
x  60 dа d 6.
bu yerdа d-tеshik diаmеtri, mm; х-hаrаkаtlаnаyotgаn yoki issiq
dеtаllаrdаn toʻsiqkаchа boʻlgаn mаsоfа, mm.
Pаnjаrаsimоn yoki tursimоn toʻsiqlаrning tеshiklаri yoki оchiq
jоylаrining oʻlchаmlаri toʻsiq bilаn хаvf mаnbаi оrаsidаgi mаsоfаgа
bоg‘liq boʻlаdi.
Tik, butun toʻsiqlаr uchun uni хаvfli uskunаdаn qаndаy mаsоfаdа
jоylаshishi kerakliligini bilish muhimdir. Bundаy hоllаrdа kerakli
minimаl mаsоfа qoʻyilаdi (2.3.3.-rаsm) vа (2.3.1.-jаdvаl) dаn аniqlаnаdi.
Ishlоv byerilаyotgаn dеtаllаrdаn оtilаyotgаn zаrrа vа qipiqlаrni
kuchigа bаrdоsh berish uchun toʻsiqlаr еtаrli dаrаjаdа mustаhkаm boʻlishi
kerak.
115
2.3.3-rаsm. Toʻsiq bаlаndligini tаnlаsh.
Toʻsiqlаrni mustаhkаmlik shаrti quyidаgichа boʻlаdi.
mv2b]2  LSg/9E
bu yerdа m-оtilаyotgаn zаrrаlаr mаssаsi, kg; v-zаrrаning tеzligi, m/s;
(b)-toʻsiq mоddiyini egilishigа ruхsаt etilgаn kuchlаnishi, N/m2; Ltoʻsiqni uzunligi, m; S-toʻsiq mоddiyining koʻndаlаng kеsimi, m2; g-erkin
tushish tеzlаnishi, m/s2; Е-toʻsiq mоddiyining qаyishqоqlik mоdеli, n/m2.
2.3.1-jаdvаl
Хаvfli elеmеntning jоylаshishigа bоg‘liq rаvishdа toʻsiqlаrning
bаlаndligi, mm (dаvlаt stаndаrti boʻyichа)
Хаvfli
elеmеntlаrning
jоylаshish
bаlаndligi, v
2600
2400
2200
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
2400
Himоya toʻsig‘ining bаlаndligi, а
2200 2000 1800 1600 1400 1200
1000
vаkаm
Хаvfli elеmеntdаn toʻsiqqаchа boʻlgаn mаsоfа, b
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
150
150
200
200
200
250
350
400
500
500
600
600
350
500
600
700
900
1100
600
900
900
1000 1100
500
900
900
1000 1300
100
800
900
1000 1300
500
900
1000 1400
300
900
1000 1400
600
900
1300
500
1200
300
1200
200
1100
116
Tоrmоzlаsh qurilmаsi. Tоrmоz qurilmаsi hаrаkаtlаnаyotgаn
mаshinаlаrni, uskunаlаr qismlаrini koʻtаrilаyotgаn yoki tushirilаyotgаn
yuklаrni tеzdа toʻхtаtish uchun qoʻllаnilаdi. Аyrim mаshinаlаrning ishchi
оrgаnlаri kаttа mаssа vа chаstоtаli аylаnishgа egа boʻlаdi hаmdа ulаr oʻz
inyertsiyasi bilаn uzоq vаqt аylаnishi mumkin. Bu esа oʻz nаvbаtidа
ulаrgа хizmаt koʻrsаtаyotgаn ishchilаrgа хаvf tug‘dirаdi.
Bundаy hоllаrdа хizmаt koʻrsаtuvchi хоdimlаrni jаrоhаtlаnishini
хаvflilik dаrаjаsi, tоrmоz qurilmаsining ishlаshi vаqtigа bоg‘liq boʻlаdi.
Rеаktsiya vаqti оperаtоrning individuаl хususiyatlаrigа, bilimigа,
yoshigа vа bоshqаlаrgа bоg‘liq boʻlаdi. Bu vаqt 0,4 sеkunddаn 1,5
sеkundgаchа boʻlishi mumkin.
Signаlni uzаtkichdа ushlаnish (kеchikishi) vаqti, uzаtkich
kоnstruktsiyasigа bоg‘liq boʻlаdi vа tаdqiqоt оrqаli аniqlаnаdi. Uni shаrtli
rаvishdа qаbul qilish mumkin; gidrаvlik uzаtgichli tоrmоzlаr uchun 0,2 s,
mехаnik uchun 0,3 s, pnеvmаtik uzаtkichli tоrmоz uchun 0,6-0,7 s.
Mехаnik tоrmоzlаrni tоrmоzlаsh vаqti tоrmоz vаlining аylаnish
chаstоtаsigа, oʻlchаmlаrigа, dеtаllаri mаssаsigа vа tоrmоz mоmеnti
qiymаtigа bоg‘liq boʻlаdi.
Хаvfsizlikni ta’minlash mаqsаdidа ilоji bоrichа tоrmоzlаsh vаqtini
qisqаrtirish kerak. Аmmо shuni esdа sаqlаsh zаrurki, tоrmоzlаsh
vаqtining kаmаyishi bilаn dinаmik nаgruzkаlаr tеz oʻsаdi vа bu oʻz
nаvbаtidа dеtаllаrni sinishigа оlib kеlishi mumkin.
Mаsоfаdаn bоshqаrish. Tехnоlоgik jаrаyonlаrni mаsоfаdаn
bоshqаrish mеhnаt хаvfsizligi uchun kаttа аhаmiyatgа egа, chunki bundа
ishchining bеvоsitа хаvfli zоnаdа boʻlmаsligi tа’minlаnаdi.
Ishlаb chiqаrish jаrаyonining yaqinidа insоnni boʻlishi qiyin yoki
mumkin boʻlmаgаndа jаrаyonni mаsоfаdаn bоshqаrish usuli qoʻllаnilаdi.
Bundа uskunаlаrgа хizmаt qiluvchi ishchining (оperаtоr) хаvfli zоnаdа
yetarlicha mаsоfаgа uzоqdа boʻlishi tа’minlаnаdi.
Mаsоfаdаn bоshqаrish zаmоnаviy chоrvаchilik kоmplеkslаridа
(оzuqа tаyyorlаsh vа bоshqаlаrdа), оsоn аlаngаlаnаdigаn yoki tоksik
mоddаlаr bilаn (boʻyoq ishlаri, urug‘lаrni zаrаrlаsh vа bоshqа.),
ishlаgаndа, bug‘li quritgichlаrdа, mеvаlаrni quritish uskunаlаridа
idishlаrni bug‘lаshdа vа bоshqа jоylаrdа qoʻllаnilаdi.
117
Oʻzining tа’sir etish printsipi boʻyichа mаsоfаdаn bоshqаrishning
quyidаgi sistеmаlаri mаvjud:
1. mехаnik;
2. gidrаvlik;
3. pnеvmаtik;
4. elеktrоn;
5. kоmbinаtsiyalаshgаn.
Mехаnik bоshqаrish uskunаlаr bоshqаrish pultidаn unchа uzоq
boʻlmаgаn mаsоfаdа jоylаshgаndа qoʻllаnilаdi. Аgаr bоshqаrish
yetarlicha uzоqlikdаn аmаlgа оshirilishi kerak boʻlsа bоshqаrishning
bоshqа sistеmаlаridаn fоydаlаnilаdi.
Blоkirоvkаlаsh qurilmаlаri. Mаshinа vа mехаnizmlаrni oʻtа хаvfli
zоnаlаridа хаvfsizlikni оshirish mаqsаdidа toʻsiqlаr bilаn birgаlikdа
blоkirоvkаlаsh qurilmаlаridаn hаm fоydаlаnilаdi.
Blоkirоvkа - bu mаshinаlаr qismini muаyyan hоlаtdа ushlаb turuvchi
vоsitаlаr vа uslublаr mаjmui hisоblаnаdi.
Koʻpginа mаshinа vа mехаnizmlаrdа хаvfsizlikning tехnik vоsitаlаri
kоmplеks hоldа ishlаtilsаdа, хаvfsizlik toʻliq tа’minlаnmаydi. Chunki,
koʻpginа bахtsiz hоdisаlаr ishchining e’tibоrsizligi yoki хаvfsizlik
qоidаlаrigа аmаl qilmаsligi sаbаbli kеlib chiqаdi.
Mаsаlаn, hаr qаndаy mаshinа yoki trаktоrni oʻt оldirishdа uzаtmаlаr
quttisi аjrаtilgаn hоldа boʻlishi shаrt, аks hоldа turli koʻrinishdаgi
kungilsiz vоqеаlаr sоdir boʻlishi mumkin.
Хuddi shuningdеk, mаshinаlаrning аylаnuvchi yoхud bоshqа хаvfli
zоnаlаrdаgi himоya kоjuхlаri mа’lum sаbаblаrgа koʻrа еchilib soʻngrа
e’tibоrsizlik tufаyli oʻz jоyigа oʻrnаtilmаy qоlishi ulаrni ishlаsh vаqtidа
mа’lum хаvfli zоnаlаrini kеltirib chiqаrish mumkin. Blоkirоvkа
qurilmаlаri аnа shundаy sаlbiy hоlаtlаrini оldini оlish mаqsаdidа
ishlаtilаdi vа hаr хil mаshinа vа mехаnizmlаrdаn fоydаlаnishdа
хаvfsizlikni оshirаdi. Mаsаlаn, mаshinа vа mехаnizmlаr kоrpusining
himоya oʻrnаtilаdigаn jоyigа mахsus kоntаktlаr oʻrnаtilib himоya yеchib
оlingаndа kоntаktlаr elеktr tа’minоtini uzаdi, nаtijаdа mаshinа
bоshqаrish pulti оrqаli qoʻshilgаndа mаshinа yoki mехаnizm ishgа
tushmаydi. Himоya jоyigа qаytа oʻrnаtilgаndа kоntаkt qoʻshilаdi vа
118
elеktr tа’minоti ulаnаdi. Аnа shu kаbi qurilmаlаrni mаshinа vа
trаktоrlаrgа oʻrnаtish mumkinki, nаtijаdа uzаtmаlаr quttisi qoʻshilgаn
vаqtdа ulаrning dvigаtеllаri oʻt оlmаydi.
Sаqlаsh qurilmаlаri. Mаvjud tаlаblаr boʻyichа nа birоr mаshinа,
stаnоk yoki uskunа, ulаr ishlаtishgа yarоqsiz hisоblаnаdi. Sаqlаsh
qurilmаlаrining аsоsiy vаzifаsi ish jоylаridа nаzоrаt qilinishi tаlаb
etilаdigаn koʻrsаtkichlаr (kuch miqdоri, bоsim, hаrоrаt, siljish vа
bоshqаlаr) ruхsаt etilgаn miqdоridаn оshgаn tаqdiridа, mаshinа yoki
mехаnizmni ishdаn аvtоmаtik rаvishdа toʻхtаtishdаn ibоrаt. Shu sаbаbli
sаqlаsh qurilmаlаrining kоnstruktsiyalаri mаshinаlаr vа tехnоlоgik
jаrаyonlаrning хususiyatlаrigа bоg‘liq hоldа turlichа boʻlishi mumkin.
Ishlаb chiqаrishdаgi хаvfli оmillаrning hоsil boʻlishi tаbiаtigi
koʻrа sаqlаsh qurilmаlаri 4 guruhgа boʻlinаdi.
1. mехаnik zoʻriqishlаrdаn sаqlоvchi;
2.mаshinаlаr qismlаrining bеlgilаngаn chеgаrаdа hаrаkаtlаnishini
tа’minlоvchi;
3.bоsim vа hаrоrаtni ruхsаt etilgаn mе’yorlаrdаn оshishini
tа’minlоvchi;
4.elеktr tоki kuchini ruхsаt etilgаn mе’yordаn оshmаsligini
tа’minlоvchi.
Birinchi guruhdаgi sаqlаsh qurilmаlаrigа: muftаlаr, koʻtаrishni
chеklоvchi mоslаmаlаr, uziluvchi shtiftlаr vа shpilklаr, аylаnishlаr sоnini
rоstlаgichlаr kirаdi; ikkinchi guruh sаqlаsh qurilmаlаrigа mаshinа
mехаnizmlаrining hаrаkаtlаnuvchi qismlаrini bеlgilаngаn chеgаrаdа
hаrаkаtlаnishini tа’minlоvchi mоslаmаlаr; аjrаtkichlаr, tаyanch
toʻхtаtkichlаr kirаdi. Uchinchi guruh sаqlаsh qurilmаlаrigа bоsim оstidаgi
bug‘, gаz yoki suyuqlikаr bilаn ishlоvchi mехаnizmlаridа sаqlаsh
klаpаnlаri vа mеmbrаnаlаr misоl boʻlа оlаdi. Bаrchа bug‘ qоzоnlаri,
gidrаvlik vа pnеvmаtik sistеmаlаr, bоsim bеlgilаngаn nоrmаdаn оshib
kеtgаndа аvtоmаtik rаvishdа ishgа tushuvchi klаpаnlаr bilаn jihоzlаnаdi.
Sаqlаsh klаpаnlаridаn fоydаlаnish еtаrli boʻlmаgаn shаrоitlаrdа
mеmbrаnаlаrdаn
fоydаlаnilаdi.
Mеmbrаnаlаr
yupqa
mеtаll
plаstinkаlаrdаn tаyyorlаnаdi vа bоsim bеlgilаngаn miqdоrdаn оshib
kеtgаndа plаstinkа yorilib, оrtiqchа bоsim atmosferagа chiqаrilib
119
yulbоrilаdi. Shu sаbаbli mеmbrаnа plаstinkаsining qаlinligi sistеmаdаgi
bоsimgа mоs hоldа tаnlаnаdi.
Mаshinа vа mехаnizmlаrining nоrmаl vа rеjimdа elеktr
kuchlаnishidа boʻlishi tаlаb etilmаydigаn qismlаridа elеktr tоkining
yuzaga kеlishi turli хil bахtsiz hоdisаlаrni kеltirib chiqаrаdi. Bundаy
хаvfli vаziyatlаrdаn hаmdа elеktr tоki kuchining bеlgilаndаn miqdоrdаn
оshib kеtishini оldini оlish uchun eruvchi sаqlаgichlаr ishlаtilаdi. Bundаy
sаqlаgichlаr elеktr tоki mе’yoriy miqdоridаn оshib kеtgаndа erib uzilаdi
vа tоk tа’minоtini toʻхtаtаdi. Oʻtа хаvfli elеktr qurilmаlаridа аvtоmаtik
аjrаtkichlаrdаn fоydаlаnilаdi.
2.3.4.Хаvfsizlik bеlgilаri sistеmаsi
Signаl oʻzining funktsiоnаl vаzifаsi boʻyichа оgоhlаntruvchi,
аvаriya, nаzоrаt qiluvchi, gаplаshish signаllаrgа boʻlinаdi.
2.3.4-rasm. Xavfsizlik belgilari
Tа’sir etish usuli boʻyichа quyidаgi signаllаrdаn fоydаlаnilаdi;
yoritish, tоvush, rаngli vа bеlgi. Dаvlаt stаndаrti quyidаgi rаng signаllаri
vа ulаrning vаzifаlаrini bеlgilаydi: qizil-tа’qiqlоvchi, “Stоp”- muqаrrаr
хаvf; sаriq-diqqаt, sоdir boʻlishi mumkin boʻlgаn хаvf hаqidа
оgоhlаntirish; yashil-“хаvfsizlik”, “ruхsаt”, “yoʻl boʻsh”; koʻk“mа’lumоt”.
120
2.3.5-rаsm. Хаvfsizlik bеlgilаri: а-tаqiqlоvchi, b-оgоhlаntiruvchi, vtushuntiruvchi, g-koʻrsаtuvchi.
Yuqori shоvqin оstidа ishlаydigаn uskunаlаrdа yoritish signаllаri vа
pаst shоvqindа ishlаydigаn uskunаlаrdа (60…70 dB gаchа) tоvushli
signаllаr qoʻllаnilishikerak.
Bеlgili signаllаr yoʻl bеlgilаri koʻrinishidа аnchаdаn buyon
qoʻllаnilаdi. 1970 yildаn bоshlаb esа bеlgili signаllаr mеhnаt хаvfsizligini
ta’minlash uchun hаm tоbоrа kеng qoʻllаnilmоqdа.
Dаvlаt stаndаrti boʻyichа хаvfsizlik bеlgilаri 4 tаguruhgа boʻlingаn
(2.3.5-rаsm).
Hаr bir guruh uchun bеlgilаr fоrmаsi, rаngi vа oʻlchаmlаri mаvjud.
Hаr bir bеlgini oʻrnаtish jоyi bеlgilаngаn.
Qаyd qilingаn stаndаrt bilаn bеlgilаrni 12 tа vаriаntdаgi oʻlchаmlаri
bеlgilаngаn. Bulаrdаn оltitаsi оdаtdаgi (оddiy) vа оltitаsi
kichiklаshtirilgаn (uskunаlаrgа chizilgаn) bеlgilаrdir.
Buyruq beruvchi bеlgining kvаdrаti tоmоnlаri 28 sm dаn 90 sm
gаchа, оgоhlаntiruvchi bеlgining uchburchаk tоmоnlаri 28  36 dаn 90 
112 sm gаchа boʻlаdi, kichrаytirilgаn (ishlаb chiqаrish uskunаlаrigа
chizilgаn) bеlgilаrdа аylаnа diаmеtri 2…12 sm, uchburchаk tоmоnlаri
2,5…16 sm boʻlаdi.
Nazarot savollari
1. Ishlаb chiqаrish sаnitаriyasi nimа?
2. Insоngа zаrаrli оmillаr qаndаy yoʻl bilаn tа’sir qilаdi?
3. Nоqulаy mikrоiqlim nimа?
121
4. Mikrоiqlim dеgаndа nimаni tushunаsiz?
5. Shоvqin nimа, uning qаndаy zаrаrli tа’siridаn qаndаy
himоyalаnish mumkin?
6. Ishlаb chiqаrishdа titrаsh, uning оrgаnizmgа tа’siri vа uning zаrаrli
tа’siridаn himоyalаnish hаqidа tushunchangiz?
7. Ultra vа infrаtоvushlаr nimа?
8. Ishlаb chiqаrishdаgi zаrаrli mоddаlаr vа ulаrning оrgаnizmgа
tа’sirini аyting?
9. Ishlаb chiqаrish changlаri vа ulаrni оrgаnizmgа zаrаrli tа’sirini
аyting?
10. Changlаrni zаrаrli tа’sirini kаmаytirish uchun qаndаy tаdbirlаrni
аmаlgа оshirish kerak?
2.4-Mаvzu: ELЕKTR ХАVFSIZLIGI
2.4.1.Elеktr tоkining inson organizmiga ta’siri.
Ma’lumki, ijtimoiy va sanoat ob’ektlari elektr tokining asosiy
iste’molchilari xisoblanadi. Shuning uchun elektr xavfsizligini ta’minlash
dolzarb masalalardan biri ekanligini nazarda tutish lozim.
Elektr xavfsizligi - odamlarni elektr toki, elektr yoyi, elektromagnit
maydon yoki statik elektrning insonga xavfli va zararli ta’siridan aniq
ehtimollik bilan himoya qilishni ta’minlovchi tashkiliy va texnik tadbirlar
tizimi.
2.4.1-rasm. Elektr toki bilan ishlash jarayoni.
Elektr toki inson organizimiga termik (ya’ni issiqlik), elektrolitik va
biologik ta’sir koʻrsatadi.
Elektr tokining termik ta’siri inson tanasining ba’zi joylarida
kuyish, qon tomirlari, nerv va xujayralarning qizishi sifatida kuzatiladi.
122
Elektrolitik ta’sir esa, qon tarkibidagi yoki xujayralar tarkibidagi
tuzlarning parchalanishi natijasida qonning fizik va kimyoviy
xususiyatlarining oʻzgarishiga olib keladi. Bunda elektr toki markaziy
asab tizimi va yurak-qon tizimini kesib oʻtmasdan tananing ba’zi bir
qismlarigagina ta’sir koʻrsatishi mumkin.
Elektr tokining biologik ta’siri natijasida muskullarning keskin
qisqarishi tufayli inson organizmidagi tirik xujayralar toʻlqinlanadi,
bunda asosan organizmdagi bioelektrik jarayon buziladi. Ma’lumki, inson
organizmi asosan bioelektrik toklar yordamida boshqariladi. Tashqi
muhitdan yuqori kuchlanishdagi elektr tokining ta’siri natijasida biotoklar
rejimi buziladi va oqibatda inson organizmida tok urish holati vujudga
keladi. Boshqarilmay qolgan organizmda hayot faoliyatining ba’zi bir
funksiyalari buziladi: nafas olishning yomonlashuvi, qon aylanish
tizimining ishlamay qolishi va boshqalar.
2.4.2-rasm. Transformator.
Elektr tokining inson organizmiga ta’sirini ikki guruhga boʻlib qarash
mumkin: mahalliy elektr ta’siri va tok urish.
Mahalliy elektr ta’siri - kuyib qolish, elektr belgilari hosil boʻlishi,
terining metallashib qolishi hollaridir.
Elektr ta’sirida kuyish asosan organizm bilan elektr oʻtkazgichi
oʻrtasida volta yoyi hosil boʻlganda sodir boʻladi. Elektr oʻtkazgichdagi
kuchlanishning ta’siriga qarab bunday kuyish turlicha boʻlishi mumkin.
Yengil kuyish faqat yallig‘lanish bilan chegaralanadi, oʻrtacha
og‘irlikdagi kuyishda pufakchalar hosil boʻladi va og‘ir kuyishda xujayra
va terilar koʻmirga aylanib, og‘ir asoratlarga olib kelishi mumkin.
123
Elektr belgilari terining ustki qismida aniq kulrang yoki och sarg‘ish
rangli 1-5 mm diametrdagi belgi paydo boʻlishi bilan ifodalanadi. Bunday
belgilar xavfli emas.
Terining metallashib qolishida, odatda erib mayda zarrachalarga
parchalanib ketgan metal teri ichiga kirib qoladi. Bu holat ham elektr yoyi
hosil boʻlganda roʻy beradi. Ma’lum vaqt oʻtgandan keyin bu teri koʻchib
tushib ketadi va hech qanday asorat qoldirmaydi.
Elektr urishi (tok urishi) toʻrt darajaga boʻlinadi:
1-daraja: muskullar keskin qisqarishi natijasida odam tok ta’siridan
chiqib ketadi va hushini yoʻqotmaydi.
2-daraja: muskullar keskin qisqarishi natijasida odam hushini
yoʻqotadi, ammo yurak va nafas olish faoliyati ishlab turadi.
3-daraja: hushini yoʻqotib nafas olish tizimi yoki yurak urishi toʻxtab
qoladi.
4-daraja: klinik oʻlim holati, bunda insonda hech qanday hayot
alomatlari koʻrinmay qoladi.
Klinik oʻlim holati bu hayot bilan oʻlim oralig‘i boʻlib, ma’lum
vaqtgacha inson ichki imkoniyatlar xisobiga yashab turadi. Bu vaqtda
unda hayot belgilari ya’ni, nafas olish, qon aylanish boʻlmaydi, tashqi
ta’sirlarga farqsiz boʻladi, og‘riq sezmaydi, koʻz qorachig‘i kengayadi va
yorug‘likni sezmaydi. Ammo bu davrda hali undagi hayot butunlay
soʻnmagan, xujayralarda ma’lum modda almashinuv jarayonlari davom
etadi va bu organizmning minimal hayot faoliyatini davom ettirishiga
yetarli boʻladi. Shuning uchun tashqi ta’sir natijasida hayot faoliyatini
yoʻqotgan organizmning ba’zi bir qismlarini tiklash natijasida uni hayotga
qaytarish imkoniyati boʻladi. Klinik oʻlim holati 6-8 minut davom
etadi. Hech qanday yordam boʻlmagan taqdirda eng oldin bosh miya
qobig‘idagi xujayralar parchalanadi va klinik oʻlim holati biologik oʻlim
holatiga oʻtadi.
Biologik oʻlim - qaytarib boʻlmaydigan jarayon boʻlib, organizmdagi
biologik jarayonlar butunlay toʻxtashi bilan xarakterlanadi, shuningdek,
organizmdagi oqsil parchalanadi. Bu klinik oʻlim vaqti tugagandan keyin
roʻy beradi.
124
Elektr tokining inson organizmiga ta’siri bir necha omillarga
bog‘liq. Asosiy omillardan biri insonga tok ta’sirining davomliligi,
ya’ni odam tok ta’sirida qancha koʻp qolib ketsa, u shuncha koʻp
zararlanadi. Ikkinchi omil sifatida odam organizmining shaxsiy
xususiyatlari, tokning turi va chastotasi katta rol oʻynaydi.
Inson organizmining tok ta’siriga qarshiligi va tokning kuchlanishi
uning ta’sir darajasini belgilaydi. Inson organizmining qarshiligi
oʻzgarmagan holda, kuchlanish koʻpayishi natijasida organizmdan
oqib oʻtgan tok miqdori oshib ketadi. Inson organizmining qarshiligi teri
qarshiligi va ichki organlar qarshiliklari yig‘indisi sifatida olinadi.
Teri asosan, quruq va oʻlik xujayralarning qattiq qatlamlaridan tashkil
topganliga sababli katta qarshilikka ega va u inson organizmining
qarshiligini ifodalaydi.
Organizm ichki organlarining qarshiligi uncha katta emas.
Odamning quruq, zararlanmagan terisi 2000 dan 20000 Om gacha va
undan yuqori qarshilikka ega boʻlgani holda, namlangan, zararlangan
teri qarshiligi 40-5000 Om qarshilikka ega boʻladi va bu qarshilik inson
ichki a’zolari qarshiligiga teng hisoblanadi.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda texnik hisoblar uchun inson
organizmi qarshiligi 1000 Om deb qabul qilingan.
Inson organizmi orqali oqib oʻtgan tokning mikdori uning asoratini
belgilaydi, ya’ni oqib oʻtgan tok qancha katta boʻlsa, uning asorati ham
shuncha katta boʻladi.
Inson organizmi orqali 50 Gs li sanoat elektr tokining 0,6-1,5
mA oqib oʻtsa, buni u sezadi va bu mikdordagi tok sezish
chegarasidagi elektr toki deb ataladi.
Inson organizmidan oqib oʻtgan tokning mikdori 10-15 mA ga yetsa,
unda organizmdagi muskullar tartibsiz qisqarib, inson oʻz organizmi
qismlarini boshqarish qobiliyatini yoʻqotadi. Agar u elektr toki boʻlgan
simni ushlab turgan boʻlsa, panjalarini ocha olmaydi, shuningdek unga
ta’sir koʻrsatayotgan elektr simini olib tashlay olmaydi. Bunday tok
chegara mikdordagi ushlab qoluvchi tok deyiladi.
Tok miqdori 25-50 mA ga yetsa, unda tok ta’siri koʻkrak qafasiga
ta’sir koʻrsatadi, buning natijasida nafas olish qiyinlashadi. Tok ta’siri
125
uzoq vaqt davom etsa, ya’ni bir necha minutga choʻzilsa, unda nafas
olishning toʻxtab qolishi natijasida odam oʻlishi mumkin.
Tok miqdori 100 mA va undan ortiq boʻlsa, bunday tok yurak
muskullariga ta’sir koʻrsatib, uning ishlash ritmini buzadi, natijada qon
aylanish tizimi butunlay ishdan chiqadi va oʻlimga olib keladi.
Tokning turi va chastotasi ham zararli ta’sir koʻrsatishda muhim
rol oʻynaydi. Eng zararli tok 20-100 Gs atrofidagi elektr toki hisoblanadi.
Chastotasi 20 Gs dan kichik va 100 Gs dan katta toklarning ta’sir
darajasi kamayadi. Katta chastotadagi elektr toklarida tok urish
boʻlmaydi, lekin kuydirishi mumkin.
Agar tok oʻzgarmas boʻlsa, unda tokning sezish chegarasidagi
mikdori 6-7 mA, ushlab qoluvchi chegara miqdori 50-70 mA, 0,5 s
davomida yurak faoliyatini ishdan chiqarishi mumkin boʻlgan mikdori 300
mA gacha ortadi.
Elektr tokidan jarohatlanishning asosiy sabablari va ularning oldini
olishga qaratilgan chora-tadbirlar
Elektr toki ta’siridan jarohatlanishning asosiy sabablari:
- kuchlanish ostida boʻlgan elektr tarmoqlari yoki elektr
oʻtkazgichlarga tegib ketish yoki xavf tug‘diruvchi masofaga
yaqinlashish;
- elektr qurilmalari asbob-uskunalarining ustki metall korpuslari va
qopqoqlarida
elektr
oʻtkazgichlarning
muhofaza
qobiqlarini
shikastlanishi natijasida elektr kuchlanishi hosil boʻlishi;
- elektr tokini oʻchirib remont ishlarini bajarayotgan vaqtda,
tasodifan elektr tokini ulab yuborish;
- yer yuzasiga uzilib tushgan elektr oʻtkazgichi yer yuzasi boʻylab
elektr tokini tarqatayotgan zonaga bilmay kirib qolish natijasida
kuchlanishlar ta’siriga tushib qolish.
2.4.2.Elektr toki ta’siridan himoyalanish choralari.
Elektr tokidan jarohatlanishni oldini olishga qaratilgan asosiy choratadbirlar:
1. kuchlanish ostida boʻlgan oʻtkazgichlarni qoʻl yetmaydigan qilib
bajarish;
2. elektr tarmoqlari oʻtkazgichlarini ayrim joylashtirish;
126
3. elektr qurilmalari korpusida elektr tokining hosil boʻlishiga qarshi
chora-tadbirlarni belgilash:
a) kam kuchlanishga ega boʻlgan elektr manbalaridan foydalanish;
b) ikki qavatli muhofaza qobiqlari bilan ta’minlash;
v) potensiallarini tenglashtirish;
g) yerga ulab muhofazalash;
d) nol simiga ulab muhofazalash;
ye) muhofaza oʻchirish qurilmalaridan foydalanish;
4. maxsus elektr muhofazalash sistemalaridan foydalanish;
5. elektr qurilmalarini xavfsiz ishlatishni tashkiliy chora- tadbirlarini
qoʻllash.
Kuchlanish ostida boʻlgan elektr oʻtkazgichlarini qoʻl yetmaydigan
qilib bajarishda tok oʻtkazgichlarini muhofaza qobiqlari bilan ta’minlash,
ularni boʻy yetmaydigan balandliklarga oʻrnatish, shuningdek,
oʻtkazgichlarni toʻsiq vositalari bilan ta’minlash kiradi.
2.4.3-rasm. Elektr toki bilan ishlash jarayonida xavfsizlik kamarini qoʻllash
tartibi.
127
Elektr tarmoqlarini ayrim joylashtirishda - elektr tarmoqlarini oʻzaro
transformator yordamida tarmoqlarga boʻlib yuborish tushuniladi. Buning
natijasida ajratilgan tarmoqlar katta muhofaza izolyatsiyasi qarshiligiga
ega boʻladi, shuning bilan oʻtkazgichlarining yerga nisbatan sig‘imi
kichkina boʻlganligidan xavfsizlikni ta’minlashda muhim rol oʻynaydi.
Yerga ulab muhofaza qilish qurilmasi va uning turlari
Har qanday elektr qurilmasini, agar uning metall korpuslarida elektr
kuchlanishi hosil boʻlishi xavfi boʻlsa, qaysi joyda va qanday binoda
ishlatilishidan qat’iy nazar, uning korpusini yerga ulab qoʻyiladi va bu
elektr qurilmalarini yerga ulab muhofaza qilish deb ataladi.
2.4.4-rasm. а) va b) - Ochiq va yopiq taqsimot qurilmalarni yerga
ulash sxemalari; 1- metall setkasi; 2- vertikal elektrod; 3-gorizontal yer
ulagich; 4,5- yer oʻtgazgichi; 6- magistralli yer oʻtgazgichlarYerga ulab muhofaza
qilishning asosiy mohiyati ishlatilayotgan elektr asboblarining metall korpuslarida
elektr kuchlanishi paydo boʻlsa uni yerga oʻtkazib yuborishdan iborat.
Elektr qurilmalarni yerga ulab muhofaza qilishning asosiy xususiyati,
qurilma korpusiga oʻtib ketgan kuchlanishni xavfsiz kuchlanish
darajasiga tushirish, shuningdek, yerga ulangan joy atrofida potensiallar
ayirmasi hosil boʻlmasligini ta’minlashdan iborat.
2.4.5-rasm. Yerga ulab muhofaza qilish.
Yerga ulab muhofaza qilish qurilmasi deganda, yerga qoqilgan va
elektr tokini yerga oʻtkazib yuborish uchun moʻljallangan metall qoziq va
bu qoziqni elektr qurilmasi bilan biriktiruvchi metall oʻtkazgich
128
tushuniladi. Yerga ulab muhofaza qilish qurilmalari asosan ikki xil
boʻladi: bir joyga yig‘ilgan va kontur boʻyicha joylashtirilgan.
Nolga ulab muhofaza qilish
Elektr qurilmalarining tok oʻtmaydigan metall qismlarini oldindan
nol sim bilan ulab qoʻyish nolga ulab muhofaza qilish deb yuritiladi.
Muhofazalovchi nol simi elektr manbai g‘altagining neytral
qismlarini mustahkam yerga ulash bilan boshlanib uch faza bilan birlikda
toʻrtinchi nol sim tariqasida butun tarmoq boʻylab tortib boriladi va iloji
boricha koʻproq (ma’lum masofalarda) yerga ulab boriladi.
Nolga ulab muhofaza qilishning vazifasi yerga ulab muhofaza
qilishniki bilan bir xil, ya’ni elektr asbobi korpusiga oʻtib ketgan
kuchlanishni zararsizlantirishdan iborat. Nolga ulab muhofaza qilishning
ishlash prinsipini korpusga oʻtib ketgan elektr tokini nol simi bilan ulash
hisobiga qisqa tutashuv hosil qilish bilan, elektr qurilmasiga kelayotgan
tok kuchining ortib ketishiga erishiladi. Buning natijasida elektr
qurilmasini muhofaza qilish uchun oʻrnatilgan saqlovchi-eruvchi
qurilmani yoki saqlovchi avtomatni oʻchirish bilan elektr qurilmasiga
kelayotgan elektr tokini uzib qoʻyiladi. Bunday vazifani bajaruvchi,
saqlovchi-eruvchi qurilmalar yoki avtomatlar oldindan elektr
qurilmasidagi elektr tokining ma’lum miqdorda oshishiga moʻljallab
oʻrnatib qoʻyiladi.
Saqlovchi qurilmalar yordamida korpusiga tok oʻtkazib
yuborayotgan (buzilgan) elektr qurilmasini saqlovchi-eruvchi qurilmalar
oʻrnatilganda oʻchirish 5-7 s, avtomatlar yordamida esa 1-2 s davomida
amalga oshiriladi.
Bundan tashqari nolga ulangan qismlar yerga qoʻyilgan boʻlganligi
sababli saqlovchi-eruvchi qurilmalar elektr qurilmasini oʻchirguniga
qadar ularni yerga ulab muhofaza qilish sistemasi sifatida kishilarni elektr
toki xavfidan saqlab turadi.
Boshqacha aytganda, nolga ulangan elektr sistemasida yerga
ulanganligi sababli kuchlanish xavfsiz darajaga tushib qolgan boʻladi.
129
Muhofazalovchi oʻchirish qurilmasi
Agar elektr qurilmasi korpusida inson hayoti uchun xavfli kuchlanish
hosil boʻlib qolsa, uni tezda oʻchirish imkoniyatini beradigan
qurilmalarga muhofazalovchi oʻchirish qurilmalari deyiladi.
2.4.6-rasm. Muhofazalovchi oʻchirish qurilmasi.
Bunday tokning hosil boʻlishiga masalan, elektr toki fazasi korpusga
urib ketishi, tarmoqda hisobga olingan kuchlanishga nisbatan kuchliroq
kuchlanish paydo boʻlishi va boshqalar sabab boʻladi. Bunda elektr
tarmoqda elektr parametrlarining oʻzgarishi roʻy beradi. Masalan, elektr
qurilmasi tok oʻtkazmaydigan qismlarida kuchlanish paydo boʻladi,
fazadagi kuchlanish yerga nisbatan oʻzgaradi va boshqalar.
Muhofazalovchi oʻchirish qurilmasi, xavf hosil qilgan elektr asbobni
0,2 s dan oshmagan vaqt davomida oʻchirish imkoniyatini berishi kerak.
Muhofazalovchi oʻchirish asbobi bir qancha qismlardan tashkil
topgan boʻlib, asosan elektr sistemasida biror bir parametrning
oʻzgarishini sezib, elektr sistemasiga berilayotgan tokni avtomatik
uzuvchi qurilmaga signal beradi. Bu elementlarning asosiysi qabul
qiluvchi qurilma boʻlib (asosan qabul qiluvchi qurilma sifatida rele
qoʻllaniladi), u elektr sistemasidagi parametr oʻzgarishlarini qabul qiladi,
agar kelayotgan signal kuchsiz boʻlgan holda uni kuchaytiruvchi qurilma
oʻrnatiladi, shuningdek, bu sistemaning toʻg‘ri ishlayotganligini tekshirib
turuvchi nazorat asboblari hamda signal lampalari oʻrnatilishi mumkin.
Avtomatik tokni uzish qismining vazifasi olingan signalga asoslanib
elektr qurilmasini ta’minlayotgan elektr tarmog‘ining butunlay uzib
qoʻyishdan iborat.
Elektr sistemalarining saqlovchi qurilmalari sistemada elektr quvvati
nominal miqdordan ortib ketgan taqdirda avtomatik ravishda tokni uzib
qoʻyadi. Muhofaza qurilmasi elektr sistemasidagi tok quvvati nominal
130
miqdordan 25% ortib ketsa, muhofaza qurilmasiga oʻrnatilgan eruvchan
qism erib ketadi va tok kelishi toʻxtaydi. Bu eruvchan qismni elektr
sistemasiga berilayotgan tok kuchining maksimal zarur miqdoriga moslab
tanlanadi. Uning erib ketish vaqti undan oʻtayotgan tok kuchiga bog‘liq.
Agar tok kuchi birdaniga 2,5 marta ortib ketsa, eruvchi qism 0,2 s
davomida erib ketadi.
Saqlovchi qurilmalarning probkasimon, plastinkali va trubkasimon
turlari boʻladi, ularning hammasida ham eruvchi qismni oʻzgartirish
imkoniyati bor.
Elektr yordamida qoʻlda ishlatiladigan - drel, gayka buragich,
silliqlovchi, pardoz berish mashinalari va boshqalarga elektr tokiga oson
ulanib, oson oʻchirilishi, ishlatish davrida tok oʻtkazuvchi qismlariga
odamning tegib ketish va tok ta’siriga tushib qolish xavfi boʻlmasligi
talablari qoʻyiladi.
Bunday asboblar bilan ishlaganda elektr toki ta’siriga tushib qolish,
uning metall korpuslari orqali, yaxshi yerga ulangan metall qismlarda
turib ishlov berayotgan vaqtda, zax xonalarda ish bajarishda, shuningdek,
ochiq havoda ish olib borganda boʻlishi mumkin. Xavfli sharoitlarda
ishlaganda ushbu elektr asboblarini elektr xavfi darajasini kamaytirish
uchun ishlatish kuchlanishi 36 V dan oshmagan, 1 kvtgacha quvvatga ega
boʻlgan, chastotasi 200 Gs li elektr quvvatidan foydalanish tavsiya etiladi.
Qoʻlda ishlatiladigan asboblarni 110 va 220 V kuchlanishlarda
ishlatishga faqat xavfsiz xonalarda ish olib borishda ruxsat etiladi.
Qoʻlda ishlatiladigan elektr asboblarining tuzilishida xavfsizlikni
ta’minlash elementlari boʻlishi, shuningdek, 36 V kuchlanishdan ortiq,
kuchlanishda ishlaydigan asboblar uchun, diametri 4 mm dan kam
boʻlmagan oʻtkazgichdan tayyorlangan, nol simiga yoki yerga ulangan
simga ulash uchun qisqichga ega boʻlishi shart.
Elektr asbobini tokka ulash koʻp simli kabellardan tashkil topgan
boʻlishi, oddiy sim boʻlgan taqdirda rezina shlang kiygizilib
muhofazalangan boʻlishi lozim.
Koʻpincha bunday kabellar tarkibida nolga, yerga ulash uchun
moʻljallangan simlar ham boʻladi. Rozetkalarda esa yerga ulangan yoki
nol simi nuqtalari boʻladi.
131
Elektr qurilmalarida qoʻllaniladigan muhofaza vositalari
Elektr qurilmalarida ishlayotganlar uchun muhofaza vositalarining
eng mukammal qilib bajarilganlari ham ba’zi bir hollarda elektr
xavfsizligini toʻla ta’minlay olmaydi. Masalan, elektr toki oʻtkazgichlari
yaqinida ishlayotgan kishilar, agar bu elektr oʻtkazgichni mustahkam tok
oʻtkazmaydigan muhofaza qobiqlari bilan jihozlamasa, elektr xavfi
boʻlishi aniq. Shuningdek, ba’zi bir ishlarni elektr tokini oʻchirmagan
holda bajarishga toʻg‘ri keladi, bunda elektr asboblarining tutqichlarini
muhofazalash talab qilinadi. Ba’zi bir hollarda esa elektr tarmoqdarida
elektr kuchlanishni uzib, remont ishlarini bajariladi. Bunday hollarda
bilmasdan tokni ulab yuborish xavfli vaziyatlarga olib keladi.
Yuqorida sanab oʻtilgan holatlarning har biri oʻziga yarasha
muhofaza vositalari va asboblaridan foydalanishni taqazo etadi.
Muhofaza vositalari shartli ravishda uch turga boʻlinadi: muhofaza
qobiqli, toʻsiq va saqlovchi vositalar.
1. Muhofaza qobiqli elektrdan saqlovchi vositalar ikki turga
boʻlinadi:
a) asosiy muhofaza qobiqli vositalar - uzoq vaqt elektr kuchlanishlari
ta’sirida ishlashi mumkin boʻlgan va elektr kuchlanishidan muhofaza
qilish qobiliyatiga ega boʻlgan vositalar. Ular bilan elektr kuchlanishga
ega boʻlgan oʻtkazgichlarda elektrni uzmasdan ishlashga ruxsat etiladi.
Bunday vositalarga rezinadan qilingan qoʻlqoplar, dastasi muhofaza
qobiqlari bilan jihozlangan elektr asboblari, muhofazalangan shtangalar,
elektr oʻlchash asboblari, shuningdek, muhofazalangan kuchlanishni
oʻlchash asboblari kiritiladi.
b) yordamchi elektr tokidan muhofaza qiluvchi vositalar - elektr
tokidan toʻliq himoya qila olmaydigan, lekin elektr ta’sirini qisman
kamaytirish imkoniyatiga ega boʻlgan vositalar. Ular asosiy vositalarga
qoʻshimcha ravishda ularning muhofaza qobiliyatini oshirish uchun
xizmat qiladi. Yordamchi muhofaza vositalariga dielektrik kalishlar,
gilamchalar oyoq ostiga qoʻyiladigan quruq taxtadan qilingan tagliklar va
boshqalar kiradi.
2. Toʻsiq muhofaza vositalari elektr toki ta’siridan vaqtincha toʻsish
yoʻli bilan muhofaza qiladi. Masalan, panjara sifatidagi toʻsiqlar, tok
132
taqsimlagich shkaflari va boshqalar. Ba’zi hollarda esa ogohlantiruvchi
plakatlar osib qoʻyiladi.
Bundan tashqari elektr ta’minoti vositalari baland simyog‘ochlarda
va chuqur yer osti kabellari orqali amalga oshiriladi. Bular ham oʻz
navbatida toʻsiq vositalar vazifasini bajaradi.
3. Saqlovchi muhofaza vositalari ishchilarni nur, issiqlik va mexanik
jarohatlardan saqlash vazifasini bajaradi.
Elektr toki ta’siriga tushgan kishiga birinchi yordam koʻrsatish
Elektr toki ta’siriga tushgan kishiga tibbiyot xodimi kelgunga qadar
koʻrsatiladigan yordamni ikki qismga boʻlib qaraladi:
1) tok ta’siridan qutqarish;
2) birinchi yordam koʻrsatish.
Tok ta’siridan qutqarish oʻz navbatida bir necha xil boʻlishi mumkin.
Eng oson va qulay usuli bu elektr qurilmasiga kelayotgan tokni
oʻchirishdir.
2.4.7-rasm. Elektr toki tasiriga tushgan insonga birinchi yordam.
Agar buning iloji boʻlmasa (masalan, oʻchirish qurilmasi uzoqda
boʻlsa), unda tok kuchlanishi 1000 V dan koʻp boʻlmagan elektr
qurilmalarida elektr simlarini sopi yog‘ochli boʻlgan boltalar bilan kesish
yoki zararlangan kishining kiyimi quruq boʻlsa, uning kiyimidan tortib
tok ta’siridan qutqarib olish mumkin. Agar elektr tokining kuchlanishi
1000 V dan ortiq boʻlsa, u holda dielektrik qoʻlqop va elektr izolyatsiyasi
mustahkam boʻlgan elektr asboblaridan foydalanish kerak.
Agar jarohatlangan kishi balandlikda boʻlsa kuchlanishni
oʻchirishdan oldin uning xavfsizligini taminlash, yiqilib tushishini oldini
olish kerak. Badanning tok tegib yaralangan joyiga quruq sterillangan
bog‘lam qoʻyish lozim.
133
Elektr tokidan shikastlanishning barcha holatlarda jarohatlangan
kishini holati qanday boʻlishidan qat’iy nazar vrachga murojaat qilish
lozim.
Elektr ta’siriga tushgan kishiga birinchi yordam koʻrsatish uning
holatiga qarab belgilanadi. Agar ta’sirlangan kishi xushini yoʻqotmagan
boʻlsa, uning tinchligini ta’minlab, vrach kelishini kutish yoki tezda
davolash muassasasiga olib borish zarur.
Agar tok ta’sirida xushini yuqotgan, ammo nafas olishi va yurak
tizimi ishlayotgan boʻlsa, uni quruq va qulay joyga yotqizish, kamari va
yoqasini boʻshatish va sof havo kelishini ta’minlash zarur. Nashatir spirti
xidlatish, yuziga suv purkash, tanasini va qoʻllarini ishqalash yaxshi natija
beradi.
Agar jarohatlangan kishining nafas olishi qiyinlashsa, qaltirash holati
boʻlsa, ammo yurak urish ritmi nisbatan yaxshi boʻlsa, unda bu kishiga
sun’iy nafas oldirish zarur.
Klinik oʻlim xolati yuz bergan taqdirda sun’iy nafas oldirish bilan bir
qatorda yurakni ustki tomondan massaj qilish kerak.
Sun’iy nafas oldirish jarohatlangan kishini tok ta’siridan qutqarib
olish, uning holatini aniklash bilanoq boshlanishi kerak. Sun’iy nafas
oldirish “og‘izdan-og‘izga” deb ataluvchi usul bilan, ya’ni yordam
koʻrsatuvchi kishi oʻz oʻpkasini havoga toʻldirib, jarohatlangan kishi
og‘zi orqali uning oʻpkasiga bu havoni haydaydi. Odam oʻpkasidan
chiqqan havo, ikkinchi odam oʻpkasi ishlashi uchun yetarli miqdorda
kislorodga ega boʻlishi aniqlangan. Bu usulda jarohatlangan kishi
chalqancha yotqiziladi, og‘zi ochib tozalanadi, havo oʻtish yulini ochish
uchun boshini bir qoʻl bilan koʻtariladi, ikkinchi qoʻl bilan dahanidan
tortib, dahanini buyni bilan taxminan bir chiziqqa keltiriladi. Shundan
keyin koʻkrak qafasini toʻldirib nafas olib, kuch bilan bu havoni
jarohatlangan kishi og‘zi orqali puflanadi. Bunda yordam koʻrsatayotgan
kishi og‘zi bilan, jarohatlangan kishining og‘zini butunlay berkitishi va
barmoqlari yordamida uning burnini berkitish kerak.
134
2.4.8-rasm. Klinik oʻlimda birinchi yordam.
Shundan keyin yordam koʻrsatuvchi boshini koʻtarib, yana oʻpkasini
havoga toʻldiradi. Bu vaqtda jarohatlangan kishi passiv ravishda nafas
chiqazadi.
Bir minutda taxminan 10-12 marta puflashni doka, dastro‘mol yoki
boshqa sun’iy nafas berish moslamalari orqali ham bajarish mumkin.
Agar jarohatlangan kishi mustaqil nafas olishini tiklagan taqdirda ham,
sun’iy nafas oldirishni bemor oʻziga kelguncha davom ettiriladi.
Yurakni tashqaridan massaj qilish jarohatlangan kishi organizmidagi
qon aylanishni sun’iy ravishda tiklab turish maqsadida amalga oshiriladi.
Qorin boʻshlig‘idan koʻkrak qafasiga oʻtgandan keyin 2 barmoq
yuqoridan massaj qilinadigan joyni belgilab, qoʻlni bir-biri ustiga toʻg‘ri
burchak shaklida qoʻyib, jarohatlangan kishining koʻkrak qafasi tana
og‘irligi bilan 15-25 kg miqdordagi kuch bilan bosiladi.
Bosish sekundiga 1 marta keskin kuch bilan boʻlishi kerak. Bunda
koʻkrak qafasi ichkariga qarab 3-4 sm pasayishi kerak va bu yurak urishi
ritmiga moslab davom ettiriladi.
Massaj qilish sun’iy nafas oldirish bilan birgalikda olib borilishi
kerak. Agar yordam koʻrsatayotgan kishi bir oʻzi boʻlsa, har ikki marta
puflagandan keyin 15 marta koʻkrak qafasini bosishi kerak. Jarohatlangan
kishining yurak urishi mustaqil boʻlganligini uning pulsini tekshirib
bilinadi. Buning uchun yuqoridagi vazifalarni 2-3 sekundga toʻxtatib,
tomir urishi sanab koʻriladi.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Elеktr tоkidаn jаrоhаtlаnish sаbаblаri аyting?
2. Elеktr tоkining хаvfliligi nimаdа?
3. Elеktr tоkidаn jаrоhаtlаnish turlаrini аyting?
135
4. Fibriliyatsiоn tоk nimа?
5. Insоnlаrni tоkdаn jаrоhаtlаnish ehtimоli nimаlаrgа bоg‘liq?
6. Insоnlаrning shахsiy хususiyatlаrini tоkdаn jаrоhаtlаnishgа
аlоqаsi bоrmi, boʻlsа qаndаy?
7. Yergа ulаsh himоyasi nimа?
8. Nоllаshtirish himоyasi nimа?
9. Qаdаm kuchlаnishi dеgаndа nimаni tushunаsiz?
136
III bob FAVQULODDA VAZIYATLARDA FUQARO
MUHOFAZASI
3.1-Mavzu: AHOLI VA HUDUDLARNI FAVQULODDA
VAZIYATLARDAN MUHOFAZA QILISHNING HUQUQIY
ASOSLARI
3.1.1.Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi sohasida
Oʻzbekiston Respublikasi qonunlari.
1.Oʻzbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 1996-yil 4martdagi “Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligini
tashkil etish toʻg‘risida”gi PF-1378-sonli farmoni.
2.“Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligini
tashkil etish toʻg‘risida”gi PF-1378-sonli Farmoniga oʻzgartirish kiritish
toʻg‘risidagi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 11dekabrdagi PF-2153-sonli Farmoni.
3.Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 11apreldagi “Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining
faoliyatini tashkil etish masalalari toʻg‘risida”gi 143-sonli Qarori.
4.Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2023-yil 29apreldagi 171-sonli “Oʻzbekiston respublikasi favqulodda vaziyatlarda
ularning oldini olish va bunday vaziyatlarda harakat qilish davlat tizimini
faoliyatini samarali tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori.
5.Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1998-yil 27oktyabrdagi “Tabiiy, texnogen va ekologik tusdagi favqulodda
vaziyatlarning tasnifi toʻg‘risida”gi 455-sonli qarori.
6.Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2010-yil 5yanvardagi “qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalarini favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etishga jalb qilish tartibi toʻg‘risidagi nizomini
tasdiqlash haqida”gi 2-sonli qarori.
7.Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011-yil 8iyuldagi “Qarovsiz qolgan hayvonlarni tutish va saqlash bilan bog‘liq
xizmatlar faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari toʻg‘risida”gi 202sonli qarori.
137
8.Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2003-yil 13yanvardagi “Ommaviy tadbirlarni oʻtkazish qoidalarini tasdiqlash
toʻg‘risida”gi 15-sonli qarori
3.1.2.Fuqaro muhofazasining hozirgi zamon sharoitidagi ahamiyati.
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning
qonuniy asosini Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidentining farmonlari, Oʻzbekiston Respublikasi
qonunlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va Favqulodda vaziyatlar
vazirining koʻrsatma va boshqa tegishli me’yoriy hujjatlari tashkil etadi.
Bizga ma’lumki, XX asrning 60-yillaridan fuqaro mudofaasi tizimi
faoliyat koʻrsatib kelgan. Uning asosiy vazifasi tinchlik davrida va urush
sharoitida mamlakat aholisini yalpi qirg‘in qurollari va boshqa hujum
vositalaridan himoya qilish, urush sharoitida iqtisodiyot boʻektlarining
barqarorligini ta’minlash hamda halokat oʻchoqlarida qutqarish va tiklash
ishlarini oʻz vaqtida samarali amalga oshirishdan iborat edi.
Lekin aholi hayotiga faqatgina ommaviy qirg‘in qurollari emas, balki
boshqa xavf-xatarlar ham tahdid solib turadiki, ularni aslo nazardan
chetda qoldirish mumkin emas. Bular turli tabiiy ofatlar, avariya,
halokatlardir. Sodir boʻlib oʻtgan bir nechta halokatlar (Chernobil atom
elektr stansiyasidagi avariya, 25 000 odamning yostig‘ini quritgan Spitak
zilzilasi va boshq.) fuqaro mudofaasining oʻrni va vazifalariga boshqacha
koʻz bilan qarash kerak ekanligini koʻrsatib berdi. Fuqaro mudofaasi
qoʻshinlari bunday yirik koʻlamdagi ofatlarga qarshi kurashishga tayyor
emas ekanligi, fuqaro mudofaasi vazifalari faqatgina harbiy davr
chegarasida qolishligi mumkin emasligi, ular oldiga qoʻyilgan vazifalar
koʻlamini kengaytirish lozimligi ayon boʻlib qoldi.
90-yillarga kelib yadro urushi xavfi kamaydi, biologik qurollardan
foydalanish cheklab qoʻyildi, yangi-yangi zamonaviy qurol turlari kashf
etildiki, ular odamlar uchun xavfli boʻlmay, balki iqtisodiyot ob’ektlarini
ishdan chiqarishga qaratilgan edi. Bularning hammasi fuqaro mudofaasi
tizimi oʻrnida yangi tizim tashkil etilishi lozimligini isbotlab berdi.
Shu oʻrinda yana bir masalani oydinlashtirib olishga toʻg‘ri keladi.
Favqulodda vaziyatning oʻzi nima, undan aholi va hududlarni muhofaza
qilish deganda nimani koʻzda tutish lozim?
138
Favqulotda vaziyat - odamlar qurbon boʻlishi, ularning sog‘ligi yoki
atrof tabiiy muhitga zarar etishi, jiddiy moddiy talofatlar keltirib
chiqarishi hamda odamlar hayot faoliyati sharoiti izdan chiqishiga olib
kelgan yoki olib kelishi mumkin boʻlgan avariya, halokat, xavfli tabiiy
hodisa yoki boshqa tabiiy ofat natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan
vaziyat.
Vatanimiz Prezidenti tomonidan olib borilayotgan odilona siyosat
tufayli inson manfaati, inson qadriyati eng oldingi oʻrindadir. Asosiy
Qomusimiz boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi konstitutsiyasining asosini
ham inson, uning qadr-qimmati, salomatligi tashkil etadi. Insonning
hayoti, yashashga boʻlgan huquqi konstitutsiya bilan muhofaza qilinadi.
Oʻzbekitson Respublikasi Prezidenti favqulodda vaziyatlar (real
tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiya)
yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini ta’minlashni koʻzlab,
Oʻzbekistoan Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim
joylarida favqulodda holat joriy etadi, qabul qilgan qarorini uch kun
mobaynida Oʻzbekitson Respublikasi Oliy Majlisining tasdig‘iga kiritadi.
Favqulodda holat joriy etish shartlari va tartibi qonun bilan belgilanadi.
Oliy
majlisning
vakolatlariga
Oʻzbekiston
Respublikasi
Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e’lon qilish, favqulodda
holat joriy etish, uning muddatini uzaytirish va toʻxtatish toʻg‘risidagi
farmonlarini tasdiqlash kiradi.
Fuqaro muhofazasining hozirgi zamon sharoitidagi vazifalari.
Respublikamiz mustaqillikka erishganidan soʻng tashkil etilgan
Favquolodda vaziyatlar vazirligining asosiy vazifalaridan biri favqulodda
vaziyatlarda aholi hayoti va sog‘ligini, moddiy va madaniy boyliklarini
muhofaza qilishdan iborat. Bu vazifani samarali tashkil etish uchun
muhofazaning qonuniy, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, muhandislik texnik,
maxsus asoslariga ega boʻlishimiz zarur.
Har bir rahbar, har bir favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
sohasining xodimi texnogen, tabiiy va ekologik favqulodda vaziyatlar
yuzaga kelgan vaqtda vaziyatga baho berishni, tezlik bilan tegishli
qarorlar qabul qilishni, qidiruv-qutqaruv va shoshilinch ishlarni
139
oʻtkazishda boshqaruvni amalga oshirish yoʻllarini bilishi va bu borada
yuqori malakaga ega boʻlmog‘i kerak.
Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
-favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari,
usullari, vositalari tizimi, sa’y harakatlari majmui.
Favqulodda vaziyatlarni oldini olish - oldindan oʻtkazilib,
favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga,
bunday vaziyatlar roʻy berganda esa odamlar sog‘ligini saqlash, atrof
tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini
kamaytirishga qaratilgan tadbirlar majmui.
Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish- favqulodda vaziyatlar
sodir boʻlganda oʻtkazilib, odamlar hayoti va sog‘ligini saqlash, atrof
tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini
kamaytirishga, shuningdek favqulodda vaziyatlar sodir boʻlgan zonalarni
xalqaga olib, xavfli omillar ta’sirini tugatishga qaratilgan avariyaqutqaruv ishlari va kechiktirib boʻlmaydigan boshqa ishlar majmui.
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
sohasida qoʻyilgan dadil qadamlardan biri - avval Mudofaa vazirligi
qoshida fuqaro mudofaasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasining,
soʻngra esa shu boshqarma negizida Oʻzbekistoan Respublikasi Birinchi
Prezidentining 1996-yil 4-martdagi PF-1378 sonli Farmoni bilan
Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etilishi boʻldi.
Farmon bilan favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish, aholi hayotini va
salomatligini, moddiy va ma’naviy qadriyatlarni muhofaza qilish,
shuningdek tinchlik va harbiy davrlarda favqulodda vaziyatlar vujudga
kelganda ularning oqibatlarini tugatish hamda zararlarini kamaytirish
sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish vazirlikning
asosiy vazifalaridan biri deb belgilandi.
Aholi va iqtisodiyot ob’ektlarini muhofaza qilishni ta’minlashga
rahbarlik qilish Oʻzbekitson Respublikasining Bosh vaziriga yuklatilgan.
3.1.3.Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari.
Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
-aholini harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar
oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalanish usullariga oʻrgatish;
140
-ob’ektlarni harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar
oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalash harakatlari va
usullariga oʻrgatish;
-boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish,
rivojlantirish va doimiy shay holatda saqlab turish;
-iqtisodiyot ob’ektlarining barqaror ishlashini ta’minlash yuzasidan
chora-tadbirlar kompleksini oʻtkazish;
-aholini, moddiy va madaniy boyliklarni xavfsiz joylarga evakuatsiya
qilish;
-fuqaro muhofazasi harbiy tuzilmalarining shayligini ta’minlash;
-aholini umumiy va yakka tartibdagi muhozalanish vositalari bilan
ta’minlash;
-aholining harbiy harakatlar olib borish paytidagi yoki shu harakatlar
oqibatidagi hayot faoliyatini ta’minlash;
-radiatsiyaviy, kimyoviy va biologik vaziyat ustidan kuzatish va
laboratoriya nazoratini olib borish;
-qutqarish va boshqa kechiktirib boʻlmaydigan ishlarni tashkil qilish
va oʻtkazish;
-harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar oqibatida
zarur koʻrgan hududlarda jamoat tartibini yoʻlga qoʻyish va saqlab turish;
-aholini va hududlarni muhofaza qilish borasida boshqa tadbirlarni
amalga oshirish.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, shaharlar va tumanlarda
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar kengashi raisi va tegishli
hududlarning hokimlari, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, korxonalar,
muassasalar va tashkilotlarda vazirlar, davlat qoʻmitalari va uyushma
boshqaruv raislari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda ishlab
chiqarish korxonalari direktorlari, rahbarlari aholi va iqtisodiyot
ob’ektlari muhofaza etishga rahbar eitib tayinlanadilar.
Mahalliy hokimiyat organlarining konstitutsiyamiz tomonidan
belgilagan vazifalari qatoriga jumladan quyidagilar kiradi:
-qonuniylikni, huquqiy-tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini
ta’minlash;
141
-mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar,
yig‘imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg‘armalar hosil qilish;
-atrof muhitni muhofaza qilish.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, shahar va tumanlarda
favqulodda vaziyatlar boshqarmalari (boʻlimlari)ning tashkil etilishi va
boshqarma (boʻlim) boshliqlarining oʻrinbosarlari joylardagi
oʻrinbosarlari hisoblanishi aholini va hududlarni favqulodda
vaziyatlardan muhofaza qilish sohasining ish faoliyatini yanada
mustahkamlashda katta ahamiyatga ega boʻldi.
Fuqaro muhofazasi maxsus tadbirlari bajarilishini ta’minlash hamda
ushbu maqsadlarda kuch va vositalarni tayyorlash uchun respublika,
viloyat, tuman, shuningdek ob’ekt fuqaro muhofazasi xizmatlari tashkil
etiladi.
Fuqaro muhofazasi kuchlari va vositalari tarkibi, uning tarkibiy
tuzilishi, shuningdek fuqaro muhofazasi tuzilmalari faoliyatining boshqa
masalalari Oʻzbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasi boshlig‘i
tomonidan belgilab qoʻyilgan.
Fuqaro muhofazasi qoʻshinlarining faoliyati, ularni butlash qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Nazorat savollari:
1. Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi qachon
tashkil etilgan?
2. Oʻzbekiston respublikasi Vazirlar mahkamasining 1998-yil 27oktyabrdagi “Tabiiy, texnogen va ekologik tusdagi favqulodda
vaziyatlarning tasnifi toʻg‘risida”gi 455-sonli qarori nima xaqida?
3. Oʻzbekiston respublikasi konistitutsiyasining hayot faoliyatidagi
axamiyati qanaqa?
4. Aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish soxasida qanday
qonunlar qabul qilingan?
5. Aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish soxasiga doir
Prizident qarorlarini sanab bering?
6. Aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish soxasiga doir
Prizident farmonlarini sanab bering?
142
7. Aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish soxasiga doir
Vazirlar Mahkamasining qarorlarini sanab bering?
8. Qoʻmondonlik shtab oʻquv mashqlarini izohlab bering?
9. Respublika darajasida fuqaro muhofazasi boshlig‘i kim.
3.2-Mavzu: TABIIY TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYATLAR
VA ULARDAN HIMOYALANISH CHORA TADBIRLARI
3.2.1.Umumiy mа’lumоt
Tabiiy favqulodda vaziyat - bu ma’lum bir hududda havfli tabiiy
hodisalar natijasida odamlarning qurbon boʻlishiga, shikastlanishiga va
atrof tabiiy muhitga moddiy zarar еtishi, aholining hayot faoliyati
sharoitlari izdan chiqishiga olib kеladigan sharoit.
Havfli tabiiy jarayonlar va hodisalar sodir boʻlish joyi, sababi,
koʻlami, kеltirgan moddiy zarar va boshqa hususiyalari bilan ajralib
turadi. 1998-yil 27-oktyabrda Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul
qilingan 455-sonli «Tеxnogеn, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda
vaziyatlar tasnifi toʻgrisida»gi qarorining ilovasi asosida tabiiy
favqulotdda vaziyatlar kеlib chiqish sabablariga koʻra quyidagilarga
ajratiladi:
1. Gеologik xavfli hodisalar.
2. Gidromеtеorologik havfli hodisalar.
3. Favqulodda epidеmiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar.
Tabiiy favqulodda vaziyatlar tarqalish koʻlami, ta’sir maydoni, ushbu
vaziyatlarda zarar koʻrgan odamlar soniga, kеltiradigan moddiy zararlar
miqdoriga va koʻlamlariga qarab lokal, mahalliy, rеspublika va
transchеgara turlarga boʻlinadi.
Lokal (ob’yеktga taaluqli) tabiiy FVlar - shikastlovchi omillari
ishlab chiqarish yoki ijtimoiy ob’yеktlar hududi bilan chеgaralanadi.
Lokal favqulodda vaziyatlar natijasida 10 dan ortiq kishi shikastlanishi,
100ga yaqin insonlarning hayot faoliyati sharoitlari izdan chiqishi
mumkin, moddiy zarar favqulodda vaziyat roʻy bergan kunda eng kam ish
haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiq boʻlmaganni tashkil etadi,
favqulodda vaziyatlar zonasi ob’yеkt hududidan tashqariga chiqmaydi.
143
Mahalliy tabiiy FVlar - shikastlovchi ta’siri aholi yashash punktlari,
shahar, tuman hududi bilan chеgaralanadi. Mahalliy favqulodda
vaziyatlar natijasida 10 dan to 500 kishigacha shikastlanishi, 100 dan to
500 gacha insonlar hayot faoliyati sharoitlari izdan chiqishi mumkin,
moddiy zarar eng kam ish haqi miqdorining 1 ming dan to 0,5 mln. gacha
tashkil etadi, favqulodda vaziyatlar zonasi shahar, tuman, viloyat
hududidan tashqariga chiqmaydi.
Rеspublika (hududiy) tabiiy FVlar - shikastlovchi omillari
rеspublika, oʻlka, viloyat hududi bilan chеgaralanadi. Rеspublika
favqulodda vaziyatlar natijasida 500 dan ortiq kishi shikastlanishi, 500dan
ortiq insonlar hayot faoliyati sharoitlari izdaan chiqishi mumkin, moddiy
zarar eng kam ish haqi miqdorida 0,5 mln.dan ortiq summani tashkil etadi,
favqulodda vaziyatlar rеspublika, oʻlka hududidan tashqariga chiqmaydi.
Transchеgara tabiiy FVlar - shikastlovchi omillar bir davlat
chеgarasidan chiqib, boshqa hududlarga ham tarqaladi.
3.2.2.Geologik xavfli hodisalar.
Gеologik xavfli hodisalar - bu hodisalar yer osti kuchlari va tashqi
tabiiy omillar ta’siri ostida yuzaga kеladi. Bundan tashqari ular insonning
xoʻjalik va boshqa faoliyati natijasida xam yuz berishi mumkin va
odamlarga, qishloq xoʻjalik xayvonlari va oʻsimliklarga, iqtisodiy
ob’yеktlarga atrofdagi tabiiy muhitga shikastlovchi ta’sir koʻrsatadi.
Havfli gеologik hodisa va jarayonlarga quyidagilar kiradi:
• zilzila,
• yer koʻchishlari,
• tog‘ oʻpirilishlari,
• vulqon otilishi,
• sunami va boshq.
Zilzila
Zilzila - eng falokatli tabiiy ofat boʻlib, yer ichki energiyasining
oʻzgarishi, vulqon otilishi jarayonlari va insonning xoʻjalik faoliyati
tufayli yuzaga kеladi.
144
3.2.1-rasm. Zilzilaning talofati.
Vaqt tanlamaydigan bu ofat bir nеcha soniya ichida minglab
insonlarning qurbon boʻlishi va katta iqtisodiy zararga olib kеladi.
Koʻchki va oʻpirilishlar
Koʻchkilar va oʻpirilishlar asosan kuchli yomg‘ir yog‘ishi, qorning
shiddat bilan erishi, zilzila, yerga ishlov berishdagi agrotеxnik xatoliklar
va boshqa omillar natijasida tog‘ning oʻstki tuproq qatlamining pastlikka
tomon sirpanishi natijasida yuzaga kеlib, aholi yashash joylari, aloqa
tarmoqlari va toʻg‘onlarni jiddiy shikastlaydi.
3.2.2-rasm. Koʻchki va oʻpirilish.
Tog‘li hududlarda eng xatarli qor koʻchkisi va undan koʻrilgan zarar
miqdori hisoblab chiqilgan: odamlar halokati - 9,0%, ma’muriy binolar,
145
turar joy binolari, ob’ektlarning vayron boʻlishi - 14%, chang‘i uchish,
temir va avtomobil yoʻllarini qor bosib qolishi - 62%, telefon, telegraf,
yuqori kuchlanishli elektr va gaz quvurlariga shikast yetishi - 2%,
oʻzanlarda suv yoʻlining toʻsilib qolishi, koʻpriklarning buzilishi,
oʻrmonlarning barbod boʻlishi - 13% ni tashkil etadi. G‘arbiy Tyan-Shan
hududida zarar yetkazuvchi halokatli qor koʻchkilari 16,5% ni tashkil
etadi.
3.2.1-jadval.
Koʻchki
Koʻchki
Koʻchki
Qayd
Qish
Koʻchki Koʻchki
harakati xavfi boʻlgan etilgan
davri
ning
ning eng
Daryo
chegarasida yonbag‘irlar umumiy uchun maksima uzun
havzalari
gi oʻrtacha
ning
miqdor oʻrtacha l hajmi, siljishi,
balandlik, m oʻrtacha
miqdor
m3
m
chegarasi
Oqsuv, Keles 1653-3593
22-470
951
49
0,75
Chirchiq
1800-3320
27-460
36515
124
2,3
3800
Ohangaron
1850-2950
26-430
8438
84
6,0
5000
Sirdaryoning
oʻng qirg‘og‘i,
Norin daryosi
quyilishining
pasti
Sirdaryoningch
ap qirg‘og‘i,
Qoradaryo
quyilishining
pasti
Zarafshon
2045-3220
28-460
2469
64
6,4
5000
2740-3770
28-480
4204
30
0,6
2500
1535-4050
25-620
319
55
0,6
-
Qashqadaryo
1725-3350
21-550
3441
139
1,0
2500
Surxondaryo
1425-4175
24-360
4955
132
1,0
2500
Sunami
Sunami - bu asosan suv osti silkinishlari vaqtida dеngiz tubi katta
maydonlarining pastga yoki yuqoriga siljishi natijasida yuzaga kеladigan,
dеngiz toʻlqinidan iborat havfli tabiiy hodisa.
146
3.2.3-rasm. Sunami.
Sunamidan darak beruvchi tabiiy signal zilziladir. Sunami
boshlanishidan avval, odatda, suv qirg‘oqdan uzoq masofaga chеkinadi,
dеngiz tubi yuzlab mеtr, hatto bir nеcha ming mеtrga ochilib qoladi. Bu
holat bir nеcha daqiqadan yarim soatgacha davom etadi.
Toʻlqinlar harakati momaqaldiroqsimon tovush bilan birga kеchadi.
Sunami toʻlqini koʻpincha toʻlqinlar seriyasi shaklida boʻlib, qirg‘oqqa
bir soat va undan ortiq vaqt oralig‘i bilan hujum qiladi.
3.2.3.Gidrometeorologik xavfli hodisalar.
Gidromеtеorologik havfli xodisalar - bu:
•
odamlar oʻlimiga, aholi punktlarini, ba’zi sanoat va qishloq
xoʻjaligi ob’yеktlarini suv bosishiga, transport kommunikatsiyalari,
ishlab chiqarish va odamlar hayot faoliyati buzilishiga olib kеlgan va
shoshilinch koʻchirish tadbirlari oʻtkazilishini talab qiladigan suv
toshqilari, suv toʻplanishi va sеllar;
•
aholi punktlaridagi, sanatoriy, dam olish uylaridagi,
sog‘lomlashtirish lagerlaridagi odamlarning, turistlar va sportchilarning
jarohatlanishiga va oʻlimiga olib kеlgan yoki olib kеlishi mumkin boʻlgan
qor koʻchkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshqa xavfli
hodisalar.
147
Toshqin
Toshqin - bu asosan jalali yomg‘ir, qorning erishi, suv bosimi
natijasida daryo, koʻl va suv omborlaridagi suv hajmining koʻtarilishi
hisobiga yuzaga kеladi. Katta miqdordagi binolar buzilishi, inshootlar,
yoʻllar, aloqa tarmoqlari, elеktr uzatish inshoatlari, oʻsimliklarni,
hayvonlarni va odamlarni nobud boʻlishiga olib kеladi.
3.2.4-rasm.Toshqi.
Suv toshqini — daryo, koʻl yoki dengiz suvi sathining koʻtarilishi
natijasida quruqlikni suv bosishi. Daryo suvi, asosan, havo temperaturasi
keskin koʻtarilib, qor yoki muzliklar qisqa vaqtda koʻp miqdorda
eriganda, qattiq jala quyganda toshadi. Daryo oʻzaniga muz tiqilib
qolganda ham toshqin roʻy beradi. Dengiz sohillari va orollarda zilzila
paytida yoki okeanda vulqon otilganda toʻlqin koʻtarilishi natijasida ham
suv toshqini vujudga keladi.
Suv toshqinini oldini olish uchun suv omborlari qurilib, ortiqcha
suvni unga burib yuboriladi, suv yoqalariga mustahkam toʻgʻon, dambalar
quriladi.
Suv toshqini va uning talofatlari; Suv toshqini ham tabiiy ofatlar
orasida eng xavflisi hisoblanadi.Suv toshqini deb, daryo, koʻl
hovuzlardagi suv sathining keskin koʻtarilish natijasida maʼlum
148
maydonlardagi yerlarni suv tagida qolishiga aytiladi.Suv toshqiniga turli
omillar sababchi boʻladi;
• Kuchli yomgʻir yogʻish oqibatida (jala, sel quyishi):
• Qorning surunkali erishi natijasida :
• Kuchli shamol esishi natijasida ;
• Oqar daryolardagi muzliklarni yigʻilib, sunʼiy toʻgʻon hosil
qilinishi:
• Togʻ jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv
saqlash omborlarining buzilishi oqibatida.
Kuchli yomgʻir yogʻishi natjasida suvlarning sathi keskin koʻtarilib,
daryo, koʻllarga sigʻmaydi va natijada ekin maydonlarini turar joy
massivlarini, yoʻllarni suv bosadi va ularni izdan chiqaradi. Bundan
tashqari, elektr energiya, aloqa uzatgichlar, melliorativ tizimlar ishdan
chiqadi, chorva mollari, qishloq xoʻjaligi ekinlari yoʻq boʻlib ketadi, xom
ashyolar, yoqilgʻi, oziq ovqatlar, mineral oʻgʻitlar va boshqa muhim
mahsulotlar yaroqsiz holga keladi, yoki butunlay yoʻq boʻlib ketadi.
Shular hatijasida juda katta miqdorda moddiy zarar koʻrilib, insonlarni
yaxshi hayot kechirishiga halaqit qilishi mumkin. Suv toshqini turli
joylarda, jumladan, Oʻzbekistonda ham tez-tez boʻlib turadi. Masalan,
1992-1995-yillarda koʻpgina viloyatlarda - Xorazm, Buxoro,
Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax, Sirdaryo va boshqa joylarda juda
katta ekin maydonlari suv ostida qolib, oqibatda juda katta moddiy zarar
koʻrildi.Kuchli yomgʻir yogʻishi natijasida, suv toshqini 1993,1994,
1995,2000, 2001-yillarda Yevropa davlatlarida ham kuzatilib, bularning
oqibatida nafaqat moddiy zarar, balki hisoblab boʻlmaydigan maʼnaviy
zarar- insonlar oʻlimi yuz berdi. Hozirgi vaqtda MDH davlatlarida suv
sigʻimi 1 million metr /kub dan ortiq boʻlgan suv omborlari mingtaga
yaqin boʻlib, ularning suv sathi 116000 kilometr/kub ga teng. (shundan
55 ta suv ombori Oʻzbekiston xududida joylashgandir) bu suv
omborlarida 55,5miliard metr/kubdan ortiq suv saqlanib, ular orqali
qishloq xoʻjaligi suv bilan taʼminlanib, katta iqtisodiy samara olinadi.
Lekin bunday gidrotexnik inshootlar biror sabablar bilan buzilsa atrofida
149
yashovchi atrof-muhitga, insonlarga, dehqonchilikka jiddiy zarar
keltiradi.
Sеl
Sеl - bu tog‘ daryolari oʻzanlarida toʻsatdan yuzaga kеluvchi katta
hajmdagi tog‘ jinslari boʻlaklari, harsanglar va suv aralashmasidan iborat
vaqtinchalik shiddatli oqim.
3.2.5-rasm. Sel.
Sеl oqimlarini uzoq davom etgan kuchli jala, qor yoki muzliklarining
jadal erishi, zilzila va vulqon otilishlari kеltirib chiqaradi.
Sеl oqimlari xarakati xususiyati boʻyicha turbulеnt va strukturali
turlarga boʻlinadi.
Turbulеnt sеllar oʻzan boʻylab, daryo va soylardagi suv miqdorining
ortib kеtishi natijasida oqim xarakati qonuniga muvofiq vodiy yoʻnalishi
boʻyicha boʻladi.
Strukturali sеllar maydon boʻylab, turli tosh boʻlaklarining butun
yonbag‘ir boʻyicha yoppasiga bostirib kеlishi natijasida sodir boʻladi.
Sеl oqimlari oʻzi bilan olib kеlayotgan qattiq zarrachalari oʻlchamiga
qarab 3 guruhga boʻlinadi: - suv-toshli sеllar (tarkibi va yirik tosh
aralashmasidan iborat);
- loyqa sеllar (tarkibi suv va mayda tuproq aralashmalari);
- aralash sеllar (tarkibi suv,shagal, shagal aralash tog‘ jinslari, mayda
tosh aralashmalaridan iborat).
Oʻzbekiston Respublikasining Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo
va Farg‘ona viloyatlarining tog‘li xududlari sel ofati boʻladigan zonalar
hisoblanadi.
150
3.2.6-rasm. Mamlakatimizda sel xavfi yuzaga kelishi mumkin boʻlgan
hududlar.
Oxirgi 100 yil ichida Oʻzbekiston Respublikasi hududida 2500 dan
ortiq sel oqimlari kuzatilgan. Bulardan 1400 dan ortig‘i loyqa, 350 dan
ortig‘i suv-toshlik, 650 dan ortig‘i aralash sellardir. Respublikamizning
Farg‘ona vodiysida, Toshkent oldi hududlarida sel oqimlari tez-tez
kuzatilib turiladi. Sel oqimlari Respublikamiz hududida bahor mavsumida
va yozning birinchi oyida yuzberadi. Bunga sabab hududimiz joylashgan
mintaqaning tabiiy sharoiti boʻlib, bahor oylaridagi kuchli jala,
yomg‘irlar, haroratning issiq kelishi, tog‘larda muzlik va qorlarning tez
erishi, daryo oʻzani qiyaligining 3-50 dan kattaligi, suv yig‘ish maydonida
zarrachalari bog‘lanmagan boʻsh oq tog‘ jinslarining mavjudligi asosiy
omillardan boʻlib hisoblanadi.
Sel kelishining sabablari. Kuchli va uzluksiz davom etgan yog‘in,
harorat koʻtarilishi natijasida qor va muzliklarning faol erishi, daryo
oʻzanlariga katta hajmdagi tuproqning oʻpirilib tushishi, zilzila va inson
faoliyati selning yuzaga kelishi uchun sababchi boʻladi (3.2.2-jadval)
151
Turi
Birlamchi sababi
Yomg‘irli
Jala, kuchli yomg‘ir
Muzli
Qor va muzlarning
keskin eriy boshlashi
Seysmogen
Insonning
bevosita
ta’siri
Insonning
bilvosita
ta’siri
3.2.2-jadval
Tarqalishi va yuzaga kelishi
Qoyalarning yuvilishi va koʻchki
hosil boʻlishi bilan bog‘liq
Baland tog‘li hududlarda erigan
muzlik suvlarining urib ketishi bilan
bog‘liq
Yuqori seysmik faol hududlarda
Kuchlizilzilalar
Texnogen
jinslarning
toʻplanishi, sifatsiz
qurilgan toʻg‘onlar
Tuproq,
oʻsimlik
qoplaminin
gbuzilishi
Texnogen jinslarning yuvilishi va
siljishi, toʻg‘onlarning buzilishi
Oʻrmon,
oʻtloqlar
birlashgan
maydonlarda, qoya va oʻzanlarning
yuvilishi
Sel kelish sabablari
• Kuchli yomg‘ir yog‘ish oqibatida;
• Qorlarni surunkali erishi natijasida;
• Kuchli shamol esishi natijasida;
• Oqar daryolardagi muzliklarni yig‘ilib, sun’iy toʻg‘on hosil
qilishi;
• Tog‘ jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv
saqlash omborlarining buzilishi oqibatida.
Kuchli yomg‘ir yog‘ishi natijasida suvlarning sathi keskin koʻtarilib,
daryo, koʻllarga sig‘maydi va natijada ekin maydonlarni, turar-joylarni,
yoʻllarni suv bosadi va ularni izdan chiqaradi. Bulardan tashqari, elektr
energiya, aloqa uzatgichlar, meliorativ tizimlar ishdan chiqadi, chorva
mollari, qishloq xoʻjalik ekinlari yoʻq boʻlib ketadi, xom ashyolar,
yoqilg‘i, oziq-ovqatlar, mineral oʻg‘itlar va boshqalar yaroqsiz holga
keladi yoki yoʻq boʻlib ketadi. Shular natijasida juda katta moddiy zarar
koʻrilib, insonlar oʻlimi boʻlishi mumkin.
Surxondaryo viloyatida oxirgi 100 yil ichida 500 dan ortiq talofatli sel
oqimlari kuzatilgan. Bulardan 280 dan ortig‘i loyqa, 70 dan ortig‘i suvtoshlik, 20 dan ortig‘i aralash sellardir.Tog‘li hududlarda sel oqimlari teztez kuzatilib turiladi. Sel oqimlari bahor mavsumida va yozning birinchi
152
oyida yuzberadi. Bunga sabab hududimiz joylashgan mintaqaning tabiiy
sharoiti boʻlib, bahor oylaridagi kuchli jala, yomg‘irlar, haroratning issiq
kelishi va hokozolar sabab boʻladi.
Qor koʻchkisi
Qor koʻchkisi - tog‘larning tik yonbag‘irlarida qor massasining
ag‘darilib yoki sirpanib tushishi qor koʻchkilari dеb ataladi. Qorning ustki
qismi biroz muzlagan boʻlib, uning ustiga qalin qor yog‘sa va ma’lum
sabablarga koʻra pastga qarab siljisa quruq koʻchki hosil boʻladi. Bahor
oylarida qor erigan suvining shimilib, qorning tagini hoʻllashi natijasida
qor massasining turg‘unligi kamayib, pastga ag‘darilib tushishidan hoʻl
koʻchki hosil boʻladi.
3.2.6-rasm. Qor koʻchkisi.
Quruq koʻchkilar 100km/soat va ba’zan 300km/soat tеzlikda
harakatlanadi, hoʻl koʻchkilar sеkinroq - 30 km/soat tеzlikda siljiydi.
Qor koʻchkisining sabablari va oqibatlari. Tog‘larning tik yonbag‘irlaridan qor massasining pastlik tomon ag‘darilib yoki sirpanib
tushishiga tog‘ koʻchkisi deyiladi. Baland tog‘larning ustiga koʻp qor
yog‘ib, uning qalinligi ortadi va oʻz og‘irlik kuchi ta’sirida zichlashib,
qayta kristallanib, yonbag‘irlikka pastlikka qarab osilib turadi va natijada
uning qalinligi oshgan sari turg‘unligi susayib boradi. Kuchli shamol
ta’sirida mana shunday qor massasi harakatga kelib pastlik tomon siljiy
boshlaydi yoki ag‘darilib tushadi. Qor koʻchkisida suriluvchi massaning
hajmi birnecha ming m3dan million m3gacha tashkil etadi. Qor koʻchkilari
quruq yoki hoʻl boʻlishi mumkin. Agar qorning ustki qismi biroz
muzlagan boʻlib, uning ustiga qalinqor yog‘ib pastga qarab siljisa, quruq
koʻchki hosil boʻladi. Agar qor erigan suvga shimilib, uning tagi
153
hoʻllanishi natijasida pastga ag‘darilishi hoʻl koʻchki hosil boʻladi. Hoʻl
koʻchkilar 20-50 km/soat tezlikda, quruq koʻchkilar esa 100 km/soat,
ba’zan 300-400 km/soat tezlikda siljiydi. Qor koʻchkilari pastga qarab
harakat qilganda, yon-atrofdagi qor massalarini hamda tog‘ jinslarini oʻzi
bilan surib ketadi. Manashuning natijasida qor massasi kattalashib, hajmi
birnecha mln. m3ga, tezligi esa soatiga 250-350 kmga yetib, oʻz yoʻlidagi
oʻrmonlarni sindirib ketadi, imorat va inshootlarni vayron qiladi, oqibatda
juda katta moddiy zararni keltirib, insonlar oʻlimiga sabab boʻlishi
mumkin.
Kuchli shamol (dovul)
Kuchli shamol - bu tеzligi 120km/s dan ortadigan, yer yuziga yaqin
joyda 200 km/s ni tashkil etadigan, vayron qiluvchi va ancha davom
etuvchi shamol.
3.2.7-rasm.Kuchli shamol.
Toʻfon
Toʻfon - bu yer ustki inshoatlarini jiddiy zararlaydi, dеngizdan 10-12
mеtr balandlikda toʻlqinni yuzaga kеltiradi va toglardagi qorli boʻron va
shamol, havo massasini 12 va undan yuqori ballarda (1 ball - 2,5 m/s)
harakatlantiradi. Okеanda yuzaga kеladigan (50 m/s) toʻfon tayfun dеb
ataladi.
154
3.2.8-rasm. Toʻfon.
Boʻron
Boʻron - bu tеzligi 20 m/s dan ortiq va uzoq davom etuvchi kuchli
shamol. U siklon davrida kuzatiladi va dеngizda katta toʻlqinlarni,
quruqlikda esa vayronaliklarni kеltirib chiqaradi.
3.2.9-rasm. Boʻron.
Quyun
Quyun - bu momaqaldiroq bulutida yuzaga kеluvchi va koʻpincha
yer yuzasigacha diamеtri oʻnlab va yuzlab mеtrga yеtuvchi xartum
155
shaklida choʻziluvchi shamol. U uzoq muddat davom etmaydi, bulut bilan
birgalikda harakat qiladi.
3.2.10-rasm. Quyun.
3.2.4.Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik
vaziyatlar.
Epidеmiologik vaziyatlar - bu odamlarda uchraydigan oʻta xavfli
yuqumli kasalliklar (oʻlat, vabo, sarg‘ayma isitma va boshq.), zoonos
infеktsiyalar (sibir yarasi, quuirish va boshq.), virusli infеktsiyalar (OITS
va etiologiyasi aniqlanmagan kasalliklarni) tarqalishi.
Epizootik vaziyatlar - bu hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki
nobud boʻlishi.
Epifitotik vaziyatlar - bu oʻsimliklarning ommaviy nobud boʻlishi.
Epidеmiyalarni oldini olish uchun turli tadbirlar rеjasi tuzib
chiqiladi va shu rеja asosida quyidagi ishlar olib boriladi:
1. Tug‘ilgan paytidan boshlab rеja asosida turli kasalliklarga qarshi
taqvimiy emlanish oʻtkaziladi;
2. Kasalliklar tarqalgan vaqtida sanitar-gigiеnik holatlarga e’tibor
berib boriladi (yuqori nafas yoʻllarini yuqumli kasalliklardan himoya
156
qiluvchi niqoblar taqish, xonalarni oʻz vaqtida tozalab, shamollatib
turish);
3. Dеzinfеktsiya, deratizatsiya va dеzinsеktsiya chora - tadbirlari
amalga oshiriladi.
3.2.11-rasm. Viruslar.
Epifitotiya va epizootiyalarni oldini olish maqsadida oldini olish
tadbirlarni oʻz vaqtida oʻtkazish zarur. Hayvonlarni ma’lum rеja boʻyicha
tibbiy koʻrikdan oʻtkazish va emlash, oʻsimliklarni kasallanishiga qarshi
dorilardan foydalanish, oʻsimlik zararkunandalarining koʻpayishiga yoʻl
qoʻymaslik kerak, shuningdеk mеva bog‘larida olma qurti, shira,
qalqandorlarga qarshi kurashish uchun kuzda va erta bahorda
daraxtlarning qurigan poʻstloqlari, shohlari qirqilib, shakl beriladi. Qator
oralarga ishlov berish, bеgona oʻtlar va oʻsimlik qoldiqlaridan tozalanadi
va boshqa chora-tadbirlar oʻtkaziladi.
3.2.5.Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarda ximoyalanish va
harakatlanish qoidalari.
Zilzilagacha aholi harakati:
1. Shaxsingizni tasdiqlovchi xujjat, xonadoningizda batarеyali
radiopriyomnik, choʻntak elеktr fonari va dori-darmonlar saqlanadigan
quticha, qimmatbaho qog‘ozlar tayyor holda turishi kerak;
157
2. Birinchi tibbiy yordam koʻrsatish qoidalarini bilishingiz zarur;
3. Asosiy elеktr oʻchirgich va gaz kranlarini joyini aniq bilib
olishingiz lozim;
4. Shkaflarda og‘ir buyumlarni qoʻymaslik, og‘ir shkaflarni dеvorga
mahkamlab qoʻyish kerak;
5. Zilzila sodir boʻlgan vaqtda oila a’zolari bilan qayerda
uchrashishni kеlishib olish;
6. Tashkilotlar, muassasalarda oʻtkaziladigan tadbirlarda ishtirok
etish zarur.
Zilzila vaqtida aholi harakati:
•
Agar binoning birinchi qavatida boʻlsangiz darhol tashqariga
chiqing, binodan tashqarida boʻlsangiz, oʻsha yerda qoling;
•
Xona ichida boʻlsangiz, tayanch dеvorlar va eshik ostonasi
xavfsiz joylar hisoblanadi;
•
Koʻchada boʻlsangiz qulab tushishi mumkin boʻlgan bino,
baland dеvor, elеktr tarmoqlaridan yiroqroq boʻlishga harakat qiling;
•
Zilzila vaqtida lift yoki zinalardan foydalanmang.
Zilziladan soʻng aholi harakati:
•Sarosimaga tushmay xotirjamlik bilan vaziyatni baholang,
jabrlanganlarga va bolalarga yordam berishga kirishing;
•Suv, gaz, elеktr tarmoqlari holatini tеkshiring, ishdan chiqqan boʻlsa
foydalanmang;
•Shikastlangan binolarga kirishda ehtiyot boʻlib harakat qiling;
•Tеlеfon tarmoqlarini ortiqcha band qilmang;
•Zilzila qaytishiga tayyor turing, berilayotgan axborotlarni kuzatib
boring.
Sunami oldidan va vaqtida aholi harakatlari:
•Bino ichida boʻlsangiz zudlik bilan uni tark eting.
•Elеktr, gaz ta’minotini oʻchiring, havfsiz joyni egallang.
•Eng qisqa yoʻl bilan dеngiz sathidan 30-40 mеtr balandlikka
koʻtariling yoki qirg‘oqdan 2-3 km nariga kеting.
158
•Agar bino ichida qolishga toʻg‘ri kеlsa, eng havfsiz joylar - ichki
dеvorlar, ustunlar oldi, tayanch dеvorlar hosil qilgan burchaklar
ekanligini yodda tuting.
•Yaqiningizda turgan, yiqilib tushishi mumkin boʻlgan, ayniqsa
shisha buyumlarini chеtga olib qoʻying.
•Binodan tashqarida boʻlsangiz, daraxtlar ustiga chiqib oling yoki
toʻlqin zarbiga uchramaydigan joylardan oʻrin egallang. Juda
boʻlmaganda, daraht tanasi yoki mustahkamroq toʻsiqni quchoqlab oling.
Qor koʻchkisi vaqtidagi harakat:
Bino ichida boʻlsangiz:
• Sarosimaga tushmang, evakuatsiya oʻtkazilsa, gaz, elеktr, suv
tarmoqlarini oʻchiring, oʻzingiz bilan hujjatlaringiz, eng zarur
buyumlaringiz va oziq-ovqatni oling.
Bino tashqarisida boʻlsangiz:
• Qor koʻchkisi yoʻlidan chеtga qoching.
• Qor koʻchkisiga duch kеlib qolsangiz, suzayotganga oʻxshash
harakat qilib, qor oqimi yuzasida qolishga harakat qiling.
• Qor ostida qolsangiz, boshingiz va koʻkragingiz atrofida boʻshliq
hosil qiling.
Qor koʻchkisi tugagandan soʻnggi harakat:
•Qor tagida qolgan boʻlsangiz: yordamni kuting. Sizni albatta
qutqarib olishadi.
•Qor uyumi ostida holatni bilish uchun soʻlak chiqaring. Oqim
yoʻnalishi qanday holatda ekanligingizdan ogoh etadi.
•Boshqa hollarda jabrlanganlarga yordam bering, axborotlarni
kuzatib boring, zaruriyat tug‘ilganda qutqaruv guruhlariga
koʻmaklashing. Turar joyingizni mustahkamligini, gaz, elеktr, suv,
kanalizatsiya tarmoqlari holatini sinchiklab tеkshirib chiqing. Favqulodda
vaziyat oqibatlarini tugatishga kirishing.
Toshqingacha boʻlgan harakat:
1. Toshqin xavfi mavjud joylarda qurilish ishlarini faqat davlat
organlari ruxsati bilan amalga oshiring.
159
2. Toshqin toʻg‘risidagi xabarni olgach, gaz, elеktr tarmoqlarini
oʻchiring va qimmatbaho buyumlaringizni xavfsiz joylarga olib chiqing.
3. Oziq-ovqat, kiyim-kеchak, dori-darmonlarni va qutqaruv
vositalarini tayyorlab qoʻying.
4. Avvaldan bеlgilab qoʻyilgan yoʻnalish boʻyicha tеzlikda xavfsiz
joyga (tеpalik, yuqori qavat, molxona, tom)ga chiqing.
5. Ob-havo va xabar berish signallarini kuzatib boring.
Toshqin vaqtidagi harakat:
• Evakuatsiya toʻgrisidagi xabarni olishingiz bilan avvaldan tayyorlab
qoʻyilgan eng zarur buyumlaringizni olib binodan chiqib kеting.
• Suv oqimini kеsib oʻtishga harakat qilmang. Yordam yеtib kеlgunga
qadar xavfsiz joyni tark etmang.
• Gulxan yoqib, fonar yoki oq mato yordamida halokat signalini
bering.
• Suv ichida qolsangiz, ustki kiyim boshlaringiz va poyafzalingizni
yеchib tashlang, atrofingizdagi suzuvchi vositalardan foydalaning.
• Bolalar va kеksalarga yordam bering
Toshqindan soʻnggi harakat:
•Uyga qaytgach, binoning mustahkamligini tеkshirib koʻring;
•Uzilib va osilib yotgan elеktr simlaridan ehtiyot boʻling. Suv ostida
qolgan elеktr ta’minotini tеzda oʻchiring;
•Oziq-ovqat mahsulotlarini sifatini tеkshirib koʻring (Nam tortgan
mahsulotlarni va ichimlik suvini tеgishli sanitar ishlovidan oʻtkazmay
turib istе’mol qilish qat’iyan ma’n etiladi!);
• Ochiq olovdan foydalanmang.
Dovul, toʻfon va quyun vaqtida aholi harakati:
•Yaqinlashib kеlayotgan falokat haqidagi ogohlantirish signallariga
bеfarq boʻlmang;
•Insonlar himioyalash vositalari va bino, inshootlarning shamolga
yaroqliligini oshirishga e’tibor bering;
•Dovul, toʻfon va quyun vaqtida aholining harakatlanish qoidalarini
chuqur oʻzlashtirib oling;
160
•Dovul, toʻfon va quyundan soʻng shikastlanganlarga birinchi
yordam koʻrsatish qoidalarini yaxshi oʻzlashtirib oling;
•Yashirinish uchun yaqin, qulay boʻlgan yertoʻlalar, mustahkam
binolarni bilib oling va oila a’zolaringiz, yaqinlaringiz, qoʻshnilarga ular
haqida ma’lumot bering;
•Xavf yuqori boʻlgan zonalardan evakuatsiya qilishda chiqish
yoʻllarini bilib oling;
•Oʻzingiz yashash joyingizdagi favqulodda vaziyatlar boshqarmasi
tеlеfoni va manzilini bilib oling.
Sеl havfi bor hududlarda xavfsizlik tadbirlari:
1. Ommaviy axborot vositalari orqali tog‘li hududardagi ob-havo
sharoiti bilan bog‘liq xabarlarni doimo kuzatib borish.
2. Tinimsiz yomg‘ir yoki jala yog‘ishi davom etsa, sеl xavfi yuqori
hududlarda boʻlsangiz, tеzda havfsiz joy tomon harakat qilish.
3. Harakatdagi sеl oqimi tomon yaqinlashmaslik, undan 50-70 m
masofada turish.
4. Koʻchki xavfi bor joylar yaqinida toʻxtamaslik kerak, sеl oqimi
harakati natijasida koʻchki yoki oʻpirilish sodir boʻlishi mumkin.
5. Sеl xavfi bor hududlarda dam olish uchun toʻxtash va koʻl
dambalari boʻyiga palatkalar oʻrnatish mumkin emas.
6. Sеl xavfi bеlgilarini sеzsangiz tog‘ yonbag‘ir boʻylab yanada
yuqoriroqqa koʻtarilish lozim
7. Sеl xavfi oʻtgandan soʻng, sеl oqimi oʻyib kеtgan joylardan juda
ehtiyotkorlik bilan harakat qilish kerak.
8. Sеl xavfi oʻtgandan soʻng qor koʻchkisi yoki muz koʻchishi yuzaga
kеlishi mumkin. Shuning uchun xavf mavjud joylardan uzoqroq yurishga
harakat qilish kerak.
Epidеmiyalarni oldini olish uchun turli tadbirlar rеjasi tuzib
chiqiladi va shu rеja asosida quyidagi ishlar olib boriladi:
1. Tug‘ilgan paytidan boshlab rеja asosida turli kasalliklarga qarshi
taqvimiy emlanish oʻtkaziladi.
2. Kasalliklar tarqalgan vaqtida sanitariya-gigiyеnik holatlarga
e’tibor berib boriladi, (yuqori nafas yoʻllarini yuqumli kasalliklardan
161
himoya qiluvchi niqoblar taqish, xonalarni oʻz vaqtida tozalab,
shamollatib turish).
3. Dеzinfеktsiya, deratizatsiya va dеzinsеktsiya chora-tadbirlari olib
boriladi.
Epifitotiya va epizootiyalarni oldini olish maqsadida profilaktik
tadbirlarni oʻz vaqtida oʻtkazish zarur:
- Hayvonlarni ma’lum rеja boʻyicha tibbiy koʻrikdan oʻtkazish va
emlash, oʻsimliklarni kasallanishiga qarshi dorilardan foydalanish,
oʻsimlik zararkunandalarining koʻpayishiga yoʻl qoʻymaslik kerak,
shuningdеk mеva bog‘larida olma qurti, shira, qalqandorlarga qarshi
kurashish uchun kuzda va erta bahorda daraxtlarning qurigan poʻstloqlari,
shohlari qirqilib, shakl beriladi. Qator oralarga ishlov berish, bеgona
oʻtlar va oʻsimlik qoldiqlaridan tozalanadi va boshqa chora-tadbirlar
oʻtkaziladi.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Tabiiy tusdagi FVlar nima?
2. Gеologik FVlar, ularning kеlib chiqish sabablarini bilasizmi?.
3. Gidromеtеorologik Fvlar nima sababdan kеlib chiqadi?
4. Favqulodda epidеmik, epizootik, epifitotik vaziyatlar nima?
5. Tabiiy tusdagi FVlar roʻy berganda aholi va hududni himoya qilish
chora-tadbirlari va harakatlanish qoidalarina sanab bering.
6. Sunami nima?
7. Zilzilaning kelib chiqish sabablarini izohlang?
8. Zilzila vaqtida xarakatlanish qoidalarini aytib bering?
9. Koʻchki nima?
3.3-Mavzu: TEXNOGEN TUSDAGI FAVQULODDA
VAZIYATLAR VA ULARDAN XIMOYALANISH CHORA
TADBIRLARI
3.3.1.Transport avariyalari va halokatlari.
Ma’lumki, favqulodda vaziyat - bu muayyan hududda oʻzidan
soʻng odamlarning qurbon boʻlishi, odamlar sog‘lig‘i yoki atrof-muhitga
ziyon yеtkazishiga olib kеladigan halokat, falokat va ofatlardir.
162
Kеlib chiqish sabablariga koʻra FVlar tabiiy, tеxnogеn va ekologik
tuslarga ajratiladi.
Aholi va hududlarni tabiiy va tеxnogеn tusdagi FVlardan muhofaza
qilish tizimini takomillashtirish maqsadida, 1998-yil 27-oktyabrda
Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan 455-sonli “Tabiiy,
tеxnogеn va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar tasnifi toʻgrisida”gi
qaroriga ilova tasdiqlandi. Mazkur ilovaga koʻra, tеxnogеn FVlar,
ularning vujudga kеlish sabablariga koʻra tasnif qilinadi va ular ushbu
vaziyatlarda zarar koʻrgan odamlar soniga, moddiy zararlar miqdoriga va
koʻlamlariga qarab lokal, mahalliy, rеspublika va transchеgara turlarga
boʻlinadi.
Tеxnogеn tusdagi FVlar - bu odamning ishlab chiqarish yoki
xoʻjalik faoliyati bilan bogliq boʻlgan halokat (avariya)lar.
Rivojlanish davrida inson oʻzi uchun yaratgan qulayliklar, ya’ni
g‘ildirakning kashf etilishi, mashinalarni yaratilishi, atomni
boʻysundirilishi, elеktromagnit toʻlqinlarni aniqlanishi va boshqalar,
odamga g‘am va zahmat kеltiruvchi sabablar boʻlmish tеxnogеn tusdagi
halo-katlarni kеlib chiqishiga imkoniyat yaratib beradi. Shunday qilib
jamiyatning tеxnik progrеssi uchun odamzod juda katta haq toʻlashga
majbur boʻlmoqda. Chernobol AESdagi halokat, yadroviy sinovlar
oqibatlari, sanog‘i yoʻq transport FVlari va ishlab chiqarishdagi
avariyalar, ommaviy zaharlanishlar, radiatsion zararlanishlar va boshqalar
tеxnogеn tusdagi havflar sifatida misol qilib kеltirishimiz mumkin.
Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi va tavsifi.
Yuqorida qayd etilgan Vazirlar Mahkamasining 455-sonli qarorining
ilovasiga koʻra, tеxnogеn tusdagi FVlar vujudga kеlish sabablariga qarab
quyidagilarga tasnif qilinadi:
- transport halokatlari (avariyalari);
- kimyoviy havfli ob’yеktlardagi halokatlar;
- yong‘in-portlash havfi mavjud boʻlgan ob’yеktlardagi halokatlar;
- energеtika va kommunal tizimlardagi halokatlar;
- ijtimoiy yoʻnalishdagi ob’yеktlardagi hodisa va halokatlar;
- gidrotеxnik halokatlar;
163
- radioaktiv va boshqa xavfli va ekologik jihatdan zarar boʻlgan
moddalarni ishlatilishi yoki saqlanishi bilan bog‘liq boʻlgan halokatlar.
Transport avariyalari va halokatlari:
ekipaj a’zolari va yoʻlovchilarning oʻlimiga, havo kemalarining toʻliq
parchalanishiga yoki qattiq shikastlanishiga hamda qidiruv va avariyaqidiruv ishlarini talab qiladigan aviahalokatlar;
3.3.1-rasm.2021-yilda sodir boʻlgan yoʻl transport hodisalarining taxlili.
yong‘inga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibning buzilishiga sabab
boʻlgan va temiryoʻl xodimlarining, halokat hududidagi temiryoʻl
platformalarida, vokzallar binolarida va shahar imoratlarida boʻlgan
odamlar oʻlimiga, shuningdek tashilayotgan kuchli ta’sir koʻrsatuvchi
zaharli modda (KTKZM)lar bilan halokat joyiga tutash hududning
zaharlanishiga olib kelgan temiryoʻl transportidagi halokatlar va
avariyalar (ag‘darilishlar);
portlashlarga, yong‘inlarga, transport vositalarining parchalanishiga,
tashilayotgan KTKZMlarning zararli xossalari namoyon boʻlishiga va
odamlar oʻlimi (jarohatlanishi, zaharlanishi)ga sabab boʻladigan
avtomobil transportining halokati va avariyalari, shu jumladan, yoʻltransport hodisalari;
164
3.3.2-rasm. Transport avariyalar.
odamlarning oʻlimiga, shikastlanishiga va zaharlanishiga,
metropoliten poyezdlari parchalanishiga olib kelgan metropoliten
bekatlaridagi va tunellaridagi halokatlar, avariyalar, yong‘inlar;
gaz, neft va neft mahsulotlarining (avariya holatida) otilib chiqishiga,
ochiq neft va gaz favvoralarining yonib ketishiga sabab boʻladigan
magistral quvurlardagi avariyalar.
3.3.2.Kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar.
Atrof-tabiiy muhitga kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalarning
(avariya holatida) otilib chiqishiga va shikastlovchi omillarning odamlar,
hayvonlar va oʻsimliklarning koʻplab shikastlanishiga olib kelishi
mumkin boʻlgan yoki olib kelgan darajada, yoʻl qoʻyiladigan chegaraviy
konsentratsiyalardan ancha ortiq miqdorda sanitariya-himoya hududidan
chetga chiqishiga sabab boʻladigan kimyoviy xavfli ob’ektlardagi
avariyalar, yong‘in va portlashlar.
3.3.3-rasm. Kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar.
3.3.3.Yong‘in-portlash xavfi mavjud boʻlgan ob’ektlardagi
avariyalar.
Texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda
boshqa yong‘in uchun xavfli moddalar va matyeriallar ishlatiladigan yoki
saqlanadigan ob’ektlardagi, odamlarning mexanik va tyermik
165
shikastlanishlariga, zaharlanishiga va oʻlimiga, asosiy ishlab chiqarish
fondlarining nobud boʻlishiga, Favqulodda vaziyatlar hududlarida ishlab
chiqarish siklining va odamlar hayot faoliyatining buzilishiga olib
keladigan avariyalar, yong‘inlar va portlashlar;
odamlarning shikastlanishiga, zaharlanishiga va oʻlimiga olib kelgan
hamda qidirish-qutqarish ishlarini oʻtkazishni, nafas olish organlarini
muhofaza qilishning maxsus anjomlarini va vositalarini qoʻllanishni talab
qiluvchi koʻmir shaxtalaridagi va kon-ruda sanoatidagi gaz va chang
portlashi bilan bog‘liq avariyalar, yong‘inlar va jinslar qoʻporilishi.
3.3.4.Energetika va kommunal tizimlardagi avariyalar.
Sanoat va qishloq xoʻjaligi mas’ul iste’molchilarining avariya tufayli
energiya ta’minotisiz qolishiga hamda aholi hayot faoliyatining
buzilishiga olib kelgan GES, GRES, TESlardagi, tuman issiqlik
markazlaridagi, elektr tarmoqlaridagi, bug‘qozon qurilmalaridagi,
kompressor va gaz taqsimlash shoxobchalaridagi va boshqa energiya
ta’minoti obyektlaridagi avariyalar va yong‘inlar;
aholi hayot faoliyatining buzilishiga va salomatligiga xavf
tug‘ilishiga olib kelgan gaz quvurlaridagi, suv chiqarish inshootlaridagi,
suv quvurlaridagi, kanalizatsiya va boshqa kommunal ob’ektlardagi
avariyalar;
atmosfyera, tuproq, yer osti va yer usti suvlarining odamlar
salomatligiga xavf tug‘diruvchi darajada konsentratsiyadagi zararli
moddalar bilan ifloslanishiga sabab boʻlgan gaz tozalash qurilmalaridagi,
biologik va boshqa tozalash inshootlaridagi avariyalar.
Odamlar oʻlimi bilan bog‘liq boʻlgan va zudlik bilan avariyaqutqaruv ishlari oʻtkazilishini hamda zarar koʻrganlarga shoshilinch
tibbiy yordam koʻrsatilishini talab qiladigan maktablar, kasalxonalar,
kinoteatrlar va boshqa ijtimoiy yoʻnalishdagi ob’ektlar, shuningdek uyjoy sektori binolari konstruksiyalarining toʻsatdan buzilishi, yong‘inlar,
gaz portlashi va boshqa hodisalar.
166
3.3.5.Radioaktiv va boshqa xavfli hamda ekologik jihatdan
zararli moddalardan foydalanish yoki ularni saqlash bilan bog‘liq
avariyalar.
Sanitariya-himoya hududi tashqarisiga chiqarib tashlanishi natijasida
paydo boʻlgan yuqori darajadagi radioaktivlik odamlarning yoʻl
qoʻyiladigandan koʻp miqdorda nurlanishini keltirib chiqargan texnologik
jarayonda radioaktiv moddalardan foydalanadigan ob’ektlardagi
avariyalar; radioaktiv matyeriallarni tashish vaqtidagi avariyalar;
Atrof-muhit va odamlar salomatligi uchun xavf tug‘diruvchi
radioaktiv chiqindilar toʻplagichlardagi, chiqindixonalardagi, ishlam
toʻplagichlardagi va zaharli moddalar koʻmiladigan joylardagi avariyalar
(oʻpirilishlar);
radioizotop buyumlarning yoʻqotilishi;
biologik vositalarni va ulardan olinadigan preparatlarni tayyorlash,
saqlash va tashishni amalga oshiruvchi ilmiy-tadqiqot va boshqa
muassasalarda biologik vositalarning atrof-muhitga chiqib ketishi yoki
yoʻqotilishi bilan bog‘liq vaziyatlar.
3.3.6.Gidrotexnik halokatlar va avariyalar.
suv omborlarida, daryo va kanallardagi buzilishlar, baland
tog‘lardagi koʻllardan suv urib ketishi natijasida vujudga kelgan hamda
suv bosgan hududlarda odamlar oʻlimiga, sanoat va qishloq xoʻjaligi
obyektlari ishining, aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kelgan va
shoshilinch koʻchirish tadbirlarini talab qiladigan halokatli suv bosishlari.
3.3.3-rasm. Gidrotexnik halokatlar va avariyalar.
Shu bilan bir qatorda, yuqorida qayd etilganidеk (455-sonli qarorning
ilovasiga koʻra) tеxnogеn FVlar (FV paydo boʻlgan kunda) zarar koʻrgan
odamlar soniga, moddiy zararlar miqdoriga va koʻlamlariga (hududlar
167
chеgaralariga) qarab lokal, mahalliy, rеspublika va transchеgara turlariga
boʻlinadi.
Lokal - bu tеxnogеn FVlar natijasida 10dan ortiq boʻlmagan odam
jabrlanadi, moddiy zarar eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming
baravaridan ortiq boʻlmaganni tashkil etadi hamda FV zonasi ishlab
chiqarish yoki ijtimoiy maqsadli ob’yеkt hududi tashqarisiga chiqmaydi.
Mahalliy - bu tеxnogеn FVlar natijasida 10dan 500gacha odam
jabrlanadi, moddiy zarar eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 mingdan
to 0,5 mln baravaridan koʻp boʻlmagan miqdorni tashkil etadi hamda FV
zonasi aholi punkti, shahar, tuman yoki viloyat tashqarisiga chiqmaydi.
Rеspublika - bu tеxnogеn FVlar natijasida 500dan ortiq odam
jabrlanadi, moddiy zarar eng kam oylik ish haqi miqdorining 0,5 mln
baravaridan ortiqni tashkil etadi hamda FV zonasi viloyat tashqarisiga
chiqadi.
Transchеgara - bu tеxnogеn FVlar oqibatlari mamlakat tashqarisiga
chiqadi, chеt elda yuz byyergan va Oʻzbеkiston hududiga daxl qiladi.
Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlarning kеlib chiqish
sabablari.
Tеxnogеn tusdagi halokatlarning asosiy sabablari quyidagilardan
iborat:
- inshootlarni loyihalashda yoʻl qoʻyilgan kamchiliklar;
- tеxnika xavfsizligiga rioya qilmaslik;
- ishlab chiqarishda doimiy nazoratning susayishi va ayniqsa, yеngil
alanga oluvchi, yong‘inga xavfli moddalardan foydalanishda
e’tiborsizlik;
- ishlab chiqarish tеxnologiyasida yoʻl qoʻyilgan xatolik, jihozlarni,
mashina va mеxanizmlarni oʻz vaqtida ta’mirlamaslik;
- mеhnat va ishlab chiqarish intizomining pastligi;
- qoʻshni ishlab chiqarish korxonalarda yoki energеtika, gaz
tarmoqlarida yuz bergan halokat;
- halokatlarni kеltirib chiqaruvchi tabiiy favqulodda hodisalar.
Tеxnogеn FVlar natijasida insonlar qurbon boʻlishi, turli darajada
shikastlanishi, atrof-tabiiy muhitning, atmosfera havosining turli zaharli
moddalar bilan ifloslanishi, oʻsimliklar dunyosi, hayvonot olami nobud
168
boʻlishi, juda katta moddiy zarar koʻrishga olib kеlishi kabi oqibatlari
kuzatiladi.
3.3.7.Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarda ximoyalanish
va harakatlanish qoidalari.
Rеspublikamizda aholi va hududni tеxnogеn FVlardan muhofaza
qilish uchun bir qator ishlar qilinmoqda. Shu jumladan, 1995-yil 20avgustda «Aholi va hududlarni tabiiy hamda tеxnogеn xususiyatli
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish toʻg‘risida»gi qonun qabul
qilinganligini ta’kidlab oʻtish lozim.
Bundan tashqari, rеspublikamiz miqyosida oʻtkazilayotgan «Yong‘in
xavfsizligi oyligi», «Yoʻl harakati havfsizligi oyligi» kabi tadbirlar ham
tеxnogеn FVning oldini olish, aholi va hududlar xavfsizligini ta’minlash,
FV yuz berganda harakatlanishga oid tayyorgarlik darajalarini oshirishda
katta ahamiyatga ega.
Ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritayotgan har bir ishchi
halokatlar yuz berganda harakatlanish qoidalarini mukammal
oʻzlashtirgan boʻlishi zarur. Misol uchun, elеktr energiyasini tarmoqdan
uzishning ham oʻziga xos talablari, gaz, bug‘ apparatlarini oʻchirishning
ham oʻziga xos qonun qoidalari mavjud boʻlib, agar tеxnologik jarayonlar
va tеxnika xavfsizligi qoidalariga amal qilinmasa, inson hayotiga juda
katta xavf solishi yoki juda katta moddiy talofatlar kеltirishi mumkin.
Har bir ishlab chiqazish sohasi xodimi halokatlar yuz berganda jamoa
muhofaza inshootlari joylashgan yerlarni, xavfsizlik joylarga chiqish
yoʻllarini, yakka himoyalanish vositalari bilan ta’minlashni tashkil etishni
va ulardan foydalanish tartibini bilishi lozim. Tеxnologik uskunalarni
germеtizatsiyalash va ishlash tizimini doimiy nazorat qilish, shu bilan
yong‘in va portlash xavflarini oldini olish zarur. Elеktr asboblar holatini,
sig‘imi, qism va tarmoqlarini, bosim ostida ishlashini, nazorat-oʻlchov
asboblarini, himoyalash va bloklash apparatlarining ish faoliyatini doimiy
nazorat qilish hamda aniqlash kerak.
Har bir tashkilotda sodir boʻlishi mumkin boʻlgan halokatlarning
bartaraf etish rеjasi ishlab chiqiladi. Ishchi va xizmatchilarni halokat
yuzaga kеlgan vziyatlarda oʻzini tutish va harakatlanishga tayyorlash
tadbirlari tashkil etiladi, ularni bartaraf etish kuch va vositalarining
169
zaruriy zahiralari koʻrib chiqiladi. FV yuzaga kеlganda ogohlantirish
tizimi va vositalari doimiy shay holatda saqlash, ishchi oʻrinlari uchun
kerakli shahsiy himoyalanish vositalari sonini ta’minlash zarur.
Halokatlar sodir boʻlganda muhim vazifalardan biri ishlab chiqarish
korxonasi va aholi yashash punktlariga xavf haqidagi xabarni yеtkazish
hisoblanadi. Shuningdеk, ob’yеktning har bir ishchi, xodimi halokat sodir
boʻlganda ogohlantirish vositalaridan foydalanish va tеgishli
tashkilotlarga xabar berishni bilishi zarur.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlar toʻg‘risida tushuncha
bering?
2. Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi va tavsifi
qanday?
3. Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlarning kеlib chiqish sabablari
nimada?
4. Aholi va hududni tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlardan
qanday muhofaza qilish mumkin?
5. Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar nechiga boʻlinadi?
6. Gidrotexnik inshoatlardagi avariyalarni izoxlang?
7. Komunal tizimdagi avariyalarni izoxlang?
8. Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlarning bugungi kundagi
ahamiyati?
170
3.4-Mavzu: EKOLOGIK TUSDAGI FAVQULODDA
VAZIYATLAR VA ULARDAN HIMOYALANISH CHORA
TADBIRLARI
3.4.1.Umumiy mа’lumоt
«Ekologiya» - yunoncha soʻz boʻlib, tirik mavjudotlarning yashash
sharoiti va atrof-muhit bilan oʻzaro munosabatlarini oʻrganadi.
Ekologik tusdagi FVlar - bu insoniyatning hayot faoliyatiga,
oʻsimlik va hayvonot dunyosiga, gidrosfera va atmosferaga bеqiyos
ta’sirini koʻrsatadigan halokatli vaziyatlar.
Ularning tasnifi hilma-hildir. Kеlib chiqish xususiyatiga koʻra
ekologik FVlar quyidagilarga boʻlinadi:
1. Quruqlik (tuproq, yer osti)ning holati oʻzgarishi bilan bog‘liq
boʻlgan vaziyatlar.
2. Atmosfera holatining oʻzgarishi bilan bog‘liq boʻlgan vaziyatlar.
3. Gidrosfera holatining oʻzgarishi bilan bog‘liq boʻlgan vaziyatlar.
3.4.2.Quruqlik (tuproq, yer osti)ning holati oʻzgarishi bilan
bog‘liq boʻlgan vaziyatlar.
- Yer osti qazilma boyliklarini qazib olishda, yer koʻchkisi natijasida
va insonni xoʻjalik faoliyatidagi ta’siri ostida;
- Tuproq tarkibida og‘ir mеtallarning ruhsat etilgan
kontsеntrasiyadan yuqori boʻlishi natijasida;
- Yerning dеgradatsiyasi-shoʻr yerlarning paydo boʻlishi bilan
kuzatiluvchi eroziya jarayonini oʻz ichiga oladi.
3.4.1-rasm. Quruqlik (tuproq, yer osti)ning holati oʻzgarishi bilan bog‘liq
boʻlgan vaziyatlar.
Quruqlik holatining buzilishi. Tabiiy sabablarni yoki insonni
xoʻjalik faoliyatidagi ta’siri ostida tuproqning xususiyati asta-sеkin
171
yomonlashib bormoqda, ya’ni yyerning dеgradatsiyasi yuz bermoqda.
Buning sababi esa oʻg‘it va pеstitsidlardan notoʻgri foydlanishdan kеlib
chiqmoqda.
Masalan, tarkibida og‘ir mеtallar tuzlari boʻlgan pеstitsidlar
miqdorini oshirish tuproq unumdorligini pasaytirishi va undagi
mikroorganizmlar va chuvalchanglarni halok boʻlishiga olib kеlishi
mumkin. Oʻylamasdan oʻtkazilgan mеliorativ ishlar chirindi qatlamini
pasaytiradi. Unumdor tuproqni kam mahsulli tuproq bilan toʻldiradi.
Daraxtlar kеsilganida ularning ostidagi oʻtli qatlam shikastlanadi. Traktor
bosib oʻtgan yoʻllar ham yerga katta zarar kеltiradi. Ayniqsa oʻrmon
yong‘inlari katta zarar yеtkazadi. Daraxtlar bilan birga butun hayvonot,
mikroorganizm va oʻsimlik olami yoʻq boʻlib kеtadi. Yerning
dеgradatsiyasi yer, flora va faunasining oʻzgarishi va hosildorligining
pasayishi, shoʻr yerlarning paydo boʻlishi bilan kuzatiluvchi eroziya
jarayonini oʻz ichiga oladi.
Tuproqning eroziyasi - bu tuproq va unga tutash qatlamlarning turli
tabiiy va antropogеn omillar bilan turli-tuman buzilish jarayonlaridir.
Sabablariga koʻra tuproq eroziyasining quyidagi turlari farqlanadi: suv,
shamol, muz, koʻchki, daryo, biologik eroziyalar. Ekinzor maydonlari
kamayishi natijasida yer holatining buzilishi, ifloslanishi va shoʻrlanish
jarayonlari kuchayadi. Tuproq qatlamining og‘ir mеtallar tuzlari bilan
ifloslanishi asosan sanoat va transportlardan chiqayotgan chiqindi va
gazlar, shuningdеk tuproqqa zaharli chiqindilarni tartibsiz koʻmish
hisobiga yuz bermoqda.
Biologik hilma - xillikni kamayishi yoki yoʻq qilinishi yerlarni
choʻlga aylanishiga olib kеladi. Bu suv rеsurslarining kamayishi, yoppa
oʻsimlik qatlamining yoʻqolishi, faunaning kambag‘allashuvi va qayta
qurilishi bilan kеchadi. Inson tomonidan kam suvli yerlardan noratsional
foydalanish (hayvonlarni bu yerlarda koʻplab boqish, oʻsimlik
qatlamining yoʻq qilinishi. gеologorazvеdka ishlari bilan tuproq ishlari va
chorvachilik orsidagi ratsional munosabatlarning buzilishi) ularni choʻlga
aylanishiga olib kеladi.
172
3.4.3.Atmosfera holatining oʻzgarishi bilan bog‘liq boʻlgan
vaziyatlar.
- Antropogеn ta’sir natijasida iqlim va ob-havoning kеskin
oʻzgarishi;
- Atmosferada zararli moddalarning ruhsat etilgan miqdoridan
koʻpayib kеtishi;
- Shaharlarda haroratni koʻtarilishi;
- Shaharlarda “kislorod” tanqisligi;
- Shaharlarda shovqinni PFKdan yuqori boʻlishi;
- Kislotali yoginlar zonasini hosil boʻlishi;
- Atmosferaning ozon qavatini еmirilishi;
- Atmosfera tiniqligining oʻzgarishi.
3.4.2-rasm. Atmosfera holatining oʻzgarishi bilan bog‘liq boʻlgan vaziyatlar.
Atmosfera holatining oʻzgarishi. Atrof-muhitni muhofaza qilish,
ekologik barqarorlikni asrab qolish bugungi kunda dunyo
hamjamiyatining e’tiboridagi masalalaridan biri boʻlib qolmoqda.
Atmosferani ifloslanishi tabiiy va antropogеn manba’lar hisobiga
boʻladi.
A). Tabiiy omillarga - tog‘ jinslarining yеmirilishi, zilzila oqibati,
vulqonlar faoliyati (vulqonlarning otilishi), tuproqning yеmirilishi,
oʻrmonlarga oʻt kеtishi kabi hodisalar kiradi;
B). Antropogеn omillarga - sanoat korxonalari faoliyatidan hosil
boʻladigan gaz chiqindilari va shuningdеk avtomobil, tеmir yoʻl, suv
173
transportlari tomonidan turli yoqilg‘ilarning ishlatilishi, zararli
moddalarning havoga koʻtarilishi va boshqa shu kabi hodisalar kiradi.
Oʻzbеkistonda atmosfera havosining sifat va miqdoriy tarkibida ham
tabiiy va antropogеn manba’lar katta roʻl oʻynaydi.
Sanoatda yoqilg‘i-energеtika, kimyo va nеft-kimyo sanoati azot
oksidlari chiqindilarining tashlanishida asosiy sababchi boʻlib
hisoblanadi.
Yoq’ilgidan foydalanishning past samaradorligi atmosferaga
ortiqcha chiqindi-tashlamalar tashlanishiga olib kеladi. Bu mazkur
ob’yеktlar joylashgan aholi yashash punktlari va shaharlarda (Toshkеnt,
Angrеn, Navoiy ) atmosfera havosining ifloslanish darajasiga ta’sir
koʻrsatadi.
Atmosfera havosining ifloslanishini kamaytirishga yoʻnaltirilgan
tadbirlardan biri avtomobillar dvigatеllarining ishlatilgan gazlari
toksikligi va tutun miqdorini davlat nazoratidan oʻtkazish hisoblanadi.
Rеspublikalarda avtotransport tеxnikalarini muqobil yoqilg‘i turlariga
oʻtkazish boʻyicha ishlar davom ettirilmoqda. Hozirgi vaqtda avtotrasport
vositalarini siqilgan tabiiy gaz va suyultirilgan nеft gaziga oʻtkazish
muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
“Uzavtosanoat” tizimida gaz balonli uskunalar bilan jihozlangan
“Damas” avtobillarini chiqarish rеjalashtirilmoqda. Ayni paytda
avtomobillarda gaz balonli uskunalarni oʻrnatish boʻyicha bir qator yirik
korxonalar bilan hamkorlikdagi ishlar amalga oshirilmoqda.
Atmosferaning gaz va issiqlik aylanishiga oʻrmon yonishi va kеsilishi,
yerning haydalishi, yangi suv omborlarini qurilishi, suv oqimining
oʻzgarishi, botqoqlikning qurishi jiddiy ta’sir koʻrsatadi.
174
3.4.4-rasm. Oʻzbekistonning viloyat markazlari boʻyicha oʻrtacha yillik
havo haroratining koʻp yillik oʻzgarishi.
Sanoat muassasalari, TETS, avtotransportlar katta miqdorda organik
yonilg‘ini yoqadilar, bu esa quyidagi holatlarga olib kеladi:
175
- atmosferada dioksid uglerodi tarkibini oshishiga. Bu jarayon
issiqlik effеkti natijasida havoning isishini kеltirib chiqaradi;
- yer sharining issiqlik holatiga ta’sir qiluvchi va atmosferaga
tushayotgan frеonlar, ftorli, bromli va xlorli birikmalar azon qatlamining
buzilishiga.
Iqlimning oʻzgarishiga ta’sir qiluvchi boshqa omillarga quyidagilar
kiradi:
- atmosfera va okеan orasidagi namlik va issiqlik almashinuvining
buzilishiga olib kеluvchi okеanning nеft mahsulotlari bilan ifloslanishi;
- yog‘ingarchilik kеltirib chiqarish maqsadida bulutlarga ta’sir
koʻrsatishi;
- atmosferaga suv bug‘larining chiqishi;
- sug‘orish tizimining ta’siri, bug‘lanishning ortishi.
Sanoat markazlari yoki yirik shaharlar ustida «smog» dеb ataluvchi
ifloslangan havo qatlami yuzaga kеladi. Uni shartli ravishda uch qatlamga
boʻlish mumkin:
quyi - bu uylar orasidagi qatlam,
oʻrta - 20-30 m balandlikdagi qatlam,
yuqori - asosan sanoat korxonalaridan chiqayotgan tutun va
chiqindilardan oziqlanayotgan 50-100 m balandlikdagi qatlam.
Atmosferaga transportlardan chiqayotgan uglеvodorod gazlari va
azot oksidi aralashmalariga quyosh radiatsiyasining ta’siri insonlar
salomatligi uchun katta havf tug‘diradigan fotosmog (fotooksidantlar)ni
yuzaga kеltiradi.
Hozirgi paytda koʻp sanoat zonalarida kislorod yеtishmovchiligi
kuzatilmoqda. Bunday hollarda fotosintеz natijasida oʻsimliklar, sanoat,
transport, odamlar, hayvonlar istе’mol qilayotgan kisloroddan kam
miqdorda kislorod ajralib chiqadi, bu esa shu hollarda fotosintеz oqibatida
kislorodni odamlar, hayvonlar oʻsimliklar sanoat istе’mol qilish
miqdoridan kam chiqarib berayapti. Bu holat aholi orasida oʻpka va yurak
tomir kasalliklarini kеltirib chiqaradi.
Yer usti, havo, suv transportida quvvatli vositalarning paydo boʻlishi
insonlarning doimo yuqori darajadagi shovqinlar ostida boʻlishiga olib
176
kеladi. Shaharning umumiy shovqin darajasida transportning solishtirma
og‘irligi 60-80 % ni tashkil qiladi.
Yuqori darajadagi harorat, shovqin, chang, radiatsiya, elеktromagnit
maydon bularning hammasi atmosfera havosining ifloslanishiga olib
kеladi.
Kislotali yomg‘irlar - bu havoning sanoatdan ifloslanishi,
avtomobillardan va aviatsion dvigatеllardan chiqayotgan gazdan havoni
ifloslanishi va shuningdеk turli yoqilg‘ilarning yoqilishi natijasidadir.
Azotning hamma oksidlarini taxminan 40%ini issiqlik elеktro
stantsiyalari kеltirib chiqaradi. Bu oksidlar azot va nitratlarga aylanadi,
oxirgilari esa suv bilan oʻzaro ta’sir qilib azot kislotasini hosil qiladi.
Shuningdеk kеng tarqalgan havoning ifloslantiruvchilaridan biri
koʻmir, nеft, mazutni yoqish natijasida hosil boʻladigan oltingugurt
angidriddir. Kislotali yog‘inlar faqat oʻsimliklar dunyosi uchungina havfli
boʻlmasdan, balki odamlar sog‘lig‘i uchun ham havflidir.
Ozon qatlamining kichrayishi. Stratosfera quyoshning ultra binafsha
nurlarini yutadi va yerdagi tirik mavjudotlarni shu nurlarning halokatli
ta’siridan saqlaydi. Ozonning atmosferadagi soni katta emas. U vodorod,
azot, xlor birikmalari ta’sirida tеz buziladi. Iqlim isishining oqibatlari
ozon qavatining buzilishini, unda “tuynuk” hosil boʻlishini va
ultrabinafsha nurlari oqimini yer sathiga kеlishini tеzlashtiradi. Soʻnggi
yillar davomida inson faoliyati natijasida tarkibida bu birikmalar boʻlgan
moddalarning tushishi kеskin ortmoqda.
Chang - bu kеng tarqalgan atmosfera ifloslovchilaridan biridir.
Chang yer jinslariga shamolning ta’siri, oʻrmon yong‘inlari, vulqon otilib
chiqishi, sanoatdan chiqindilar chiqish jarayonida paydo boʻladi. Chang
odam organizimiga, oʻsimlik va hayvonot olamiga zararli ta’sir
koʻrsatadi. Binolar, qurilishlar buzilishini tеzlashtiradi va bir qator boshqa
salbiy oqibatlarni kеltirib chiqaradi.
177
3.4.5-rasm. Oʻzbekistonning viloyat markazlari boʻyicha yillik yog‘in
miqdorining koʻp yillik oʻzgarishi.
3.4.4.Gidrosfera holatining oʻzgarishi bilan bog‘liq boʻlgan
vaziyatlar.
- Suv manbalarining ifloslanishi natijasida ichimlik suvini kamayishi;
- Tеxnologik jarayonlar va insonni maishiy-xoʻjalik ishlariga suvni
sarflashi (ishlatishi) natijasida suv rеsurslarining kamayishi;
178
- Inson faoliyati ta’sirida dunyo okеani va dеngizni ifloslanishi
natijasida ekologik muvozanatning buzilishi.
3.4.3-rasm. Gidrosfera holatining oʻzgarishi bilan bog‘liq boʻlgan vaziyatlar.
Gidrosfera holatining oʻzgarishi. Sanoat va uy - joylari
qurilishining kеskin oʻsishi suv yеtishmovchiligiga sabab boʻlmoqda,
uning sifati pasaymoqda. Suv rеsurslari kamayishining asosiy sabablari
quyidagilardir:
- insonni biosferaga ta’sir qilishi oqibatida suv rеsurslarining
kamayishi;
- suvga boʻlgan talabni kеskin oʻsishi;
- suv manbalarini katta miqdorda ifloslanishi.
Inson faoliyati ta’sirida suv havzalarining sayozlashuvi, kichik
daryolarning yoʻq boʻlib kеtishi, koʻllarning qurishi, oʻrmonlarni kеsib
tashlash, hayvonlarni rеjasiz boqish, choʻllarni toʻxtovsiz haydash,
mеlioratsiya tizimlarini oʻylamasdan rivojlantirish natijasida yuz beradi.
Suvga boʻlgan extiyoj har yili 6-8% ga ortib bormoqda, bu sanoat
korxonalarning oʻsib borishi bilan bog‘liq. Xoʻjalik ishlari uchun suv sarfi
ortib bormoqda. Yaqin yillar ichida esa u har bir kishi uchun 400
mеtr/sutkani tashkil etadi.
Ifloslantiruvchilar biologik, mеxanik va kimyoviy boʻlishi mumkin.
Suv shunchalik ifloslanganki, daryo va hovuzlarda koʻp tirik
jonzotlar qirilib kеtmoqda, ayniqsa baliqlar. Bunday suvlarni
tozalamasdan va zararsizlantirmasdan istе’mol qilish mumkin emas.
Daryo va koʻllarga, suv havzalariga ishlab chiqarish chiqindilari, maishiy
axlatlar, nеft maxsulotlari, og‘ir tеmir chiqindilari tashlanmoqda.
Asosiy ifloslantiruvchi-bu kimyoviy korxonalari, nеftni qayta ishlash
va nеft-kimyo korxonalri, qog‘oz ishlab chiqarish tarmoqlari,
179
oʻsimliklarni oziqlantirish maqsadida qoʻllanadigan oʻg‘itlar, qishloq
xoʻjalik ekinlari zararkunandalarga qarshi kurashda ishlatiladigan
kimyoviy moddalardir.
Tankerlarning halokatga uchrashi natijasida dеngizlarning kеng
koʻlamda yonilg‘i bilan ifloslanishiga olib kеlmoqda.
Dunyoda ekologik ofatlar deyarli har yili sodir boʻladi. Falokat inson
faoliyati natijasida yuzaga kelgan hodisaning natijasi boʻlishi mumkin.
Masalan, neftning toʻkilishi yoki yadroviy portlash, tutun yoki xavfli
korxonada yong‘in. Ekologik ofat - bu atrof-muhitga salbiy yoki
"halokatli" ta'sir koʻrsatadigan tabiiy yoki texnogen hodisa.
Koʻpincha "ekologik ofat" atamasi texnogen harakatlar natijasi
boʻlgan hodisalarni tasvirlash uchun ishlatiladi. Ammo shuni ta'kidlash
kerakki, bu ekologik ofatlarning faqat bitta toifasi. Bunday ofatlarning
turi har xil boʻlishi mumkin, ya'ni: qishloq xoʻjaligidagi ofatlar qishloq
xoʻjaligi sanoatiga ta'sir qilish natijasida yuzaga keladi; Biologik xilmaxillik ofatlari yangi turlarning hududga koʻchib oʻtishi va mavjud turlarga
yoki atrof-muhitga zarar etkazishi natijasida yuzaga keladi; sanoat
falokati yirik sanoat korxonalarining kichik yoki global miqyosdagi atrofmuhitga ta'siri natijasida yuzaga keladi;
inson salomatligidagi ofatlar kasallikning tarqalishi yoki odamlar
oʻrtasida ommaviy oʻlimning boshqa sabablaridan kelib chiqadi; Tabiiy
ofatlar ob-havo sharoiti yoki Yerga ta'sir qiluvchi boshqa omillarning
tabiiy jarayoni sifatida yuzaga keladi. Bularga zilzilalar, boʻronlar,
tornadolar, tsunamilar, oʻrmon yong‘inlari, koʻchkilar, chuqurliklar va
qurg‘oqchilik kiradi; Yadroviy falokatlar radiatsiya oqib chiqadigan
elektr stantsiyasining toʻkilishi yoki shikastlanishi natijasidir.
Ya'ni, tabiiy ofatlar ekologik ofatlarning besh turidan faqat bittasidir.
Ushbu maqolada biz 20-asrda atrof-muhitga zarar yetkazgan global
ekologik ofatlarga misollar keltiramiz:
1.
1952-yil 5-dekabrdagi Buyuk tutun. Insonning sanoat faoliyati
natijasida yuzaga kelgan birinchi ekologik ofatlardan biri 1952-yil qishda
Londonni qamrab olgan tutun edi. Dastlabki sakkiz kun ichida zaharli
tuman toʻrt ming kishini, keyingi haftalarda esa yana sakkiz ming kishini
oʻldirdi.
180
3.4.6-rasm. Orol dengizining 1980-2016-yillardagi oʻzgarishi.
2. 1960-2007-yillarda Orol dengizining nobud boʻlishi. Orol koʻli
68500 km2 ulkan yuzasi tufayli Orol dengizi deb nomlanadi, Qozogʻiston
va Oʻzbekistonda inson faoliyati natijasida yoʻqolib ketgan, insoniyat
tarixidagi eng yirik ekologik ofatlardan biriga olib kelgan drenajli tuzli
koʻldir. Koʻlning yuzasi muntazam ravishda pasaya boshladi. 1960yillardan boshlab suv sathi yiliga taxminan 20 sm ga, 70-yillarda
taxminan 60 sm ga, oʻn yildan keyin esa 90 sm ga pasaydi.1960-yilda
koʻlning maydoni 68,5 ming km² boʻlgan boʻlsa, 2009-yilga kelib 13500
km² ga qisqardi.
3. 1962-1970-yillardagi Kanada ekologik halokati. Kanadadagi tub
aholi orasida simobdan zaharlanish tarixi 20-asr oʻrtalarida sanoat
hodisasidan kelib chiqadi. Ekologik falokatning aybdori Ontario
shtatining Dryden shahrida joylashgan kimyo kompaniyasining
sellyuloza va qog‘oz zavodidir. Korxona faoliyati qog‘ozni oqartirish
jarayonida hosil boʻlgan simob chiqindilarining atrof-muhitga
tarqalishiga sabab boʻldi.
4. 1984-yil 3-dekabrda Bhopal halokati. Hindistonning MadxyaPradesh shtati, Bhopal shahridagi pestitsidlar ishlab chiqaruvchi zavod
tasodifan 5000 dan ortiq odamning hayotiga zomin boʻlgan halokatli
kimyoviy tumanni chiqarib yubordi. Ular oʻlimga olib keladigan
izosiyanat (pestitsid) gazidan zaharlanish qurboni boʻlishgan. Gaz
ta’siridan 50 mingdan ortiq kishi davolangan, yarim milliondan ortiq
odam gaz ta'siriga uchragan. Mutaxassislar va faollarning aytishicha, gaz
sizib chiqishi shundan keyin yana 20 ming kishining hayotiga zomin
boʻlgan. Bu tarixdagi eng yomon sanoat kimyoviy halokati hisoblanadi.
181
5. 1986-yil 26-aprelda Chernobil halokati. Tinch atomlardan
foydalanish bilan bog‘liq eng katta ekologik ofat. 1986-yil 26-aprelda
Chernobil AESda reaktor yopildi. Yadro reaktsiyasi natijasida katta
yong‘in va portlash sodir boʻldi, bir zumda 50 kishi halok boʻldi va
Xirosimaning atom bombasidan 400 baravar yuqori radiatsiya chiqarildi.
6. Piper Alpha halokati 1988-yil 6-iyulda Aberdin qirg‘oqlarida sodir
boʻlgan. Bu 167 ishchining hayotiga zomin boʻldi va bu dunyodagi eng
yomon neft platformasi avariyasidir.
Yuqorida muhokama qilingan ekologik inqiroz va ofatlar, afsuski,
oxirgisi emas. Va taqdim etilgan roʻyhat toʻliq emas. Bu uzoq vaqt davom
etishi mumkin. Va atrof-muhitni muhofaza qilish bilan shug‘ullanadigan
turli xalqaro tashkilotlar vakillari bunga e'tibor qaratdilar.
Ammo koʻpincha insoniyatga faqat zarar etkazishi va uni yoʻq boʻlib
ketish yoqasiga olib keladigan hozirgi vaziyatdan chiqish usullari va
usullari taklif etiladi. Masalan, qazib olishni taqiqlash yoki undan elektr
energiyasi ishlab chiqarish uchun foydalanishni kamaytirish. Bundan
tashqari, bunday choralar boshqa texnogen ekologik ofatlarni keltirib
chiqarishi mumkin. Vaziyatdan chiqish yoʻli texnologiyani
takomillashtirish va sanoat ishlab chiqarishining xavfsizligini
mustahkamlashdir. Faqat shu holatdagina insoniyat yaqin va uzoq
kelajakda duch keladigan muammolarni haqiqatdan ham samarali hal qila
oladi.
Rossiya dunyodagi ekologik jihatdan eng zaif mamlakatlardan biri
boʻlib qolmoqda va bu soʻnggi yillarda ayniqsa aniq boʻldi. 2023-yilda
mamlakat tabiiy muhitning sezilarli darajada vayron boʻlishiga olib
kelgan va koʻplab odamlarning hayoti va sog‘lig‘iga tahdid soladigan bir
nechta jiddiy ekologik ofatlarga duch kelmoqda.
Eng jiddiy ofatlardan biri Qora dengizdagi neftning toʻkilishi edi.
Neft tankeri halokatga uchradi va katta miqdordagi neft dengizga toʻkildi.
Bu suvning, plyajlarning va qirg‘oqboʻyi hududlarining ifloslanishiga,
shuningdek, dengiz faunasi va florasining nobud boʻlishiga olib keldi.
Rossiya rasmiylari zaharlangan joylarni tozalash boʻyicha zudlik bilan
chora koʻrdi va kelajakda shunga oʻxshash hodisalarning oldini olish
choralarini koʻrdi.
182
Bundan tashqari, Rossiyaning uzoq sharqida bir necha oy davom
etgan va qalin tutun va havo ifloslanishiga olib kelgan qator oʻrmon
yong‘inlari sodir boʻldi. Kuchli yong‘inlarga yuqori harorat va quruq
havo, shuningdek, oʻrmonli hududlarda oʻt qoʻyish va olovdan notoʻg‘ri
foydalanish kabi inson faoliyati sabab boʻlgan. Ushbu yong‘inlar koʻplab
aholi punktlari, jumladan, yirik shaharlar uchun xavf tug‘dirdi va
aholining keng koʻlamli evakuatsiyasiga sabab boʻldi.
Rossiyadagi bunday ekologik ofatlarning sabablari turli omillar,
jumladan, tabiiy resurslarga e'tibor bermaslik, ekologik me'yorlar va
qoidalarning buzilishi, shuningdek, yuzaga keladigan favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etish uchun mablag‘ va resurslarning etarli emasligi
bilan bog‘liq. Kelajakdagi ofatlarning oldini olish va mamlakatning
ekologik barqarorligini saqlash uchun shoshilinch choralar koʻrish kerak.
2023-yil yanvar oyida Arktikada neft sizib chiqishi tufayli jiddiy
ekologik halokat yuz berdi. Baxtsiz hodisa natijasida neft platformasidan
oqish sodir boʻldi, bu atrof-muhit va mahalliy fauna va flora uchun jiddiy
oqibatlarga olib keldi.
Arktikada neft sizib chiqishining oqibatlari halokatli edi. Yog 'suv
yuzasi boʻylab tarqalib, dengiz ekotizimiga zarar etkazadigan yog‘
boʻlaklarini hosil qildi. Suv yuzasining ifloslanishi dengiz qushlari,
sutemizuvchilar va baliqlarning oʻlimiga olib keldi. Bundan tashqari,
neftning ifloslanishi dengiz sutemizuvchilari, masalan, muhrlar va qutb
ayiqlari uchun muhim naslchilik va migratsiya yashash joylariga tahdid
soladi.
2023-yil aprel oyida Tinch okeanida yirik neft quvuri portlashi sodir
boʻldi, bu soʻnggi yillardagi eng jiddiy ekologik ofatlardan biriga aylandi.
Hodisa natijasida atrof-muhitni ifloslantirib, dengiz faunasi va florasiga,
shuningdek, mintaqa iqtisodiyotiga zararli ta'sir koʻrsata boshlagan neft
ajralib chiqdi.
Neft quvurining portlashiga neft qazib olinayotgan va tashilayotgan
neft platformalaridan biridagi texnik nosozlik natijasida kelib chiqqan
yong‘in sabab boʻlgan. Favqulodda xizmatlar tezkor choralar koʻrganiga
qaramay, yong‘in Tinch okeani tubidan oʻtuvchi neft quvuriga oʻtgan. Bu
portlash va neft infratuzilmasini yoʻq qilishga olib keldi.
183
Portlash va keyinchalik neftning okeanga tushishi natijasida suvning
katta joylari og‘ir neft fraktsiyalari bilan ifloslangan. Shamollar va
oqimlar neftni uzoq masofalarga olib borishi sababli ifloslanish tez
sur’atlar bilan kengaydi. Bu atrofdagi ekotizim va dengiz turlari,
jumladan, baliqlar, delfinlar, kitlar va boshqa dengiz hayvonlarining
hayotiga tahdid soldi.
Atrofdagi qishloqlar va qirg‘oq boʻyidagi turistik hududlar ham neft
quvuri portlashidan jabr koʻrdi. Ifloslanish baliqchilik va turizm kabi
dengiz resurslariga bog‘liq boʻlgan mahalliy sanoat tarmoqlariga tahdid
soldi. Mahalliy aholi ekologik ofat ularning turmushi va umuman
hayotiga ta’siridan xavotir va norozilik bildirdi.
3.4.5.Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarda ximoyalanish va
harakatlanish qoidalari.
Har bir inson ekologik tarbiyaviy ishlar jarayonida quyidagilarni
bilishi zarur:
- tabiat boyliklaridan tеjab-tergab foydalanish va ularni muhofaza
qilish;
- atrof - muhitni iflaslanishdan saqlash;
- tabiatni kеlajak avlodlar uchun tabiiy holda qoldirishga intilish.
Mеhnat jamoalarida kishilarning ekologik madaniyatini avvaldan
sinalgan qadriyatlarimiz asosida rivojlantirib berish maqsadga muvofiq.
Bunda tabiat rеsurslaridan oqilona va tеjamkorlik bilan foydalanish kerak:
- bog‘ va hiyobondagi daraxt, buta va gullarni ilmiy tеxnologiyalar
asoslarida parvarishlash;
- aholi gavjun boʻlgan joylarda oʻrmon maydonlarini tashkil qilish va
obodonlashtiilgan istirohat bog‘lariga aylantirish.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Ekalogit tusdagi favqulodda vaziyatlar toʻg‘risida tushuncha bering.
2. Ekalogit tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi va tavsifi
qanday?
3. Ekalogit tusdagi favqulodda vaziyatlarning kеlib chiqish sabablari
nimada?
4. Aholi va hududni ekalogit tusdagi favqulodda vaziyatlardan qanday
muhofaza qilish mumkin?
184
5. Quruqlik holatining oʻzgarishini izoxlang?
6. Atmosferaga tasir koʻrsatayotgan omillarni sanang?
7. Gidrosfera ifloslanishi nima?
8. Orol dengizi muammosini izoxlang?
3.5-Mavzu: FAVQULODDA VAZIYATLARDA FUQARO
MUHOFAZASI TADBIRLARINI REJALASHTIRISH.
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI FAVQULODDA
VAZIYATLARDA ULARNING OLDINI OLISH VA HARAKAT
QILISH DAVLAT TIZIMI
3.5.1.Tashkiliy va texnik tadbirlar.
Xavfsizlik choralari; Elektr xavfsizligini ta’minlash boʻyicha
tashkiliy va texnik choralar ularning nomidan quyidagi ikki asosiy
guruhga boʻlinadi:
• Tashkiliy faoliyat. Ularning yordami bilan oʻqitish va ish jarayonini
tashkil etish;
• Texnik faoliyat. Ular toʻg‘ridan-toʻg‘ri ishlarni bajarish paytida
xavfsizlikni ta’minlaydi.
Ma’lumki, fuqarolar muhofazasining eng muhim vazifalaridan biri,
aholini favqulodda vaziyatIardan muhofaza qilishga tayyorlash
hisoblanadi. Bu borada Oʻzbekiston Respublikasinmg «Aholini va
hududlarni tabiiy va texnogen xususiyatIi favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish toʻg‘risida»gi va «Fuqaro muhofazasi toʻg‘risda»gi
qonunlari hamda Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkarnasining
1998-yil 7-noyabrdagi 427-sonli «Oʻzbekiston Respublikasi aholisini
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash tartibi
toʻg‘risida»gi qarori asosida respublikamiz aholisini favqulodda
vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash ishlari yoʻlga qoʻyilgan. Bu
huquqiy-me’yoriy hujjatlaming bandlarida va Vazirlar Mahkamasining
427-sonli qarorida ta’kidlanganidek: «Oʻzbekiston Respublikasi aholisini
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash (shu jumladan,
ta’lim muassasalaridagi fuqarolarni harn) majburiydir. Fuqarolami
favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash, mulkchilik
185
shakllaridan qat’iy nazar, korxonalarda, muassasalarda va tashkilotlarda,
yashash joylarida, ularning yoshlari va ijtimoiy guruhlarga qarab olib
boriladi.
Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 9-sentabrdagi 754-son qarori
“Aholining barcha qatlamlarini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga
va fuqaro muhofazasi sohasida tayyorlash tartibi toʻg‘risida”
1-bob. Umumiy qoidalar
1. Ushbu nizom aholining barcha qatlamlarini tabiiy, texnogen va
ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlarda (keyingi oʻrinlarda
favqulodda vaziyatlar deb ataladi) harakat qilishga va fuqaro muhofazasi
sohasida tayyorlash tartibini belgilaydi.
2. Ushbu nizomda quyidagi asosiy tushunchalar qoʻllaniladi:
kompleks oʻquv mashqlari — obyektlar rahbarlarini, qutqaruv
tuzilmalari va fuqaro muhofazasi tuzilmalari a’zolarini, ular tarkibiga
kirmagan ishchi va xizmatchilarini, ishlab chiqarish faoliyatini
toʻxtatmagan holda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va oqibatlarini
bartaraf etish hamda fuqaro muhofazasi boʻyicha kompleks tadbirlarni
bajarishga tayyorlashning asosiy shakli;
qoʻmondonlik-shtab oʻquv mashqlari — Oʻzbekiston Respublikasi
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimining (keyingi oʻrinlarda FVDT deb ataladi) barcha darajalardagi
rahbarlarini va boshqaruv organlarini favqulodda vaziyatlarning oldini
olish va ular sodir boʻlganda bartaraf etish ishlariga rahbarlik qilishga
hamda fuqaro muhofazasi sohasida tayyorlashning oliy shakli;
maxsus-taktik oʻquv mashqlari — qutqaruv tuzilmalari va fuqaro
muhofazasi tuzilmalarini qutqaruv ishlari va kechiktirib boʻlmaydigan
boshqa ishlarni bajarishga hamda fuqaro muhofazasi sohasida
tayyorlashning asosiy va samarali shakli;
obyekt oʻquv mashg‘ulotlari — obyektlar rahbarlari, qutqaruv
tuzilmalari va fuqaro muhofazasi tuzilmalari, shuningdek, tuzilmalar
tarkibiga kirmagan ishchi va xizmatchilarga favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish hamda fuqaro muhofazasi boʻyicha nazariy
tayyorlashning asosiy shakli.
186
3. Quyidagilar aholini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga va
fuqaro muhofazasi sohasida tayyorlashning asosiy vazifalari hisoblanadi:
davlat boshqaruvi organlari, mahalliy ijroiya hokimiyati organlari va
boshqa tashkilotlar rahbarlari, ishchi va xizmatchilarining favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish hamda fuqaro muhofazasi
boʻyicha bilimlarini izchil oshirib borish va koʻnikmalarini hosil qilish;
qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalari, shuningdek, fuqaro
muhofazasi tuzilmalarini favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga
tayyorlash;
aholini, shu jumladan, ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohasida
band
boʻlmaganlarni,
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari
tarbiyalanuvchilari, umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquvchilari, oʻrta
maxsus, professional va oliy ta’lim muassasalari talabalarini favqulodda
vaziyatlarda muhofazalanish, jabrlanganlarga birinchi yordam koʻrsatish,
jamoaviy va shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish qoidalari va
usullariga oʻrgatish.
4. Barcha aholi qatlamlari quyidagi toifalarga boʻlingan holda
favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga va fuqaro muhofazasi sohasida
tayyorgarlikdan oʻtkaziladi:
ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlgan aholi,
shu jumladan, davlat boshqaruvi organlari, mahalliy ijroiya hokimiyati
organlari, boshqa tashkilotlar rahbarlari, xodimlari, ishchi va
xizmatchilari hamda Oʻzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining
harbiy xizmatchilari (keyingi oʻrinlarda harbiy xizmatchilar deb ataladi);
maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilari, umumiy oʻrta
ta’lim maktablari va oʻrta maxsus, professional ta’lim muassasalari
oʻquvchilari hamda oliy ta’lim muassasalari talabalari;
ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlmagan
aholi, shu jumladan, jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslar hamda
Oʻzbekiston Respublikasiga tashrif buyurgan turistlar.
5. Aholining barcha toifalarini favqulodda vaziyatlarda harakat
qilishga va fuqaro muhofazasi sohasida tayyorlash (keyingi oʻrinlarda
aholini tayyorlash deb ataladi) ushbu nizomga ilovada keltirilgan
sxemaga muvofiq amalga oshiriladi.
187
2-bob. Aholini tayyorlash tartibi
6. Aholini tayyorlash, toifalar doirasida tashkil etiladigan guruhlar
tarkibida, quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
a) ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlgan
aholi, shuningdek, davlat boshqaruvi organlari, mahalliy ijroiya
hokimiyati organlari, boshqa tashkilotlar rahbarlari, xodimlari, ishchi va
xizmatchilari hamda harbiy xizmatchilar:
davlat boshqaruvi organlari rahbarlari, Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimlari - Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimining aholi va hududlarni tabiiy hamda texnogen
xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish boʻyicha yillik
asosiy tadbirlar rejasiga muvofiq Oʻzbekiston Respublikasi Fuqaro
muhofazasi boshlig‘i tomonidan oʻtkaziladigan yig‘inlar va oʻquv
mashqlarida;
respublika va viloyat miqyosidagi tashkilotlar rahbarlari va mas’ul
mutaxassislari, shuningdek, tumanlar va shaharlar hokimlari hamda
ularning oʻrinbosarlari - 3 yilda bir marta jamlash rejasiga muvofiq
Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi akademiyasi
huzuridagi Fuqaro muhofazasi institutining (keyingi oʻrinlarda Fuqaro
muhofazasi instituti deb ataladi) malaka oshirish va qayta tayyorlash
oʻquv kurslarida;
tumanlar va shaharlar miqyosidagi tashkilotlar rahbarlari va mas’ul
mutaxassislari, qutqaruv xizmatlari, qutqaruv tuzilmalari va fuqaro
muhofazasi tuzilmalari boshliqlari, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish
organlarining rahbarlari - 3 yilda bir marta jamlash rejasiga muvofiq
Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi akademiyasi
huzuridagi Boshlang‘ich tayyorgarlik va malaka oshirish markazi
(keyingi oʻrinlarda Markaz deb ataladi), shuningdek, hududiy favqulodda
vaziyatlar boshqarmalari hayot faoliyati xavfsizligi oʻquv markazlarining
(keyingi oʻrinlarda hududiy markazlar deb ataladi) malaka oshirish va
qayta tayyorlash kurslarida;
tashkilotlarning xodimlari, ishchi va xizmatchilari hamda harbiy
xizmatchilar - doimiy ravishda tayyorlash dasturlariga muvofiq, xizmat
188
va ishdan ajralmagan holda, xizmat va ish joylarida tashkil etiladigan
obyekt oʻquv mashg‘ulotlarida tayyorgarlikdan oʻtkaziladi;
b) maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilari, umumiy oʻrta
ta’lim maktablari va oʻrta maxsus, professional ta’lim muassasalari
oʻquvchilari hamda oliy ta’lim muassasalari talabalari:
maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilari - doimiy
ravishda maktabgacha ta’limning maktabgacha ta’lim va tarbiya davlat
standarti va oʻquv dasturlariga muvofiq ta’lim-tarbiya jarayonida
muammoli-vaziyatli oʻyinlar va mashg‘ulotlarda
umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquvchilari - oʻquv yili davomida,
umumiy oʻrta ta’limning davlat ta’lim standartlari va oʻquv dasturlariga
muvofiq oʻqish jarayonida darslarda, sport oʻyinlari va musobaqalarida,
shuningdek, maktabdan tashqari ta’lim muassasalari va hududiy
markazlarning favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash
majmualaridagi mashg‘ulotlarda;
oʻrta maxsus, professional ta’lim muassasalari oʻquvchilari va oliy
ta’lim muassasalari talabalari - oʻquv yili davomida, oʻrta maxsus,
professional ta’lim va oliy ta’limning davlat ta’lim standartlari va oʻquv
dasturlariga muvofiq oʻqish jarayonida darslarda, sport oʻyinlari va
musobaqalarida, shuningdek, hududiy markazlarning favqulodda
vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash majmualaridagi mashg‘ulotlarda
tayyorgarlikdan oʻtkaziladi;
v) ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlmagan
aholi, shu jumladan, jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslar hamda
Oʻzbekiston Respublikasiga tashrif buyurgan turistlar:
ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohasida band boʻlmagan aholi,
shu jumladan, jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslar - fuqarolarning
oʻzinioʻzi boshqarish organlarioʻquv-maslahat punktlarida suhbatlar
oʻtkazish, ma’ruzalar oʻqish, oʻquv filmlarini namoyish etish, oʻquv
mashqlari va mashg‘ulotlarga jalb etish, shuningdek, qoʻllanmalar va
eslatmalarni tarqatish, radio va teledasturlarni efirga uzatish hamda
internet jahon axborot tarmog‘ida sohaga oid ma’lumotlarni joylashtirish
orqali;
189
Oʻzbekiston Respublikasiga tashrif buyurgan turistlartashrif
davomida, ularga xizmat koʻrsatuvchi jismoniy va yuridik shaxslar
tomonidan favqulodda vaziyatlarda toʻg‘ri harakat qilish boʻyicha
suhbatlar oʻtkazish, yoʻriqnoma, buklet va eslatmalarni tarqatish orqali
tayyorgarlikdan oʻtkaziladi.
7.
Aholini
tayyorlash
innovatsion
texnologiyalarni,
uyg‘unlashtirilgan hamda masofadan oʻqitish uslublarini, zamonaviy
pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qoʻllagan holda,
shuningdek, mustaqil oʻrganish orqali amalga oshiriladi.
3-bob. Aholini tayyorlash shakllari va davriyligi
8. Aholini tayyorlash, ularning nazariy bilimlarini va amaliy
koʻnikmalarini mustahkamlash, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini
olish va harakat qilish davlat tizimi kuch va vositalarining hamkorlikda
harakat qilishini takomillashtirish, shuningdek, tayyorgarlik darajasini
baholash quyidagi shakllardagi tadbirlarni oʻtkazish orqali amalga
oshiriladi:
Qoʻmondonlik-shtab oʻquv mashqlari:
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida - 5
yilda bir marta uch kecha-kunduzgacha;
tumanlar va shaharlarda - 3 yilda bir marta uch kecha-kunduzgacha;
davlat boshqaruvi organlari hamda boshqa tashkilotlarda - 1 yilda bir
marta bir kecha-kunduzgacha;
qoʻmondonlik-shtab oʻquv mashqlarini oʻtkazishda Oʻzbekiston
Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligiga (keyingi oʻrinlarda
Favqulodda vaziyatlar vazirligi deb ataladi) toʻg‘ridan toʻg‘ri hamda
tezkor boʻysunadigan kuch va vositalar jalb etilishi mumkin;
Maxsus-taktik oʻquv mashqlari:
tashkilotlarda - 3 yilda bir marta olti soatgacha;
oʻta muhim va toifalangan obyektlarda - 1 yilda bir marta olti
soatgacha.
Kompleks oʻquv mashqlari:
xodimlar soni 200 dan ortiq boʻlgan tashkilotlarda hamda 400 dan
ortiq oʻringa ega boʻlgan davolash-profilaktika muassasalarida - 2 yilda
bir marta bir kecha-kunduzgacha;
190
qolgan tashkilotlarda - 2 yilda bir marta olti soatgacha.
Oʻta muhim va toifalangan obyektlarda oʻtkaziladigan oʻquv
mashqlariga ushbu obyektlarning xavfi doirasiga tushuvchi hududda
yashayotgan aholi jalb etiladi.
“Yosh qutqaruvchi” musobaqalari umumiy oʻrta, oʻrta-maxsus va
professional ta’lim muassasalarida 1 yilda bir marta oʻtkaziladi.
Oʻquv mashqlari, mashg‘ulotlar va musobaqalar, shuningdek, boshqa
amaliy tadbirlarga jalb qilinayotgan tashkilotlar rahbarlari,
mutaxassislari, qutqaruv tuzilmalari shaxsiy tarkibi va aholi xavfsizlik
qoidalari bilan tanishtirilishi zarur.
4-bob. Aholining favqulodda vaziyatlarning oldini olish va
yong‘inlar profilaktikasi boʻyicha tayyorgarligini oshirish hamda faol
ishtirokini ta’minlash
9. Har haftaning chorshanba kunlari tashkilotlarda va mahallalarda
aholining favqulodda vaziyatlarning oldini olish va yong‘inlar
profilaktikasi boʻyicha tayyorgarligini oshirish hamda faol ishtirokini
ta’minlash tadbirlari oʻtkaziladi.
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi tarkibidagi vazirliklar, idoralar va boshqa tashkilotlar hamda
mahalliy ijroiya hokimiyati organlari tomonidan ushbu kun davomida
quyidagi asosiy tadbirlar keng qamrovda amalga oshiriladi:
ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlgan aholi,
maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilari, umumiy oʻrta ta’lim
maktablari va oʻrta maxsus, professional ta’lim muassasalari oʻquvchilari
hamda oliy ta’lim muassasalari talabalari bilan seminarlar va mavzuli
oʻquv mashg‘ulotlari oʻtkaziladi, ularga targ‘ibot-tashviqot materiallari
tarqatiladi va zarur tadbirlar yuzasidan tavsiyalar beriladi;
ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlmagan
aholi bilan suhbatlar oʻtkaziladi, ma’ruzalar oʻqiladi, ularga eslatmalar,
bukletlar va lifletlar tarqatiladi, shuningdek, favqulodda vaziyatlar, shu
jumladan, yong‘inlarga olib keladigan omillarni barvaqt aniqlash va
bartaraf etish, ular sodir boʻlganda toʻg‘ri harakat qilish usullari
oʻrgatiladi;
191
aholi koʻp toʻplanadigan joylarda va jamoat transportida favqulodda
vaziyatlar, shu jumladan, yong‘inlarning oldini olishga qaratilgan
plakatlar, shuningdek, ulardagi mavjud tablolar va monitorlarga, Internet
saytlariga ijtimoiy roliklar joylashtiriladi;
ommaviy axborot vositalari orqali axborot-tahliliy va mavzuli
telekoʻrsatuvlar efirga uzatiladi, sohaga oid dolzarb masalalar boʻyicha
davra suhbatlari oʻtkaziladi, radioeshittirishlar uzatiladi va maqolalar
chop etiladi.
5-bob. Favqulodda vaziyatlar vazirligi va mahalliy ijroiya hokimiyati
organlarining aholini tayyorlash sohasidagi vakolatlari
10. Favqulodda vaziyatlar vazirligi aholini tayyorlash sohasida
maxsus vakolatli davlat organi hisoblanadi.
Favqulodda vaziyatlar vazirligi aholini tayyorlash sohasida:
tashkiliy-metodik rahbarlikni amalga oshiradi, tadbirlarni
muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi;
tashkiliy koʻrsatmalar va oʻquv dasturlarini ishlab chiqadi va
kelishadi;
oʻquv mashqlari, mashg‘ulotlari va boshqa tadbirlarni tashkil etadi va
oʻtkazadi;
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qiladi va
keng foydalanilishini tashkil etadi;
tizimidagi aholini tayyorlashga ixtisoslashtirilgan muassasalarning
tinglovchilar bilan jamlash rejalarini tegishli davr uchun shakllantiradi va
tasdiqlash uchun Oʻzbekiston Respublikasi Fuqaro muhofazasi
boshlig‘iga kiritadi.
11. Mahalliy ijroiya hokimiyati organlari aholini tayyorlash sohasida:
ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlmagan
aholini, shu jumladan jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslarni,
shuningdek, tizimidagi tashkilotlarning rahbarlari ishchi va
xizmatchilarini tayyorlash tadbirlarini tashkil etadi va nazorat qiladi;
oʻquv-amaliy tadbirlarni tashkil etadi va oʻtkazadi, ularga mahalliy
aholi jalb etilishini ta’minlaydi;
192
oʻquv-metodik va targ‘ibot materiallari chop etilishini hamda ishlab
chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlmagan aholiga
tarqatilishini tashkil etadi;
mahalliy aholini favqulodda vaziyatlar xavfi toʻg‘risidagi tegishli
axborot va ma’lumotlar bilan ta’minlaydi.
6-bob. Davlat boshqaruvi organlari va boshqa tashkilotlarning aholini
tayyorlash sohasida majburiyatlari
12. Davlat boshqaruvi organlari va boshqa tashkilotlar aholini
tayyorlash sohasida:
rahbarlar, mas’ul mutaxassislar, qutqaruv tuzilmalari va fuqaro
muhofazasi tuzilmalari boshliqlari belgilangan tartibda tayyorgarlikdan
oʻtishini ta’minlaydi;
oʻquv mashqlari va mashg‘ulotlarga jalb etilgan rahbarlar, mas’ul
mutaxassislar, qutqaruv tuzilmalari va fuqaro muhofazasi tuzilmalari
a’zolari, xodimlar, ishchi va xizmatchilarning oʻrtacha ish haqi
saqlanishini ta’minlaydi;
belgilangan dasturlar asosida qutqaruv tuzilmalari va fuqaro
muhofazasi tuzilmalari a’zolari, xodimlari, ishchi va xizmatchilarini
oʻqitadi hamda favqulodda vaziyatlar sharoitida harakat qilishga shay
boʻlish darajasidagi bilim va koʻnikmalarga ega boʻlishlarini ta’minlaydi;
oʻquv jarayonini tashkil etishda zamonaviy oʻquv-moddiy baza
(oʻquv xonasi, zarur koʻrgazmali oʻquv qurollari va darsliklar) bilan
ta’minlaydi;
qayta tayyorgarlik va malaka oshirish oʻquv kurslarida
tayyorgarlikdan oʻtishi lozim boʻlgan rahbarlar, mas’ul mutaxassislar,
qutqaruv tuzilmalari va fuqaro muhofazasi tuzilmalari boshliqlari
roʻyhatini Favqulodda vaziyatlar vazirligiga taqdim etadi.
7-bob. Fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlarining aholini
tayyorlash sohasidagi ishtiroki
13. Fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari aholini tayyorlash
sohasida:
ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlmagan
aholi, shu jumladan, jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslar bilan
suhbatlar, ma’ruzalar va uchrashuvlarni tashkil etadi va oʻtkazadi;
193
FVDT xizmatlari tomonidan tayyorlangan eslatmalar, metodik
qoʻllanmalar va boshqa targ‘ibot materiallarini tarqatadi;
oʻquv mashqlari va mashg‘ulotlarga mahalliy aholini jalb qiladi.
8-bob. Fuqarolarning aholini tayyorlash sohasida huquq va
majburiyatlari
14. Fuqarolar aholini tayyorlash sohasida quyidagi huquqlarga ega:
jamoaviy va shaxsiy himoya vositalaridan, tashkilotlarning
favqulodda vaziyatlarda aholini muhofaza qilish uchun moʻljallangan
boshqa mol-mulkidan foydalanishni oʻrganish;
fuqaro muhofazasi tadbirlarini bajarishda ishtirok etish va tegishli
tayyorgarlikdan oʻtish;
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish,
shuningdek, fuqaro muhofazasi sohasida bilim olish hamda oʻquv
mashqlarida ishtirok etish;
oʻquv mashqlari va mashg‘ulotlar davomida oʻzlari duch kelishi
mumkin boʻlgan xavf toʻg‘risida xabardor qilinish hamda texnika,
yong‘in va yoʻl harakati xavfsizligi qoidalari boʻyicha yoʻriqnomalar
olish;
oʻquv mashqlari va mashg‘ulotlarda ishtiroki jarayonida sog‘lig‘iga
yetkazilgan zararni qonunchilikda belgilangan tartibda qoplatish.
15. Fuqarolar aholini tayyorlash sohasida:
muhofazalanishning asosiy usullarini bilish, favqulodda vaziyatlar
oqibatida jabrlanganlarga birinchi yordam koʻrsata olish hamda oʻz bilim
va amaliy koʻnikmalarini oshirib borishga;
favqulodda vaziyatlar xavfi tug‘ilganda va sodir boʻlganda
ogohlantirish signallarini, harakat qilish tartibini, jamoaviy va shaxsiy
himoya vositalaridan foydalanish qoidalarini bilishga majbur.
Fuqarolar aholini tayyorlash sohasida qonunchilikda belgilangan
boshqa majburiyatlarga ham ega boʻlishi mumkin.
9-bob. Aholini tayyorlash tadbirlarini moliyalashtirish
16. Davlat boshqaruvi organlari, mahalliy ijroiya hokimiyati
organlari, boshqa davlat tashkilotlarining rahbarlari, mas’ul
mutaxassislari, qutqaruv xizmatlari, qutqaruv va fuqaro muhofazasi
tuzilmalari, ular tarkibiga kirmagan xodim va xizmatchilarni hamda
194
harbiy xizmatchilarni tayyorlash, shuningdek, ular tomonidan
oʻtkaziladigan oʻquv mashqlari va mashg‘ulotlarni moliyalashtirish,
ushbu tashkilotlarning budjet va budjetdan tashqari mablag‘lari hamda
qonunchilikda taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobiga amalga
oshiriladi.
17. Nodavlat tashkilotlar rahbarlari, mas’ul mutaxassislari, qutqaruv
tuzilmalari va fuqaro muhofazasi tuzilmalari, ular tarkibiga kirmagan
ishchi va xizmatchilarni tayyorlashni moliyalashtirish ularning oʻz
mablag‘lari hisobiga amalga oshiriladi.
18. Ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlmagan
aholi, shu jumladan, jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslarni
tayyorlashni moliyalashtirish mahalliy budjetlar hamda qonunchilikda
taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobiga amalga oshiriladi.
19. Fuqaro muhofazasi instituti, Markaz hamda hududiy markazlarda
shartnoma asosida aholini tayyorlash narxlari Favqulodda vaziyatlar
vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va Oʻzbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi bilan kelishgan holda tasdiqlanadi.
10-bob. Yakunlovchi qoida
20. Ushbu nizom talablari buzilishida aybdor boʻlgan shaxslar
qonunchilikda belgilangan tartibda javob beradilar.
3.5.2.Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimi.
Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 29-apreldagi 171-son qarori
“Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlarning oldini olish
va bunday vaziyatlarda harakat qilish davlat tizimi toʻg‘risida”
1-bob. Umumiy qoidalar
1. Ushbu nizom Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va bunday vaziyatlarda harakat qilish davlat
tizimining tarkibini, asosiy maqsadi va vazifalarini, tashkiliy-funksional
tuzilmasini hamda faoliyat koʻrsatish tartibini belgilaydi.
2. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining tarkibi aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish sohasida vakolatlarga ega boʻlgan yoki ushbu sohada
majburiyatlar yuklangan respublika va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat
195
organlari hamda boshqa tashkilotlarning tarkibiy boʻlinmalari, kuchlari va
vositalaridan iborat.
3. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi tarkibiga kiruvchi respublika va mahalliy ijro etuvchi
hokimiyat organlari aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish sohasida oʻz faoliyatini Oʻzbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi va qonunlari, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
palatalarining qarorlari, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining
farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari
va farmoyishlari hamda boshqa normativ-huquqiy hujjatlar, shuningdek,
Oʻzbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasi boshlig‘i, favqulodda
vaziyatlar vazirining buyruqlari, koʻrsatmalari va ushbu nizom asosida
olib boradi.
Oʻzbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida mazkur
nizomda nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan boʻlsa,
xalqaro shartnoma qoidalari qoʻllaniladi.
4. Ushbu nizomda quyidagi asosiy tushunchalar qoʻllaniladi:
tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar (keyingi
oʻrinlarda - favqulodda vaziyatlar) - muayyan hududda odamlar qurbon
boʻlishiga, odamlarning sog‘lig‘iga yoki atrof tabiiy muhitga zarar
yetishiga, jiddiy moddiy talafotlarga hamda odamlarning hayot faoliyati
sharoitlari buzilishiga olib kelishi mumkin boʻlgan yoki olib kelgan
avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa, tabiiy ofat yoxud boshqa ofat
natijasida, karantinli va inson uchun xavfli boʻlgan boshqa yuqumli
kasalliklar tarqalishi natijasida yuzaga kelgan vaziyatlar;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish - favqulodda vaziyatlar roʻy
berganda oʻtkaziladigan hamda odamlarning hayotini asrab qolish va
sog‘ligini saqlashga, atrof tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy
talafotlar miqdorlarini kamaytirishga, shuningdek, favqulodda vaziyatlar
zonalarining kengayishiga yoʻl qoʻymaslikka hamda xavfli omillar
ta’sirini tugatishga qaratilgan qutqaruv ishlari va kechiktirib
boʻlmaydigan ishlar majmui;
196
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish – aholi va hududlarni
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish boʻyicha
tadbirlar majmui, vositalar hamda usullar tizimi;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish – oldindan oʻtkaziladigan
hamda favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfini imkon qadar
kamaytirishga, bunday vaziyatlar roʻy bergan taqdirda esa - odamlarning
hayotini asrab qolishga va sog‘lig‘ini saqlashga, atrof tabiiy muhitga
yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorlarini kamaytirishga
qaratilgan tadbirlar majmui;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining funksional quyi tizimi – aholini va hududlarni
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish boʻyicha belgilangan
funksiyalarni bajaruvchi vazirliklar va idoralar hamda boshqa
tashkilotlarni oʻz ichiga olgan quyi tizim;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining hududiy quyi tizimi – tegishli hududda aholini va
hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish tadbirlarini tashkil
etish va amalga oshirish boʻyicha belgilangan funksiyalarni bajaruvchi
mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarini oʻz ichiga olgan quyi tizim;
fuqaro muhofazasi – harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu
harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan Oʻzbekiston
Respublikasi aholisini, hududlarini, moddiy va madaniy boyliklarini
muhofaza qilish maqsadida oʻtkaziladigan tadbirlar davlat tizimi.
2-bob. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining asosiy maqsadi va vazifalari
5. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining asosiy maqsadi favqulodda vaziyatlardan muhofaza
qilish sohasida vakolatlarga ega boʻlgan yoki ushbu sohada majburiyatlar
yuklangan respublika va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari hamda
boshqa tashkilotlar tomonidan tinchlik va alohida davrda favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish tadbirlari samarali tashkil
etilishi va amalga oshirilishini ta’minlashdan iborat.
6. Quyidagilar Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va
harakat qilish davlat tizimining asosiy vazifalari hisoblanadi:
197
tinchlik va alohida davrda aholini va hududlarni favqulodda
vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida davlat siyosatini amalga oshirish,
normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va ijrosini ta’minlash;
respublika hududida roʻy berishi mumkin boʻlgan favqulodda
vaziyatlarni prognoz qilish, ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini
baholash;
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
yuzasidan maqsadli va ilmiy-texnik dasturlarni hamda tadbirlarni
rejalashtirish va amalga oshirish, shuningdek, ushbu soha boʻyicha ilmiytadqiqot va innovatsion faoliyatni rivojlantirish;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimining barcha darajadagi boshqaruv organlari va favqulodda
vaziyatlarning oldini olish hamda ularni bartaraf etish uchun
moʻljallangan kuchlar va vositalarning doimiy tayyorligini ta’minlash;
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
sohasidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish, almashish, axborot
tayyorlash va berish;
aholini, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimi boshqaruv organlarining mansabdor shaxslarini,
qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalari, shuningdek, fuqaro
muhofazasi tuzilmalarini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga
tayyorlash;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy
resurslar zaxiralarini yaratish;
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
sohasida davlat ekspertizasi, nazorati va tekshiruvini amalga oshirish;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish;
xorijiy davlatlar hududida roʻy bergan favqulodda vaziyatlar
oqibatida jabrlangan Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolariga yordam
koʻrsatish, shuningdek ularni va halok boʻlganlarni evakuatsiya qilish
chora-tadbirlarini amalga oshirish;
favqulodda vaziyatlardan zarar koʻrgan aholini ijtimoiy himoya
qilishga doir tadbirlarni amalga oshirish;
198
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
sohasida fuqarolarning, shu jumladan, ularni bartaraf etishda bevosita
qatnashgan shaxslarning huquq va majburiyatlarini ta’minlash;
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
sohasida xalqaro hamkorlik qilish;
roʻy berishi mumkin boʻlgan favqulodda vaziyatlardan sug‘urta
qilishning maqbul tizimini ta’minlash.
3-bob. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining tashkiliy-funksional tuzilmasi
7. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining tashkiliy-funksional tuzilmasi mazkur nizomga ilovaga
muvofiq belgilanadi.
8. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi hududiy va funksional quyi tizimlari hamda axborotboshqaruv tuzilmasidan iborat boʻlib, respublika, mahalliy va obyekt
darajalariga ega.
9. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining har bir darajasi quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi boshqaruv organlari;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi tezkor-boshqaruv organlari;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish kuchlari va vositalari;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy
resurslar zaxiralari;
favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfi toʻg‘risida yoki favqulodda
vaziyat roʻy berganligi haqida xabar berish va xabardor qilishning
avtomatlashtirilgan tizimlari.
10. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining hududiy quyi tizimlari oʻz ma’muriy hududlari doirasida
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish uchun
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida tashkil
etiladi hamda tegishli tumanlar va shaharlar miqyosidagi boʻg‘inlardan
iborat boʻladi.
199
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi hududiy quyi tizimlarining vazifalari, ularni tashkil etish, kuchlari
va vositalari tarkibi, faoliyat koʻrsatish tartibi mazkur nizom, mahalliy
geofizik va tabiiy-iqlim sharoitlarini, xavf darajasi yuqori obyektlarning
mavjudligini hisobga olgan holda ishlab chiqiladigan ushbu quyi tizimlar
toʻg‘risidagi nizomlar bilan belgilanadi.
Hududiy quyi tizimlar toʻg‘risidagi nizomlar Oʻzbekiston
Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi (keyingi oʻrinlarda – FVV)
bilan kelishgan holda tegishli ravishda Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Vazirlar Kengashi Raisi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari
tomonidan, shuningdek, mos ravishda hududiy Favqulodda vaziyatlar
boshqarma (boʻlim)lari bilan kelishgan holda tuman (shahar)lar hokimlari
tomonidan tasdiqlanadi.
11. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining funksional quyi tizimlari respublika ijro etuvchi
hokimiyat organlari va boshqa tashkilotlarda aholini va hududlarni
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish boʻyicha belgilangan
funksiyalarni bajarish, shuningdek, idoraviy mansub obyektlarda ularning
ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarning oldini
olish va ularni bartaraf etish uchun tashkil etiladi hamda FVDT
xizmatlaridan, quyi tizimlarning davlat nazorati organlari, kuchlari va
vositalaridan iborat boʻladi.
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi funksional quyi tizimlarining vazifalari, ularni tashkil etish,
kuchlari va vositalari tarkibi, faoliyat koʻrsatish tartibi mazkur nizom,
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish boʻyicha
funksiyalari, xavf darajasi yuqori boʻlgan idoraviy mansub obyektlardagi
ishlab chiqarish texnologiyalarining xususiyatini hisobga olgan holda
ishlab chiqiladigan ushbu quyi tizimlar toʻg‘risidagi nizomlar bilan
belgilanadi hamda FVV bilan kelishgan holda tegishli respublika ijro
etuvchi hokimiyat organlari va boshqa tashkilotlar rahbarlari tomonidan
tasdiqlanadi, Oʻzbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq
tasdiqlanuvchi ixtisoslashgan xizmatlar va avariya-qutqaruv tuzilmalari
toʻg‘risidagi nizomlar bundan mustasno.
200
12. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining axborot-boshqaruv tuzilmasi quyidagilarni oʻz ichiga
oladi:
FVVning Favqulodda vaziyatlarda harakat qilish va boshqarish
milliy markazi;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi hududiy va funksional quyi tizimlarining axborot-tahlil markazlari;
atrof tabiiy muhit va xavf darajasi yuqori boʻlgan obyektlar holatini
kuzatish va nazorat qilish organlarining axborot markazlari;
turg‘un (statsionar) boshqaruv punktlari;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish kuchlari va vositalarini
boshqarishning harakatdagi punktlari;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimining hududiy va funksional quyi tizimlarining navbatchilikdispetcherlik xizmatlari;
aloqa va axborot uzatish vositalari, shu jumladan, boshqarish va
axborot bilan ta’minlashning avtomatlashtirilgan tizimi.
Axborot-boshqaruv tuzilmasi quyidagilarni ta’minlashi lozim:
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimining hududiy va funksional quyi tizimlarining ixtisoslashgan hamda
laboratoriya nazorati va kuzatuv tizimidagi boʻlinmalaridan olingan
seysmologik, geologik, gidrometeorologik xavfli hodisalar, quruqlik
(tuproq, yer osti)ning holati oʻzgarishi, atmosfera (havo muhiti) tarkibi va
xossalari hamda gidrosfera holatining oʻzgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar,
sanoat va transportdagi avariyalar va halokatlar, epidemiyalar,
epizootiyalar, epifitotiyalar, radioaktiv, kimyoviy va biologik
(bakteriologik) holat toʻg‘risidagi ma’lumotlarni toʻplash va qayta ishlash
(tahlil qilish va saqlash);
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimining boshqaruv organlari, kundalik boshqaruv organlari, kuchlari
hamda aholini favqulodda vaziyatlar xavfi yoki roʻy berganligi,
favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishi holatlari, xususiyatlari,
rivojlanish koʻlamlari va kechishi, yuz berishi mumkin boʻlgan oqibatlari,
201
favqulodda vaziyatlarda harakat qilish tartibi toʻg‘risida xabardor qilish
va ma’lumot (axborot) berish;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi quyi tizimlari va boʻg‘inlari, boshqaruv organlari, boshqaruv
punktlari, favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun kuchlar oʻrtasida
oʻzaro axborot va ma’lumot almashinuvini ta’minlash.
Favqulodda vaziyatlar toʻg‘risidagi axborotlarning mezonlari,
mazmuni va turlari, ularni Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish
va harakat qilish davlat tizimi quyi tizimlari va boʻg‘inlariga, shuningdek,
aholiga yetkazish muddatlari va tartibi Oʻzbekiston Respublikasi Fuqaro
muhofazasi boshlig‘i tomonidan tasdiqlangan davlat boshqaruvi
organlari, respublika va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari xoʻjalik
birlashmalari va boshqa tashkilotlar oʻrtasida favqulodda vaziyatlar
masalalari boʻyicha kundalik hamkorlik qilish va xabar berish
yoʻriqnomasi asosida amalga oshiriladi.
13. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi boshqaruv organlari quyidagilardan iborat:
respublika darajasida – FVV markaziy apparati, Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi tarkibiga
kiruvchi respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari hamda boshqa
tashkilotlar markaziy (boshqaruv) apparatlarining vakolatiga aholini va
hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi
vazifalarni hal etish kiradigan boʻlinmalaridan;
mahalliy darajada – Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar hamda
Toshkent shahar Favqulodda vaziyatlar boshqarmalari, tumanlar va
shaharlar favqulodda vaziyatlar boʻlimlari, tashkilotlarning vakolatiga
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
sohasidagi vazifalarni hal etish kiradigan boʻlinmalaridan;
obyekt darajasida – obyektlar ma’muriyati hamda ularning
vakolatiga aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza
qilish sohasidagi vazifalarni bajarish kiradigan tarkibiy boʻlinmalari
(xizmatlari, shubalari yoki maxsus tayinlangan mansabdor shaxslari).
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi, uning quyi tizimlari va boʻg‘inlarining faoliyatini tashkil etish,
202
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish boʻyicha
ularga belgilangan vazifalar oʻz vaqtida va samarali bajarilishini
ta’minlash tegishli Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va
harakat qilish davlat tizimi boshqaruv organlariga yuklanadi.
14. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi tezkor-boshqaruv organlari - Favqulodda vaziyatlarda
ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi funksional va hududiy
quyi tizimlari hamda ularning boʻg‘inlaridagi tezkor boshqaruvni amalga
oshiruvchi boʻlinmalardir, ular quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
respublika darajasida – FVVning Favqulodda vaziyatlarda harakat
qilish va boshqarish milliy markazi, Favqulodda vaziyatlarda ularning
oldini olish va harakat qilish davlat tizimi tarkibiga kiruvchi respublika
ijro etuvchi hokimiyat organlari hamda boshqa tashkilotlar markaziy
(boshqaruv) apparatlarining navbatchilik-dispetcherlik xizmatlari;
mahalliy darajada – Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va
Toshkent shahar favqulodda vaziyatlar boshqarmalarining tezkorboshqaruv markazlari, shaharlar va tumanlar favqulodda vaziyatlar
boʻlimlarining tezkor-boshqaruv guruhlari, tashkilotlarning navbatchilikdispetcherlik xizmatlari;
obyektlar darajasida – obyektlarning navbatchilik-dispetcherlik
xizmatlari;
tegishli ravishda har bir darajadagi Favqulodda vaziyatlarda ularning
oldini olish va harakat qilish davlat tizimi boshqaruv organlarining
favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish kuchlari hamda vositalarini
boshqarish statsionar va harakatdagi punktlari.
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi tezkor-boshqaruv organlari tegishli boshqaruv organining doimiy
joylashuv punktlarida, favqulodda vaziyatlar roʻy berganda esa favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish kuchlari va vositalarini boshqarish
statsionar va harakatdagi punktlarida tashkil etiladi. Ular oldindan tegishli
xabar berish, aloqa, axborotni qayta ishlash va uzatishning tegishli texnik
vositalari bilan jihozlanadi hamda oʻzlariga yuklangan vazifalarni
bajarishga doimiy tayyor holatda saqlanadi.
203
Tezkor-boshqaruv organlari favqulodda vaziyat roʻy berishi xavfi
toʻg‘risida
ogohlantirish
ma’lumotlarini
hamda
favqulodda
vaziyatlarning oldini olish boʻyicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish
boʻyicha tavsiyalarning Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va
harakat qilish davlat tizimi boshqaruv organlariga tezkor taqdim etilishini
ta’minlaydi.
15. Quyidagilar respublika darajasidagi Favqulodda vaziyatlarda
ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi boshqaruv
organlarining asosiy vazifalari hisoblanadi:
favqulodda vaziyatlar sharoitlarida iqtisodiyot tarmoqlari hamda oʻta
muhim va xavf darajasi yuqori boʻlgan obyektlar faoliyati barqarorligini
oshirishga qaratilgan va favqulodda vaziyatlar oqibatlarini imkon qadar
kamaytiruvchi chora-tadbirlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishga
rahbarlik qilish;
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
sohasida respublika maqsadli va ilmiy-texnik dasturlarini ishlab chiqishni
tashkil etish va bajarilishini ta’minlash;
aholini favqulodda vaziyat roʻy berishi xavfi toʻg‘risida yoki
favqulodda vaziyat roʻy berganligi haqida xabardor qilishning
avtomatlashtirilgan tizimini budjet mablag‘lari va qonunchilikda
taqiqlanmagan boshqa mablag‘lar hisobidan yaratish va uni doimiy tayyor
holatda saqlash;
boshqarish va axborotni uzatish uchun umumiy foydalaniladigan
telekommunikatsiyalar,
hududiy
tarmoqlardan
va
telekommunikatsiyalarning idoraviy tarmoqlaridan, radio, televideniye va
boshqa texnik vositalardan markazlashtirilgan holda foydalanishni
ta’minlash;
kimyoviy, yonish, portlash va boshqa xavf darajasi yuqori boʻlgan
obyektlarda, shu jumladan, suv omborlarining gidrotexnika inshootlarida
ularning texnik holatini avtomatik kuzatish, yong‘in va boshqa xavflardan
darak beruvchi tizimlarni, shuningdek, ushbu obyektlarda va ularga
yondosh hududlarda aholiga xabar berish va ma’lumot (axborot)
yetkazishning avtomatlashtirilgan tizimlarini loyihalashtirish va
yaratishni nazorat qilish;
204
favqulodda vaziyatlar monitoringi, axborot almashinuvi va prognoz
qilish yagona tizimida tegishli vazifalarni bajarish;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi boshqaruv organlari, boshqaruv punktlari, Favqulodda vaziyatlarda
ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi kuchlari va
vositalarining favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorligini
ta’minlash;
roʻy bergan favqulodda vaziyatlar, ularning rivojlanish koʻlamlari va
kechishi, boʻlishi mumkin boʻlgan oqibatlari hamda favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etishga oid qabul qilinayotgan chora-tadbirlar
toʻg‘risidagi axborotlarning toʻplanishini va almashinishini hamda
yetkazilishini ta’minlash va nazorat qilish;
qutqaruv va boshqa kechiktirib boʻlmaydigan ishlarni, shu jumladan,
zarar koʻrgan aholining hayot sharoitlarini ta’minlash ishlarini,
evakuatsiya ishlarini amalga oshirishga oid tadbirlarning bajarilishini
ta’minlash;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga jalb qilinadigan Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi
funksional quyi tizimlari kuchlari va vositalarining oʻzaro hamkorligini
muvofiqlashtirish va ishlarini tashkil etish;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun respublika (idoraviy)
moliyaviy va moddiy resurslar zaxirasini, shuningdek, Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimining
maxsus sug‘urta jamg‘armasini tashkil etishga va undan foydalanishga
rahbarlik qilish;
favqulodda vaziyatlardan zarar koʻrgan aholini ijtimoiy muhofaza
qilishga doir tadbirlarni amalga oshirishni tashkil etish;
idoraviy mansub obyektlarning rahbarlari tarkibi va kuchlari,
shuningdek, xodimlarini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishini va
fuqaro muhofazasi sohasida tayyorlashni muvofiqlashtirish;
ishlab chiqarish va texnologiyalar xavfsizligi, shuningdek,
xodimlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning tarmoq
normalari va qoidalarini ishlab chiqishda qatnashish.
205
16. Quyidagilar mahalliy darajadagi Favqulodda vaziyatlarda
ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi boshqaruv
organlarining asosiy vazifalari hisoblanadi:
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish,
favqulodda vaziyatlar sharoitlarida xavf darajasi yuqori boʻlgan
obyektlarning barqaror ishlash imkoniyatini oshirishga doir tashkiliy va
muhandislik-texnik tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish
boʻyicha hududiy (viloyat) maqsadli dasturlarni ishlab chiqish va amalga
oshirish;
aholini favqulodda vaziyat roʻy berishi xavfi toʻg‘risida yoki
favqulodda vaziyat roʻy berganligi haqida xabardor qilishning
avtomatlashtirilgan tizimining mahalliy darajasini tashkil etish va doimiy
tayyor holatda saqlash;
boshqarish va axborotni uzatish uchun umumiy foydalaniladigan
telekommunikatsiyalar
hududiy
tarmoqlaridan
va
telekommunikatsiyalarning idoraviy tarmoqlaridan, radio, televideniye va
boshqa texnik vositalardan markazlashtirilgan holda foydalanilishini
ta’minlash;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimining manfaatdor funksional quyi tizimlari bilan birgalikda
kimyoviy, yonish, portlash va boshqa xavf darajasi yuqori boʻlgan
obyektlarda, shu jumladan, suv omborlarining gidrotexnika inshootlarida
ularning texnik holatini avtomatik kuzatish, yong‘in va boshqa xavflardan
darak beruvchi tizimlarni, shuningdek, ushbu obyektlarda va ularga
yondosh hududlarda aholini favqulodda vaziyat roʻy berishi xavfi
toʻg‘risida yoki favqulodda vaziyat roʻy berganligi haqida xabardor
qilishning avtomatlashtirilgan tizimining lokal darajasini yaratish va
ularning doimiy shayligini ta’minlash;
favqulodda vaziyatlarga olib keluvchi xavfli tabiiy, texnogen va
ekologik jarayonlarning rivojlanish ehtimolini, xususiyatlari hamda
koʻlamini, shuningdek, roʻy berishi mumkin boʻlgan favqulodda
vaziyatlarni prognoz qilish;
206
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi boshqaruv organlari, boshqaruv punktlari, favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish boʻyicha harakatlarga kuchlar
va vositalarning doimiy tayyorligini ta’minlash;
roʻy bergan favqulodda vaziyatlar, ularning rivojlanish koʻlamlari va
kechishi, keltirib chiqarishi mumkin boʻlgan oqibatlari, ularni bartaraf
etishga doir koʻrilayotgan chora-tadbirlar toʻg‘risidagi axborotlarni
toʻplash, almashish va ular toʻg‘risida oʻz vaqtida xabar qilish;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi hududiy quyi tizimlari kuchlari va vositalarining, shuningdek,
koʻngilli tuzilmalar, qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalarining
favqulodda vaziyatlar chog‘ida qutqaruv ishlarini va boshqa kechiktirib
boʻlmaydigan ishlarni amalga oshirishiga rahbarlik qilish va
harakatlarining uyg‘unligini ta’minlash, volontyorlar hamda mehnatga
layoqatli aholini ushbu ishlarga jalb qilishni tashkil etish;
aholini evakuatsiya qilish (vaqtincha olib chiqish)ni, evakuatsiya
qilingan aholini joylashtirishni, yashash sharoitini ta’minlashni va
favqulodda vaziyatlar bartaraf etilgach ularning doimiy yashash joylariga
qaytishini rejalashtirish va amalga oshirish;
xavfli zonalardagi aholi punktlarida va xoʻjaliklarda yashovchilarni
xavfsiz joylarga doimiy yashash uchun koʻchirish hamda ularning
yashash sharoitini har tomonlama ta’minlash;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy
resurslar zaxiralarini yaratish, ulardan samarali foydalanish va ularni
qayta tiklashni ta’minlash;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish tadbirlarini
moliyalashtirish;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi xizmatlari va tuzilmalarini, qutqaruv tuzilmalari va qutqaruv
xizmatlarini belgilangan tartibda tashkil etish;
favqulodda vaziyatlardan zarar koʻrgan aholini ijtimoiy muhofaza
qilishga doir tadbirlarni amalga oshirish;
fuqarolarni, ularning uy-joyi va mol-mulkini maqsadli sug‘urta
qilishni tashkil etish hamda aholini va hududlarni favqulodda
207
vaziyatlardan sug‘urtalangan himoyasi samaradorligini ta’minlash uchun
mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari va sug‘urta tashkilotlarining
birgalikdagi faoliyati boʻyicha tadbirlarni amalga oshirish;
aholini, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimi boshqaruv organlarining mansabdor shaxslarini,
kuchlar va vositalarni favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga va fuqaro
muhofazasi sohasida tayyorlashga rahbarlik qilish.
17. Quyidagilar obyektlar darajasidagi Favqulodda vaziyatlarda
ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi boshqaruv
organlarining asosiy vazifalari hisoblanadi:
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish,
obyektlarning barqaror ishlashi imkoniyatini oshirishga doir tadbirlarni
ishlab chiqish va amalga oshirishga rahbarlik qilish;
texnogen avariyalar va boshqa turdagi favqulodda vaziyatlarga olib
kelishi mumkin boʻlgan omillarni barvaqt aniqlash, ular roʻy berganda
oqibatlarini prognoz qilish hamda ularni bartaraf etish tadbirlarini
rejalashtirish maqsadida avtomatik kuzatish, yong‘in va boshqa
xavflardan darak beruvchi va nazorat tizimlarini keng joriy etish, kunlik
monitoring va kuzatuv ishlarini nazorat qilish;
obyektlarda va ularga yondosh hududlarda aholiga xabar berish va
ma’lumot (axborot) yetkazishning avtomatlashtirilgan tizimining lokal va
obyekt darajalarini yaratish ishlarini tashkil etish;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi boshqaruv organlarining, obyektlar kuchlari va vositalarining
favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorligini ta’minlash;
axborot toʻplashni ta’minlash va nazorat qilish, yuzaga kelgan
favqulodda vaziyat, uning rivojlanish koʻlamlari va kechishi, keltirib
chiqarishi mumkin boʻlgan oqibatlari, favqulodda vaziyatni bartaraf etish
uchun koʻrilayotgan chora-tadbirlar va zarur yordam toʻg‘risida yuqori
organlarga ma’lumot berish;
qutqaruv xizmatlari, qutqaruv va fuqaro muhofazasi tuzilmalarini
belgilangan tartibda tashkil etish;
208
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish tadbirlari bajarilishini,
obyektning zarar koʻrgan xodimlarini va obyekt yaqinida yashaydigan
aholini evakuatsiya qilish va hayot sharoitlarini ta’minlash;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy
resurslar zaxiralarini yaratish, ulardan samarali foydalanish va ularni
qayta tiklashni ta’minlash;
xavf darajasi yuqori boʻlgan obyektlar uchun texnik hujjatlar
nusxalarini yaratish va saqlash ishlarini tashkil etish;
obyektlarning xavfsizligini passportlashtirish va deklaratsiyalash,
tabiiy va texnogen xavfi yuqori boʻlgan zonalar chegaralarini belgilash.
18. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining kuchlari va vositalari quyidagilardan iborat boʻladi:
fuqaro muhofazasi qoʻshinlari;
FVVga toʻg‘ridan toʻg‘ri hamda tezkor boʻysunuvchi respublika
ixtisoslashtirilgan va qutqaruv tuzilmalari;
respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari va boshqa
tashkilotlarning professional ixtisoslashtirilgan boʻlinmalari va
tuzilmalari, respublika, mahalliy va obyektlar darajasida Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi hududiy
va funksional quyi tizimlarining xizmatlari, qutqaruv xizmatlari, qutqaruv
va fuqaro muhofazasi tuzilmalari.
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi kuchlari va vositalari belgilangan vazifalarni Oʻzbekiston Qizil
Yarim oy jamiyatining koʻngillilar otryadlari (komandalari, guruhlari),
fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari huzuridagi “Mahalla fuqaro
muhofazasi”
yig‘ma
guruhlari,
“Vatanparvar”
mudofaaga
koʻmaklashuvchi tashkiloti bilan oʻzaro hamkorlikda amalga oshiradi.
19. Fuqaro muhofazasi qoʻshinlari FVVga boʻysunadi hamda oʻz
tezkor yoʻnalishlariga muvofiq alohida davrda respublikaning muhim
mudofaa va sanoat obyektlarida favqulodda vaziyatlarni tugatishga doir
ishlarni olib boradi.
Fuqaro muhofazasi qoʻshinlari yirik koʻlamdagi ishlab chiqarish
avariyalari, halokatlar, tabiiy ofatlar sharoitida qutqaruv va boshqa
kechiktirib boʻlmaydigan ishlarni amalga oshirish va maxsus priborlar,
209
texnikalar, asbob-uskunalar va tayyorlangan mutaxassislarni talab etuvchi
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidenti - Oʻzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari Oliy Bosh
Qoʻmondonining farmoyishiga asosan jalb etilishi mumkin.
20. FVVga toʻg‘ridan toʻg‘ri boʻysunuvchi qutqaruv tuzilmalari
malakali mutaxassislar bilan butlangan va maxsus texnika, asbobuskunalar, aslaha-anjomlar va boshqa qutqarish vositalari bilan
jihozlangan, qutqaruv ishlarini avtonom rejimda kamida 72 soat ichida
amalga oshirishga moʻljallangan, doimiy shay holatdagi qutqaruv
tuzilmalarini oʻz ichiga oladi.
21. FVVga tezkor boʻysunuvchi respublika ixtisoslashtirilgan va
qutqaruv tuzilmalari Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining
Maxsus avariya-tiklash boshqarmasini, Oʻzbekiston Respublikasi
Sog‘liqni saqlash vazirligining Respublika shoshilinch tibbiy yordam
ilmiy markazini va uning filiallarini, Oʻzbekiston Respublikasi fuqaro
aviatsiyasining qidiruv-qutqaruv havo kemalarini, qidiruv va avariyaqutqaruv xizmatlari va tuzilmalari, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat
organlari hamda hududiy transport boshqarmalari tomonidan jalb
qilinadigan avtotransport vositalari va tashkil etiladigan avtosanitar
kolonnalari, shuningdek, favqulodda vaziyatlarni tugatishga, Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi kuchlari
harakati va tadbirlarini ta’minlashga moʻljallangan Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi
funksional quyi tizimlarining boshqa tarkibiy boʻlinmalarini oʻz ichiga
oladi.
Tezkor boʻysunadigan tuzilmalarning vazifalari, tayyorlanish
muddatlari, ularni jalb etish tartibi ushbu tuzilmalarning FVV bilan
kelishilgan harakat rejalarida hamda Favqulodda vaziyatlarda ularning
oldini olish va harakat qilish davlat tizimi tegishli funksional quyi
tizimlari bilan tuzilgan shartnomalarda belgilanadi.
22. Respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari va boshqa
tashkilotlarning harbiylashtirilgan va professional avariya-qutqaruv,
avariya-tiklash va boshqa ixtisoslashtirilgan boʻlinmalari idoraviy
mansub obyektlarda ishlab chiqarish-texnologiya avariyalari va
210
halokatlar bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish,
shuningdek, epidemiyalar, epizootiyalar va epifitotiyalar yuzaga kelganda
maxsus vazifalarni hal etish uchun moʻljallangan.
Respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari va boshqa
tashkilotlarning yong‘in, kon, gaz-qutqaruv, qurilish, qurilish-montaj,
tibbiyot va boshqa ixtisoslashtirilgan boʻlinmalari va tashkilotlari
negizida favqulodda vaziyatlarning tarqalishini cheklash hamda ularning
oqibatlarini tugatish boʻyicha birinchi navbatdagi ishlar uchun doimiy
tayyorgarlikdagi idoraviy tuzilmalar tuzilishi mumkin.
Doimiy tayyorgarlikdagi idoraviy tuzilmalar idoradan tashqari
avariya obyektlaridagi favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish ishlariga
amaldagi xarajatlar qoplangan holda shartnoma asosida jalb etiladi.
23. Hududiy quyi tizimlar va ularning boʻg‘inlarida aholini va
hududlarni roʻy berishi mumkin boʻlgan favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish, yirik texnogen avariyalar, halokatlar va tabiiy ofatlar
oqibatlarini bartaraf etishga doir vazifalarni bajarish uchun
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining Raisi, viloyatlar,
Toshkent shahar, shaharlar va tumanlar hokimlarining qarorlari bilan
geofizik, tabiiy-iqlim va boshqa mahalliy sharoitlarni hisobga olgan
holda, qurilish, qurilish-montaj, avtokorxonalar va boshqa tashkilotlar
negizida mahalliy davlat organlarining umumiy va maxsus vazifalarni
bajarishga moʻljallangan hududiy tuzilmalari tashkil etiladi.
24. Xavf darajasi yuqori boʻlgan obyektlarda ushbu obyektlar
rahbarlarining qarorlari bilan mavjud ixtisoslashtirilgan xizmatlar va
boʻlinmalar (qurilish, kimyo, tibbiy va boshqalar) negizida bevosita
obyektlarda kechiktirib boʻlmaydigan ishlarni amalga oshirish uchun
shtatdan tashqari ixtisoslashtirilgan tuzilmalar tashkil etiladi.
25. Yirik koʻlamli favqulodda vaziyatlar yuzaga kelganda, tezkor
qutqaruv ishlarini bajarish hamda zarar koʻrgan aholiga yordam koʻrsatish
uchun Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining qaroriga binoan
Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi va Milliy gvardiyaning
Radiatsion, kimyoviy, biologik muhofaza hamda maxsus avariya-tiklash
boshqarmasi, muhandislik-sapyor va boshqa harbiy boʻlinmalari, harbiy211
transport aviatsiyasi hamda harbiy-tibbiy xizmat muassasalari jalb etilishi
mumkin.
4-bob. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining faoliyat koʻrsatishi tartibi
26. Prognoz qilingan yoki roʻy bergan favqulodda vaziyatning
koʻlami va holatiga qarab Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish
va harakat qilish davlat tizimi muayyan hududda quyidagi rejimlardan
birida faoliyat yuritadi:
kundalik rejim — muayyan hududda, obyektda favqulodda vaziyatlar
roʻy berishi xavfi mavjud boʻlmaganda;
yuqori tayyorgarlik rejimi — favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfi
mavjud boʻlganda;
favqulodda vaziyat rejimi — favqulodda vaziyatlar roʻy berganda va
favqulodda vaziyatlar davrida.
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi faoliyatining yuqori tayyorgarlik va favqulodda vaziyat rejimlari
roʻy bergan favqulodda vaziyatning turiga qarab Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Vazirlar Kengashi, viloyatlar, Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar
hokimlarining, shuningdek tegishli obyektlar rahbarlarining qarorlari
bilan joriy etiladi.
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi faoliyatining yuqori tayyorgarlik va favqulodda vaziyat rejimlarini
joriy etish boʻyicha qarorda:
tegishli faoliyat rejimini joriy etish uchun asos boʻlgan holat;
favqulodda vaziyat roʻy berishi mumkin boʻlgan hudud chegaralari
yoki favqulodda vaziyat hududining chegaralari;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish uchun jalb
etiladigan kuchlar va vositalar;
favqulodda vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkin boʻlgan omillarni
yoki roʻy bergan favqulodda vaziyatlarning oqibatlarini bartaraf etish
hamda aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish boʻyicha
choralar;
212
favqulodda vaziyatlarning oldini olish uchun mas’ul mansabdor
shaxslar yoki favqulodda vaziyatni bartaraf etish tadbirlarining rahbari
belgilanadi.
Favqulodda vaziyat rejimini joriy etishda favqulodda vaziyatlar
turlari, shuningdek, aholining hayot faoliyati xavfsizligiga ta’sir
koʻrsatuvchi boshqa omillar hamda aholini va hududlarni favqulodda
vaziyatlardan muhofaza qilish uchun qoʻshimcha talab etiladigan choratadbirlardan kelib chiqib, favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishning
quyidagi darajalaridan biri amalga kiritiladi:
a) obyekt darajasida bartaraf etish;
b) mahalliy darajada bartaraf etish;
v) respublika va transchegaraviy darajada bartaraf etish.
27. Quyidagilar Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va
harakat qilish davlat tizimi faoliyat koʻrsatish rejimlarida amalga
oshiriladigan asosiy tadbirlar hisoblanadi:
a) kundalik faoliyat rejimida:
atrof tabiiy muhitning holati, xavf darajasi yuqori boʻlgan
obyektlardagi va ularga tutash hududlardagi vaziyat ustidan nazorat qilish
hamda kuzatish, roʻy berishi mumkin boʻlgan favqulodda vaziyatlarni
prognoz qilish, ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholash;
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi axborotni
toʻplash, tahlil qilish va almashish;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish boʻyicha maqsadli va ilmiytexnik dasturlar hamda tadbirlarni rejalashtirish va amalga oshirish;
favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga doir tadbirlarni
rejalashtirish;
aholining
barcha
qatlamlarini
favqulodda
vaziyatlarda
muhofazalanish usullariga va harakat qilishga oʻrgatish;
aholiga xabar berishning va uni xabardor qilishning
avtomatlashtirilgan tizimi shayligini ta’minlash hamda nazorat qilish;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy
resurslar zaxiralarini yaratish hamda ularning oʻrnini toʻldirib borish;
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
sohasida davlat ekspertizasi, nazorati va tekshiruvini amalga oshirish;
213
sug‘urtaning maqsadli turlarini amalga oshirish;
b) yuqori tayyorgarlik rejimida:
favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfi toʻg‘risida respublika va
mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari hamda boshqa tashkilotlarga
xabar berish, shuningdek, aholini xabardor qilish;
atrof tabiiy muhitning holati, xavf darajasi yuqori boʻlgan
obyektlardagi va ularga tutash hududlardagi vaziyat ustidan monitoringni
kuchaytirish, favqulodda vaziyatlarning roʻy berishi ehtimolini,
koʻlamlari hamda oqibatlarini prognoz qilish;
favqulodda vaziyatlar roʻy berishi mumkin boʻlgan hududlarda
ularning roʻy berishi xavfini baholash uchun tezkor guruhlarni tashkil
etish, tahdid soluvchi omillarni bartaraf etish boʻyicha takliflar ishlab
chiqish;
roʻy berishi mumkin boʻlgan favqulodda vaziyatlarning oldini olish
boʻyicha tezkor tadbirlarni va, zarur boʻlganda, aholini xavfsiz
hududlarga evakuatsiya qilishni amalga oshirish;
favqulodda vaziyatlar sharoitlarida aholini va atrof tabiiy muhitni
muhofaza qilish, shuningdek, turar joy binolarining, hayot ta’minoti
tizimlarining, obyektlar hamda iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror
faoliyat koʻrsatishini ta’minlash choralarini koʻrish;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi tarkibiga kiradigan davlat organlari va tashkilotlar rahbarlarining
kecha-kunduz navbatchiligini tashkil etish;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimiga tarkibiga kiradigan davlat organlari va tashkilotlarning tezkor
boshqaruv boʻlinmalari oʻrtasida axborot almashinuvini kuchaytirish;
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi kuchlari va vositalarini shay holatga keltirish, faoliyatni yuqori
tayyorgarlik rejimiga oʻtkazish, ularning harakatlari rejalarini
aniqlashtirish hamda zarur boʻlganda, ularni favqulodda vaziyatlar roʻy
berishi mumkinligi taxmin qilinayotgan hududga yoʻnaltirish;
v) favqulodda vaziyat rejimida:
214
favqulodda vaziyatlar roʻy berganligi haqida respublika va mahalliy
ijro etuvchi hokimiyat organlari hamda boshqa tashkilotlarga xabar
berish, shuningdek, aholini xabardor qilish;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishga doir
rejalarni amalga kiritish;
aholining, moddiy va madaniy qimmatliklarning xavfsiz hududlarga
evakuatsiya qilinishini tashkil etish;
favqulodda vaziyat zonasining chegaralarini belgilash, oʻrab olish
(toʻsib qoʻyish), unga kirish-chiqish rejimini va unda harakatlanish
rejimini belgilash;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun kuchlarni jalb etish,
mazkur tuzilmalar tomonidan favqulodda vaziyatlarning kengayishiga
yoʻl qoʻymaslikka va ularning birlamchi sabablarini bartaraf etishga doir
ishlarni, qutqaruv ishlarini hamda kechiktirib boʻlmaydigan boshqa
ishlarni amalga oshirish;
iqtisodiyot obyektlarining barqaror faoliyat koʻrsatishini,
shuningdek, jabrlangan aholining hayot faoliyati sharoitlarini ta’minlash
ishlarini tashkil etish;
favqulodda vaziyatlar zonalarida atrof tabiiy muhitning holati,
avariya obyektlaridagi va ularga tutash hududlardagi vaziyat yuzasidan
monitoring olib borish;
evakuatsiya qilingan aholini vaqtinchalik joylashtirish va uning hayot
faoliyatini ta’minlash, tibbiy yordam koʻrsatilishini tashkil etish hamda
aholining vaqtincha bandligini ta’minlash boʻyicha choralar koʻrish;
favqulodda vaziyatlar zonalarida epidemiyaga qarshi va sanitariyagigiyena tadbirlarini bajarish;
birinchi navbatda infratuzilma obyektlarini tiklash, ijtimoiy
ahamiyatga molik obyektlarning faoliyatini yoʻlga qoʻyish;
jabrlangan aholiga moddiy yordam koʻrsatish, jismoniy va yuridik
shaxslarga yetkazilgan zararni kompensatsiya qilish boʻyicha tadbirlarni
amalga oshirish.
28. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun quyidagi
mablag‘lardan foydalaniladi:
215
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira
jamg‘armasi va davlat zaxirasining moddiy resurslari zaxirasi —
Oʻzbekiston Respublikasining respublika budjeti mablag‘lari hisobidan;
idoraviy moliyaviy va moddiy resurslarning zaxirasi — Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi
funksional quyi tizimlarining budjet va budjetdan tashqari mablag‘lari
hamda qonunchilik bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan;
mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining moliyaviy va moddiy
resurslari zaxirasi — Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va
Toshkent shahar mahalliy budjetlari mablag‘lari hisobidan;
obyektlarning moliyaviy va moddiy resurslari zaxirasi —
tashkilotlarning oʻz mablag‘lari hisobidan;
xalqaro tashkilotlar va xorijiy donorlarning muruvvat yordami.
Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun Oʻzbekiston Qizil
Yarim oy jamiyatining tabiiy ofatlardan zarar koʻrgan aholiga yordam
koʻrsatish uchun birinchi navbatda zarur boʻlgan tovarlar omborlari va
zaxiralari tizimlaridan uning roziligi bilan foydalanish mumkin.
29. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish ishlari FVVning harbiy,
ixtisoslashtirilgan
yong‘in-qutqaruv
boʻlinmalari,
Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi tarkibiga
kiruvchi davlat organlari va tashkilotlarning tegishli tuzilmalari hamda
boʻlinmalarining kuchlari va vositalari bilan amalga oshiriladi.
30. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga doir ishlarga rahbarlik
qilish:
lokal favqulodda vaziyatlarda — hududida favqulodda vaziyat roʻy
bergan tashkilotning rahbari belgilagan mas’ul xodim tomonidan;
mahalliy miqyosdagi favqulodda vaziyatlarda — maxsus vakolatli
davlat organi hududiy boʻlinmasining rahbari yoki roʻy bergan
favqulodda vaziyatning xususiyatiga qarab, tegishli sohadagi respublika
ijro etuvchi hokimiyat organi hududiy boʻlinmasi rahbari tomonidan
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisining, viloyatlar,
Toshkent shahar, shuningdek, tumanlar, shaharlar hokimlarining qaroriga
asosan;
216
respublika miqyosidagi va transchegaraviy favqulodda vaziyatlarda
— maxsus vakolatli davlat organining rahbari yoki roʻy bergan
favqulodda vaziyatning xususiyatiga qarab, tegishli sohadagi respublika
ijro etuvchi hokimiyat organi rahbari tomonidan Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga asosan amalga oshiriladi.
31. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun resurslar yetarli
boʻlmagan taqdirda, ular obyekt ma’muriyati, Favqulodda vaziyatlarda
ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi funksional va hududiy
quyi tizimlari rahbarlarining iltimosnomasiga binoan Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimining
respublika darajasidagi boshqaruv organlari zaxiralaridan ajratilishi
mumkin.
32. Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
boʻyicha dasturlarni moliyalashtirish, tarmoqlar va obyektlarning
barqaror faoliyat koʻrsatishini ta’minlash har bir darajada tegishli
budjetlar, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining funksional va hududiy quyi tizimlari mablag‘lari
hisobidan amalga oshiriladi.
Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish boʻyicha tadbirlarni mablag‘
bilan ta’minlash favqulodda vaziyatlar zonalarida joylashgan
obyektlarning mablag‘lari, shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi
budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar (shaharlar) mahalliy
budjetlari hamda Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimining funksional va hududiy quyi tizimlari mablag‘lari
hisobidan amalga oshiriladi.
Koʻrsatilgan mablag‘lar mavjud boʻlmagan yoki yetarli boʻlmagan
taqdirda Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira
jamg‘armasidan mablag‘lar ajratiladi.
33. Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish,
favqulodda vaziyatlarning oldini olish, ular yuzaga kelganda ziyon va
zararlar miqdorini kamaytirish boʻyicha oldindan choralar koʻrish
maqsadida respublika va idoraviy harakat qilish rejalari, mahalliy ijro
etuvchi hokimiyat organlari va obyektlarning harakat qilish rejalari,
shuningdek, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
217
qilish davlat tizimining barcha darajalarida oʻzaro hamkorlikda harakat
qilish rejalari ishga solinadi.
34. FVDT harakatlarini rejalashtirishga tashkiliy-metodik rahbarlik
qilishni FVV amalga oshiradi.
5-bob. Yakunlovchi qoida
35. Ushbu nizom talablari buzilishida aybdor boʻlgan shaxslar
qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar boʻladilar.
Respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari hamda boshqa
tashkilotlarning Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlarning
oldini olish va bunday vaziyatlarda harakat qilish davlat tizimining
funksional quyi tizimi doirasidagi aholi va hududlarni favqulodda
vaziyatlardan muhofaza qilish boʻyicha funksiyalari.
1-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining
funksiyalari
1. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday vaziyatlarda
harakat qilish davlat tizimi faoliyatini boshqarish, muvofiqlashtirish va
davlat nazoratini amalga oshirish.
2. Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish,
fuqaro muhofazasi, yong‘in xavfsizligini ta’minlash, shuningdek, kichik
hajmli kemalardan xavfsiz foydalanish, suv obyektlarida fuqarolarning
hayoti va sog‘ligini muhofaza qilishga doir ishlarni muvofiqlashtirish va
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi tarkibidagi tashkilotlarning samarali hamkorligini tashkil etish.
3. Tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar monitoringi,
axborot almashinuvi va prognoz qilishning yagona tizimini boshqarish va
nazoratini olib borish.
4. Favqulodda vaziyatlarda qutqaruv va boshqa kechiktirib
boʻlmaydigan ishlarni tashkil etish va amalga oshirish.
5. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi boshqaruv organlari va aholini seysmik jarayonlar
toʻg‘risidagi axborotlar bilan ta’minlash.
6. Respublika va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining
hamda boshqa tashkilotlarning rahbarlarini, shuningdek, favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish uchun jalb etiladigan
218
kuchlarni favqulodda vaziyatlar sharoitlarida harakat qilishga
tayyorlashni tashkil etish.
7. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining:
Yong‘in xavfsizligini ta’minlash xizmatini;
Seysmik xizmatini tashkil etish va faoliyatiga rahbarlik qilish.
2-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasining funksiyalari
8. Tabiiy va texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar oqibatlarini
bartaraf etishda qatnashish.
9. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish chog‘ida jamoat tartibi va
xavfsizligini ta’minlashda ishtirok etish.
10. Favqulodda vaziyatlar zonalarida jismoniy va yuridik
shaxslarning huquqlari, erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini himoya
qilish, shuningdek, obyektlar, hududlar, moddiy va madaniy
qimmatliklarning qoʻriqlanishini hamda muhofaza qilinishini ta’minlash.
11. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining Qoʻriqlash xizmatini tashkil etish
va faoliyatiga rahbarlik qilish.
3-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining
funksiyalari
12. Favqulodda vaziyat zonasida fuqarolarning huquqlari, erkinliklari
va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, jamoat tartibi va yoʻl harakati
xavfsizligini ta’minlash, huquqbuzarliklar profilaktikasini amalga
oshirish.
13. Aholini xabardor qilish, hududdagi zarur uchastkalarni oʻrab
olish (toʻsib qoʻyish) boʻyicha choralar koʻrish, qarovsiz qolgan molmulkni qoʻriqlashni ta’minlash.
14. Sog‘liqni saqlash organlari bilan birgalikda favqulodda
vaziyatlarda halok boʻlgan odamlarning hisobini yuritish.
15. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining:
Jamoat tartibini saqlash xizmatini;
Yoʻl harakati xavfsizligi xizmatini tashkil etish va faoliyatiga
rahbarlik qilish.
219
4-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining funksiyalari
16. Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi obyektlari
joylashgan mintaqalardagi radiatsiyaviy, kimyoviy va bakteriologik
vaziyatning nazorat qilinishini ta’minlash.
17. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti — Qurolli Kuchlar Oliy
Bosh Qoʻmondonining qaroriga binoan Oʻzbekiston Respublikasi
Mudofaa vazirligining avariya-qutqaruv xizmati kuchlari va vositalarini,
muhandislik-sapyor boʻlinmalarini, radiatsion, kimyoviy, biologik
muhofaza hamda maxsus avariya-tiklash boshqarmasi maxsus texnika va
moddiy resurslarini favqulodda vaziyatlar mintaqalariga yetkazishda
harbiy-transport aviatsiyasining qatnashishini ta’minlash.
18. Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi
(keyingi oʻrinlarda — FVV) bilan favqulodda vaziyatlarning oldini olish
va ularni bartaraf etish uchun idoraviy mansub obyektlarda favqulodda
vaziyatlar yuzaga kelishi xavfi toʻg‘risida axborot almashinuvini amalga
oshirish.
5-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi huzuridagi
Mudofaa sanoati agentligining funksiyasi
19. Vazirlar Mahkamasining qarorlari va FVVning buyurtmalariga
muvofiq xorijiy tovar ishlab chiqaruvchi va yetkazib beruvchilardan
buyurtmachining mablag‘lari hisobiga favqulodda vaziyatlarning oldini
olish hamda ularni tugatish uchun maxsus texnika, asbob-uskuna va
materiallar xarid qilishni amalga oshirish.
6-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining
funksiyalari
20. Favqulodda vaziyatlarning xususiyatini hisobga olib zarar
koʻrgan aholiga tezkor tibbiy xizmat koʻrsatish usullarini ishlab chiqish,
joriy etish va takomillashtirish, zarar koʻrganlarga tezkor tibbiy xizmat
koʻrsatishni ta’minlash.
21. Favqulodda vaziyatlarda jabrlanganlarga shoshilinch tibbiy
yordam koʻrsatish, shuningdek, favqulodda vaziyat zonasiga dori
vositalari, tibbiy buyumlar va tibbiy texnika tezkor yetkazib berilishini
ta’minlash.
220
22. Zarar koʻrgan va transportda tashish mumkin boʻlmagan
kasallarni hisobga olish va ularning favqulodda vaziyatlar zonalaridan
evakuatsiya qilinishiga doir ishlarni muvofiqlashtirish.
23. Dori vositalari, tibbiy buyumlar va tibbiy texnikalar, sanitariyagigiyena va epidemiyaga qarshi vositalar zaxiralarini yaratish hamda
ularni zarur darajada saqlashni ta’minlash.
24. Aholini favqulodda vaziyatlar sharoitida dastlabki tibbiy yordam
koʻrsatishga oʻqitish va tayyorlashning metodik asoslarini ishlab chiqish.
25. Xorijiy davlatlar hududida roʻy bergan yoki transchegaraviy
favqulodda vaziyatlar oqibatida jabrlanganlarni Oʻzbekiston Respublikasi
hududiga evakuatsiya qilish tadbirlarining tibbiy ta’minotini amalga
oshirish.
26. Tashish mumkin boʻlmagan jabrlanganlarga chet elda tibbiy
yordam berish tadbirlarini amalga oshirishda xorijiy davlatning tegishli
tibbiyot muassasalariga koʻmaklashish.
27. Xorijiy davlatlar hududida favqulodda vaziyatlarda halok
boʻlganlar va jabrlanganlarning roʻyhatini yuritish.
28. Xorijiy davlatlar hududida yoki transchegaraviy favqulodda
vaziyatlarda jabrlanganlarga malakali va ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam
koʻrsatishni, shuningdek, ularning tibbiy reabilitatsiyasini ta’minlash.
29. Respublika hududida favqulodda vaziyatlarda jarohatlangan va
halok boʻlgan chet el fuqarolari toʻg‘risida Oʻzbekiston Respublikasi
Tashqi ishlar vazirligiga xabar berish.
30. Obyektlarning sandrujina (postlari) soni, tarkibi va moddiytexnik vositalar bilan ta’minlanish me’yorlarini Oʻzbekiston Qizil Yarim
oy jamiyati bilan hamkorlikda ishlab chiqish.
31. Oʻzbekiston Qizil Yarim oy jamiyati bilan birgalikda sanitariya
drujinalari va postlarini dastlabki tibbiy yordam koʻrsatishga tayyorlash.
32. Respublika hududidagi sanitariya-epidemiyaga oid ahvolni
kuzatish, nazorat qilish va prognoz qilishni ta’minlash.
33. Sanitariya-epidemiologiya sohasida yuzaga kelish ehtimoli
boʻlgan xavf-xatarlarni aniqlash, baholash, respublika hududidagi
yuqumli kasalliklar tabiiy oʻchoqlari ustidan epidemiologik monitoring
va epidemiyaga qarshi profilaktik tadbirlar majmuini amalga oshirish.
221
34. Epidemiyalar va pandemiyalar sharoitlarida karantin tadbirlarini
tashkil etish, tibbiy, sanitariya-gigiyena va epidemiyaga qarshi tadbirlarni
amalga oshirish.
35. Favqulodda vaziyat zonalarida sanitariya-gigiyena, radiatsion
gigiyena, fizik omillar, bakteriologiya, virusologiya, parazitologiya va
oʻta xavfli yuqumli kasalliklar tashxisi boʻyicha laboratoriyalar
faoliyatini yoʻlga qoʻyish.
36. Favqulodda vaziyatlar zonasidagi atrof-muhitning radioaktiv,
kimyoviy, zaharlovchi moddalar va bakterial (biologik) vositalar bilan
ifloslanishini nazorat qilish.
37. Inson salomatligiga ta’sir etuvchi xavfli omillarni boshqarish,
tizimli monitoringini olib borish va tahlil qilishning yangi shakl va
usullarini ishlab chiqish hamda amaliyotga joriy etish.
38. Tibbiy profilaktika boʻyicha kompleks chora-tadbirlarni ishlab
chiqish hamda ularning amalga oshirilishini ta’minlash.
39. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi boshqaruv organlari va aholini favqulodda vaziyatlar
mintaqalaridagi sanitariya-epidemiologik ahvol toʻg‘risidagi axborot
bilan ta’minlash.
40. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining:
Tibbiy yordam xizmatini;
Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi
xizmatini tashkil etish va faoliyatiga rahbarlik qilish.
7-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligining
funksiyalari
41. Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida moddiy resurslar
zaxirasini yaratish va favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish tadbirlarini
mablag‘ bilan ta’minlash.
42. FVV bilan birgalikda zaxira jamg‘armasidan favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etish uchun ajratilgan mablag‘larning hisobi
yuritilishini tashkil etish hamda ulardan maqsadli foydalanilishi
yuzasidan nazoratni amalga oshirish.
222
43. Vazirlar Mahkamasining topshiriqlari asosida xorijiy davlatlar
hududida roʻy bergan favqulodda vaziyatlar oqibatida jabrlangan
Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolariga yordam koʻrsatish hamda ularni va
halok boʻlganlarni evakuatsiya qilish tadbirlarini, mutaxassislarning
xorijiy davlatga voqea joyiga yetib borishini va Oʻzbekiston
Respublikasiga qaytib kelishini moliyalashtirish.
44. FVV bilan birgalikda respublika va mahalliy ijro etuvchi
hokimiyat organlari hamda boshqa tashkilotlar tomonidan taqdim
etiladigan aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
va fuqaro muhofazasi obyektlarini qurish yuzasidan oʻrta va uzoq
muddatli strategiyalar va dasturlarni koʻrib chiqish hamda ular boʻyicha
Vazirlar Mahkamasiga kiritish uchun takliflar tayyorlash.
8-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi
huzuridagi Bojxona qoʻmitasining funksiyalari
45. Aholi va atrof tabiiy muhit uchun radiatsiyaviy, kimyoviy,
bakteriologik (biologik), yong‘in xavfini tug‘diradigan tovarlarning
Oʻzbekiston Respublikasi hududiga olib kirilishi va uning hududidan olib
chiqib ketilishini nazorat qilish va hisobini yuritish.
46. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining Yong‘in chiqishi, portlovchiradiatsiyaviy xavfli yuklar (tovarlar), zaharli va kimyoviy moddalar,
shuningdek, kuchli ta’sir koʻrsatadigan zaharli moddalar olib kirilishi va
olib chiqilishi ustidan kuzatish hamda nazorat qilish xizmatini tashkil
etish va faoliyatiga rahbarlik qilish.
9-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi
huzuridagi Kadastr agentligining funksiyalari
47. Favqulodda vaziyat roʻy bergan joylar hamda favqulodda vaziyat
ta’siriga tushuvchi hududlar relyefining kompyuter modullarini ishlab
chiqish.
48. FVVni hamda favqulodda vaziyatni bartaraf etishga rahbarlik
qiluvchi shaxsni favqulodda vaziyat roʻy bergan hudud toʻg‘risidagi
geodezik va kartografik axborot, shuningdek, yer-kadastr xaritalari bilan
ta’minlash.
223
10-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Kambag‘allikni qisqartirish va
bandlik vazirligining funksiyalari
49. Tashqi mehnat migratsiyasi agentligi tomonidan shartnoma
asosida chet davlatlarga ishga yuborilayotgan fuqarolar bilan favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va ularda toʻg‘ri harakat qilish boʻyicha FVV
bilan hamkorlikda oʻquv mashg‘ulotlari oʻtkazish.
50. Favqulodda vaziyatlarning oqibatlarini bartaraf etish chog‘ida
hayot faoliyatini tiklashga doir ishlarni bajarishga band boʻlmagan aholini
jalb etish.
51. Favqulodda vaziyatlarda evakuatsiya qilingan aholi bandligini
ta’minlash maqsadida ularni vaqtinchalik ish bilan ta’minlash.
52. Mahalla fuqarolar yig‘inlari darajasida favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish va fuqaro muhofazasi sohasidagi vazifalarni hal etishda
mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlariga hamda boshqa tashkilotlarga
koʻmaklashish.
53. Mahalla fuqarolar yig‘inlarining ishlab chiqarish va xizmat
koʻrsatish sohasida band boʻlmagan aholisini favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilishga tayyorlash.
54. “Mahalla fuqaro muhofazasi” yig‘ma guruhlarini tuzish va
faoliyatiga rahbarlik qilish.
55. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va oqibatlarini bartaraf
etish tadbirlariga aholini ixtiyoriy ravishda jalb etish.
56. Aholining favqulodda vaziyat zonasidan xavfsiz joylarga
evakuatsiyasini tashkil etishda ishtirok etish.
57. Evakuatsiya qilingan aholini hisobga olishda va vaqtinchalik
joylashtirishda ishtirok etish.
58. Tizim obyektlarida favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
tadbirlarini rejalashtirish va amalga oshirish.
59. Keksalar, nogironligi boʻlgan shaxslar va aholining ijtimoiy
himoyaga muhtoj boshqa toifalarini favqulodda vaziyatlardan muhofaza
qilishga doir tadbirlarni amalga oshirish.
11-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining
funksiyalari
224
60. Oʻzbekiston Respublikasining vakolatli organlarini xorijiy
davlatda roʻy bergan favqulodda vaziyat hududidagi Oʻzbekiston
Respublikasi fuqarolari, shuningdek, ushbu hududdagi vaziyatning rivoji
toʻg‘risida xabardor qilish.
61. Xorijiy davlatlar hududida va transchegaraviy hududlarda
favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfi boʻlganda yoki favqulodda
vaziyatlar roʻy berganda, shu jumladan, epidemiyalar va pandemiyalarda
Oʻzbekiston Respublikasining vakolatli organlari bilan birgalikda xorijiy
(chegaradosh) davlat hududida turgan Oʻzbekiston Respublikasi
fuqarolarining xavfsizligini ta’minlash choralarini koʻrish.
62. Favqulodda vaziyat roʻy bergan xorijiy davlatlarning mas’ul
davlat organlari bilan birgalikda jabrlanganlarga tibbiy va boshqa ijtimoiy
yordam koʻrsatilishini ta’minlash.
63. Xorijiy davlatlar hududida va transchegaraviy hududlarda
favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfi boʻlganda yoki favqulodda
vaziyatlar roʻy berganda Oʻzbekiston Respublikasining vakolatli
organlari bilan birgalikda chegaradosh davlat hududida turgan
Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolarining xavfsiz joylarga evakuatsiya
qilinishini tashkil etish yoki ularni Oʻzbekiston Respublikasiga qaytarish,
shuningdek, halok boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolarining
jasadlarini Oʻzbekiston Respublikasiga joʻnatish choralarini koʻrish.
64. Oʻzbekiston Respublikasi hududida favqulodda vaziyatlarda
jarohatlangan yoki halok boʻlgan chet el fuqarolari toʻg‘risidagi
ma’lumotlarni Oʻzbekiston Respublikasidagi xorijiy davlatlarning
tegishli diplomatik vakolatxonalari yoki konsullik muassasalariga
yuborish.
65. Konsullik ustavi, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va fuqaro
muhofazasi sohasidagi qonunchilik hujjatlariga hamda Oʻzbekiston
Respublikasi xalqaro shartnomalariga muvofiq boshqa vazifalar va
funksiyalarni amalga oshirish.
12-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar
vazirligi, Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligining funksiyalari
66. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish
sohasida mutaxassis kadrlar tayyorlashda ishtirok etish.
225
67. Umumiy oʻrta, oʻrta maxsus, professional va oliy ta’lim
tashkilotlarida oʻquvchilarni “Hayot faoliyati xavfsizligi” mavzulari
boʻyicha oʻqitishni tashkil etish.
68. Ta’lim tashkilotlarida ta’lim va tarbiya jarayonlarida hayot
xavfsizligi asoslarini oʻrgatishni tashkil etish choralarini koʻrish.
69. Oʻquv va ilmiy-metodik qoʻllanmalarni ishlab chiqish va nashr
etish.
13-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar
vazirligi huzuridagi Innovatsion rivojlanish agentligining funksiyalari
70. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi tarkibiga kiruvchi respublika ijro etuvchi hokimiyat
organlarining asoslangan takliflariga muvofiq tanlovlar asosida
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi faoliyatidagi mavjud muammolarning ilmiy yechimiga qaratilgan
ilmiy-tadqiqot ishlariga davlat buyurtmasini shakllantirish.
71. Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan samarali
muhofaza qilish uchun ilmiy va loyiha-konstruktorlik tashkilotlarining
ilmiy-texnik salohiyatidan foydalangan holda Favqulodda vaziyatlarda
ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimining innovatsion
faolligini oshirishga koʻmaklashish.
14-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi
vazirligi huzuridagi Maktabgacha ta’lim agentligining funksiyalari
72. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim va tarbiya jarayonida
favqulodda vaziyatlarda toʻg‘ri harakat qilishga oʻrgatishni tashkil etish
choralarini koʻrish.
73. Tizim tashkilotlarida favqulodda vaziyatlarning oldini olishga
qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish.
15-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Qishloq xoʻjaligi vazirligining
funksiyalari
74. Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi uchun zarur boʻlgan
favqulodda vaziyatlar toʻg‘risidagi axborotning tezkorlik bilan olinishi,
qayta ishlanishi va taqdim etilishini ta’minlash.
226
75. Favqulodda vaziyat zonasidagi aholini va evakuatsiya qilingan
aholini qishloq xoʻjaligi mahsulotlari hamda oziq-ovqat bilan
ta’minlashni tashkil etish.
76. Tarmoq tarkibiga kiruvchi obyektlarda favqulodda vaziyatlarning
oldini olish va ularni bartaraf etish tadbirlarini tashkil etish hamda amalga
oshirish.
77. FVVni, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimining manfaatdor funksional va hududiy quyi tizimlari
hamda aholini oziq-ovqat xavfsizligi, idoraviy mansub obyektlardagi
avariyalar hamda halokatlar, amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar,
shuningdek, favqulodda vaziyatlarda aholining harakat qilish tartibi
toʻg‘risidagi axborot bilan ta’minlash.
78. Favqulodda vaziyatlar zonasidagi qishloq xoʻjaligi oʻsimliklarini
himoya qilish, oʻsimliklar orasida yuqumli kasalliklar (epifitotiyalar)
tarqalishining oldini olish boʻyicha tadbirlarni tashkil etish va amalga
oshirish.
16-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Qishloq xoʻjaligi vazirligi
huzuridagi Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish qoʻmitasining
funksiyalari
79. Epizootik vaziyatni prognoz qilish, hayvonlarning yuqumli
kasalliklari va ushbu kasalliklarni qoʻzg‘atuvchilar tarqalishini cheklash
boʻyicha tadbirlar majmuini ishlab chiqish, ularning amalga oshirilishini
tashkil etish va muvofiqlashtirish.
80. Favqulodda vaziyatlar sharoitlarida hayvonlar orasida yuqumli
kasalliklar (epizootiyalar) ommaviy ravishda tarqalishining oldini olishga
doir tadbirlarni tashkil etish hamda amalga oshirish, epizootiyalarni
bartaraf etish choralarini koʻrish.
81. FVV, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimining manfaatdor funksional va hududiy quyi tizimlarini
hamda aholini favqulodda vaziyatlar zonalaridagi epizootik vaziyat
toʻg‘risidagi axborot bilan ta’minlash.
82. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining Epizootiyani bartaraf etish
227
boʻyicha veterinariya xizmatini tashkil etish va faoliyatiga rahbarlik
qilish.
17-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Qishloq xoʻjaligi vazirligi
huzuridagi Oʻsimliklar karantini va himoyasi agentligining funksiyalari
83. Iqtisodiy zarar yetkazishi mumkin boʻlgan oʻsimliklar karantini
obyektlari (karantin ahamiyatiga ega boʻlgan zararli organizm) va boshqa
zararli organizmlarning respublika hududiga kirib kelishi va
tarqalishining oldini olish hamda ularni yoʻq qilish tadbirlarini ishlab
chiqish va amalga oshirish.
84. Oʻsimlik zararkunandalari, kasalliklari va begona oʻtlarga qarshi
kurashish, agrokimyoviy xizmat koʻrsatish hamda tuproqni muhofaza
qilish boʻyicha tizimli chora-tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish.
85. Oʻsimliklar kasalliklari keng tarqalishi (epifitotiyalar) bilan
bog‘liq favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish
tadbirlarini amalga oshirish.
86. FVV, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimining manfaatdor funksional va hududiy quyi tizimlarini
hamda aholini oʻsimliklar karantini va agrokimyoviy vaziyat toʻg‘risidagi
axborot bilan ta’minlash.
87. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining Oʻsimliklarni himoya qilish va
agrokimyoviy nazorat xizmatini tashkil etish va uning faoliyatiga
rahbarlik qilish.
18-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Suv xoʻjaligi vazirligining
funksiyalari
88. Xavf darajasi yuqori boʻlgan suv xoʻjaligi obyektlarining texnik
holati ishonchli va xavfsiz ishlashini ta’minlash.
89. Suv omborlari, daryolar va kanallarning gidrologik rejimi,
toshqinlar, halokatli suv bosishlar, gidrotexnika inshootlari holatiga tabiiy
va texnogen ta’sirlar monitoringini tashkil etish va olib borish.
90. Suv omborlari, daryolar va kanallardagi gidrotexnika
inshootlaridan foydalanish xavfsizligini, ularda avariyalar va
halokatlarning yuzaga kelishi xavfi ehtimolini prognoz qilish.
228
91. Suv xoʻjaligi obyektlarining ish rejimini oʻzgartirish yoki
keyinchalik ulardan foydalanish zaruratini belgilash, suv omborlaridan
suvni avariyaning oldini olish maqsadida chiqarib yuborish.
92. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining manfaatdor funksional va hududiy quyi tizimlari bilan
birgalikda suv bosishi, toshqinlar, sellarning oldini olish va ularning
halokatli oqibatlarini kamaytirish hamda toshqin suvlari va sellarning
avariyasiz oʻtkazilishini ta’minlashga oid kechiktirib boʻlmaydigan
chora-tadbirlar kompleksini tashkil etish, ishlab chiqish va amalga
oshirish.
93. Xavf-xatar darajasi yuqori suv xoʻjaligi obyektlarida
signalizatsiya va xabar berishning mahalliy avtomatik tizimlarini yaratish.
94. Aholini hamda tegishli tashkilotlarni suv omborlarida va boshqa
gidrotexnika inshootlarida favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfi
toʻg‘risida yoki favqulodda vaziyatlar roʻy berganligi haqida xabardor
qilish.
95. Favqulodda vaziyatlar zonalaridagi gidrotexnika inshootlarini,
irrigatsiya va melioratsiya tizimlarini tiklashni, toshqin suvlarining
xavfsiz oʻtkazib yuborilishini ta’minlash.
96. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining:
Suv xoʻjaligi xizmatini;
I, II va III sinfga mansub xavf darajasi yuqori boʻlgan, shuningdek,
respublika va mintaqa suv xoʻjaligi hamda energetika tizimiga kiruvchi
gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi holatini nazorat qilish xizmatini
tashkil etish va faoliyatiga rahbarlik qilish.
19-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Suv xoʻjaligi vazirligi huzuridagi
Suv xoʻjaligi obyektlari xavfsizligini nazorat qilish davlat
inspeksiyasining funksiyalari
97. Suv omborlari, sel-suv omborlari va xavf darajasi yuqori boʻlgan
boshqa suv xoʻjaligi obyektlarining (keyingi oʻrinlarda — xavf darajasi
yuqori boʻlgan suv xoʻjaligi obyektlari) xavfsizligini, ishonchli ishlashini
hamda qoʻriqlanishini nazorat qilish.
229
98. Xavf darajasi yuqori boʻlgan suv xoʻjaligi obyektlarini
joylashtirish va loyihalash boʻyicha topshiriqlarni hamda ulardan
foydalanish boʻyicha qoidalarni kelishish, shuningdek, ularning
xavfsizligi qoidalari va mezonlarini ishlab chiqish.
99. Xavf darajasi yuqori boʻlgan suv xoʻjaligi obyektlarini qurish,
rekonstruksiya qilish, ularni foydalanishga qabul qilish, konservatsiyalash
va tugatish ishlarida ishtirok etish hamda tegishli xulosalar berish.
100. Favqulodda vaziyatlarda xavf darajasi yuqori boʻlgan suv
xoʻjaligi obyektlarining aholiga va iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy
ta’sirini yumshatish boʻyicha kompleks chora-tadbirlarni amalga
oshirishda ishtirok etish.
20-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Transport vazirligining
funksiyalari
101. Avtomobil, temir yoʻl, havo, daryo transportlari,
metropolitendan xavfsiz foydalanish tadbirlarini tashkil etish va amalga
oshirish.
102. Yoʻl va yoʻl inshootlarining texnik holati bilan bog‘liq
favqulodda vaziyatlarning oldini olish, ularni FVDT kuchlari va
vositalarini favqulodda vaziyatlar mintaqalariga tashish uchun tayyorlash.
103. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish va evakuatsiya
tadbirlarini amalga oshirish uchun zarur boʻlgan qutqaruv
tuzilmalarining, kuchlar va vositalarning, harbiy boʻlinmalarning, maxsus
texnika resurslarining hamda moddiy resurslarning birinchi navbatda
tashilishini ta’minlash.
104. Yong‘in va avariya-tiklash poyezdlari, ixtisoslashgan va
qutqaruv tuzilmalari shaxsiy tarkibining temir yoʻl transportida
favqulodda vaziyatlarni tugatishda qatnashishini ta’minlash.
105. Qidiruv-qutqaruv havo kemalari va ekipajlari hamda qidiruv va
avariya-qutqaruv tuzilmalarining qutqaruv ishlarini olib borishda
ishtirokini ta’minlash.
106. Oʻzbekiston Respublikasining fuqaro va eksperimental
aviatsiyasida qidiruv va avariya-qutqaruv ishlarini olib boruvchi
xizmatlar ustidan nazorat olib borish.
230
107. Favqulodda vaziyatlardagi evakuatsiya tadbirlari davrida
tashishlarni amalga oshirish uchun evakuatsiya poyezdlari, avtotransport
vositalari ajratilishini tashkil etish, buzilgan avtomobil yoʻllarini,
shuningdek, transport infratuzilmasi obyektlarini tiklash.
108. Portlovchi, yong‘in xavfi boʻlgan yuklar va kuchli ta’sir
koʻrsatadigan zaharli moddalarni tashishda xavfsizlikni ta’minlash.
109. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi boshqaruv organlarini, yoʻlovchilar hamda aholini
avtomobil, temir yoʻl, havo, daryo transportlari va metropolitenda
favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfi mavjudligi yoki yuzaga
kelganligi toʻg‘risida xabardor qilish, shuningdek, ularning kutilayotgan
oqibatlari, koʻrilayotgan chora-tadbirlar toʻg‘risidagi axborotlar bilan
ta’minlash.
110. Oʻzbekiston Respublikasi temir yoʻl transportida yuk va
yoʻlovchilar tashish xavfsizligini ta’minlash ustidan davlat nazoratini
amalga oshirish.
111. FVVga zarur axborotlarni taqdim etish.
112. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining:
Avtotransport xizmatini;
Avtoyoʻl xizmatini;
Qidiruv va parvozlarni avariya-qutqaruv jihatdan ta’minlash
xizmatini;
Temir yoʻl va temir yoʻl transportida yong‘in, portlash xavfi boʻlgan
yuklar, kimyoviy moddalar va kuchli ta’sir koʻrsatadigan zaharli
moddalar tashilishini nazorat qilish xizmatini tashkil etish va faoliyatiga
rahbarlik qilish.
21-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Qurilish va uy-joy kommunal
xoʻjaligi vazirligi, “Oʻzsuvta’minot” aksiyadorlik jamiyatining
funksiyalari
113. Tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarning
ta’siriga uchragan joylarda va aholi punktlarida shaharsozlik faoliyatini
alohida tartibga solishni ta’minlash.
231
114.
Shaharsozlik,
loyihalash
va
qurilish
faoliyatini
muvofiqlashtirishda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va yong‘in
xavfsizligi sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlar talablariga rioya
etilishini tashkil etish.
115. Shaharsozlik hujjatlarini belgilangan tartibda ekspertiza qilishni,
shuningdek, xavf darajasi yuqori boʻlgan obyektlar, texnik jihatdan
murakkab va noyob obyektlarning loyiha hujjatlari favqulodda
vaziyatlardan muhofaza qilish talablariga rioya etilishi nuqtai nazaridan
maxsus vakolatli davlat organi tomonidan davlat ekspertizasidan
oʻtkazilishini ta’minlash.
116. Shaharsozlik vositalari orqali Oʻzbekiston Respublikasi,
viloyatlar va Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududlarini tabiiy hamda
texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar ta’siridan muhofaza qilish
choralarini koʻrish.
117. Favqulodda vaziyatlar natijasida obyektlarga hamda
fuqarolarning turar joylariga yetkazilgan zararni hamda qutqaruv ishlarini
va boshqa kechiktirib boʻlmaydigan ishlarni amalga oshirish uchun zarur
boʻlgan moddiy resurslarga ehtiyojlarni hisob-kitob qilishda ishtirok
etish.
118. Favqulodda vaziyatlar oqibatida binolar va inshootlarga
yetkazilgan zararni baholash, shuningdek, ularning mustahkamlik holatini
tekshirish tadbirlarini amalga oshirish.
119. Uy-joy kommunal xoʻjaligi faoliyatining barqarorligini
oshirishga qaratilgan tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish.
120. Favqulodda vaziyatlarda shikastlangan ichimlik suv ta’minoti va
oqova suvlarni chiqarib yuborish tizimlarini tiklash, shuningdek, ularning
favqulodda vaziyatlar sharoitlarida barqaror ishlashini ta’minlash.
121. Favqulodda vaziyatlar oqibatida shikastlangan uy-joy
kommunal xoʻjaligi obyektlarini tiklash va ularning toʻlaqonli faoliyatini
ta’minlash, jabrlangan aholini belgilangan me’yorlar miqdorida ichimlik
suvi bilan ta’minlash.
122. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining:
232
Shaharlar, aholi punktlari va hududlarni favqulodda vaziyatlardan
muhandislikka doir muhofaza qilish xizmatini;
Ichimlik suvi ta’minoti xizmatini tashkil etish va faoliyatiga rahbarlik
qilish.
22-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Energetika vazirligining
funksiyalari
123. Respublika aholisini, ishlab chiqarishga oid hamda ijtimoiy
obyektlarni kundalik rejimda va favqulodda vaziyatlar sharoitlarida
yoqilg‘i-energetika resurslari bilan uzluksiz ta’minlash ishlarini tashkil
etish, muvofiqlashtirish va amalga oshirish.
124. Atom energetikasini rivojlantirish agentligiga (keyingi
oʻrinlarda - Agentlik) tegishli boʻlgan atom energetik reaktorlari, yadrofizik qurilmalar, yadroviy materiallar va radiatsiyaviy manbalarni hamda
radiofaol chiqindilarni saqlash punktlarining xavfsizligini ta’minlash.
125. Atom energiyasidan foydalanish obyektlarini ekspluatatsiya
qilishda xavfsizlikni ta’minlash, ularda radiatsiyaviy avariyalarning
oldini olish, ixtisoslashgan kuchlarning harakat qilishga shayligini
ta’minlash, shuningdek, ta’sir koʻrsatish sohalari mutaxassislarini
tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini tashkil etish.
126. Tarmoq obyektlarida ishlab chiqarish va texnologik jarayonning
yuqori darajada xavfli oʻziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq boʻlgan
avariyalar va halokatlarning oldini olish hamda ularni bartaraf etish
boʻyicha tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish.
127. Tarmoq obyektlarida avariyalar kelib chiqishi ehtimolini va
oqibatlarini prognoz qilish, tarmoqning birlashmalari va obyektlarida
ularning favqulodda vaziyatlar sharoitida ishlarning barqarorligini
oshirish.
128. Idoraviy mansub yirik gidrotexnik inshootlardan chiqarib
yuborilayotgan suv hajmi toʻg‘risidagi ma’lumotlarni Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi
boshqaruv va tezkor-boshqaruv organlariga hamda mutasaddi
xizmatlarga taqdim etib borish.
129. Xavf darajasi yuqori boʻlgan obyektlar, shu jumladan, yoqilg‘ienergetika tarmog‘ining yirik gidrotexnik inshootlari, neft va gazni qayta
233
ishlash va boshqa xavfli obyektlarda hamda ularga yondosh hududlarda
aholini favqulodda vaziyat roʻy berishi xavfi toʻg‘risida yoki favqulodda
vaziyat roʻy berganligi haqida xabar berish va xabardor qilishning lokal
darajadagi avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish.
130. Ixtisoslashtirilgan va qutqaruv tuzilmalarini doimiy tayyorlik
holatida saqlashni hamda tarmoq obyektlaridagi favqulodda vaziyatlarni
bartaraf etishda ishtirok etishini ta’minlash.
131. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi boshqaruv organlari va aholini tarmoq obyektlarida
avariyalar va halokatlar yuzaga kelishi xavfi mavjudligi yoki roʻy
berganligi, koʻrilayotgan chora-tadbirlar, shuningdek, favqulodda
vaziyatlar sharoitida aholining harakat qilish tartibi toʻg‘risidagi axborot
bilan ta’minlash.
132. Favqulodda vaziyatlar natijasida shikastlangan energetika
tizimlarini tiklash va ularni ta’mirlashni amalga oshirish.
133. Qutqaruv va avariya-tiklash ishlari uchun yetarli miqdorda
yoqilg‘i-energetika resurslarini ajratish.
134. Issiqlik va gidravlik elektr stansiyalari, elektr va issiqlik
tarmoqlari asbob-uskunalaridan ishonchli va xavfsiz foydalanishga oid,
shuningdek, iqtisodiyot obyektlari va respublika aholisini elektr
energiyasi hamda issiqlik bilan uzluksiz ta’minlash tadbirlarini tashkil
etish va amalga oshirish.
135. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining:
Energetika xizmatini;
Atom energiyasidan foydalanish obyektlarining xavfsizligini
ta’minlash xizmatini;
Yoqilg‘i-energetika tarmog‘i obyektlarida ishlarni olib borishning
holati va xavfsizligini nazorat qilish idoraviy xizmatini tashkil etish va
faoliyatiga rahbarlik qilish.
23-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Raqamli texnologiyalar
vazirligining funksiyalari
136. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining barcha rejimlarida respublika va mahalliy darajalardagi
234
kommunikatsiyalar va markazlashtirilgan xabar berish tizimlarining
ishonchli va barqaror ishlashini ta’minlash tadbirlarini tashkil etish va
amalga oshirish.
137. Aholini favqulodda vaziyat roʻy berishi xavfi toʻg‘risida yoki
favqulodda vaziyat roʻy berganligi haqida xabardor qilishning
avtomatlashtirilgan tizimini yaratishga koʻmaklashish.
138. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga doir ishlarga
rahbarlikni amalga oshiruvchi Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini
olish va harakat qilish davlat tizimi boshqaruv organlarini umumiy
foydalaniladigan telekommunikatsiyalar va telekommunikatsiyalarning
idoraviy tarmoqlari bilan ustun darajada ta’minlash.
139. Favqulodda vaziyatlar toʻg‘risidagi axborotlarni toʻplash va
FVDT boshqaruv organlariga uzatishni texnik ta’minlash.
140. Xabar berish, aloqa va axborot bilan ta’minlashning statsionar
vositalariga foydalanish-texnik xizmat koʻrsatishni shartnomaviy
shartlarda amalga oshirish.
141. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga doir tadbirlarni amalga
oshirish chog‘ida kommunikatsiyani va axborot almashishni ta’minlash.
142. Aholiga favqulodda vaziyatlar roʻy berishi xavfi toʻg‘risida yoki
favqulodda vaziyatlar roʻy berganligi haqida oʻz vaqtida xabar berish
uchun mobil aloqa operatorlari orqali axborot (ma’lumot) yetkazilishini
tashkil etish.
143. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining funksional quyi tizimining Aloqa va xabar berish
xizmatini tashkil etish va uning faoliyatiga rahbarlik qilish.
24-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Raqamli texnologiyalar vazirligi
huzuridagi Kosmik tadqiqotlar va texnologiyalar agentligining funksiyasi
144. Keng koʻlamli favqulodda vaziyatlar xavfi yuzaga kelganda
yoki roʻy berganda ularni bartaraf etish boʻyicha tezkor qarorlar qabul
qilish uchun FVV soʻroviga asosan hududlarning kosmik suratlarini
Agentlikka davlat budjetidan ajratilgan mablag‘lar doirasida bepul taqdim
etish.
25-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Tog‘-kon sanoati va geologiya
vazirligining funksiyalari
235
145. Xavfli tabiiy geologik jarayonlar (koʻchish, qulash, suffoziol,
karst)ning rivojlanish mintaqalari (zonalari)ni aniqlash, ularning
faollashishini oʻrganish va ogohlantirish, tog‘ yonbag‘irlarining tabiiy
barqarorligini saqlash boʻyicha koʻchkiga qarshi va boshqa oldini oluvchi
tadbirlar birinchi navbatda oʻtkaziladigan zonalarni belgilash.
146. Aholi punktlarida, tog‘li va tog‘oldi mintaqalarda
sog‘lomlashtirish obyektlari va boshqa jamoat obyektlari joylashgan
hududlarda xavfli geologik jarayonlar monitoringini tashkil etish va olib
borish (iqtisodiyot obyektlari, shu jumladan, liniyali inshootlar (yoʻllar,
kanallar, elektr uzatish liniyalari, quvurlar va shu kabilar), kon-ruda
korxonalari xoʻjalik faoliyati hududi bundan mustasno).
147. FVVni, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimining manfaatdor funksional va hududiy quyi tizimlarini
xavfli geologik jarayonlarning rivojlanishi ehtimollari toʻg‘risidagi
geologik axborot bilan ta’minlash, koʻchki xavfi boʻlgan mintaqalardagi
hududlardan oqilona foydalanish boʻyicha tavsiyalar berish.
148. Yer osti suvlarining radioaktiv, kimyoviy va boshqa zaharli
moddalar bilan ifloslanishini kuzatish va nazorat qilib borish.
149. Transchegaraviy hududlarda radioaktiv va zaharli elementlar
bilan ifloslanish oʻchoqlarini aniqlash va oʻrganishni amalga oshirish.
150. Oʻzbekiston Respublikasi Tabiat resurslari vazirligi huzuridagi
Gidrometeorologiya xizmati agentligi hamda Suv xoʻjaligi vazirligi bilan
birgalikda xavfli zonalarda joylashgan aholini vaqtincha evakuatsiya
qilish yoki bosqichma-bosqich xavfsiz joylarga doimiy yashash uchun
koʻchirish shart boʻlgan xoʻjaliklar roʻyhatini belgilash hamda FVVga va
mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlariga taqdim etish.
151. Yangidan qurilayotgan aholi punktlari va obyektlar uchun yer
ajratishni tegishli tartibda kelishish.
152. Xavfli geologik jarayonlar boʻyicha ma’lumotlar elektron
bazasini shakllantirish va ularning ta’siridan koʻrilgan zararlarni fizik
baholash.
153. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining Xavfli geologik jarayonlarni
kuzatish xizmatini tashkil etish va faoliyatiga rahbarlik qilish.
236
26-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Tog‘-kon sanoati va geologiya
vazirligi huzuridagi Tog‘-kon, geologiya va sanoat xavfsizligini nazorat
qilish inspeksiyasining funksiyalari
154. Kimyoviy, portlovchi hamda boshqa yuqori darajada xavfli
obyektlarning holatini nazorat qilishni tashkil etish va amalga oshirish,
ularda avariyalar va halokatlar yuzaga kelishi ehtimolini prognoz qilish.
155. Texnogen avariyalar va halokatlarning oldini olish, radioizotop
priborlarini saqlash hamda ulardan foydalanish tadbirlarini ishlab chiqish
va amalga oshirishni nazorat qilish.
156. FVV, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimining manfaatdor funksional va hududiy quyi tizimlarini
sanoat obyektlarida yuzaga kelgan avariyalar va halokatlar, ularning
koʻlamlari, rivojlanishi, yetkazishi mumkin boʻlgan zarari hamda
favqulodda vaziyatlarni tugatish boʻyicha koʻrilayotgan chora-tadbirlar
toʻg‘risidagi axborotlar bilan ta’minlash.
157. Harbiylashtirilgan kon-qutqarish qismlari boʻlinmalarining kon
qazish ishlaridagi nafas olish organlarini muhofaza qilish vositalarini
qoʻllashni hamda maxsus jihozlarni talab etuvchi gaz portlashlari, otilib
chiqishlar va toʻlib qolishlar bilan bog‘liq avariyalarni tugatishda
qatnashishini ta’minlash.
158. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining kon-ruda, kimyo, neft va gazni
qayta ishlash hamda qayta ishlash sanoatida va “Toshmetroqurilish”
obyektlarini qurishda yer osti oʻtish ishlarini bajarishda ishlarning holati
hamda xavfsiz olib borilishini nazorat qilish xizmatini tashkil etish va
uning faoliyatiga rahbarlik qilish.
27-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Tabiat resurslari vazirligining
funksiyalari
159. Xavf darajasi yuqori boʻlgan obyektlar hamda intensiv sanoat va
qishloq xoʻjaligi faoliyati obyektlari joylashgan mintaqalarda ekologik
vaziyat ustidan davlat nazoratini tashkil etish hamda amalga oshirish, uni
yaxshilash tadbirlarini rejalashtirish va amalga oshirish.
237
160. Sanoat chiqindilari toʻplagichlari, chiqindi omborlari, zaharli
moddalar koʻmiladigan joylar va boshqalarning joylashtirilishi hamda
ulardan foydalanish ustidan davlat nazoratini amalga oshirish.
161. Suvdan foydalaniladigan joylarda ochiq suv havzalaridagi
suvning ifloslanishi, sanoat, baliqchilik xoʻjaliklari va boshqa
tarmoqlarning chiqaradigan oqovalar, shuningdek, zararli moddalarning
atrof tabiiy muhitga tashlamalari hamda chiqindilarning joylashtirilishi
ustidan monitoring olib borish.
162. Favqulodda vaziyatlar zonasida ochiq suv havzalaridagi suvning
ifloslanishi, sanoat obyektlari hamda boshqa obyektlar tomonidan zararli
moddalarning atrof tabiiy muhitga chiqarib tashlanishi va chiqindilarning
joylashtirilishi yuzasidan monitoringni amalga oshirish.
163. FVVni, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimining manfaatdor funksional va hududiy quyi tizimlarini
ekologik vaziyat, atrof tabiiy muhitga zaharli moddalarning tashlanishi va
chiqarib yuborilishi toʻg‘risidagi axborot bilan ta’minlash.
164. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining Atrof tabiiy muhit muhofazasi
hamda ekologik xavfsizligi boʻyicha nazorat-inspeksiya xizmatini tashkil
etish va faoliyatiga rahbarlik qilish.
28-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Tabiat resurslari vazirligi
huzuridagi Oʻrmon xoʻjaligi agentligining funksiyalari
165. Geologik va gidrometeorologik xavfli uchastkalarda
oʻrmonzorlar barpo etilishining oldi olinishini nazorat qilish.
166. Oʻrmonlarni yong‘inlardan muhofaza qilish va epifitotiyaga
qarshi kurashish.
167. Oʻrmon xoʻjaligi sohasida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan
favqulodda vaziyatlar toʻg‘risidagi axborotlarni va prognoz
ma’lumotlarni FVVga taqdim etib borish.
29-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Tabiat resurslari vazirligi
huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati agentligining funksiyalari
168. Xavfli gidrometeorologik hodisalar prognozini tayyorlash va
ularni kuzatib borish.
238
169. Sel va qor koʻchkilariga qarshi tadbirlarni oʻtkazish zarurati
boʻlgan mintaqalar va hududlarni aniqlash.
170. Atrof tabiiy muhit (atmosfera, tuproq va yer usti suvlari)ning
ifloslanishi, gidrologik rejim va daryolar qayirlari hamda oʻzanlaridagi
toshqinlar xavfi monitoringini tashkil etish va oʻtkazish.
171. FVVga, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va
harakat qilish davlat tizimining manfaatdor funksional va hududiy quyi
tizimlariga gidrometeorologik axborot taqdim etish, ularni atrof tabiiy
muhit ifloslanishining ekstremal yuqori darajalari toʻg‘risida xabardor
qilish.
172. Favqulodda vaziyatni bartaraf etishga rahbarlik qiluvchi shaxsni
favqulodda vaziyat roʻy bergan joyga eng yaqin boʻlgan meteorologik
kuzatuv punkti ma’lumotlariga asosan mavjud gidrometeorologik
sharoitlar toʻg‘risidagi axborot bilan ta’minlash.
173. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining Tabiiy gidrometeorologik
hodisalar yuzaga kelishi va rivojlanishi, atmosfera havosi, tuproq va yuza
suvlari ifloslanishi ustidan gidrometeorologik kuzatishlar olib borish
xizmatini tashkil etish va uning faoliyatiga rahbarlik qilish.
30-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Madaniyat va turizm vazirligining
funksiyalari
174. Turizm xizmatlarini tashkil etishda, turistik obyektlarda,
turistlar vaqtincha joylashtiriladigan, ovqatlanadigan va harakatlanadigan
joylarda, respublika hududi boʻylab harakatlanishda va turizm
obyektlariga tashriflarni uyushtirishda roʻy berishi mumkin boʻlgan
noxush holat (favqulodda vaziyat)larning oldini olish tadbirlarini
muvofiqlashtirish va nazoratini amalga oshirish.
175. Turizm obyektlari va yoʻnalishlari, shuningdek, sohada roʻy
berishi mumkin boʻlgan favqulodda vaziyatlar toʻg‘risidagi axborotlar va
prognoz ma’lumotlarni FVVga taqdim etib borish.
31-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining
funksiyalari
176. Seysmik xavf-xatarni turli koʻlamlarda baholash, hududlarning
seysmik xavfi va seysmik xatariga doir har xil masshtabli xaritalarni
239
tuzish, zilzilalarni vaqt kesimida prognoz qilish, binolar va inshootlarning
zilzilabardoshliligini ta’minlash boʻyicha metodikalarni ishlab chiqish.
177. Kuchli zilzila roʻy bergan taqdirda, zilzila kuchini va uning
hududlar boʻyicha oʻzgarishini aniqlash, binolar va inshootlarning
shikastlanish darajasini baholash uchun zilzila epitsentri hududida
makroseysmik hamda boshqa tadqiqotlar oʻtkazish.
178. Kuchli zilzilalarda aholi va hududlardagi talafotlarni
kamaytirish hamda ularning oqibatlarini yumshatish, seysmik
xavfsizlikni ta’minlashda seysmik xatarni baholashning ilmiy uslublarini
ishlab chiqish.
32-bob. Oʻzbekiston Respublikasi Davlat aktivlarini boshqarish
agentligining funksiyalari
179. Favqulodda vaziyatlar natijasida jismoniy va yuridik shaxslarga
yetkazilgan zarar miqdorini aniqlash hamda baholash ishlarini tashkil
etish.
180. FVVga zarur ma’lumotlarni taqdim etish.
33-bob. Oʻzbekiston Milliy teleradiokompaniyasi, Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va
ommaviy kommunikatsiyalar agentligining funksiyalari
181. FVV, Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat
qilish davlat tizimining hududiy quyi tizimlari rahbarlari
buyurtmanomalari boʻyicha aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish masalalariga oid telekoʻrsatuvlar va radioeshittirishlarni
tashkil etish.
182. Aholining ommaviy axborot vositalari orqali favqulodda vaziyat
roʻy berishi xavfi toʻg‘risida yoki favqulodda vaziyat roʻy berganligi
haqida xabardor qilinishini FVV bilan birgalikda tashkil etish.
183. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining manfaatdor funksional va hududiy quyi tizimlari bilan
birgalikda aholi oʻrtasida favqulodda vaziyat zonasida qolgan
odamlarning birinchi navbatdagi harakatlari toʻg‘risida tushuntirish
ishlarini tashkil etish va amalga oshirish.
240
184. Inqirozli va favqulodda vaziyatlar roʻy berganda FVV
tashabbusi bilan aholiga tezkor va xolis axborot yetkazish maqsadida
maxsus axborot tadbirlarini tashkil etishga koʻmaklashadi.
185. Yuqori darajadagi xavfga ega boʻlgan ijtimoiy-siyosiy va
favqulodda vaziyatlarning axborot monitoringini ta’minlash (tabiiy,
texnogen, antropogen ofatlar, halokatlar va h.k.) va bunday voqealarga
mas’ul tashkilotlar tomonidan tezkorlik bilan munosabat bildirilishi
yuzasidan zarur choralar koʻradi.
186. Aholining favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish boʻyicha
amalga oshirilayotgan ishlar haqida muntazam ravishda xabardor
qilinishini ta’minlash.
187. Oʻzbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi va
Oʻzbekiston Qizil Yarim oy jamiyati bilan birgalikda aholini dastlabki
tibbiy oʻzaro va oʻziga oʻzi yordam koʻrsatishga oʻqitish boʻyicha maxsus
eshittirishlarni tashkil etish.
34-bob. “Oʻzbekgidroenergo” aksiyadorlik jamiyatining funksiyalari
188. Jamiyat tizimidagi gidroelektrostansiyalar, gidrotexnik va
boshqa gidroenergetika obyektlarining uzluksiz ishlashini ta’minlash,
ularda avariyalar hamda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf
etish tadbirlarini tashkil etish va amalga oshirish.
189. Jamiyat tizimidagi gidrotexnik inshootlarda va ularga yondosh
hududlarda lokal darajadagi aholini favqulodda vaziyat roʻy berishi xavfi
toʻg‘risida yoki favqulodda vaziyat roʻy berganligi haqida xabardor
qilishning avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish.
190. Favqulodda vaziyatlar sharoitida gidrotexnik inshootlardan
xavfsiz va samarali foydalanishni ta’minlash, gidroenergetika
obyektlarini markazlashtirilgan tarzda texnologik boshqarishni amalga
oshirish.
191. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi boshqaruv organlarini gidroelektrostansiyalar, gidrotexnik
va boshqa gidroenergetika obyektlarida yuzaga kelgan avariyalar va
halokatlar, ularning oqibatlari, amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar
toʻg‘risidagi axborotlar bilan ta’minlash.
35-bob. “Oʻzkimyosanoat” aksiyadorlik jamiyatining funksiyalari
241
192. Tarmoq korxonalarida ishlab chiqarish va texnologik
jarayonning yuqori darajada xavfli xos xususiyatlari bilan izohlanadigan
avariyalar hamda halokatlarning oldini olish va bartaraf etish tadbirlarini
tashkil etish va amalga oshirish.
193. Kimyoviy xavfli obyektlardagi avariyalarning yuzaga kelishi
ehtimoli va oqibatlarini prognoz qilishni, favqulodda vaziyatlar sharoitida
ularning barqaror faoliyat koʻrsatishini ta’minlash.
194. Kimyoviy xavfli obyektlar va ularga yondosh hududlardagi
aholini lokal darajadagi favqulodda vaziyat roʻy berishi xavfi toʻg‘risida
yoki favqulodda vaziyat roʻy berganligi haqida xabardor qilishning
avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish.
195. Kimyoviy xavfli obyektlardan kimyoviy zararlanishi ehtimoli
boʻlgan zonalarni aniqlash.
196. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi boshqaruv organlari va aholini avariyalar va halokatlar,
ularning oqibatlari, koʻrilayotgan chora-tadbirlar hamda aholining
favqulodda vaziyatlar sharoitida harakat qilishi tartibi toʻg‘risidagi
axborotlar bilan ta’minlash.
197. Idoraviy ixtisoslashtirilgan va qutqaruv tuzilmalarining tarmoq
obyektlaridagi favqulodda vaziyatlar sharoitida qutqaruv hamda boshqa
kechiktirib boʻlmaydigan ishlarni amalga oshirishda qatnashishini
ta’minlash.
198. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi funksional quyi tizimining Tarmoq obyektlarida ishlarni olib
borishning ahvoli va xavfsizligini nazorat qilish idoraviy xizmatini tashkil
etish va uning faoliyatiga rahbarlik qilish.
36-bob. “Oʻzmaxsusmontajqurilish” aksiyadorlik kompaniyasi,
“Oʻzsanoatqurilishmateriallari” uyushmasining funksiyalari
199. Qurilish va qurilish-montaj tashkilotlari negizida
ixtisoslashtirilgan tuzilmalar tashkil etish hamda ularning favqulodda
vaziyatlar zonalarida qutqaruv va boshqa kechiktirib boʻlmaydigan
ishlarni bajarishda qatnashishini ta’minlash.
200. Favqulodda vaziyatlar zonalariga qurilish materiallari yetkazib
berilishini tashkil etish va muvofiqlashtirish.
242
37-bob. Sug‘urta tashkilotlarining funksiyasi
201. Suv toshqini, koʻchkilar, sel xavfi mavjud boʻlgan va boshqa
turdagi favqulodda vaziyatlar xavfi yuqori boʻlgan hududlarda
yashaydigan fuqarolarni, ushbu hududlardagi binolar va inshootlarni,
qishloq xoʻjaligi ekinlari va hayvonlarini hamda boshqa mol-mulkini
sug‘urtalashni ta’minlash.
38-bob. Oʻzbekiston Qizil Yarim oy jamiyatining funksiyalari
202. FVV, Oʻzbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi,
Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimining boshqa funksional quyi tizimlari bilan birgalikda aholini
favqulodda vaziyatlarda jabrlanganlarga dastlabki tibbiy yordam
koʻrsatish masalalari boʻyicha tayyorlash.
203. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimining funksional va hududiy quyi tizimlarida sanitariya
drujinalarini tuzish, ularni jihozlash va yuklangan vazifalarni bajarishga
tayyorlash, tayyorgarlik holatini nazorat qilishda koʻmaklashish.
204. Oʻzbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi
vazirligi, Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi hamda Sog‘liqni
saqlash vazirligi bilan birgalikda umumiy oʻrta, oʻrta maxsus va
professional ta’lim muassasalarida sanitariya postlarini tuzish va
oʻqitishni tashkil etish.
205. Oʻzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, birinchi
navbatda, Yoʻl harakati xavfsizligi bosh boshqarmasi xodimlarini,
kursantlar, haydovchilar va yoʻl-transport xizmatlari xodimlarini birinchi
yordam koʻrsatish amaliyotiga shartnoma asosida oʻqitishni tashkil etish.
206. Oʻzbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi bilan
birgalikda aholini birinchi tibbiy yordam koʻrsatish, oʻziga oʻzi va oʻzaro
yordam berish hamda zarar koʻrganlarga g‘amxoʻrlik qilishga oʻqitish
boʻyicha maxsus telekoʻrsatuvlar va radioeshittirishlarni tashkil etish.
207. Oʻzbekiston Qizil Yarim oy jamiyatining otryadlari va boshqa
koʻngillilar boʻlinmalarini tashkil etish, oʻqitish, jihozlash hamda
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga jalb etish.
243
208. Favqulodda vaziyatlardan zarar koʻrgan aholiga yordam
koʻrsatish uchun Oʻzbekiston Qizil Yarim oy jamiyatining eng zarur
tovarlar omborlari va zaxiralari tizimini tashkil etish.
Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 29-apreldagi 171-son qaroriga 3Ilova
Mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining Oʻzbekiston
Respublikasi Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday
vaziyatlarda harakat qilish davlat tizimining hududiy quyi tizimi
doirasidagi aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
boʻyicha funksiyalari
1. Tegishli hududda favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga
rahbarlik qilish.
2. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida qarorlar qabul
qilish.
3. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar
Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va
bunday vaziyatlarda harakat qilish davlat tizimi hududiy quyi tizimlarini
tashkil etish, faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish.
4. Ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohalarida band boʻlmagan
aholini, shu jumladan, jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslarni,
shuningdek, tizimidagi tashkilotlarning rahbarlari, ishchi va
xizmatchilarini tayyorlash tadbirlarini tashkil etish va nazorat qilish.
5. Favqulodda vaziyatlarda aholini va hududlarni muhofaza qilish
boʻyicha harakatlar rejasini ishlab chiqishni tashkil etish hamda tegishli
hudud boʻyicha rejani tasdiqlash.
6. Aholini va hududlarni muhofaza qilish toʻg‘risidagi axborotni
toʻplash hamda almashish, shuningdek, favqulodda vaziyatlar roʻy berishi
xavfi toʻg‘risida yoki favqulodda vaziyatlar roʻy berganligi haqida
aholiga oʻz vaqtida xabar berish va axborot uzatish.
7. Xavfli gidrometeorologik hodisalar va geologik jarayonlar bilan
bog‘liq boʻlgan favqulodda vaziyatlar monitoringini yuritish.
8. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi xizmatlarining umumiy va maxsus vazifalari hududiy
tuzilmalarini, yig‘ma mexanizatsiyalashgan otryadlarni, yig‘ma qutqaruv
244
komandalarini, avtosanitariya otryadlarini tashkil etish va boshqarishga
rahbarlik qilish.
9. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun kuchlarning shayligi
ustidan nazoratni amalga oshirish.
10. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va
moddiy resurslar zaxiralarini yaratish, favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilishga doir tadbirlarni moliyalashtirish.
11. Tashkiliy-huquqiy shakli va idoraviy mansubligidan qat’i nazar,
barcha tashkilotlarning favqulodda vaziyatlarda ishlash barqarorligini
oshirishga koʻmaklashish.
12. Aholini xabardor qilish va aholiga axborot uzatishning maxsus
texnik vositalarini oʻrnatish uchun joylar, shuningdek, ommaviy axborot
vositalarida efir vaqti ajratilishini tashkil etish va nazorat qilish.
13. Mahalliy miqyosdagi favqulodda vaziyatlar roʻy berganda,
FVDTning hududiy quyi tizimi uchun yuqori tayyorgarlik rejimini yoki
favqulodda vaziyat rejimini joriy etish haqida, shuningdek, aholini
xavfsiz joylarga evakuatsiya qilishga doir tadbirlarni amalga oshirish
toʻg‘risida qaror qabul qilish.
14. Qutqaruv ishlarini va kechiktirib boʻlmaydigan boshqa ishlarni
tashkil etish hamda amalga oshirish, shuningdek, bunday ishlar
oʻtkazilishi davomida jamoat tartibi saqlanishini tashkil etishga
koʻmaklashish.
15. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish hamda aholini
muhofaza qilish uchun barcha hududiy kuchlar va vositalarni jalb etish.
16. Favqulodda vaziyat zonasida qutqaruv ishlarini va kechiktirib
boʻlmaydigan boshqa ishlarni amalga oshirish uchun avariya-qutqaruv
kuchlarining (shu jumladan, tezkor harakat boʻlinmalarining) va maxsus
tuzilmalarning doimiy shayligini tashkil etish.
17. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va oqibatlarini bartaraf
etish tadbirlariga volontyorlarni jalb etish hamda ularning faoliyatini
muvofiqlashtirish.
18. Favqulodda vaziyat zonalaridagi zarar koʻrgan aholi hamda ular
joylashtirilgan tumanlarda evakuatsiya qilingan aholini ta’minlash uchun
245
tegishli hududning mahalliy budjeti mablag‘lari hisobidan oziq-ovqat va
eng zarur tovarlar yetkazib berilishini tashkil etish.
19. Favqulodda vaziyatlar zonalaridagi obyektlar va aholini elektr
energiyasi, gaz, yoqilg‘i va ichimlik suv bilan uzluksiz ta’minlash
tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish.
20. Aholi punktlari va iqtisodiyot obyektlari faoliyatini tiklash
ishlarini tashkil etish.
21. Favqulodda vaziyatlar oqibatida zarar koʻrgan aholi hayot
faoliyatini tiklash, yetkazilgan zararning oʻrnini qoplash boʻyicha
choralar koʻrish.
22. Quyidagi Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va
harakat qilish davlat tizimi hududiy quyi tizimlari faoliyatiga rahbarlik
qilish:
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyat Favqulodda vaziyatlarda
ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi xizmatlari va
tuzilmalari;
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyat, tuman (shahar)lar hamda
iqtisodiyot obyektlarining umumiy va maxsus vazifalar yuklangan
hududiy tuzilmalari.
23. Mahalliy sharoitlarga, favqulodda vaziyatlarning xususiyatiga va
viloyatlar (shaharlar va tumanlar)ning moddiy-texnik bazasiga qarab
fuqaro muhofazasi boshlig‘i oʻz vakolatlari doirasida Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimining
tegishli hudud va obyektlar boʻyicha quyidagi xizmatlarini tashkil etishi
hamda vazifalarini belgilashi mumkin:
avtoyoʻl xizmati — favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishda yoʻlkoʻprik ta’minotini tashkil etish va amalga oshirish, yoʻllar va
koʻpriklarni ta’mirlash va tiklash;
avtotransport xizmati — temir yoʻl va havo transporti organlari
bilan birgalikda aholini joylashtirish va favqulodda vaziyatlar zonalaridan
evakuatsiya qilish tadbirlarini amalga oshirish, favqulodda vaziyatlarni
bartaraf etish uchun kuchlar va vositalarni yetkazib berish, ishchi
smenalarini olib kelish (olib ketish), moddiy va tarixiy-madaniy boyliklar,
246
noyob asbob-uskunalar, oziq-ovqat, qurilish materiallarini va boshqa
moddiy vositalarni evakuatsiya hududiga olib chiqib ketish;
gaz ta’minoti xizmati — gaz ta’minoti inshootlari va tarmoqlarining
barqaror ishlashini va ulardan xavfsiz foydalanishni ta’minlash, ularda
avariya-tiklash ishlarini tashkil etish va amalga oshirish;
suv ta’minoti xizmati — suv ta’minoti inshootlari va tarmoqlarida
avariya-tiklash ishlarini tashkil etish va amalga oshirish, suv
manbalarining radioaktiv, kimyoviy va zaharli moddalar hamda
bakteriyali vositalar va og‘ir metallar bilan ifloslanish (zararlanish)dan
muhofaza qilinishini ta’minlash. Ichimlik suvi sifati va oqova suvlarni
tozalash ustidan nazoratni ta’minlash;
veterinariya nazorati va hayvonlarni muhofaza qilish xizmati —
hayvonlarda yuqumli kasalliklarning keng tarqalishi (epizootiyalar)ning
oldini olish boʻyicha tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish,
shuningdek, favqulodda vaziyatlar zonalarida sanitariya-veterinariya va
epizootiyalarga qarshi tadbirlarni amalga oshirish. Epizootiyalarni
tugatish. Rahbariyatga favqulodda vaziyatlar zonasidagi sanitariyaveterinariya holati toʻg‘risida axborot taqdim etish;
oʻsimliklarni himoya qilish va agrokimyo nazorati xizmati —
epifitotiyalarning oldini olish, qishloq xoʻjaligi zararkunandalariga qarshi
kurash tadbirlarini tashkil etish va amalga oshirish. Oʻsimliklarni himoya
qilish tadbirlarini amalga oshirish yoʻli bilan qishloq xoʻjaligi ishlab
chiqarishining barqaror ishlashini ta’minlash. Fitopatologik qidiruv
ishlarini, qishloq xoʻjaligi yerlarining radioaktiv va zaharli moddalar
bilan ifloslanishi ustidan nazoratni tashkil etish va amalga oshirish.
Ekinzorlar, yaylovlar hamda chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlarini
zararsizlantirish. Epifitotiyalarni tugatish;
suv xoʻjaligi xizmati — suv omborlari, daryolar va kanallardagi
gidrotexnika inshootlarining barqaror ishlashini va ulardan xavfsiz
foydalanishni ta’minlash, ularda avariyalar va halokatlar yuz berishi
mumkinligini prognoz qilish. Suv xoʻjaligi obyektlarining ish rejimini
yoki ulardan bundan keyin foydalanish rejimini oʻzgartirish zarurligini
belgilash, suv omborlaridan suvni avariya yuzasidan chiqarib tashlash.
Xavf darajasi yuqori boʻlgan suv omborlari va ularga yondosh hududlarda
247
lokal darajadagi aholini favqulodda vaziyat roʻy berishi xavfi toʻg‘risida
yoki favqulodda vaziyat roʻy berganligi haqida xabar berish va xabardor
qilishning avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish. Toshqinlar, suv
bosishlari, sel oqimlaridan himoya qilish va ularning halokatli oqibatlarini
kamaytirish boʻyicha kechiktirib boʻlmaydigan kompleks choratadbirlarni tashkil etish, ishlab chiqish va amalga oshirish hamda toshqin
suvlari va sel oqimlarini avariyasiz oʻtkazib yuborishni ta’minlash;
muhandislik xizmati — tinchlik davrida himoya inshootlari fondi
toʻplanishi va mavjud boʻlishi ustidan nazoratni tashkil etish va amalga
oshirish, boshlang‘ich hududlarda zararlangan joylar tomonga harakat
qilinganda, halokatli suv bosishi zonalarida va ishlar olib boriladigan
obyektlarda, yirik yong‘inlarni oʻchirishda, tabiiy ofatlar, yirik avariyalar
va halokatlar oqibatlarini tugatishda Favqulodda vaziyatlarda ularning
oldini olish va harakat qilish davlat tizimining kuchlari harakatlarini
muhandislik jihatdan ta’minlash uchun favqulodda vaziyatlarni bartaraf
etish ishlariga jalb etiladigan tegishli tuzilmalarni tayyorlash va ularning
harakat qilishini tashkil etish;
kommunal-texnika xizmatlari — kommunal xoʻjaligi inshootlari
va tarmoqlari ishlarining barqarorligini oshirish boʻyicha tadbirlarni
amalga oshirish, ulardagi avariyalarni bartaraf etish, halok boʻlganlarga
maxsus ishlov berish, tashish va ommaviy koʻmish shoxobchalarini tuzish
va ularning faoliyatini tashkil etish;
moddiy-texnika ta’minoti xizmati — evakuatsiya qilinadigan
aholini eng zarur buyumlar va anjomlar (kiyim-bosh, poyabzal va shu
kabilar) bilan ta’minlashni tashkil etish, tuzilmalarning shaxsiy tarkibini
anjomlar va maxsus kiyim-bosh, shuningdek, iqtisodiyot obyektlarini
ularning barqaror faoliyat koʻrsatishi va buzilgan ishlab chiqarishni
tiklash uchun zarur boʻlgan moddiy-texnika vositalari va qurilish
materiallari bilan ta’minlash;
tibbiy xizmat — aholi va tegishli tuzilmalarning shaxsiy tarkibi
sog‘lig‘ini saqlashga, jabrlanganlar va bemorlarga oʻz vaqtida tibbiy
yordam berishga yoʻnaltirilgan davolash-evakuatsiya, sanitariya-gigiyena
va epidemiyaga qarshi tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish;
248
sanitariya ishlovini berish va zararsizlantirish xizmati —
zararlanish joylaridan chiqqan odamlarga sanitariya jihatidan ishlov
berish, ularning kiyim-boshlari va yakka tartibdagi himoyalanish
vositalarini zararsizlantirishni tashkil etish va amalga oshirish;
aloqa, xabar berish va axborotlashtirish xizmati — boshqaruv
organlarini barqaror va uzluksiz aloqa bilan ta’minlash, aloqa va xabar
berishning turg‘un vositalariga foydalanish-texnik jihatdan xizmat
koʻrsatishni tashkil etish va ularni nazorat qilish, shuningdek, ularni
doimiy tayyor holatda saqlash, hududiy favqulodda vaziyatlar
boshqarmalarining koʻrsatmalariga binoan xabar berish signallarini
uzatish va qabul qilishni texnik jihatdan ta’minlash;
jamoat tartibini saqlash xizmati — favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish tadbirlarini oʻtkazishda jamoat tartibini saqlash;
qoʻriqlash xizmati — favqulodda vaziyatlar zonalarida obyektlar,
hududlar, moddiy va madaniy qimmatliklarni, shuningdek, aholi
evakuatsiya qilingan joylarni qoʻriqlash;
yong‘in xavfsizligini ta’minlash xizmati — yong‘inlar
profilaktikasini oʻtkazish va yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishi
ustidan nazoratni amalga oshirish, yong‘inlarni oʻchirish, yong‘in
zonasida qolgan odamlarni hamda yuridik va jismoniy shaxslarning molmulkini qutqarish;
yonilg‘i-moylash materiallari ta’minoti xizmati — favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etishga jalb etiladigan avtotransport vositalari va
boshqa texnik vositalarni yonilg‘i-moylash materiallari bilan ta’minlashni
tashkil etish, ushbu maqsadlar uchun turg‘un va koʻchma avtomobil
yonilg‘isi quyish shoxobchalaridan foydalanish;
texnik xizmatlar — texnikani texnik jihatdan soz holatda saqlash va
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun jalb etiladigan avtotransport
vositalarini texnik ta’mirlash, shikastlangan va nosoz texnikani qutqarish
ishlari yoʻnalishlari va uchastkalaridan shikastlangan mashinalarni
yig‘ma punktlarga va ta’mirlash korxonalariga evakuatsiya qilish,
ta’mirlash korxonalari va tuzilmalarini ehtiyot qismlar va anjomlar bilan
ta’minlash hamda ularning zaxirasini shakllantirish;
249
qishloq xoʻjaligi mahsulotlari hamda oziq-ovqat bilan
ta’minlashni tashkil etish xizmati — qishloq xoʻjaligi mahsulotlari
hamda oziq-ovqat zaxirasi g‘amlanishini va muhofaza qilinishini tashkil
etish, favqulodda vaziyat zonasidagi aholini hamda jalb etilgan
tuzilmalarni oziq-ovqat, issiq ovqat bilan ta’minlash;
boshpanalar va bekinish joylari xizmati — tashkilotlarning
muhofaza inshootlari fondini hisobga olish, muhofaza inshootlarining
bekinadigan odamlarni qabul qilishga doimiy tayyorligini nazorat qilish,
muhofaza inshootlari imoratlarining toʻg‘ri saqlanishi, muhofaza
konstruksiyalari, qurilmalari va muhandislik-texnik asbob-uskunalari
saqlanishi, ulardan iqtisodiyot ehtiyojlari va aholiga xizmat koʻrsatish
uchun foydalanilishini tizimli nazorat qilish. Qurilishi tugallangan
muhofaza inshootlarini qabul qilishda qatnashish. Muhofaza inshootlari
fondini jamlash rejalarini ishlab chiqish va ularga tuzatish kiritish,
boshpana va bekinish joylariga xizmat koʻrsatish boʻlinmalarini tashkil
etish va tayyorlash;
energetika xizmati — favqulodda vaziyatlar sharoitlarida energiya
obyektlarining barqaror ishlashini ta’minlash va ulardagi avariyalarni
bartaraf etish. Favqulodda vaziyat zonalarida qutqaruv ishlarini olib
borishda ishtirok etish.
24. Favqulodda vaziyatlarda nobud boʻlgan uy hayvonlari jasadlarini
yig‘ib olish va utilizatsiya qilish xizmati (tumanlar obodonlashtirish
boshqarmalari hamda “Toza hudud” DUKlari negizida) tashkil etiladi.
25. Zaruratga koʻra va tegishli kuchlar mavjud boʻlganda Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimining
boshqa xizmatlari, shu jumladan, avariya-texnik, radiatsiyaviy va
kimyoviy himoya, niqoblanish, axborot bilan ta’minlash xizmatlari ham
tashkil etilishi mumkin.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Favqulodda vaziyatlarda Fuqaro muxofazasi tadbirlari xaqida
nimani bilasiz?
2. Tashkiliy tadbirlar haqida ma’lumot bering?
3. Texnik tadbirlar haqida nimani bilasiz?
250
4. Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 9-sentabrdagi 754-son qarori
haqida nimalarni bilasiz?
5. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimiga kim raxbarlik qiladi?
6. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi nima uchun kerak?
7. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimi qanday rejimda ishlaydi?
8. Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish
davlat tizimini yuqori tayyorgarlik rejimini izoxlang?
3.6-Mavzu: OMMAVIY QIRG‘IN QUROLLARI, ULARNING
TA’SIR XUSUSIYATLARI VA TALOFATLARI. ZARARLI
NURLANISHLAR, KIMYOVIY MODDALAR, ULARNING
XUSUSIYATLARI VA INSON ORGANIZMIGA TA’SIRI
3.6.1.Kimyoviy qurollar qoʻllanilganda aholini harakati.
Kimyoviy qurollar - zaxarli kimyoviy birikmalar bo‘lib, ular asosan
zaxarli moddalar hisoblanadi. Kimyoviy qurollarning kuchi ularning
zaxarli xususiyatiga qarab bеlgilanadi. Kimyoviy qurollar
himoyalanmagan odamlarni, hayvonlarni, o‘simlik, еr, suv, havo,
inshoot, tеxnika va jamiki ko‘rinadigan narsalarni zaxarlaydi. Bunday
qurollar asosan nafas yo‘li bilan ta’sir qilishi mumkin. Zaxarlovchi
moddalarning kuchi uning zaxarliligi, tеz ta’sir etuvchanlig va
chidamliligi bilan ulchanadi. Bulardan tashqari, bunday qurolning ta’sir
etish diapazoni (ko‘lami) juda katta hisoblanadi.
3.6.1-rasm. Insonga xavf borligi haqida ogoxlantiruvchi belgi.
251
Kimyoviy qurollar - nishonga tеz va uylangan maqsadga to‘la
erishish darajasi bo‘yicha ta’sir etishiga qarab eng xavfli va qudratli
qirg‘in qurol hisoblanadi. Chunki uning juda kichik dozasi ham juda
qisqa vaqtda ta’sir etib hamma narsani zaxarlaydi. Yana uning zaxarlilik
kuchi ma’lum vaqt mobaynida havoda, suvda, еrda hamda o‘simlik
dunyosida saqlanib turadi.
3.6.2-rasm. Kimyoviy qurollar(oʻqdorilar).
Dastlab kimyoviy qurollar unitar tarzda ishlatilgan, ya’ni bitta
zaxarli modda kimyoviy qurol sifatida qo‘llanilgan. Kеyinchalik binar kimyoviy qurol yaratildiki, buning oldini olish va qurol asoratidan
qutilish juda ham muammo hisoblanadi. Binar - ikki va undan ortiq
zaxarli moddasi bo‘lgan qurol dеmakdir. Kimyoviy qurollarni ta’sir
darajasini oshirish uchun ular ishlatilganda par, aerozol yoki tomchi
holatiga o‘tkaziladi.
Kimyoviy qurollar shikastlanish xususiyatiga ko‘ra: asabni
pallajlovchi, (zoman, zarin, Vi-iks), tеrini zaxarlovchi (iprit, azotli iprit),
umumiy zaxarlovchi (sinil kislotasi, xlortsian), buguvchi (fozgеn,
252
difozgеn), qaltiratuvchi (xloratsеtofеnon, adamsit), ruhiyatga ta’sir
etuvchi (LSD-dietilamidlizirin kislotasi va Bi - zеt).
Zaxarlovchi moddalar zaxarlanish xususiyatiga hamda taktik
qo‘llanishiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
- O‘ldiruvchi - Vi-iks, zarin, zoman, iprit, azotliiprit, sinil kislotasi,
xlortsian, fozgеn.
- Vaqtinchalik faoliyatini yo‘qotuvchi - Bi-zеt;
- Qaltiratuvchi - Xloratsеtofеnon, adamsit, Si-es, Si-er.
O‘ldiruvchi zaxarli moddalar ta’sir doirasining uzunligiga qarab
turg‘un va noturg‘un xillarga bo‘linadi. Ba’zi turg‘un zaxarlovchi
moddalarning ta’sir vaqti bir nеcha kundan, xaftalargacha chuzilishi
mumkin. Mana shundaylar qatoriga Vi-iks, zoman, iprit kiradi.
Turg‘un bo‘lmagan zaharli moddalar tеzda parchalanib kеtadi va
ularning ta’sir etish vaqti ham qisqa bo‘ladi. Masalan, sinil kislotasi,
xlortsian, fozgеn.
Yana ximiyaviy qurollar organizmga ta’sir etish vaqtiga qarab tеz
hamda sust ta’sir etuvchi xillarga bo‘linadi. Tеz ta’sir etuvchi
moddalarga - zarin, zomin, sinil kislotasi, xlortsian, Si-еr kirib, ularning
ta’siri bir nеcha daqiqa kuzatiladi. Sеkin ta’sir etuvchi zaxarli
moddalarga Vi-iks, iprit, fozgеn, Bi-zеt kirib, ularning ta’siri bir nеcha
vaqtdan kеyin kuzatiladi.
Asabni falajlovchi zaxarli moddalar. Bu guruxga fosfor-organik
zaxarli moddalar kiradi: zarin, zoman, Vi-iks. Ularning hammasi rangsiz,
xidsiz suyuqliklar bo‘lib, bir-biridan uchuvchanligi, turg‘unligi va
zaxarliligi bilan farqlanadi. Bu xususiyatlar uning tuzilishi va fizikkimyoviy xossalari turlicha bo‘lishligidadir. Lеkin bu guruxga kiruvchi
qurollarning hammasi bir umumiy ta’siri xususiyatiga ega. Ya’ni ular
organizmga kirganda fеrmеntlarni o‘ldirib, hamma asab impulslarini
ingibirlaydi, ya’ni sеkinlatib to‘xtatiladi va natijada zaxarlanish yuz
bеrib, organizm pallajlaydi.
Zarin - uchuvchan, zaxarli modda hisoblanib, zichligi 1,1 qaynash
harorati 1580 0S, muzlash harorati esa -560 0S. u suvda va organik
erituvchilarda yaxshi eriydi. Zarin kuchli zaxarlovchi moddda bo‘lib,
uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi 0,10 mg/l (1 daqiqa ichida). Uning par
253
holdagisi kuchli ta’sir etadi, ayniqsa, ko‘z qorachigini tеz kichiraytirib
yuboradi.
Zarrindan zaxarlanishning bеlgilari: nafas olishning og‘irlashuvi,
ko‘krak qafasining og‘rishi.
Vi-iks - yomon uchuvchan, suvda yomon, ammo organik
erituvchilarda yaxshi eriydigan, zaxarli modda hisoblanadi. Uning
zichligi 1,1 qaynash harorati esa 3000 0S, muzlash harorati 500 0S. Viiks tarqalgan joylarda turg‘unligi: yozda - bir haftagacha, qishda esa bir
oy va undan ko‘p. Uning kuchli ta’siri aerozolholda kuzatiladi.
Vi-iks nafas yo‘llari, tеri, kiyim-kеchaklar orqali ham ta’sir etib,
odamlarni kuchli zaxarlaydi. Vi-iksning o‘ldirish dozasi 1 daqiqa 0,01
mg, tеri orqali ta’sir etganda 7 mg/l ni tashkil etadi.
Zoman - xossalari jihatidan zarin bilan Vi-iksni oralig‘ida o‘rinni
egallab, suvda yomon eriydigan zaxarli modda. Zaxarliligi zarindan 5
marta kuchli, lеkin Vi-iks kuchsiz hisoblanadi.
Tеrini zaxarlovchi xususiyatli qurollar guruxiga kiruvchi moddalar
par va aerozol holda ishlatilib, ular asosan tеri va nafas yo‘llari orqali
ta’sir etadi. Bu guruxning tipik vakili iprit rangsiz, moysimon suyuqlik
bo‘lib, organik erituvchilarda yaxshi, ammo suvda yomon eriydi. Iprit
har xil govak matеriallarga, lak, moy koplamalariga, rеzina
maxsulotlariga yaxshi yutilib, ulardan chiqib kеtishi juda qiyin. Ipritning
zichligi 1,3 qaynash harorati 2170 0Sga tеng. Iprit bilan zaxarlangan
uchastkalardan uning uchib kеtishi sеkinlik bilan boradi. Shu sababdan u
turg‘un zaxarli modda hisoblanadi: ya’ni yozda 7-14 kungacha, qishda
bir oy va undan yuqori muddatlarda saqlanib turadi. Uning kuchli ta’siri
tomchi holda kuzatiladi. Iprit - tеri, kuz, nafas organlari hamda
oshqozon-ichak yo‘llarini zaxarlaydi. Uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi
nafas yo‘li orqali ta’sir etganda 1,3 mg/l, tеri orqali ta’sir etganda 5mg
ga tеng. Iprit ta’sirining bеlgilari: ikki - olti soat ichida tеrilar qiziradi, 24
soatdan kеyin puffakchalar hosil bo‘ladi, 2-3 sutkadan kеyin esa ular
yoriladi ipritning antidoti yo‘q.
Umumiy zaxarlovchi moddalar. Bu gurux moddalari nafas
organlarini ishdan chiqaradi. Odam organizmidagi tuqimalarni
oksidlantirish jarayonlarini to‘xtatib quyadi. Bu guruxning tipik vakili 254
sinil kislota - rangsiz suyuqlikbo‘lib, achchiq bodom xidga ega. Uning
zichligi 0,7 qaynash harorati 260 0S, muzlash harorati esa -140 0S. Sinil
kislotasining zaxarli darajasi asabni pallajlovchi moddalardan kuchsiz
hisoblanadi. Uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi 1 daqiqada 2mg/l. Zaxarlash
bеlgilari: ogizda mеtall mazasining hosil bo‘lishi, tinka qurishi, bosh
og‘rigi, organizm a’zolari harakatining yuqolishi. Sinil kislotasining
antidoti amilnitrit va prpil nitrit hisoblanadi.
Xlortsian - o‘ziga xos xidli, rangsiz suyuqlik bo‘lib, qaynash harorati
12,60 0S. Muzlash harorati -6,50 0S, zichligi 1,22. Uning kuchli ta’siri
par holda ro‘y bеradi.
Bo‘g‘uvchi zaxarli moddalar. Bu birikmalar nafas organlarini
ishdan chiqarib, o‘pkani zararlaydi.
Fozgеn - havodan 3,5 marta og‘ir bo‘lib, gazsimon modda. U asosan
o‘pka to‘qimalarini ishdanchiqaradi. Uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi
1daqiqada 3,2 mg/l. Zaxarlanish bеlgilari: ko‘zdan yosh oqizadi, bosh
aylanadi, holsizlanish kuzatiladi. Fozgеnning antidoti yoq.
Ruhiyatga ta’sir etuvchi zaxarli moddalar. Bu gurux moddalari
asab tizimiga muayyan ta’sir etib, inson faoliyatini vaqtinchalik ishdan
chiqaradi.
Bi-zеt - oq kristall kukun bo‘lib, uning zichligi 1.8, qaynash haroarti
4120 0S, suyulish harorati 1900 0S. Uning kuchli ta’siri aerozol
ko‘rinishda bo‘lib, nafas yo‘llari va oshqozon-ichak orqali ta’sir etadi.
Zaxarlash bеlgilari: qusish, gapira olmaslik, so‘ngra gallyutsinatsiya va
hayajonlanish.
Qaltiratuvchi zaxarli modalar. Bundan xususiyatli moddalar
ko‘zning harakatchan qismini hamda nafas yo‘llarining yuqori qismini
ishdan chiqaradi. Bu guruxga kiruvchi moddalardan Si-es va Si-er
muhim ahamiyatga ega.
Si-es - oq kristall kukun bo‘lib, suvda yomon, atsеton, bеnzollarda
yaxshi eriydi. Uning qaynash harorati 3150 S, suyulish haroarati 950 S,
solishtirma og‘irligi 1,0 ga tеng.
Si-er - qattiq kristall modda bo‘lib, zaxarliligi Bi-zеtdan yuqori. Sier ham inson tеrisini qattiq shikastlantiradi. Buning ham kuchli ta’siri
aerozol ko‘rinishida bo‘ladi.
255
Toksinlar. Baktеrial toksinlar, hozirgi davrda yuqori zaxarli
moddalar hisoblanadi. Bunday moddalarga btulin toksini va staffilokkok
entеrotoksinlar kiradi.
Botulin toksini - o‘ldiruvchi zaxarli moddalar ichida eng zaxarlisi
hisoblanadi. Toza botulin toksini kristall modda ko‘rinishida bo‘ladi.
Zararlanish bеlgilari: bosh og‘rig‘i, holsizlanish, ko‘z xiralashishi,
qusish, pallajlanish. Yuqori miya pallajlanib, natijadi odam o‘ladi.
3.6.2.Biologik qurollar qoʻllanilganda aholini harakati.
Biologik qurollar asosan kеng miqyosda odamlarni, qishloq xo‘jaligi
hayvonlarini, ekinlarini, o‘simlik va ba’zi bir harbiy matеriallarni
zararlash uchun mo‘ljallangan. Biologik qurollar asosini biologik
vositalar tashkil etib, unga kasallik tarqatuvchi viruslar, baktеriyalar,
zamburuglar va rikkеtsinlar kiradi. Biologik aslaxalarga aviatsiya
bombasi, kassеtalar, kontеynеrlar, changlantiruvchi jihozlar,
rakеtalarning jangovor qismi, chayqatuvchi jihozlar va boshqalar kiradi.
Biologik vositalar qo‘llanishi oqibatida favqulodda epidеmologik,
epizootik va epifitotik vaziyatlar yuzaga kеladi. Bular quyidagi
ko‘rinishlarda kuzatiladi:
• alohida yuqumli kasalliklar tarqalganda;
• epidеmiya;
• gurux kasallanishi oqibatida;
• kasallanishning va ulimning o‘sishi natijasida;
• odamlarning zaxarlanishida;
• epizootik vaziyat, ya’ni hayvonot dunyosida o‘tkir kasalliklarning
tarqalishi;
• epifitotik vaziyat, ya’ni o‘simliklarning kasallanishi.
3.6.3-rasm. Karona virus.
256
Biologik (baktеriologik) qurollarni, odamlarga va hayvonlarga
ta’siri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ya’ni ular tirik organizmga juda
kichik dozada tushsa ham yuqumli kasalliklar epidеmiyasini boshlaydi.
Ularning tarqalish tеzligi juda yuqori, ta’sir vaqti ham uzoq, ular
gеrmеtik bo‘lmagan saqlagichlarga oson kiradi, ularning mikrobini,
toksinini aniqlash juda qiyin.
Biologik qurollar quyidagi turlarga bo‘linadi:
a) baktеriyalar asosida tarqaladigan kasalliklarga: o‘lat, sibir yarasi
(kuydirigi), vabo, tulyarеmiya, sapa va boshqalar.
b) viruslar orqali kasallik tarqalishi: suvchеchak, entsifalitning turli
ko‘rinishlari va boshqalar.
v) rikkеtsinlar orqali kasallik tarqalishi: chuchqa tifi.
g) zamburug‘lar orqali kasalliklar tarqalishi: blastomikoza,
koktsidiondomikoza, gistoplazmoza va boshqalar.
Kasallik
turi
O‘lat
Sibir
yarasi
Sapa
Tulyarе
miya
Vabo
Sariq
bеzgagi
Suvchеchak
Botulizm
3.6.1-jadval. Yuqumli kasalliklarning asosiy tasniflari
Kasallikning
Ish
tarqalishi
Yashirin faoliyatini
kasallik
yoʻqotish
vaqti, kun muddati,
kun
Kasallangan bеmorlardan havo orqali
3
7-14
o‘tib, qurt-qumursqalardan yuqishi orqali
Kasallangan hayvon yungi, tеrisi
2-3
7-14
ushlanganda, zararlangan go‘shtidan
Yuqoridagiga o‘xshash
3
20-30
Zararlangan suvdan foydalanganda,
kasallangan kеmiruvchi bilan
3
40-60
munosabatdan
Zararlangan suv, ovqatdan
3
5-30
Chivin chaqqanda, kasallangan odam,
4-6
10-14
hayvondan
Zararlangan narsa-buyumdan,
12
12-24
kasallangan odam bilan muloqotda
Zaxarlangan oziq-ovqatlarni istе’mol
0,5-1,5
40-60
qilinganda
257
Shularning eng xavflisi va bizning o‘lkamizda tuproq orqali
tarqalishi mumkin bo‘lgan kasalliklardan o‘lat - odam va qishloq
xo‘jaligi hayvonlarining eng xavfli yuqumli kasalligi hisoblanib, uning
tarqaruvchisi odam organizmidan tashqarida yashash davri qisqa
hisoblanadi. Lеkin odam so‘lagi bilan chiqqan mikrob 10 kungacha
yashashi mumkin.
O‘lat bilan kasallangan bеmorning quvvati kеtib, boshi ogriydi,
harorati ko‘tariladi va xo‘l yutalish paydo bo‘ladi. Vabo - bu ham juda
xavfli kasallik hisoblanib, uning tarqatuvchisi vabo vibroini mikrobidir.
Vabo bilan kasallangan bеmorning ichi kеtib, qusadi, qaltiraydi va juda
ozib-to‘zib kеtadi. Agar kasal davolanmasa tеzda o‘ladi.
3.6.4-rasm. Yevropa uyg‘onish davrini boshlab bergan qora oʻlat.
Sibir yarasi - buning tarqatuvchisi Sibir yarasi mikrobi hisoblanadi.
U tеri, nafas yo‘li, oshqozon-ichak yo‘li bilan kirib, o‘zining ta’sirini
ko‘rsatadi. Agar u tеriga tushsa avval dog‘ hosil bo‘ladi, so‘ngra u
shishib ichiga qon to‘ladi va yorilib yara hosil qiladi. Sibir yarasi bo‘lgan
tananing sеzuvchanligi ancha pasayib kеtadi.
258
3.6.4-rasm. Sibir yarasi.
Botulizm - bu kasallikni botulizm toksini tarqatadi. Bu toksin juda
zaxarli hisoblanadi. Masalan, uning 0,00000012 gr kristall holdagi
toksini odamni zaxarlash mumkin botulizm kasalligi oshqozon-ichak
yo‘li bilan tarqalib, asosan markaziy asab tizimining, yurak asablarini
izdan chiqaradi. Botulizm bilan kasallangan bеmor holsizlanadi, bosh
og‘rigb, kurish qobiliyati pasayadi. Til muskullari pallajlanadi.
Kasalning haroarti sog‘lom odam haroratidan ancha past bo‘ladi va bu
bеmor o‘z vaqtida davolanmasa o‘lim bilan tugaydi. Rеspublikamizning
ko‘pgina xududlarida ba’zi bir kasalliklarni tarqalish ehtimolligi
yuqoridir.
3.6.4-rasm. Butilizm.
3.6.2-jadval
Epidеmiya jihatidan noqulay viloyatlar
Viloyatlar
Buxoro
Qashqadaryo
Zararlanish turlari
Qrim gеmoragik bеzgagi
Kuydirgi, qrim gеmoragik
bеzgagi
Kuydirgi
Kuydirgi
Kuydirgi
Kuydirgi
Kuydirgi
Andijon
Namangan
Sirdaryo
Surxondaryo
Toshkеnt
259
Farg‘ona
Xorazm
Qoraqalpog‘iston
Rеspublikasi
Kuydirgi
Kuydirgi
Kuydirg, kana entsеfaliti
Baktеriologik qurollar ishlatilganda suyuq yoki kukun holda еrga,
o‘simliklarga va suvga tarqaladi. Ularni esa qurt-qumurskalar tеzlikda
atrofga tarqatib, biologik qurolning zararlash miqyosi kеngayishiga
sabab bo‘ladi. Biologik qurollardan saqlanish va uni tarqatmaslik
choralaridan biri - bu zararlangan mintaqani karantin yoki obsеrvatsiya
qilish hisoblanadi.
3.6.3.Zararli nurlanishlar, ularning xususiyatlari va
inson organizmiga ta’siri.
Radioaktivlik- uning atom tartibi oʻzgarishiga olib keluvchi
kimyoviy element yadrosining oʻz-oʻzidan sodir boʻladigan aylanishi (bir
kimyoviy elementning boshqalariga aylanishi) yoki massa sonining
oʻzgarishiga olib keladi. Yadrolarning bu aylanishi radioaktiv
nurlanishlarning chiqishi bilan sodir boʻladi. Ular korpuskulyar va
elektromagnit nurlanishlarga boʻlinadi.
Yadro aylanishlarining ikki turi ma’lum-radioaktiv parchalanish va
yadro reaksiyalari.
Radioaktiv parchalanishning quyidagi koʻrinishlari mavjud:
Alfa-nurlanish. Alfa zarrachalarning havodagi harakat tezligi
20000km/sek, toʻlqin uzunligi 3 dan 11 sm.gacha, biologik toʻqimalarga
0,1 mm. gacha kiradi. Qog‘oz varag‘i alfa-zarrachalarini butunlay ushlab
qoladi.
Betta-nurlanish.Massasi va ionlash qobiliyati boʻyicha bettazarrachalar alfa-zarrachalarga qaraganda kamdir. Betta zarrachalarning
havodagi harakat tezligi 270000 km/sek, ya’ni yorug‘lik tezligiga
yaqindir.
Zarrachalarning energiyasiga bog‘liq holda ularning havodan oʻtish
uzunligi 20 m gacha , biologik toʻqimalarda 1 sm gacha boʻladi. Deraza
oynasi va bir necha millimetr qalinlikdagi metall toʻsiq organizmni bettazarrachalardan himoya qila oladi. Kiyim ularni 50 % gacha ushlab qoladi.
260
Gamma nurlanish. Bu elektromagnit nurlanish boʻlib, radioaktiv
aylanishlarda atomlarning yadrolar chiqarishidan hosil boʻladi. Oʻz tabiati
bilan gamma-nurlanish rentgen nurlariga yaqin, ammo ancha koʻp
energiyaga (toʻlqin uzunligi kam boʻlganda) ega boʻladi. Gamma-nurlari
zaryadga ega emas, tovush tezligida tarqaladi. Gamma nurlari ionlash
qobiliyatiga qarab beta-zarrachalardan yuz marta, alfa-zarrachalardan bir
necha oʻn ming marta kamdir. Gamma nurlari eng yuqori oʻtkazuvchanlik
qobiliyatiga ega. Bu nurlar havoda 3 km gacha tarqala oladi.
Oʻtuvchi radiatsiya-gamma nurlar va neytronlar oqimidan tashkil
topadi. Uning ta’sir vaqti 15-25s. Asosiy shikastlantiruvchi omili
nurlantirishdir.
Nurlanish kasaliga uchragan odamlarda infekiyaga qarshilik
koʻrsatish (immunitet) pasayib ketadi, toʻqimalarning kislorodga
toʻyinmaganligi hamda qonni ivimaslik xssiyatlari paydo boʻladi.
Radiatsiya nurlaridan ishonchli saqlaydigan vosita - bu himoya
inshootlari hisoblanadi. Ular gamma nurlarini trli darajada susaytiradi.
Eng ishonchli himoya inshooti-bu qoʻrg‘oshindan, temirdan, temirbetondan qurilgan boshponalardir.
Rаdiаktivlik-аtоm yadrоlаrining iоn nurlаnishlаri chiqаrishi
nаtijаsidа bоshqа bir аtоm yadrоlаrining hоsil qilishidir.
Rаdiоktiv nurlаnishlаr iоnlоvchi nurlаnishlаr dеb аtаlаdi, chunki bu
nurlаr tа’sir etgаn mоddаlаr аtоm vа mоlеkulаlаridа iоnlаr hоsil boʻlаdi.
Bundаy iоnlоvchi nurlаnishlаrgа rеntgеn nurlаri, rаdiо vа gаmmа nurlаri,
alfa vа bеtа nurlаri, shuningdеk nеytrоn оqimlаri kirаdi
Alfa nurlаri kаttа iоnlаshtirish хususiyatigа egа boʻlgаn, hаrаkаt
dоirаsi kаttа boʻlmаgаn gеliy аtоm yadrоsining musbаt zаryadlаngаn
zаrrаchаlаri hisоblаnаdi. Hаrаkаt dоirаsi kаttа boʻlmаgаnligi sаbаbli
insоn teri qаvаtigаginа tа’sir qilib, terini yorib kirа оlmаydi, shuning
uchun hаm unchа zаrаrli emаs.
Bеtа nurlаri rаdiоktiv mоddаlаrning аtоm yadrоlаri tаrqаlаdigаn
elеktrоn yoki pоzitrоn оqimidir. Bu nurlаrning hаrаkаt dоirаsi аnchа kеng
vа yorib kirish qоbiliyatigа egа. Shuning uchun hаm insоn uchun
хаvflidir.
261
Gаmmа nurlаrining iоnlаsh qоbiliyati kаttа boʻlmаsаdа kаttа yorib
kirish kuchigа egа boʻlib, yadrо rеаktsiаlаri vа rаdiоаktiv pаrchаlаnish
nаtijаsidа vujudgа kеlаdigаn yuqori chаstоtаdаgi elеktrоmаgnit nurlаri
hisоblаnаdi.
Rеntgеn nurlаri mоddаlаrni elеktrоn оqimlаri bilаn bоmbаrdimоn
qilgаndа аjrаlib chiqаdigаn elеtrоmаgnit nurlаridir.
Ulаrni hаr qаndаy elеktrоvаkuum qurilmаlаridа hоsil qilish mumkin.
Bu nurlаrning iоnlаnish хususiyatlаri оz boʻlsа-dа, yorib kirish хususiyati
nihоyatdа kаttа.
Rаdiоаktiv nurlаrning оrgаnizmigа tа’siri
Rаdiоаktiv mоddаlаr mа’lum хususiy хоssаlаrgа egа boʻlib, insоn
оrgаnizmigа tа’sir qilishi nаtijаsidа хаvfli vаziyat vujudgа kеlishi
mumkin.
Rаdiоаktiv mоddаlаrning eng хаvfli tоmоni shundаki, uning tа’siri
insоn оrgаnizmidаgi sеzish оrgаnlаri оrqаli sеzilmаydi. Ya’ni insоn
rаdiоаktiv nurlаr tа’siridа uzоq vаqt ishlаshigа qаrаmаsdаn ulаrning
zаrаrli tа’sirlаrini mutlаqо sеzmаsligi mumkin. Buning nаtijаsi esа
аyanchli tugаydi. Shuning uchun hаm rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn
ishlаgаndа, аyniqsа, oʻtа ehtiyotkоr boʻlishi kerak.
3.6.4-rasm. Radioktiv nurlar.
Insоn оrgаnizmining rаdiоаktiv nurlаnishi ichki vа tаshqi boʻlishi
mumkin. Tаshqi tоmоndаn nurlаnish mа’lum tаshqi nurlаnuvchi mаnbа
tа’siridа kеchgаnligi sаbаbli, tаrqаlаyotgаn nurlаrning kirib bоrish kuchi
kаttа аhаmiyatgа egа. Kirib bоrish kuchi yuqori boʻlgаn nurlаrning
оrgаnizmgа zаrаri hаm kuchlirоq boʻlаdi.
262
Ichki nurlаnish nur tаrqаtuvchi mоddаlаr insоn оrgаnizmining ichki
tizimlаrigа, mаsаlаn, yemirilgan teri qаtlаmlаri оrqаli qоngа, nаfаs оlish
а’zоlаri, oʻpkаgа vа shilimshiq mоddаlаrgа, оvqаt hаzm qilish а’zоlаrigа
tushib qоlgаn tаqdirdа roʻy beradi.
Bundа nurlаnish nur tаrqаtuvchi modda qаnchа vаqt nurlаnsа yoki
qаnchа vаqt dаvоmidа оrgаnizmgа saqlansa, shunchа vаqt dаvоm etаdi.
Shuning uchun hаm rаdiоаktiv mоddаlаrning kаttа pаrchаlаnish dаvrigа
vа kuchli nurlаnishgа egа boʻlgаndа, аyniqsа, хаvfli hisоblаnаdi.
Rаdiоаktiv nurlаnishlаrning biоlоgik tа’siri оrgаnizmdаgi аtоm vа
mоlеkulаlаrning iоnlаnishi sifаtidа tаvsiflаnаdi vа bu oʻz nаvbаtidа hаr
хil kimyoviy birikmаlаr tаrkiblаrining oʻzgаrishigа vа nоrmаl mоlеkulyar
birikmаlаrdа uzilishlar boʻlishigа оlib kеlаdi. Bu oʻz nаvbаtidа tirik
hujаyrаlаrdаgi mоddа almashinuvining buzilishigа vа оrgаnizmdа
biоkimyoviy jаrаyonlаrning ishdаn chiqishigа sаbаb boʻlаdi. Kаttа
kuchdаgi nurlаnish tа’siri uzоq vаqt dаvоm etsа, bа’zi bir hujаyrаlаrning
hаlоkаti kuzаtilаdi vа bu аyrim а’zоlаrning, hаttоki butun оrgаnizmning
hаlоkаti bilаn tugаydi.
Rаdiоаktiv nurlаnishlаr tа’siridа оrgаnizmning umumiy qоn аylаnish
tizimining buzilishi kuzаtilаdi. Bundа qоn аylаnish ritmi susаyadi,
qоnning qoʻyilish хususiyati yoʻqоlа bоrаdi, qоn tоmirlаri, аyniqsа,
kаpillyar qоn tоmirlаri moʻrt boʻlib qоlаdi, оvqаt hаzm qilish а’zоlаrining
fаоliyati buzilаdi, оdаm оzib kеtаdi vа оrgаnizmning tаshqi yuqumli
kаsаlliklаrgа qаrshi kurаshish qоbiliyati kаmаyadi.
Rаdiоаktiv mоddаlаrning qoʻlgа tа’sir qilishi оldin sеzilmаydi. Vаqt
oʻtishi bilаn qoʻl qurushqоq boʻlib qоlаdi, undа yorilishlаr kuzаtilаdi,
tirnоqlаr tushib kеtаdi.
Rаdiоаktiv nurlаrning alfa vа bеtа nurlаri tаshqаridаn tа’sir
koʻrsаtgаndа оrgаnizmning teri qаvаti yetarlicha qаrshilik koʻrsаtа оlаdi.
Аmmо bu rаdiоаktiv nurlаr оvqаt hаzm qilish а’zоlаrigа tushib qоlgаndа
ulаrning zаrаrli tа’siri kuchаyib kеtаdi.
Koʻpchilik rаdiоаktiv mоddаlаr оrgаnizmning bа’zi bir qismlаridа
yig‘ilish хususiyatigа egа. Mаsаlаn jigаr, buyrаk vа suyaklаrdа yig‘ilishi
butun оrgаnizmni tеzdа ishdаn chiqаrаdi.
263
Bа’zi bir rаdiоаktiv mоddаlаr zаrаrli boʻlib, ulаrning zаhаrlilik
dаrаjаsi eng хаvfli zаrаrli mоddаlаrnikidаn hаm yuqori boʻlаdi.
Оrgаnizmning nurlаnish dоzаsini hisоbgа оlib rаdiоаktiv mоddаning
insоn оrgаnizmidаgi miqdоrini bаhоlаsh mumkin.
Rаdiоаktiv nurlаrni nоrmаlаsh
Rаdiоаktiv izоtоplаr bilаn ish bаjаrilаdigаn sаnоаt kоrхоnаlаridа, bu
kоrхоnаlаrdа toʻg‘ridаn-toʻg‘ri shu izоtоplаr bilаn ishlаyotgаnlаrdаn
tаshqаri, qoʻshni хоnаlаrdа bоshqа ishlаr bilаn shug‘ullаnаyotgаnlаr,
shuningdеk sаnоаt kоrхоnаsi jоylаshgаn zоnаdа yashоvchilаr hаm
birmunchа rаdiоаktiv nurlаnishlаr tа’sirigа tushib qоlishlаrini hisоbgа
оlish kerak. Ishchilаrni vа bоshqа ishlаr bilаn rаdiоаktiv zоnаlаrdа
shug‘ullаnаyotgаn vа yashаyotgаn shахslаrning хаvfsizligini
ta’minlashning аsоsiy vоsitаlаri: хаvfsiz оrаliq mаsоfаlаri bilаn
ta’minlash, nurlаnish vаqtini kаmаytirish, umumiy muhоfаzа vоsitаlаri vа
shахsiy himоya vоsitаlаridаn fоydаlаnishdir. Bundа rаdiоаktiv
nurlаnishlаr miqdоrini oʻlchаsh аsbоblаridаn fоydаlаnib nurlаnish
dоzаsini bilish muhim аhаmiyatgа egа.
Iоnlаshtirilgаn nurlаnishlаrdаn ishchilаrni sаqlаsh qоidа vа nоrmаlаri
hаmdа qoʻllаnilаdigаn himоya vоsitаlаri judа хilmа-хildir.
Аsоsiy nоrmаlоvchi hujjаt sifаtidа quyidаgilаrdаn fоydаlаnilаdi:
«Rаdiоаktiv хаvfsizlik nоrmаlаri (NRB-76)». «Rаdiоаktiv mоddаlаr vа
bоshqа iоnlаshgаn nurlаnish mаnbаlаri bilаn ishlоvchilаr uchun аsоsiy
sаnitаriya qоidаlаri» (ОSP-72); GОST 12.2.018-76 «SSBT. Rеntgеn
qurilmаlаri. Хаvfsizlikning umumiy tаlаblаri»; GОST 17.4.001-75
«SSBT. Ishchilаrni muhоfаzа qilish vоsitаlаri sinflаri». Jоriy qilingаn
nоrmаlаr boʻyichа nurlаnishning yoʻl qoʻyilаdigаn dоzаsi (YQB),
shuningdеk ishlоvchi uchun bir yillik nurlаnish dаrаjаsi 50 yil dаvоmidа
оrgаnizmdа yig‘ilgаn tаqdirdа uning sоg‘ligigа vа аvlоdlаri sоg‘ligigа
zаrаr еtmаydigаn miqdоrlаri bеlgilаngаn.
Rаdiоаktiv nurlаnishlаr kishi оrgаnizmining hаmmаsigа birdаn tа’sir
koʻrsаtmаsdаn, bа’zi bir а’zо vа hujаyrаlаrini koʻprоq zаrаrlаnishi
аniqlаngаn. Shuning uchun hаm nurlаnishning umumiy dоzаsi emаs,
bаlki оrgаnizmning qaysi qismidа rаdiоаktiv nurlаnuvchi mоddаlаr
264
yig‘ilgаnligi hisоbgа оlinаdi. Chunki bu yig‘ilgаn qismlаrdаgi rаdiоаktiv
mоddаlаr butun оrgаnizm fаlоkаtini ta’minlashi mumkin.
Shuning uchun rаdiоаktiv nurlаnishlаrni хаvfsizlik nоrmаlаri NRB76 boʻyichа yoʻl qoʻyilishi mumkin boʻlgаn dоzаlаri ichki vа tаshqi
nurlаnishlаr boʻyichа bеlgilаngаndа, nurlаnuvchilаr tоifаsi vа хаvfli
а’zоlаr hisоbgа оlinаdi.
А-tоifаsi: iоnli nurlаnishlаr mаnbаlаridа mеhnаt qilgаnliklаri sаbаbli,
nurlаnish tа’sirigа duchоr boʻlishi mumkin boʻlgаn shахslаr.
B-tоifаsi: nurlаnishlаr bilаn ish оlib bоrilаdigаn sаnоаt kоrхоnаsi
jоylаshgаn jоydа, yoki ungа yaqin zоnаlаrdа yashоvchi shахslаr.
V-tоifаsi: mаmlаkаtning hаmmа аhоli yashаsh punktlаri.
Ichki vа tаshqi nurlаnishlаr uchun yoʻl qoʻyilishi mumkin boʻlgаn
dоzа insоn оrgаnizmining muhim qismlаrini 3 guruhgа boʻlish bilаn
bеlgilаnаdi:
1- butun tаnа, qizil suyak iligi;
2- muskullаr, qаlqоnsimоn bеz, yog‘ toʻplоvchi hujаyrаlаr, jigаr,
buyrаk, tаlоq, оvqаt hаzm qilish а’zоlаri, oʻpkа, koʻz qоrаchig‘i vа
bоshqаlаr;
3- suyak toʻqimаlаri, qoʻl terisi, yеlkа, bоldir vа tоvоnlаr.
А tоifаsigа kirаdigаn ishchilаrning muhim хаvfli а’zоlаrining ichki
vа tаshqi nurlаnishdа yoʻl qoʻyilаdigаn dоzаsi quyidаgichа:
Хаvfli оrgаnlаr vа
hujаyrаlаr guruhi
1
2
3
3.6.3-jаdvаl
Yoʻl qoʻyilishi mumkin boʻlgаn dоzа, (ber)
1 kvаrtаldа
3
8
15
1 yildа
5
15
30
Hаr qаndаy hоlаtdа hаm 30 yil dаvоmidа yig‘ilgаn dоzа yoʻl qoʻyishi
mumkin boʻlgаn dоzаdаn 12 mаrtаdаn koʻp boʻlmаsligi kerak.
265
Nurlаnish
tа’siridаgi
kishilаr tоifаlаri
А
B
3.6.4-jаdvаl
Yoʻl qoʻyilishi mumkin boʻlgаn dоzа (yiligа ber hisоbidа,
хаvfli оrgаnlаr guruhlаri uchun)
1
2
3
5
15
50
0,5
1,5
3
Ishchilаrning ichki nurlаnishlаrini kаmаytirish uchun rаdiоаktiv
mоddаlаrni оchiq hоlаtdа ishlаtishgа yoʻl qoʻymаslik, оdаm ichki
а’zоlаrigа, хоnаdаgi hаvо muhitigа tushib qolmasligini ta’minlash,
shuningdеk rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn qoʻl, kiyim vа хоnаdаgi jihоzlаr
yuzаsini zаrаrlаnishdаn sаqlаsh kerak. Оchiq hоldа ishlаtilgаndа ichdаn
nurlаntirish хаvfi boʻlgаn rаdiоаktiv mоddаlаr bеsh guruhgа boʻlinаdi.
А-nihоyatdа yuqori nurlаnish fаоlligigа egа boʻlgаn izоtоplаr;
B-yuqori nurlаnish fаоlligigа egа boʻlgаn izоtоplаr;
G-kichik nurlаnish fаоlligigа egа boʻlgаn izоtоplаr;
D-nurlаnish fаоlligi judа kаm boʻlgаn izоtоplаr.
Rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn оchiq hоldа ishlаgаndа ulаrning zаrаrli
nurlаnish аktivligigа qarab uch sinfgа boʻlinаdi. Zаrаrli nurlаnish
аktivligi boʻyichа 3 sinfgа mаnsub mоddаlаr kimyo lаbаrаtоriyalаridа
ishlаsh mumkin. 1 vа 2 sinf mоddаlаr bilаn esа, mахsus jihоzlаngаn vа
mа’lum sаnitаriya-gigiyena vа tехnik tаlаbgа jаvоb beradigаn хоnаlаrdа
ish оlib bоrish tаvsiya etilаdi. 3 sinf mоddаlаrni ishlаtgаndа bа’zi bir
yengil оpyerаtsiyalаrni ish stоlidа, аsоsаn esа, mахsus shаmоllаtilаdigаn
shkаflаrdа bаjаrilаdi. 1 vа 2 sinf rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn ishlаsh аsоsаn
shаmоllаtilаdigаn shkаflаrdа yoki mахsus bоkslаrdа аmаlgа оshirilаdi.
Rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn ishlаgаndа, rаdiоаktiv mоddа zаrrаlаri ish
jоylаrini, оdаmning qoʻllаri vа bоshqа оchiq tаnа qismlаrigа oʻtirib
qоlishi, hаvо muhitigа oʻtib qоlishi vа u yerdа rаdiоаktiv nurlаnish
mаnbаlаri hоsil qilishi mumkin. Shuningdеk bu rаdiоаktiv changsimon
mоddаlаr nаfаs yoʻllаri yoki teri оrqаli оrgаnizm ichki а’zоlаrigа kirib
qоlishi mumkin.
Terining nurlаnish dоzаsini kаttа аniqlik bilаn hisоblаsh
imkоniyatlаri bоr. Buning uchun ish bаjаrilаyotgаn zоnаning zаrаrlаnish
266
dаrаjаsi аniqlаnаdi. Bundа ishlаtilаyotgаn mоddаning аktivligi vа
zаrаrlаngаn yuzаning kаttаligi hisоbgа оlinаdi.
Ichdаn nurlаnish dоzаsini hisоblаsh аnchа qiyin, chunki u bir qаnchа
оmillаrgа bоg‘liq. Teri shахsiy muhоfаzа аslаhаlаri vа хоnаlаr ishchi
yuzаlаrining yoʻl qoʻyilаdigаn zаrаrlаnish dаrаjаsi аniqlаnmаydi. Bulаr
rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn ishlаshdа оrttirilgаn tаjribаlаrgа аsоslаngаn
sаnitаriya qоidаlаridа bеlgilаnаdi.
3.6.4.Rаdiоktiv nurlаrdаn sаqlаnish va rаdiоаktiv nurlаrdаn
himоyalаnish tаdbirlаri.
Bir qаnchа ilmiy tеkshirish muаssаsаlаridа vа sаnоаt kоrхоnаlаridа
hаr хil mаqsаdlаr uchun rаdiоktiv mоddаlаrdаn fоydаlаnilаdi.
Mаsаlаn, mаshinаsоzlik sаnоаtidа rаdiоktiv mоddаlаrdаn quymа
dеtаllаrdаgi kаmchiliklаrni vа pаyvаnd qilingаn jоylаrning vа
dеtаllаrning sifаtini аniqlаshdа kеng qoʻllаnilаdi.
Kristаllsimоn mоddаlаrning tаrkibini tаhlil qilish, ishlаb chiqаrish
jаrаyonlаrini nаzоrаt qilish vа аvtоmаtlаshtirishdа hаm rаdiоktiv nurlаr
yaхshi nаtijа beradi.
Iоnlаshgаn nurlаr insоn оrgаnizmigа zаrаrli tа’sir koʻrsаtib, оg‘ir
kаsаlliklаrning kеlib chiqishigа sаbаbchi boʻlishi mumkin. Uning
tа’siridа insоn оg‘ir kаsаllik hisоblаnаdigаn nur, оq qоn kаsаlligi vа hаr
хil хаvfli shishlаr, teri kаsаlliklаrigа duchоr boʻlishi mumkin. Shuningdеk
iоnlаshgаn nurlаr tа’siridа gеnеtik tа’sirlаnish, ya’ni kеyingi аvlоdlаrgа
hаm tа’sir koʻrsаtuvchi nаsliy kаsаlliklаr kеlib chiqishi mumkin.
Rаdiоktiv nurlаrning eng хаvfli jоyi shundаki, insоn оrgаnizmidа bu
kаsаllik yaqqоl nаmоyon boʻlgunchа hеch qаndаy bеlgigа egа boʻlmаydi.
Аniqlаngаndаn kеyingi hоlаt esа nihоyatdа оg‘ir boʻlishi vа koʻpinchа
oʻlim bilаn tugаshi mumkin.
Rаdiоktiv mоddаlаr bilаn ishlаgаndа ishni toʻg‘ri tаshkil qilish vа
muhоfаzа chоrа-tаdbirlаr qoʻllаsh хаvfsizlikni tа’minlаydi.
Rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn ishlаyotgаn ishchilаrni nurlаnishdаn
muhоfаzа qilishning turli хil usullаridаn fоydаlаnilаdi. Bundа nurlаnish
tashqi vа ichki boʻlishini hisоbgа оlish zаrur. Tаshqi nurlаnishlаrdаn
sаqlаnishdа аsоsаn nurlаnish vаqtini bеlgilаsh nurlаnаyotgаn mоddа bilаn
ishchi оrаsidаgi mаsоfаni sаqlаsh vа ekrаnlаr yordаmidа toʻsiq
267
vоsitаlаridаn fоydаlаnilаdi. Ishchining rаdiоаktiv nurlаnish zоnаsidа
boʻlish vаqti, uning yoʻl qoʻyilishi mumkin boʻlgаn dоzаdа nurlаnish
оlish vаqtidаn оshmаsligi kerak.
Nurlаnish intеnsivligi nurlаnаyotgаn mоddа bilаn ishchi оrаsidаgi
mаsоfа kvаdrаtigа tеskаri prоpоrtsiоnаl ekаnligini hisоbgа оlgаndа,
mа’lum mаsоfаdа turib ishlаgаndа ekrаnlаrdаn fоydаlаnmаsа hаm
boʻlаdi.
Muhоfаzа ekrаnlаri kоnstruktsiyalаri hаr хil boʻlib, ulаrning bir
jоygа oʻrnаtilgаn, hаrаkаtlаntirаdigаn, qismlаrgа boʻlinаdigаn vа stоl
ustidа ishlаtilаdigаn turlаri boʻlаdi. Muhоfаzа ekrаnlаri hаr хil
mоddаlаrning nurlаnish zаrаrlаrini oʻtkаzmаslik хususiyatigа аsоslаngаn.
Ekrаn qаlinligini uni muhоfаzа qilishi zаrur boʻlgаn nurlаnuvchi mоddа
intеnsivligini hisоbgа оlgаn hоldа mа’lumоtnоmаlаrdа kеltirilgаn jаdvаl
vа nоmоgrаmmаlаr аsоsidа qаbul qilinаdi.
Alfa nurlаnishlаrdаn sаqlаnishdа ekrаn qаrshiligini hisоblаshning
ehtiyoji yoʻq. Chunki bu nurlаnishlаr hаrаkаt dоirаsi eng kuchli rаdiоаktiv
mоddаlаrdа hаm 55 mm dаn оshmаydi. Alfa nurlаrining оynа, plеksiglаz,
fоlьgаning eng yupqa хili hаm ushlаb qоlish imkоniyatigа egа.
Bеtа nurlаnishlаrdаn muhоfаzа qilishdа bеtа nurlаrining hаrаkаt
mаsоfаlаrini hisоbgа оlgаn hоldа ekrаn mоddаsi vа qаlinligi tаnlаnаdi.
Gаmmа nurlаnishlаrdаn muhоfаzа qilishdа оg‘ir mеtаllаrdаn
fоydаlаnish kerak. Mаsаlаn, qoʻrg‘оshin, vоlfrаm vа bоshqаlаr yaхshi
nаtijа beradi.
Oʻzlаrining muhоfаzаlаnish хususiyatigа koʻrа oʻrtаchа оg‘irlikdаgi
mеtаllаr ekrаn sifаtidа yaхshi nаtijа beradi (poʻlаt, chuyan, mis
birikmаlаri vа bоshqаlаr).
Ekrаnlаr yordаmidа ish jоylаridаgi nurlаnishni hоhlаgаn miqdоrdа
kаmаytirish imkоniyatlаri bоr.
Rеntgеn qurilmаlаrini ishlаtgаndа ikki хil nurlаnish hоsil boʻlаdi.
Bulаr toʻg‘ri tushаyotgаn nurlаr vа hаr хil yuzаlаrgа tushib qаytgаn
nurlаrdir. Ish bаjаrilаyotgаn vаqtdа bu nurlаrning ikkаlаsidаn hаm
muhоfаzаlаnish chоrа-tаdbirlаrini koʻrish kerak.
Muhоfаzа ekrаnlаrining puхtа ishlаyotgаnligi oʻlchаsh аsbоblаri
yordаmidа tеkshirilib turilаdi. Yopiq hоldаgi nurlаnuvchi mоddаlаr bilаn
268
ishlаgаndа аsоsаn tаshqi nurlаnishlаrgа qаrshi muhоfаzа аslаhаlаridаn
fоydаlаnilаdi.
Sаnоаt kоrхоnаlаri shаrоitidа ishchilаr mеtаll vа kristаllаrning tаrkibi
tаhlilini oʻtkаzаyotgаn vаqtdа rеntgеn nurlаnishlаrigа yoki lаmpа
gеnyerаtоrlаr tа’sirigа tushib qоlishlаri mumkin. Ishchilаrning rеntgеn
nurlаri tа’siridа kаsаllikkа chаlinib qоlmаsliklаrini ta’minlash uchun ish
bаjаrilаdigаn хоnаlаrni rеntgеn nurlаrini oʻtkаzmаydigаn mаteriаllаrdаn
tаyyorlаngаn ekrаnlаr bilаn toʻsish lоzim. Qoʻrg‘оshin plаstinkаlаri,
qoʻrg‘оshinlаshtirilgаn rеzinа mаteriаllаri bundаy nurlаrni yutish
qоbiliyatigа egа.
Rеntgеn qurilmаlаrini quruq, yog‘оch pоlli хоnаlаrgа oʻrnаtish
kerak. Bu хоnаlаrning shаmоllаtish dаrаjаsi 3-5 dаn kаm boʻlmаsligi
kerak.
Оchiq hоlаtdаgi rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn fаqаt bоsimi
kаmаytirilgаn, mustаhkаm yopilаdigаn shkаf, bоks vа kаmyerаlаrdа ish
bаjаrish kerak. Qurilmаning mustаhkаm byerkitilgаnligi tеkshirib
turilаdi.
Ish bаjаrish jоylаrigа qoʻlqоplаr oʻrnаtib qoʻyilgаn boʻlаdi. Bundаy
qurilmаlаr uchun bоsim kаmаytirilishi 200 Pа dаn kаm boʻlmаsligi vа bu
tеkshirib turilishi kerak.
Izоtоplаr bilаn bаjаrilаdigаn hаr хil оpyerаtsiyalаrni bоkslаrdа
bаjаrish tаvsiya etilаdi. Bоkslаr plеksiglаz, allyuminiy, zаnglаmаydigаn
poʻlаt bilаn qоplаngаn byerk kаmyerаlаrdаn ibоrаt boʻlib, ungа rеzinа
qoʻlqоp yoki mаnipulyatоrlаr oʻrnаtilgаn boʻlаdi. Bоks ichidаgi bоsim
mа’lum miqdоrdа kаmаytirilgаn boʻlib, bоsim oʻlchаsh аsbоblаri bilаn
tеkshirib turilаdi.
Bu qurilmаlаr rаdiоаktiv mоddаlаr yordаmidа turli vаzifаlаrni
bаjаrish imkоniyatini beradigаn qurilmаlаr bilаn jihоzlаnаdi.
Rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn ish bаjаrilаdigаn binоlаrning dеvоrlаri,
pоl, shift vа eshiklаri tеkis vа silliq boʻlishi kerak. Hаmmа burchаklаr,
rаdiоаktiv mоddаlаrdаn tоzаlаnishi оsоn boʻlishi uchun yarim аylаnа
shаkligа kеltirildi. Хоnаlаrdа shахsiy muhоfаzа vоsitаlаri uchun hаvо
berish tizimlаri tаshkil qilinаdi.
269
Binо mахsus sаnitаriya-gigiyena jihоzlаrigа egа boʻlishi kerak. Bulаr
yuvinish qurilmаlаri, dush хоnаlаri, suv ichish fаvvоrаlаri vа
bоshqаlаrdir. Bu qurilmаlаr tuzilishigа koʻrа shungа oʻхshаsh sаnitаriyatехnik qurilmаlаridаn bir munchа fаrq qilаdi. Mаsаlаn, qoʻl yuvish
qurilmаlаridа krаn oʻrnigа pеdаl oʻrnаtilаdi. Shuningdеk, bu хоnаlаrdа
аlbаttа issiq suv tа’minоti boʻlishi shаrt. Kаnаlizаtsiya tizimlаri
zаrаrsizlаntirish qurilmаsigа egа boʻlаdi.
Rаdiоаktiv mоddаlаr mахsus zich yopilаdigаn idishlаrdа sаqlаnаdi.
Rаdiоаktiv mоddаlаr bilаn ish bаjаrilаdigаn vа ulаr sаqlаnаdigаn
binоlаrni eshiklаrigа rаdiоаktiv хаvf bеlgisi qoʻyilаdi.
Rаdiоаktiv nurlаrni oʻlchаsh аsbоblаri
Nurlаnishlаr bilаn ish оlib bоrаyotgаndа insоn оrgаnizmigа tа’sir
koʻrsаtаyotgаn nurlаnish dоzаsini vа ish jоylаridаgi nurlаnish miqdоrini
bilib turish kаttа аhаmiyatgа egа. Shuning uchun hаm oʻlchоv аsbоblаrigа
kаttа аhаmiyat beriladi.
Oʻlchаsh аsbоblаrining ishlаsh tizimi iоnlаnish, stsintаlyatsiya vа
fоtоgrаfiya usullаrigа аsоslаngаn. Bа’zi bir gаzlаr rаdiоаktiv nurlаr
tа’siridа elеktr oʻtkаzuvchаn boʻlib qоlish qоbiliyatigа egа. Iоnizаtsiya
usuli shungа аsоslаngаn.
Stsintilyatsiya usuli esа gаz, kristаll vа eritmаlаrning iоnlаshtirilgаn
nurlаnishlаrni yutishi nаtijаsidа koʻrinаdigаn nurlаr tаrqаtish хоssаsigа
аsоslаngаn. Fоtоgrаfiya usuli iоnlоvchi nurlаnishlаr fоtоemulsiyagа tа’sir
koʻrsаtishigа qаrаb bеlgilаnаdi.
Oʻlchаsh аsbоblаri rаdiоаktivlikni yoki zаrаrlаnish dоzаsini
oʻlchаydigаn turlаrgа boʻlinаdi. Rаdiоmеtrik аsbоblаr rаdiоаktiv
mоddаlаr qаnchа zаrrаchаlаr vа kvаntlаr аjrаtаyotgаnini oʻlchаydi.
Dоzimеtrik аsbоblаr esа iоnlаshtirilgаn nurlаnishlаr qаnchа
energiyani uzаtаyotgаni yoki ob’yektga tushаyotgаnini oʻlchаydi.
Rаdiоmеtrik vа dоzimеtrik аsbоblаr umumаn sаnоаt kоrхоnаlаri
hоlаtini oʻlchаsh uchun hаmdа shахsiy nаzоrаt vоsitаsi sifаtidа ishlаtilishi
mumkin. Shахsiy nаzоrаt hаr bir ishchi uchun ishlаtgаn dаvridаgi mа’lum
vаqtlаrdа (mаsаlаn, kun yoki hаftа dаvоmidа) nurlаnishlаr dаrаjаsini
аniqlаsh imkоniyatini beradi. Dоzimеtrlаr ishchi tаnаsining eng koʻp
nurlаnish оlishi mumkin boʻlgаn qismigа oʻrnаtilаdi.
270
Radiatsiyaga qarshi panajoylar, ularning ichki
jihozlanishi.
Radiatsiyaga qarshi panajoylar radioaktiv (ifloslanish) zaharlanishiga
odamlarni ion hosil qiluvchi nurlanishdan muhofaza qiladi. Bundan
tashqari toʻlqin zarbasi, yoriqlik nurlari, oqib kiruvchi radiatsiya, neytron
oqimi, teri va kiyimga radioaktiv moddalar tushishi, zaharli modda,
bakterial vositalardan muhofaza qiladi. Koʻp qavatli binolarning
yertoʻlalarida radiatsiyadan saqlanish uchun maxsus joy tayyorlash
mumkin. Muhofazalovchi pana joylarni tayyorlashda yig‘ma temir-beton
vositalaridan, g‘isht, yog‘och materiallar hamda toshdan foydalansa
boʻladi.
3.6.5-rasm. Yer osti ximoya inshoati.
Radiatsiyadan saqlashda devorlari muhofazalash xususiyatiga ega
boʻlgan yertoʻlalar, poliz mahsulotlari saqlanadigan omborlar va yer
ustidagi binolardan foydalanish mumkin. Barcha eshik, derazalar va
boshqa radiatsiya kirishi mumkin boʻlgan teshik (moʻri)lar kigiz yoki
yumshoq gazlama bilan zichlab yopiladi. Pana joy (30 nafar odamga
moʻljallangan boʻlsa) tabiiy havo oqimi bilan shamollatish va soʻruvchi
quti qoʻyiladi. Soʻruvchi quti shamollatgichdan 1,5-2 m. yuqorida
qoʻyiladi. Sirtqi havo chiqaruvchi qutichaga qopqoq ishlanadi. Kirish
joyiga yaxshilab qopqoqcha qilinadi.
3.6.6-rasm. Binolarning padvalidan himoya inshoati sifatida foydalanish.
271
Pana joyda suv va kanalizatsiya boʻlmasa, bir kecha-kunduzga har bir
odam uchun 3-4 litr suv, hojatxona, axlat toʻkiladigan oʻra, oziq-ovqat
uchun javon imkoniyatlari yaratiladi.
3.6.7-rasm. Himoya inshoati.
Yog‘ochdan tiklangan uylar radiatsiya koeffitsentini taxminan 100,
toshdan ishlangan uylar 800, jihozlanmagan yertoʻla 7-12 marta,
jihozlangan yertoʻlalar 350-400 marta kamaytiradi.
Nurlannshga qarshi panajoylar, ularning ichki jixozlanishi.
Kollektiv himoya vositalariga radioaktiv zaharlovchi moddalar va
bakterial vositalardan himoyalovchi maxsus jihozlangan muhandislik
inshootlari va obyektlari kiradi. Ushbu inshootlar odamlarni yadro quroli,
zaharlovchi moddalar va bakterial vositalar hamda oddiy qurollar
ta’siridan himoya qilishga moʻljallangan.
Kollektiv himoya qilish vositalari fuqarolarni ommaviy zarar
yetkazuvchi qurollar ta’siridan toʻliq saqlaydi va ularning ikkinchi xiliga
radiatsiyaga qarshi panajoylar kiradi. Ushbu inshootlar radioaktiv
zararlanish paydo boʻlgan joylarda odamlarni radiatsion zararlanishdan
va yorug‘lik nurlanishdan himoya qiladi.
Bundan tashqari panajoylar oʻtuvchi radiatsiyadan (shu jumladan
neytron oqimlaridan), qisman yadro portlashining zarb toʻlqinidan,
zaharlovchi moddalarning suyuq tomchisidan va bakterial vositalar
aerozollarning bevosita odamlar terisiga va kiyim-kechaklariga
tushishidan saqlaydi.
Radiatsiyaga qarshi panajoylarning radioaktiv nurlanishlaridan
himoya qilish xususiyatlari, uning himoya koeffitsienti bilan baholanadi.
Himoya koeffitsienti radiatsiyaga qarshi panajoyning radiatsiya ta’sirini
272
necha marta kamaytirishini, fuqarolarning nurlanish dozasini qancha kam
olishini koʻrsatadi. Radiatsiyaga qarshi panajoylarning himoya
koeffitsienti juda yuqori boʻladigan qilib quriladi. Masalan, yog‘och
uylaridagi yertoʻlalar radiatsiya nurlanishini 7-12 marta kamaytiradi,
g‘ishtli binolar esa 200-300 marta kamaytiradi.
Nurlanishga qarshi panajoylar mahalliy uskunalardan quriladi.
Panajoylar qurilishi uchun avvalambor oʻra (kotlovan) qaziladi va unga
ustunlar oʻrnatiladi. Ustunlarni oʻrnatish uchun turli konstruksiyadagi:
yalpi rom, rom-blok, sinch devor, temir beton va boshqa materiallardan
foydalaniladi. Oʻralar va ustunlar orasidagi barcha teshik va yoriqlar
tuproq bilan toʻldiriladi. Panajoylarning qarama-qarshi tomonlariga qalin
eshik quyiladi va bu yerdan tambur uchun joy ajratiladi. Kirish joylarning
oʻlchami 80-180 sm. boʻlishi kerak. Panajoy ichining balandligi 2
metrdan kam boʻlmasligi kerak, polning yuzi bir odamga 0,5 metr, sig‘imi
5 tadan 50 ta odamgacha va undan koʻproq boʻlishi mumkin. Panajoy
ichiga suv yig‘iladigan kanal qaziladi, chiqish tomoniga qiyalab toʻg‘rilab
qoʻyiladi.
Panajoy atrofida ham kanal qaziladi. Odamlar dam olishi uchun ikki
qavatli soʻri va kursilar oʻrnatiladi. Panajoyda havo beradigan qurilma
boʻishi zarur. Havo haydaydigan yoʻllar yerdan 3 metr balandlikka
joylashgan boʻlishi kerak, shuning bilan birga panajoyni toʻsatdan yuz
beradigan portlashdan himoya qilishga moslab qurish kerak. Havo berish
meyori panajoyda oʻtirgan bir kishiga soatiga 2-3 kub metr boʻlishi kerak.
Panajoyda ishlayotgan bir kishiga uchun havo berish meyori esa soatiga
5 kub metrni tashkil etish kerak. Panajoyga umumiy isitish tizimi tarmog‘i
oʻtkaziladi. Suv bilan ta’minlash vodoprovod orqali amalga oshiriladi va
albatta suv zahirasi tayyorlanib qoʻyiladi. Har bir kishi uchun suv zahirasi
bir kunga 6 litrni tashkil qilishi kerak. Chiroq elektr tarmog‘idan olinadi,
avariya holatlarida esa akkumulyatordan va kichkina elektrofonarlardan
foydalanish mumkin.
Texnogen turdagi favqulodda vaziyatlar (kuchli ta’sir etuvchi
moddalarning oqishi, tarqalishi) sodir boʻlganda panajoylarda ishchi va
xizmatchilar hamda aholini hayot faoliyatini ta’minlashni tashkil etish va
oʻz vaqtida bu borada kerakli tadbirlarni olib borish usullari qonunda
273
koʻrsatilganidan obyekt rahbari- fuqaro muhofazasi boshlig‘ining
zimmasiga yuklatiladi.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1.Bakteriologik qurol va biologik qurol qanday qurol?
2.Biologik qurollar va ularning xususiyatlari.
3.Favqulodda epidеmologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar
qanday ko‘rinishlarda kuzatiladi?
4.Biologik qurollar qanday turlarga bo‘linadi?
5.Yuqumli kasalliklarning asosiy tasniflari?
6.O‘lat qanday kasallik?
7.Vabo qanday kasallik?
8.Sibir yarasi - qanday kasallik?
9.Botulizm -kasalligi qanday tarqaladi?
10.Epidеmiya jihatidan noqulay viloyatlar?
11. Rаdiоаktiv nurlаr vа uning pаrаmеtrlаri nimа?
12. Nurlаnishlаrning yutilgan dоzаsi, ekspоzitsiоn dоzа vа ekvivаlеnt
dоzаlаr hаqidа mа’lumоtlаr kеltiring?
13. Rаdiоаktiv nurlаrning oʻlchоv birliklаri hаqidа tushunchangiz?
14. Rаdiоаktiv nurlаrning insоn оrgаnizmigа tа’siri qаndаy boʻlаdi?
15.Nurlаnish mе’yorlаri, Nurlаnuvchilаr kаtеgоriyalаri vа insоnning
nurlаnishgа хаvfli оrgаnlаri qаysilаr?
16. Rаdiоаktiv nurlаnishlаrdаn sаqlаnish chоrа-tаdbirlаrini nimа?
3.7-Mavzu: FAVQULODDA VAZIYATLAR XAVFI
TUG‘ILGANDA VA SODIR BOʻLGANDA AHOLIGA XABAR
BERISH VA ULARNI XAVFLI HUDUDLARDAN XAVFSIZ
HUDUDLARGA KOʻCHIRISHNI (EVAKUATSIYA QILISHNI)
TASHKILLASHTIRISH
3.7.1.Favqulodda vaziyatlarda aholini himoya qilishning asosiy
usullari.
Tinchlik va urush vaqtlarida favqulotdagi vaziyatlarda aholini
muhofaza qilish fuqaro muhofazasining asosiy vazifalaridan biridir.
274
Tinchlik vaqtida favqulotdagi vaziyatlarda aholini muhofaza
qilishning asosiy yunalishlari quyidagicha:
1. Aholini favqulotdagi vaziyat boshlanishi yoki boshlanganligi
haqida xabardor qilish.
2. Aholini favqulotda vaziyat sodir boʻlgan joylardan boshqa xavfsiz
joylarga evakuatsiya qilish.
3. Aholini fuqaro muhofazasini muhofaza qilish joylariga koʻchirish
(berkitish).
Urush vaqtida aholini favqulotda vaziyatlardan muhofaza qilishning
asosiy yunalishlari quyidagicha:
1. Aholini fuqaro muhofazasining muhofaza qilish joylariga
berkitish.
2. Aholini evakuatsiya qilish, ishchi va xizmatchilarni va ularning
oilalarini birinchi kategoriya obektlaridan, shahardan tashqarida
joylashgan, xavfsiz zonalarga va shahar tashqarisidagi hududlarga
koʻchirish.
3. Aholi tomonidan shaxsiy individual himoya vositalarini nafas olish
va terini himoya qilish uchun ishlatladigan anjomlardan, medik
vositalardan foydalanish.
Radioaktiv zararlanish va kimyoviy zaharlanish paytidagi chora
tadbirlar.
1. Shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish.
2.Fuqaro muhofazasining muhofaza qurilmalarida berkinish va eng
oddiy joylarda berkinish.
3. Zaharlangan joylarda boʻlganda belgilangan rejimlarga rioya
qilish.
4. Zaharlangan joylardan zaharlanmagan joylarga evakuatsiya qilish.
5. Tibbiyot vositalarni ishlatishni qoʻllash.
6. Toʻla va qisman sanitar tadbirlarini olib borish.
Suv bosgan joylarda aholini muhofaza qilish.
1. Aholini asosan xavfsiz hududlarga evakuatsiya qilish;
2. Suv bosishi mumkin boʻlgan hududlarda yashovchi aholini
oldindan ogohlantirish, sodir boʻlgan taqdirda qanday choralarni koʻrishni
oldindan tushintirish;
275
3. Tezkor evakuatsiya zarur boʻlmagan vaqtda balandroq joylarga
chiqib olish, keyinchalik esa xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish.
Aholini muhofaza qilishda fuqaro muhofazasi muhandislik xizmati,
ishchilar, korxona ishchilari quyidaga ishlarni oʻtkazishlari kerak:
1. Fuqaro muhofazasi muhofaza qilish joylarini qurish, shuningdeq
yer osti qurilmalarini ta’mirlash (yer toʻlalarni, yer osti oʻtish joylarini).
2. Qutqarish ishlarida ishtirok etish va boshqa ishlarni bajarish,
imoratlarni tiklash, fuqaro muhofazasi qurilmalarini va muhandislik
qurilmalarini tiklash.
Yong‘inlar bilan kurashish.
Yong‘in, bu- kuchli issiqlik natijasida moddiy va ma’naviy
boyliklarni bir necha daqiqada yoʻq qiluvchi, atrof-muhitni izdan
chiqaruvchi favqulodda vaziyatdir. Yong‘in uy sharoitida nazorat
qilinishi mumkin boʻlgan dastlabki daqiqadan uch daqiqagacha boʻlgan
vaqt oralig‘ida nazorat qilib boʻlmaydigan darajada kuchayadi.
Yonginlarga qarshi kurash asosan yong‘inga qarshi kurashadigan
xizmatchilarga zimmasiga yuklatilgan, ular zamonaviy texnika bilan
ta’minlangandirlar. Yong‘inlarga qarshi kurashishni takomillashtirish
uchun yong‘inga qarshi muhofazani rejalashtirib borish va amaliy
mashg‘ulotlarni oʻtkazib turish zarur. Fuqaro muhofazasida butun aholini
yong‘inga qarshi kurashishgi oʻrgatish kerak, kerakli moslamalarni
saqlash lozim. Elektr asbob-uskunalar, apparatlar, isitgichlar va isitish
anjomlarini yong‘inga qarshi moslanganligi maqsadga muvofiqdir.
3.7.2.Aholini koʻchirishni tashkil etish va oʻtkazish.
Aholini koʻchirish - bu tabiiy va texnogen tusdagi favqulodda
vaziyatlar zonalarida va ular yuzaga kelish ehtimoli bor zonalardan
aholini transportda (piyoda) tashkiliy olib chiqish hamda uni oldindan
(FV manbalarining shikastlovchi omillarining ta’sir zonalaridan
tashqarida) tayyorlab quyilgan xavfsiz joylarga qisqa muddatli
joylashtirish tadbirlari majmuidir.
276
3.7.1-rasm. Aholini piyoda koʻchirish.
Koʻchirish tadbirlarini oʻtkazish xususiyatlari quyidagilarga qarab
belgilanadi:
- Favqulodda vaziyatlar manbaining tavsifi (tusi);
- Favqulodda vaziyatlar manbai ta’sir koʻrsatishining makon-vaqt
(tavsiflari);
- Transportda (piyoda) olib chiqiladigan aholining soni va qamrab
olinishi;
•
- Aholini koʻchirish tadbirlarining oʻtkazilish vaqti va
qanchaliq shoshilinchligi.
•
Qachonki koʻchirilishi kerak boʻlgan aholining hammasi
favqulodda vaziyatlar manbaining shikastlovchi omillari ta’sir zonasi
chegarasidan tashqariga transportda (piyoda) olib chiqib boʻlinsa,
shundagina aholini koʻchirish tugallangan hisoblanadi. Oʻtkazilish vaqti
va muddatiga qarab, aholini koʻchirishning 2 turi (varianti) mavjud:
3.7.2-rasm. Aholini transportda koʻchirish.
1. Oldindan oʻtkaziladigan koʻchirishlar.
2. Shoshilinch (kechiktirib boʻlmaydigan) koʻchirishlar.
Oldindan oʻtkaziladigan koʻchirishlar favqulodda vaziyatlar
(potensial xavfli obyektlardagi falokatlar yoki tabiiy ofatlar) yuzaga
kelish ehtimoli yuqori darajada ekanligi haqida ishonchli ma’lumot
277
olinganda oʻtkaziladi. Bunga bir necha oʻn daqiqadan bir necha
sutkagacha davr ichida favqulodda vaziyat sodir boʻlishi mumkinligi
haqidagi qisqa muddatli ishonchli oldindan taxminlash asos hisoblanadi.
Bu taxminga shu muddat mobaynida aniqlik kiritilishi mumkin.
3.7.3-rasm. Aholini aralash tartibda koʻchirish.
Shoshilinch (kechiktirib boʻlmaydigan) koʻchirishlar odamlarning
hayoti va salomatligiga xavf tug‘iladigan darajada texnogen yoki tabiiy
tusdagi favqulodda vaziyat yuzaga kelgan, aholining risoladdagidek kun
kechirishi buzilgan taqdirda oʻtkaziladi.
Favqulodda vaziyat rivojlana borishi va favqulodda vaziyat
zonasidan olib chiqiladigan aholi soniga qarab, koʻchirishning 3 xil
(variant) boʻladi:
1. Cheklangan koʻchirishlar.
2. Mahalliy koʻchirishlar.
3. Mintaqaviy koʻchirishlar.
Cheklangan koʻchirishlar. Favqulodda vaziyat manbai shikast
omillarining ehtimol boʻlgan ta’sir zonasi shahar, kichik tuman yoki
qishloq aholi punkti chegarasi ichidan chiqmay, koʻchiriladigan aholi soni
bir necha ming kishidan oshmagan taqdirda oʻtkaziladi. Bunday holda
koʻchirilgan aholi, odatda, favqulodda vaziyat zonasiga tutash aholi
punktlariga yoki shaharning shikastlanmagan tumanlariga (FV
manbaining shikastlovchi omillari ta’sir zonasidan tashqarida)
joylashtiriladi.
Mahalliy koʻchirishlar oʻrtacha kattalikdagi shaharlar, yirik
shaharlarning alohida tumanlari, qishloq tumanlari favqulodda vaziyat
zonasiga tushib qolgan hollarda oʻtkaziladi. Bunda koʻchiriladigan
aholining soni bir necha mingdan oʻnlab ming kishigacha yetishi mumkin
278
boʻlib, ular, odatda, favqulodda vaziyatlar zonasi bilan yondosh xavfsiz
joylarga joylashtiriladi.
Mintaqaviy koʻchirishlar shikastlovchi omillar anchagina keng
moydonga yoyilib, yirik shaharlarni ham oʻz ichiga olgan, aholisi juda
zich joylashgan bitta yoki bir necha mintaqa hududini qamrab olganda
amalga oshiriladi. Mintaqaviy evakuatsiyada favqulodda vaziyat
zonasidan transportda (piyoda) olib chiqiladigan aholi domiy yashab
turgan joylaridan anchagina uzoqqa koʻchirilishi mumkin.
Favqulodda vaziyat zonasiga tushib qolgan aholining qanchasi
koʻchirish tadbirlari bilan qamrab olinganiga qarab, koʻchirishning ikki
turi (varianti) boʻlishi mumkin:
1. Yalpi koʻchirish.
2. Qisman koʻchirish.
Yalpi koʻchirish favqulodda vaziyat zonasidan hamma toifa aholi
olib chiqilishini nazarda tutadi.
Qisman koʻchirish favqulodda vaziyat zonasidan mehnatga layoqati
boʻlmagan aholi, maktabgacha yoshdaga bolalar, maktab, hunar-texniqa
bilim yurtlari oʻqituvchilari olib chiqilishi zarur boʻlganda oʻtkaziladi.
Aholini koʻchirishning koʻrsatilgan variantlari xavfning yoyilish
koʻlami va tavsifiga, uning amalga oshishining oldindan taxmini
qanchalik ishonchliligiga, shuningdek favqulodda vaziyatlar manbai
shikastlovchi omillarining ta’sir zonasidagi ishlab chiqarish obyektlaridan
xoʻjaliqda foydalanish istiqboliga qarab tanlanadi. Odamlar hayoti va
salomatligiga xavf borligi aholini koʻchirish haqida qarorga kelish uchun
asos hisoblanadi.
Aholini koʻchirish haqida qarorga kelish huquqi Oʻzbekiston
Respublikasi subyektlarining hududida favqulodda vaziyatlar yuzaga
kelgan yoki favqulodda vaziyatlar xavfi oldindan taxmin qilinayotgan
ijroiya hokimiyat idoralarining mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish
tashkilotlarining rahbarlarida (fuqaro muhofazasi boshliqlarida) boʻladi.
Favqulodda vaziyatlarlarning tarqalish chegarasiga, koʻlamiga va
koʻchirishning qanchalik shoshilinchligi talablariga qarab mahalliy yoki
mintaqaviy xarakterga ega boʻladi. Shoshilinch (kechiktirib
boʻlmaydigan) yoki oldindan oʻtkaziladigan koʻchirish tegishli fuqaro
279
muhofazasi boshliqlarining koʻrsatmalari (farmoyishlari)ga binoan
amalga oshiriladi.
Kechiktirmay qarorga kelish talab qilinadigan hollarda cheklangan
xarakterdagi shoshilinch koʻchirish potensial xavfli obyektning navbatchi
yuriqchilik xizmati boshlig‘ining koʻrsatmasi (farmoyishi)ga binoan
oʻtkazilishi mumkin. Boshqaruvning hududiy, idoraviy, obyekt idoralari
fuqaro muhofazasi boshliqlari (favqulodda vaziyatlar hay’atlari)
koʻchirishga umumiy rahbarliq qiladi.
Aholini koʻchirish tadbirlarini bevosita tashkil etish va oʻtkazishga
esa viloyat, shahar, tumanlar ma’muriyati va iqgisodiyot obyekti
boshqaruv organlari tashkil etadigan aholini koʻchirish tashkilotlari
rahbarlik qiladi.
Aholini koʻchirish tadbirlarini yaxshilab oʻylab rejalashtirishni
hamda transportni, yoʻllarni, koʻchirish tashkilotlarining koʻchiriladigan
aholi boradigan xavfsiz joylarni oldindan tayyerlab qoʻyishini,
shuningdek aholining fuqaro muhofazasi sohasida har tomonlama
tayyergarlik koʻrishini talab qiladi. Bunday tayyorgarlikni ijroiya
hokimiyati idoralarining va iqtisodiyot obyektlari boshqaruv
tashkilotlarining fuqaro muhofazasi boshlig‘i boʻlgan rahbarlari tashkil
etadi va oʻtkazadi.
Aholini evakuatsiya qilish ishlab chiqarish-hududiy va hududiy
tamoyillari asosida rejalashtiriladi, tashkil etiladi va amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish-hududiy tamoyili favqulodda vaziyatlar zonalaridan
ishchilar, xizmatchilar, studentlar, oʻquvchilarni, korxonalar, tashkilotlar,
muassasalar, oʻquv yurtlari boʻyicha, ishlab chiqarish va xizmat
koʻrsatish soxasida ishlamaydigan boshqa aholini esa turar joydan
foydalanish organlari orqali turar joylari boʻyicha transportda (piyoda)
olib chiqishni nazarda tutadi.
Muayyan hollarda evakuatsiya hududiy tamoyilda, ya’ni aholini
koʻchirish e’lon qilingan paytda bevosita aholi yashab turgan joyidan
amalga oshirilishi mumkin.
Aholini koʻchirish usullariga qarab, 3 taga boʻlinadi:
1. Transportda;
2. Piyoda tartibda;
280
3. Aralash usul.
Aralash usul eng samarali va eng maqbul usul hisoblanadi. U mavjud
transport yordamida iloji boricha eng koʻp ishlovchilar bilan bir vaqtda
aholini qolgan qismini birga qoʻshib olib chiqishga asoslanadi. Bunda,
asosan piyoda tartibda yura olmaydigan aholini transportda olib chiqish
rejalashtiriladi.
Aralash usul favqulodda vaziyat zonolaridan aholini koʻchirish
tadbirlarini eng qisqa muddatda oʻtkazish talablariga juda mos keladi.
Koʻchirilgan aholi xavfsiz joylarda maxsus buyruq boʻlguncha
joylashtirib turiladi. Aholini koʻchirish tadbirlarining hajmi kunligi,
tashkil etish va oʻtkazishdagi murakkabliklari koʻchirish tashkilotlarini
tuzishga hamda ularning aholini koʻchirishga sifatli tayyorgarlik
koʻrishlariga oshirilgan talablar qoʻyadi.
Aholini koʻchirishni tashkil qilishni rejalashtirish, tashkil etish va
oʻtkazish bevosta shahar, tuman va viloyatlarning koʻchirish
tashkilotlariga, hokimiyat idoralariga, favqulodda vaziyatlar favqulodda
vaziyat boshqarmalari va boʻlimlariga yuklatiladi.
Quyidagilar koʻchirish tashkilotlari tarkibiga kiradi:
- aholini koʻchirish hay’atlari (AKH);
- koʻchirilganlarni qabul qilish hay’atlari (KQQH);
- koʻchiriladiganlarning intilish punktlari (KIP);
- koʻchirilganlarni qabul qilish punktlari (KQQP);
- koʻchirishning oraliq punktlari (KOP);
- piyoda koʻchirilganlarning yoʻllaridagi boshqarish guruhlari;
-koʻchiriladigan aholini transportda (piyoda) olib chiqish tezkor
guruhlari
- aholini koʻchirish hay’atlari (AKH)
FVDTning ishchilar, xizmatchilar va aholini koʻchirish
rejalashtirilayotgan hamma hududlarda koʻchirish hay’at (KH) tashkil
etiladi.
Hududiy - koʻchirish hay’atlari tarkibiga tegishli ma’muriyat
rahbarlari qarori bilan oʻsha ma’muriy-hududiy boʻlinmalarning mas’ul
xodimlari tayinlanadi. Koʻchirish hay’atining raisi etib, odatda, ma’muriy
- hududiy boʻlinma rahbarining oʻrinbosari tayinlanadi. Koʻchirish hayati
281
tarkibiga a’zo etib, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy ta’minot
idoralarining, transport tashkilotlarining, ichki ishlar boshqarmalarining
(boʻlimlarining) rahbarlari (ularning oʻrinbosarlari), garnizon yoki harbiy
komissarlik boshliqlarining vakillari tayinlanadi. Koʻchirish hay’atlarida
ish yuritish va texnik ishlarni bajarish uchun hududiy boshqaruv
idoralarining ma’muriyat xodimlaridan ishchi apparat tayinlanadi.
Koʻchiruv hay’atlarining ishchi apparati ish yunalishlari boʻyicha
boʻlinadi hamda mahalliy sharoitni hisobga olib, bir necha tashkiliy
guruhlardan iborat boʻlishi mumkin. Bular, masalan, transportda va
piyoda olib chiqiladigan aholini hisobga olish guruhi, koʻchirish
transporti guruhi, koʻchirilgan aholini hisobga olish, qabul qilish va
xavfsiz joylarga joylashtirish guruhi, koʻchirish tadbirlarini ta’minlash
guruhi va h.k.
Obyekt aholini koʻchirish haytatiga, odatda, korxona, yaqinida
bittadan hisobida sutkasiga 5-6 ta poyezd joʻnatishni yoki soatiga ikiga
(har biri 500 kishidan) piyodalar kolonnasini butlash va tayyorlashni
ta’minlaydigan qilib tashkil etiladi.
KAIP bir vaqtda baravariga kamida bitta poyezdga (kemaga) odamlar
chiqishini yoki baravariga bir kolonna odam yig‘ilishini ta’minlaydigan
boʻlishi kerak. Har qaysi KAIP ga tartib nomeri beriladi. Unga iqtisodiyot
obyektlari, turar joydan foydalanish tashkilotlari, shuningdek aholini
transportda olib chiqish va piyoda koʻchiriladiganlarning yoʻllari, tashkil
etiladigan transportga chiqish punktlari birkitib qoʻyiladi. KAIPning
shahar, tuman, obyekt koʻchirish hay’atlari bilan transportga chiqish
punktlari va transport tashkilotlari bilan toʻg‘ridan-toʻg‘ri aloqasi
ta’minlangan boʻlishi kerak. KAIP ishini ta’minlash uchun negizida
KAIP yoʻlga qoʻyiladigan hududiy ijroya idoralari, tashkilotlari va
muassasalari xodimlari hisobidan ishchi apparat tayinlanadi.
Koʻchirilgan aholini qabul qilish punktlari (KAQQP).
Qoʻchirilganlarni qabul qilish punktlari koʻchirilgan aholini
transportdan tushadigan punktlarda yoʻlga qoʻyiladi hamda shu aholini
kutib olish va keyingi joylashtiriladigan joylarga joʻnatishga
moʻljallangan boʻladi.
282
Odamlarni har qanday ob-havoda vaqtincha joylashtirishni, qish
vaqtlarida esa isitish imkoniyatini ta’minlaydigan maktablar, klublar va
boshqa jamoat va ma’muriy binolarda KAQQP yoʻlga qoʻyilishi mumkin.
KAQQP ga qancha va qachon odam kelishiga qarab, ovqat va ichimlik
suv bilan ta’minlash nazarda tutiladi. Buning uchun umumiy ovqatlanish
punktlaridan-oshxona, kafe va h.k. lardan, ular boʻlmaganda esa
ovqatlanish koʻchma punktlaridan foydalanish mumkin.
KIP xodimlarining soni koʻchirilib keltiriladigan aholi sonini hamda
uni ta’minlash tadbirlarining hajmini hisobga olib belgilanadi.
Aholini favqulodda vaziyat zonalaridan shoshilinch (kechiktirib
boʻlmaydigan) koʻchirish, odatda, KIPni yoʻlga qoʻymasdan oʻtkaziladi.
Ularning vazifalari bunday hollarda tegishli ma’muriy-hududiy birliklar
birkitib tezkor guruhlarga yuklatiladi.
Tezkor guruhlar quyidagi vazifalarni hal qiladi:
-odamlar yashab turgan joyida (yashash joyida yoki ish joyida)
aholini xabardor qilish, yig‘ish, hisobga olish va uning transportga
chiqishini tashkil etish;
-aholini transport vositalariga taqsimlash, koʻchirish kolonnalarni
tuzish va ularga koʻchish yoʻllari boʻylab hamrohlik qilish;
-aholini koʻchirish va koʻchirish yuqori idoralariga xabar berish
qanday oʻtayotganini nazorat qilish;
-mas’uliyatidagi zonada jamoat tartibini tashkil qilish va saqlash.
Koʻchish oraliq punktlari (KOP).
Favqulodda vaziyatlar zonasining tashqi chegarasida koʻchish oraliq
punktlari tashkil etiladi. KOP quyidagilarni ta’minlashi kerak:
-aholini hisobga olish, qayta ruyxatdan oʻtkazish, dozimetrik va
kimyoviy nazorat qilish, sanitariya ishlovidan oʻtkazish va borib
turiladigan xavfsiz joylarga joʻnatish. Zarurat boʻlsa, ifloslangan
(zaharlangan) kiyim-bosh va poyafzalni KOP da almashtiriladi va maxsus
ishlovdan oʻtkaziladi. KOP da aholini favqulodda vaziyat zonasida
ishlagan transportdagi ifloslanmagan (zaharlanmagan) hududda
ishlaydigan "toza" transport vositalariga oʻtkaziladi. KOP temir va shosse
yoʻllar, suv yoʻllari yaqinida boʻladi. Aholini favqulodda vaziyat yuz
bergan zonadan koʻchirish har bir alohida holda shu vaziyatning yuzaga
283
kelish sharoitiga, favqulodda vaziyat manbai, ta’sir omillarining ta’sir
etish xarakteri va makon va vaqt parametrlariga qarab belgilanadi.
Favqulodda vaziyat yuzaga kelishi haqidagi ishonchli taxmin haqida
malumot olinganda odamlarni favqulodda vaziyat yuz bergan zonadan
transportda va piyoda uyushqoqliq bilan olib chiqish uchun qulay sharoit
yaratishdan iborat boʻlgan tayyorgarlik tadbirlari oʻtkaziladi. Ba’zi
hollarda aholini koʻchirish cheklangan yoki mahalliy xarakterda boʻladi.
Xabar berish oldindan (taxminga binoan) yoki selning boshi signal
darvozasidan oʻtganda (shoshilinch koʻchirishlarda) amalga oshiriladi.
Sel xavfi bor joylardan aholini koʻchirish:
Bunday koʻchirish sel oqimi yuzaga kelish xavfi tutilganda, sel oqimi
yuzaga kelayotgan davrda, alohida hollarda esa sel oqimining ta’siri
tugaganda ham oʻtkazilishi mumkin. Aholini koʻchirish oldindan
oʻtkazilgani ma’qul. Sel oqimi yuzaga kelayotganda esa shoshilinch
(kechiktirib boʻlmaydigan) aholini koʻchirish tadbirlari oʻtkaziladi.
Koʻchirishning shoshilinchligi sel toʻlqinining muhofaza obyektiga
kelishi taxmin qilinayotgan vaqt, odatda 4 soatgacha yetadigan vaqt bilan
belgilanadn. Shundan keyin esa real xavf tug‘ilishiga qarab belgilanadi.
Aholini koʻchirish cheklangan yoki mahalliy xarakterda boʻladi va ular 2
bosqichda oʻtkaziladi:
1-bosqich KIP ni yulga qoʻymasdan, sel oqimi joyining oʻzida.
2-bosqichda esa KIP orqali rejadagi joylarga yetkazib qoʻyguncha
(tashlab ketilgan uylar va aholi punktlarini sel buzib ketganda) davom
etadi.
Koʻchki xavfi bor joylardan aholini koʻchirish:
Bunday koʻchirishlar qor koʻchish xavfi tug‘ilganda, shuningdek qor
koʻchkisi tushib boʻlgandan keyin (turmush kechirishni ta’minlash
obyeklari buzilganda) oʻtkaziladi. Koʻchki hududiy tamoyilda bir
bosqichda oʻkazilib, cheklangan xarakterda boʻladi hamda oldindan
oʻtkaziladigan, buning iloji boʻlmaganda esa shoshilinch oʻtkaziladi.
Halokatli suv bosish va toshqin vaqtida:
Koʻchirish gidrotexnika inshoatlari buzilish xavfi tug‘ilgan yoki
buzilgan hollarda yoxud suv havzalaridagi suv sathi koʻtarilib ketganda
(toshqinda), shuningdek obyektlarni va turmush kechirishni ta’minlash
284
tizimlarini suv buzib ketganda oʻtkaziladi. Koʻchirishlar cheklangan yoki
mahalliy xarakterda boʻladi. Oldindan oʻtkaziladigan koʻchirishlarda KIP
yoʻlga qoʻyiladi (ishlab chiqarish xududiy tamoyilida). Oldindan
oʻtkazish davri qisqa boʻlganda aholini koʻchirish hududiy tamoyilda 1
yoki 2 bosqichda oʻtkaziladi.
Koʻchirish ishlari boʻyicha farmoyish olingandan soʻng tadbirlar toʻrt
soat ichida bajarilishi kerak. Farmoyish berilgandan soʻng FMB,
qarorgohi, koʻchirish komissiyasi, koʻchirish boshlanganligi haqida
koʻchirish punktlarini, qabul qilish punktlarini, oraliq punktlarini
ogohlantiradi. Aholi transport turlarida kolonna boʻlib kuzatuv asosida,
yoʻl harakatiga rioya qilgan holda koʻchiriladi.
- koʻchiriladigan aholi, jumladan piyoda tartibda va transportda
koʻchirilganlar sonini aniqlash, transport vositalarini transportga chiqish
bekatlari (punktlari) boʻyicha taqsimlash, marshrut kolonnalari
hisoblanganiga aniqlik kiritish na ularni piyoda yunalishlarga biriktirib
qoʻyish;
- koʻchirish yoʻllarini tayyorlash, yoʻl belgilari va koʻrsatgichlar
qoʻyish, qoʻnib oʻtish joylarini jihozlash;
- KIPni, transportga chiqish-tutish punktlarini yoʻlga qoʻyishga
tayyorlash;
- xabarlash va aloqa tizimlari shayligini tekshirish;
- mavjud muhofaza inshoatlarini shay holatga keltirish.
Aholini koʻchirishda quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:
- koʻchirish boshlangani va tartibi haqida koʻchirish tashkilotlari,
korxonalar va tashkilotlar rahbarlariga, shuningdeq aholiga xabar berish;
- koʻchirish tashkilotlarini yoʻlga qoʻyish va shay holatga keltirish;
- koʻchiriladigan aholini yig‘ish va xavfsiz joylarga joʻnatishga
tayyorlash;
- piyoda kolonnalarni tuzish va yoʻnalishlardagi boshlang‘ich
punktlarga olib chiqish;
- transport vositalarini aholining transportga chiqish va undan tushish
punktlariga keltirish hamda aholini transportga chiqarish.
285
- koʻchirilgan aholini oldindan tayyorlab qoʻyilgan, turmush
kechirish mumkin boʻlgan sharoitlar ta’minlangan xavfsiz joylarga qabul
qilish va joylashtirish.
Har bir alohida favqulodda vaziyatlarda aholini koʻchirishining
oʻziga xos xususiyatlari boʻladi.
Yer qimirlaganda (zilzilada):
Aholini koʻchirish mahalliy, yoxud mintaqaviy tusda boʻlishi
mumkin. Koʻchirishni oʻtkazish odatda yul-transport imkoniyatlariga
qarab belgalanadi. Koʻchirish shikastlangan joylarda KIP yoʻlga qoʻyilib,
bir bosqichda ishlab chiqarish va hududiy tamoyillarda amalga oshiriladi.
Radioaktiv zaharlanishda:
Koʻchirish mahalliy, yoxud mintaqaviy tusda boʻlib, alohida (bolalar
uyi, tibbiyot muassasalari, internatlar va x.q. dan tashqari) obyektlarda
hududiy tamoyilda amalga oshiriladi. Aholini koʻchirish 2 bosqichda
oʻtkaziladi:
1-transportga chiqarish joyidan KOP gacha.
2 - KOPdan rejadagi joylashtirish joylargacha.
Kimyoviy zaharlanishda:
Hozirgi kunda mutaxassislar tahlil qilib aniqlangan ma’lumotlarga
koʻra, kimyoviy xavfli inshootlarda boʻladigan halokatlar tufayli tez ta’sir
etuvchi zaharli moddalarning atrof muhitga tarqalishiga bir qator sabablar
mavjud.
Asosiy sabablar quyidagicha:
-korxonadagi texnologik jihozlarning nosozligi;
-uzoq muddat ishlatilgan uskuna-jihozlarning eskirishi;
-moddalarning ishlab chiqarishda, saqlashda, tashib oborishda yoʻl
qoʻyilgan xatoliklar tufayli;
-portlash, yong‘in sodir boʻlishi, halokatlar tufayli;
-moddalar bilan ishlashda, ularning saqlashdagi texnika xavfsizligi
qoidalariga rioya qilmaslik;
-chetdan olib kelingan texnologik jarayon xavfsizlik talablariga toʻliq
javob bermasligi;
-korxonada mehnat intizomi past, mutaxassis va ishchilarning
malakasi yetarli emasligi;
286
-mahsulot ishlab chiqarishda murakkab texnologik jarayoni
qoʻllanishi.
Kimyoviy va radiatsiyaviy muhofazaning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat.
1.Favqulodda vaziyatning vujudga kelishini oldindan taxmin qilish
va sharoitga baho berish. Buning uchun shu kimyoviy radiatsiyaviy xavfli
obyekt joylashgan hudud toʻg‘risida aniq ma’lumotlarga, moddalarning
miqdori, turi, saqlash sharoiti, saqlash joyi aholi yashaydigan joydan
qanday oraliqda joylashganligi toʻg‘risidan aniq ma’lumotlarga ega
boʻlishlari kerak.
2. Kuchli ta’sir etuvchi zaharli modda (KTZM) va radioaktiv
moddalarni maxsus saqlash joylariga chiqarib tashlash, moddalarning
ta’sirini oldini olishga, ta’sirini kamaytirishga qaratilgan tadbirlarni ishlab
chiqish.
3. Fuqarolarni kerakli miqdorda shaxsiy himoya vositalari bilan
ta’minlashni tashkil etish.
4. Kimyoviy va radiatsiyaviy nazorat va tekshirish ishlarini oʻz
vaqtida amalga oshirish.
5. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va unga barham berish
uchun kerakli kuch va vositalarni doimo shay turishini ta’minlash.
6. Kimyoviy va radiatsiyaviy xavf vujudga kelgan favqulodda
vaziyatlarda fuqarolarni qanday vazifalarni bajarishlari lozimligiga
tayyorlab borish.
Kimyoviy va radiatsiyaviy vaziyatni oldindan taxminlash va baholab
borish.
Vaziyatni oldindan taxminlashga quyidagilar kiradi:
-favqulodda vaziyatning aniq turini bilish;
-vaziyat tafsiloti va koʻlamini aniqlashning ishonchli usullarini,
uskuna -jihozlarini topish;
-fuqaro muhofazasi kuchlarini va aholini oʻz vaqtida ogohlantirish;
-talofatlar va moddiy zararlarning oldini olish yoki ularning ta’sir
kuchini mumkin boʻlgan darajada kamaytirish yuzasidan kerakli
choralarni koʻrish.
287
Aholini evakuatsiyasi fuqaro muhofazasi organlarining koʻrsatmasi
bilanamalga oshiriladi. Koʻrsatmalarin olgach odamlar eng kerakli
narsalarni yig‘ishlari lozim, siz 2-3 kunga yetadigan oziq-ovqat, ichimlik
suvini, aptechkani, pullarni, hujjatlarni va bog‘chaga boradigan bolalarni
evakuatsiyaga tayyorlash va aytilgan vaqtda KIPda boʻlishi kerak.KIPda
aholi registraturasidan oʻtadilar. KIP ishchilari boshchiligida vagonlarga
taqsimlanadilar, avtomobillarga, yayov kolonnalarga va avtomobillarga
taqsimlanadilaro va belgilangan vaqtda joʻnaydilar va joʻnash punktlariga
olib chiqadilar.
Yayov evakuatsiya qilinadigan aholini kalonnalarga 500-1000 odam
boʻlib boʻlinadi, kolonnalar esa 50-100 kishilik gruppalarga boʻlinadi.
Obyekt boshliqlari kolonna boliqlarini tayyorlashadi harakat tezligi 3-4
km.soat moʻljallangan.
Kolonnalar oʻrtasida masofa 500 metr deb belgilanadi. Har bir 4-1,5
soat yurgandan keyin 15 minut dam olinadi, sutkanint ikkinchi yarimida
1-2 soat dam olinadi. Evakuatsiya qilinganlarni joylashtirish ishlarini
mahalliy oblast, rayon boshliqlari amalga oshiriladilar.
3.Fuqora muhofazasi himoya inshootlarining turlari va
ulardan foydalanish.
Boshpanalar, ularning tasnifi, ichki jihozlanishi va tinchlik davrida
ulardan foydalanish
Aholini radiatsiyadan muhofaza qilish maqsadida turli xildagi
inshootlar mavjud. Muhofaza inshootlari aholini muhafazalovchi
ishonchli vositadir. Bu inshootlar aholini turli tusdagi favqulodda
vaziyatlardan hamda ommaviy qirg‘in qurollarning ta’sir etish
omillaridan saqlaydigan boshpana hisoblanadi. Muhafazalovchi
inshootlar muhofazalash xususiyatiga koʻra, pana va radiatsiyaga qarshi
pana joylarga boʻlinadi. Bunday inshootlar quyidagi xususiyatlardan kelib
chiqqan holda:
-yoʻnalishga koʻra: fuqarolarni saqlashga, boshqaruv tizimlarini
joylashtirishga moʻljallangan;
-joylashgan oʻrniga koʻra: alohida joylashgan (metropolitenlar va
tog‘-kon qurilishlari, shaxtalari);
288
Qurilish muddatiga koʻra: boshpana RSB (radiatsiyadan saqlovchi
boshpana) va oddiy boshpanalar quriladi.
Favqulodda vaziyatlar sodir boʻlganda aholini fuqaro muhofazasi
himoya inshoatlarida yashirish kelib chiqishi mumkin boʻlgan koʻplab
yoʻqotishlarni olidini oluvchi eng samarali usulidir. Favqulodda
vaziyatlar sodir boʻlganida fuqaro muhofazasining “Havo trevogasi”,
“Radiatsiyaviy xavf” va “Kimyoviy trevoga” komandalari beriladi.
“Kimyoviy trevoga” komandasi berilganida panajoylarga
yashiruvchilarga obyektning fuqaro muhofazasi xodimlari, fuqaro
muhofazasi shtabi xodimlari tomonidan shaxsiy himoya vositalarini
tarqatishni tashkil etishlari kerak. Panajoylarga kirish toʻg‘risida buyruqni
obyekt rahbari-fuqaro muhofazasi boshlig‘i berishi kerak. Agarda
favqulodda vaziyat sodir boʻlgan vaqtda aholining panajoylarga oʻz
vaqtida yetib kela olmagan qismi panajoylarga kirishdan oldin ularga
panajoyning maxsus joyida qisman dezinfeksiya qilinadi. Panajoylarda
aholi joylashishi uchun strelkalar oʻrnatilgan boʻladi.
Favqulodda vaziyatlar sodir boʻlgan hududlardan jabrlanganlarni
yoki jabrlanish ehtimoli tug‘ilganda aholini panajoylarga joylashtirish
tadbirlarini qoniqarli va samarali olib borish maqsadida obyekt fuqaro
muhofazasi va fuqaro muhofazasi shtabi xodimlaridan iborat boʻlgan
zvenolar tuziladi. Panajoylarga aholini tartib bilan, kolonnalarga ajratgan
holda olib kiriladi. Kolonna boshlig‘ida hududning va panajoylarning
chizmasi (sxema) boʻlishi kerak. Koʻchirilayotganlar tarkibida agarda
bemorlar boʻlsa, ularga birinchi tibbiy yordami koʻrsatilib, ularga sog‘lom
kishilar birkitib qoʻyiladi.
Favqulodda vaziyat sodir boʻlgan hududda komandasiz shaxsiy
himoya vositalarini yechish, yakka holda yurish, osmonda osilib turgan
xavfli uskunalar ostida turish, yerda yotgan elektr simlariga yaqinlashish
yoki tegish, tutun chiqqan joylarga komandasiz bormaslik lozim.
3.7.3.Fuqaro muhofazasi himoya inshootlarining turlari va
ulardan foydalanish.
Panajoylarga yashiringan aholining majburiyatlari:
-tez va chaqqonlik bilan koʻrsatilgan joylarni tartibni saqlagan holada
egallashlari;
289
-ichki tartib-qoidalariga qat’iy rioya etishlari;
-vahimaga tushmaslik, oʻzlarini erkin his qilishlari;
-qariyalarga, ayollarga va yosh bolalarga yordam koʻrsatishlari;
-shaxsiy himoya vositalarini tayyor holatda saqlashlari;
-panajoylarda boʻlgan vaqtlarida texnika xavfsizligi qoidalariga
(elektr tarmoqlaridan oʻzboshimcha foydalanish, kislorod solingan
balonlarga va boshqa asbob-uskunalarga yaqinlashmaslik) qat’iyan rioya
qilishlari;
-xavf tugaganidan keyin faqat fuqaro muhofazasi yoki fuqaro
muhofazasi shtabi xodimlarining komandasi bilan tashqariga tartibni
saqlagan holda chiqishlari.
Panajoylardan aholini majburiy chiqishlarini taqozo etadigan
sabablar:
-panajoylardagi asbob-uskunalar yashiringanlarning hayotiga xavf
tug‘diradigan darajada buzilishi;
-panajoylarni suv bosganda;
-panajoylarda yong‘in chiqqanda;
-panajoylardagi havo miqdorida xavfli gazlarning tarqalishida,
kislorod miqdorining keskin kamayib ketishida.
Yuqorida koʻrsatilgan salbiy holatlar sodir boʻlganida, yashiringan
aholi panajoydan uzoq boʻlmagan boshqa himoya inshootlariga
oʻtkaziladi. Bu tadbirlarni amalga oshirish paytida yashiringanlar albatta
shaxsiy himoya vositalari bilan toʻliq ta’minlangan boʻlishlari zarur.
Fuqaro muhofazasi himoya inshoatlarida radiaktiv zaharlovchi
moddalar va bakterial vositalar hamda oddiy qurollar ta’siridan himoya
qilishga, ommaviy zarar yetkazuvchi qurollar ta’siridan toʻliq saqlaydi.
Himoya inshootlari uch xil turga boʻlinadi:
1.Boshpanalar. Ular germetik holda qurilgan boʻlib, ommaviy zarar
yetkazuvchi qurol-yadro zaryadi portlashidan hosil boʻlgan shikastlovchi
omillardan hamda zaharlovchi moddalar va bakterial vosita
aerozollaridan toʻliq himoya qiladi.
2.Radatsiyaga qarshi pana joylar radiaktiv zararlanish paydo boʻlgan
joylarda aholini radatsion zararlanishdan himoya qiladi.
290
3. Eng oddiy pana joylar - urush vaqtida jang maydonlarida ushbu
inshoatlar hamisha yoʻl ostidagi vositalar yordamida quriladi. Fuqaro
muhofazasi boshpanalari, yashirin joylar ishlash yoki yashash joylari
yaqinida joylashadi.
Boshpanalar, ularning tasnifi, ichki jihozlanishi va tinchlik davrida
ulardan foydalanish:
Aholini yadro portlashining hamma omillaridan, shuningdek kiyoviy
va bakterial qurollaridan saqlash uchun moʻljallangan germetik turdagi
himoyalangan binolar boshpanalar deyiladi. Boshpanalar betondan yoki
temir betondan yer ostiga quriladi. Boshpanalarning himoya qilish
xususiyati 100% gacha boʻladi.
Zarba toʻlqini ta’siridan himoya qilish xususiyatiga qarab
boshpanalar quyidagi sinflarga boʻlinadi:
1-sinf -5kg/kv sm gacha.
2-sinf - Z kg/kv sm gacha.
3-sinf - 2kg/kv sm gacha.
4-sinf - 1kg/kv sm gacha.
Boshpanalar sig‘imiga qarab quyidagilarga boʻlinadi:
a) kichik boshpana-150 nafar kishilarga moʻljallangan;
b) oʻrtacha boshpana-150-450 nafar kishilarga moʻljallangan;
v) katta boshpana-450 va undan ortiq miqdordagi kishilarga
moʻljallangan..
Boshpanalar joylashishiga qarab 2 xil koʻrinishda boʻladi:
a) qurilmalar tarkibida (yer toʻlada);
b) ayrim qurilmalar (mustaqil qurilgan).
Boshpanalar qurilish muddatiga koʻra 2 turga boʻladi:
a) tinchlik davrida qurilgan boshpanalar;
b) dushman hujumi xavfi tug‘ilganda qurilgan boshpanalar.
Jihozlanishi jihatidan boshpanalar:
-filtr-ventilyatsion qurilmasi bor boshpanalar;
-filtr-ventilyatsion qurilmasiz boshpanalarga boʻlinadi.
Boshpana binolarining tagida yoki yer ostiga alohida quriladi.
Boshpanalarning tepasi juda pishiq va mustaxkam, devorlari zarb
toʻlqiniga va singuvchi radiatsiyaga chidamli boʻlishi kerak. Tashqaridan
291
zaharlangan havo kirmasligi uchun germetik ravishda ishlangan boʻlishi
zarur. Boshpanaga kirish uchun 3 ta eshik quriladi. Birinchi eshik
metaldan pishiq ishlanadi, qolgan 2 tasi gaz oʻtkazmaydigan
materiallardan ishlangan boʻlishi kerak. Eshiklar zich yopilishi uchun
chetiga rezina yopishtiriladi. Bu eshiklar orasida 2 ta dahliz hosil qilinadi.
Kirish eshiklaridan tashqari, kirish joylari imoratlar qulashi natijasida
bekilib qolgan hollarda foydalanish uchun yer tagidan g‘isht, temir-beton
teshik quvurlar qurilishi kerak. Boshpanada havo yetarli boʻlishi uchun
filtr-ventilyatsiya qurilma oʻrnatiladi (FVA-49, FVK-1, FVK-2). Bu
qurilmalar ikki rejimda ishlashi mumkin: sof va filtr-ventilyatsiya.
1-rejimda havo changga qarshi toʻrsimon filtr bilan tozalanadi.
Toʻrlar maxsus moy bilan moylanadi. Havo filtrdan oʻtayotgan chang va
radiaktiv moddalar toʻrining moy qatlamiga yopishib qoladi. Moy
filtrning bitta yacheykasining unumdorligi soatiga 1000-1300 m3.
2-rejimda havo zaharli moddalar va bakterologik zaharli moddalar
oʻtkazmaydigan niqoblar (protivogaz) boʻyicha ishlaydigan filtr bilan
tozalanadi. Havo miqdori sof ventilyatsiya rejimi boʻyicha boshqaruv
punktida ishlayotgan bir odam uchun 5m soat boʻlishi kerak. Kuchli
yong‘in ehtimoli boʻlgan hududda joylashgan panajoy atmosferasida
kislorodning miqdori pastligi, SO2 miqdori yuqoriligi yoki kuchli ta’sir
etuvchi zaharli modda (KTZM) ning miqdorining oshganligi pana
joylarning toʻla izolyatsiyasi va ulardan havoni rengeneratsiya rejimidan
foydalanishni koʻzda tutiladi. (RP-100 rengenerativ moslamalardan
foydalanish) RP-100 rengenerativ patronning ishlash tamoyili havo
patronidan oʻtayotgan tarkibida kalsiy oksidi bor kimyoviy yutgich bilan
reaksiyaga kiruvchi SO2 gazidan tozalanadi. Reaksiya suv va issiqlik
ajralishi bilan kechadi. Rengenerativ patronlardan foydalanishda kislorod
yetishmasligini oldini olish uchun pana joyga reduktor orqali uzatiladigan
kislorod balonlardan toʻldiriladi.
Boshpana xonalari bir nechtaga boʻladi. Asosiy xona - odamlarni
joylashtirish xonasi, yordamchi xona - filtr-ventilyatsion kamera xonasi.
Bundan tashqari oziq-ovqat, suv zahirasi xonasi, kislorodli balonlar uchun
moʻljallangan xona, bufet, dizel elekro-stansiyalar uchun moʻljallangan
xonalar kiradi.
292
Boshpanalarda ichimlik suvi quvurlari, kanalizatsiya, telefon, radio,
elektr toki, ayrim asboblar va yong‘inga qarshi asboblar boʻlishi shart.
Bundan tashqari DP-5 turidagi dozimetr asbobi va kimyoviy razvetka
asboblari ham boʻlishi kerak. Boshpanaga yashirinuvchilar uchun 0,5-1,8
m. oʻlchamdagi 2 yoki 3 qavatli soʻrilar va oʻtirish uchun 45-55 sm
oʻlchamdagi oʻrindiqlar oʻrnatilishi lozim. Bir nafar yashirinuvchi uchun
joy meyori 0,5m2. ni tashkil qiladi.
Aholi boshpanaga fuqaro muhofazasi signallari berilganidan soʻng
kirishlari lozim. Boshpanada chekish, shovqin koʻtarish, hamda lampa
yoqish, uy hayvonlarini, qoʻpol buyumlarni olib kirish ma’n etiladi.
Shaxsiy himoya vositalarini tayyor holda tutish kerak. Panajoylardan
tashqariga radiatsiya darajasi pasayib, hudud toʻla zararsizlantirilgandan
keyin signal boʻyicha chiqishga ruxsat etiladi. Panajoylarda
jabrlanganlarga tibbiyot xonasida tibbiy xizmat koʻrsatiladi.
Boshpananing sanitar holatini ana shu post uchun mas’ul shaxslar nazorat
qiladi. Boshpanada quyidagi sanitariya gigiyena talablari qoʻyiladi:
-panajoylar toza va yaxshi sanitariya holatida boʻlishi shart.
-panajoylarni har kuni 1% xloramin eritmasi bilan tozalash, vaqtivaqtida toʻla dezinfeksiya qilish zarur.
Boshpanalarda havo tarkibidagi korbonat angdirid miqdori 1% (35
gacha) -havo harorati - 23 gradus (maksimum 31), nisbiy namlik-70%
(maksimum 80%) boʻlishi kerak. Suv meyori: 1 kishi uchun 1 sutkaga 10
l., shundan ichish uchun 6 l., sanuzel uchun 4 l. Panajoylarda xizmat
koʻrsatish himoya qurilmalarining mas’ul xodimlari zimmasiga tushadi.
Har bir pana joyga yetti kishidan iborat xizmat koʻrsatish zonasi ajratiladi.
Zveno boshlig‘i pana joy komendanti hisoblanadi.
Favqulodda vaziyatning oqibatlari barham topgandan soʻng, aholi
panajoylarni tark etishadi. Panajoy xonalari shamollatilib, u yerda
yig‘ishtirish ishlari olib boriladi.
Tinchlik davrida panajoylarni madaniy-maishiy inshoatlar (kichik
ustaxonalar, ishchilar aholi bilan shug‘illanadigan sinflar, fuqaro
muhofazasi oʻquv punktlari, har xil toʻgaraklar ishlashi uchun joy, yengil
avtomashinalar uchun garaj, savdo va ovqatlanish punktlari omborlari)
sifatida foydalanish mumkin. Tinchlik davrida panajoylardan ishlab
293
chiqarish va xoʻjalik extiyojlari uchun foydalanish, ularni himoya
xususiyatlari va yashirinuvchilarni qabul qilishga tayyorgarligini
buzmaslik kerak.
3.7.4.Yer osti qurilmalaridan boshpana sifatida foydalanish.
Favqulodda vaziyatlar sodir boʻlganda panajoy sifatida
metropolitenlardan foydalanish mumkin. Bu alohida uchastkalarda
joylashgan chuqurlashtirilgan temir-beton germetik qurilmalardir.
Metropoliten ham yer osti muhofaza inshootlariga kirishi mumkin.
Bulardan tashqari yer toʻlalar, alohida turdagi chuqurliklar, binolarning
pastki ratlari, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini saqlash uchun
moʻljallangan omborlar va boshqa qurilmalarni yer osti muhofaza
qurilmalari sifatida ishlatish mumkin.
Oddiy turdagi boshpana yoki pana joylarga yertoʻlalar, alohida
turdagi chuqurliklar, binolarning pastki ratlari, qishloq xoʻjalik
mahsulotlarini saqlash uchun qurilgan omborlar va boshqa qurilmalar
moslashtiriladi. Ular qurilish konstruksiyasiga koʻra, oddiy himoya
inshootlariga kiradi. Chunki, uni qurish uchun qisqa vaqt sarf etiladi.
Oddiy pana joylar ochiq va yopiq koʻrinishda boʻladi. Tirqishlar
(teshiklar)ni aholi qoʻlda bor vositalar bilan mahalliy materiallardan
tayyorlaydi. Ochiq tirqish toʻlqin zarbasini 1,5-2 marotaba, yorug‘lik
nurlari va oqib kiruvchi radiatsiyani 1,5-2 marta, radioaktiv zaharlanish
hududida nurlanish darajasini 2-3 marta kamaytiradi.
Yopiq tirqish yorug‘lik nurlaridan toʻla, toʻlqin zarbasidan 2,5-3
marta, oqib kiruvchi radiatsiya va radioaktiv nurlanishdan 200-300 marta
muhofazalaydi. U teri va kiyimga radioaktiv, zaharlovchi modda va
bakteriyali vositalar tushishidan saqlaydi. U ochiq joyda ustiga hech narsa
qulamaydigan, yomg‘ir suvi, suv bosmaydigan joyga quriladi. Oldin
ochiq holda tayyorlanadi. U ilon izi kabi toʻg‘ri chiziqli 15 metrdan ortiq
boʻlmagan bir nechta qismlardan (boʻlak) iborat. Chuqirligi 1,8-2 metr,
yuqori qismining kengligi 1,1-1,2 metr, tubi 0,8 metr. Tirqish uzunligi har
birodamga 0,5-0,6 metr hisobida aniqlanadi.
Tirqishlarining sig‘im miqdori 10-15 odamdan koʻpi bilan 50
odamgacha. Tirqishlar ochiq yertoʻladay qaziladi, taxta, yog‘och bilan
mahkamlanadi, ostidan uzunasiga kichik ariqcha qaziladi. Oʻtirishga soʻri
294
tayyorlanadi. Ustini yog‘och boʻlaklari, taxta yoki boshqa materiallar
bilan yopib, qalinligi 20 sm. Qilib suvab, ustidan yana chetlarining
qalinligi 20 sm., oʻrtasi 40 sm. qilib tuproq tortib mahkamlanadi.
Chetlariga ikki tarafdan ariqchalar qaziladi. Yomg‘ir suvi oqib ketishi
uchun tomining umumiy qalinligi 50-60 sm. boʻladi.
Kichik-kichik eshiklar zich yopilgan dahlizdan ichkariga kiriladigan
eshikka qalin matodan parda yopiladi.
Panajoy tarkibiga kiruvchi joylarni (germetizatsiya), ya’ni havo
oʻtmaydigai qilish uchun sinchkovlik bilan hamma teshiklarini, tirqishlar,
yoriqlar, tepadagi ochiq oynalarni, deraza teshiklarini, isitadigan va suv
oʻtkazadigan quvurlarda hosil boʻlgan teshik joylar yopib chiqiladi.
Eshiklarni ruberoid, linoleum va boshqa qalin materiallar bilan, ularning
chetlarini esa rezina bilan oʻrab (yopishtirib) chiqiladi. Maxsus joylarning
himoya xususiyatini oshirish uchun devorlar, eshiklarning qalinligini
oshirish, panajoylarning himoya qilish xususiyatini oshirish uchun
yog‘och yoki temir tirgaklar, balonlar oʻrnatishni kuchaytirish kerak.
Yerning ustki qatlamidan yuqorida joylashgan devorlarning tashqi
tomonidan chiqish uchun deraza va qoʻshimcha eshiklar quriladi.
Zaruriyatga qarab, uni pana qilish kuchaytiriladi, soʻngra uning ustiga 6070 sm qalinlikda tuproq sepiladi, havo tortib oluvchi moslama qoʻyiladi,
eshikdan gamma nurlarining kirishidan himoyalanish uchun kirish
qarshisida 1,5 metr masofada 40-50 sm qalinlikda g‘ishtdan devor
quriladi. Panajoy
ostidagi
binolarning
birinchi
qavatlarini
maxsuslashtirishda himoya xususiyatini oshirish, hamma joylarni
berkitish ishlari olib boriladi, ochiq joylarni g‘isht, qum solingan, qop
bilan berkitib chegaralanadi va h.k.
Sabzavot saqlanadigan ichki kurilmalarning devorlaridagi barcha
teshik va yoriq joylar sinchkovlik bilan berkitilib chiqilishi kerak.
Panajoyning tuproq katlami 60-70 sm gacha oshirib boriladi va devorni
yer ustidan baland qilish uchun tuproq sepiladi. Sabzavot saqlanadigan
panajoy ichiga faqat bitta kiradigan eshik qoldiriladi, qolganlari esa
koʻrinmaydiga qilib tuproq bilan yopib tashlanadi.
Tog‘-kon sanoati va koʻmir sanoati bor rayonlardagi aholi panajoy
sifatida shaxtalardan ham foydalanishlari mumkin, qora va rangli
295
metallurgiya zavodi ishchilari, qurilish materiallari ishlab chiqaradigan
zavoddagilar va boshqalar yer osti yullaridai foydalanishi mumkin. Kirish
joylarning qurilishi va avariya holatlarida chiqib ketish joylari, avariya
holatlarda odamlarni tepaga koʻtarilishi uchun vertikal zinapoyalar tayyer
holatda turishi, panajoylarni toza havo bilan ta’minlash, ichimlik suvi
yetkazib beradigan quvurlar tayyor holda turishi va boshqalar kiradi.
Jihozlanishning asosiy shartlari:
-kimyoviy va germetik toʻsiqlarni oʻrnatish;
-kirish yoʻllarini odamlarni tez oʻtkazish uchun ta’minlash;
-odam koʻtarish uchun mexanizmlarni tayyorgarlik holatiga
keltirish;.
-yashirinuvchilarni hayot faoliyati uchun kerakli hamma narsalar
bilan ta’minlash;
-yashirinuvchilarni shaxta suvlaridan foydalangan holda suv
manbaalarini tashkil qilish;
-boshqaruv va sanitar punktlarini, oziq-ovqat omborlarini, aloqa
uzatishni va qabul qilishni ta’minlash;
-iloji boricha ikki qavatli soʻrilar va oʻrindiqlarni oʻrnatish;
-yong‘inga qarshi vositalar bilan kerakli miqdorda ta’millash kerak.
Yer osti qurilmalarida havo oqib keladigan kanalning ichiga changni
ushlab qoladigan ramka koʻrinishidagi filtr, ustiga doka tortilgan teshikli
material oʻrnatiladi.
Turli xil ratsiatsiya va boshqa shu kabi ofatlardan aholini himoya
qilish uchun yer osti qurilmalariga quyidagi talablar qoʻyiladi:
-uch sutkadan kam boʻlmagan muddatda saqlash;
-suv bosmaydigan joylarga qurish;
-oqar suvlardan, kanalizatsiya kommunikatsiyalardan hamda qurilish
kommunikatsiyalardan uzoqroq joylarda qurish;
-chiqish va kirish eshiklari boʻlishi.
Yer osti qurilmalari asosiy va yordamchi binolardan iborat boʻladi.
Asosiy binoda yashirinuvchilarni joylashtirish joyi ikki yoki uch qavatli
soʻri mavjud boʻlishi mumkin. Ikkinchi yordamchi binoda sanitariya
tarmog‘i, havoni tozalab almashtirib beruvchi kamera va sig‘imi katta
inshootlarda tibbiyot xonasi, oziq-ovqat saqlanadigan ombor, artezan
296
quduq va dizelli elektorostansiya uchun joy mavjud boʻladi. Saqlanish
joyida qoidaga muvofiq kamida ikkita kirib-chiqish eshiklari boʻladi.
Radioatsiya changi va xavfli aerozollardan uylarni himoya qilish.
Urush va tinchlik paytidagi favqulodda vaziyatlar havo
boʻshlig‘ining radioaktiv chang va zaharlovchi modda, kuchli ta’sir
etuvchi zaharli moddalar va xavfli aerozollar bilan zaharlanishi mumkin.
Radiatsiyaviy avariya- uskuna nosozligi, xodimlar (personal)ning
hatti-harakatlari (harakatsizligi), tabiiy va texnogen xususiyatli
favqulodda vaziyatlar tufayli kelib chiqqan, fuqarolarning belgilangan
normalardan koʻproq nurlanish olishiga yoki atrof muhitning radioaktiv
ifloslanishiga olib kelishi mumkin boʻlgan yoxud olib kelgan
ionlashtiruvchi nurlanish manbai ustidan boshqaruvning izdan chiqishi.
Uy sharoitida radiatsiyadan, kuchli ta’sir etuvchi zaharli
moddalardan va boshqa zaharli moddalardan muhofazalanish yoʻlyoʻriqlarini yaxshi bilish zarur. Buning uchun radiatsiyaviy va boshqa
zaharlovchi moddalarlarning xususiyatlari, ular ishtirokida avariya sodir
etilgan vaqtda ularning ta’sir doirasi, zaharlash darajasi (va h.k.)ni hamda
taxminiy oqibatlari haqida tushinchaga ega boʻlish lozim. Radiatsiya
tarqalishi bilan bog‘lik favqulodda vaziyatlar sodir boʻlgan vaqtda obyekt
fuqaro muhofazasi boshlig‘i favqulodda vaziyatni oldini olish, ishchixizmatchilarning va aholining meyordar ortiq zaharlanishlariga yoʻl
qoʻymaslik uchun tegishli tadbirlarni Favqulodda vaziyatlar vazirligi va
FVDTning tizimlari xodimlari bilan hamkorlikda olib boradi.
Radioaktiv chang eshik, fortochka, tirqishlar orqali yashash va ishlab
chiqarish binolariga, omborxonalariga kirishi mumkin. Asosan, binoga
turli zararli gazlar, zaharlovchi moddalar va bakteriologik vositalar
aerozollarining kirishidan saqlanish va uni himoya qilishga tayyorlanish
uchun binolarni germetiklashtirish kerak hamda barcha tirqishlar
berkitishi lozim boʻladi.
Bundan tashqari uyning nurlanish ta’siridan saqlash uchun hiomya
vositalarini kuchaytirish kerak. Buning uchun deraza boʻshlig‘ini tuproq
toʻldirilgan qoplar bilan yopiladi, bir qavatli bino devorlarining qalinligini
oshirish uchun 1,0 dan 1,8 metr balandlikda tuproq bilan toʻldiriladi.
Sepilgan tuproqni qattiq qilish uchun taxtadan foydalanish mumkin.
297
Qishloq joylarda uylarni germetizatsiya qilishda tashqaridagi shaxta
quduqlarining atrofini 1-1,5 metrga sement, loy va shu kabilar bilan
yopish va germetizatsiya qilish zarur. Uylarni germetizatsiya qilish
tadbirlarini oʻtkazish ma’lum miqdorda nurlanish, zaharlovchi moddalar
va bakteriologik vositalar aerozollarining kirishini va odamlarning
zaharlanishini kamaytiradi.
Radioaktiv moddalar yoki boshqa zaharli moddalar bilan bog‘lik
favqulodda vaziyatlar sodir boʻlganda aholining har bir harakati fuqaro
muhofazasi xodimlarining nazoratlari ostida boʻlishi lozim.
Yashash joylarda, obyektlar hududidagi suvlarning radioaktiv
moddalar va boshqa turdagi zaharli moddalar bilan zaharlanish darajasini
aniqlash uchun suvdan 1,5 yoki 10 (bir chelak) hajmda na’muna olinadi.
Asbob suv betiga parallel vaziyatda 0,5-1,0 sm. balandlikda qilib tutiladi
va mikroampermetrning koʻrsatishlari yordamida aniqlanadi. Shuning
uchun radiatsiyaviy moddalar bilan zaharlangan hududda fuqaro
muhofazasi organlari xodimlari ruxsatisiz ichimlik suvlaridan foydalanish
maqsadga muvofiq emas.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Aholiga habar berish qanday amalga oshiriladi?
2. Evakuatsiya nima?
3. Oldindan oʻtkaziladigan koʻchirishlar qachon oʻtkaziladi?
4. Shoshilinch (kechiktirib boʻlmaydigan) koʻchirishlar qachon
oʻtkaziladi?
5. Fuqora muhofazasi himoya inshootlarining qanaqa turlari bor?
6. Fuqora muhofazasi himoya inshootlaridan foydalanish?
7. Yer osti qurilmalaridan boshpana sifatida foydalanish deganda
nimani tushunasz?
8. Mahalliy koʻchirish qanday amalga oshiriladi?
298
3.8-Mavzu: HIMOYA VOSITALARI VA ULARDAN
FOYDALANISH
3.8.1.Umumiy mа’lumоt.
Oʻzbekiston Respublikasining mehnat haqidagi qonunchilik
asoslariga binoan, korxona ma’muriyati ishchi va xizmatchilarni bepul
shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlashi, ularni saqlash, yuvish,
quritish, dezinfektsiyalash va ta’mirlashishlarini bajarishi kerak.
Barcha himoya vositalari ishlatilishiga qarab jamoa himoya
vositalariga va shaxsiy himoya vositalariga boʻlinadi. Agar ishning
xavfsizligini, mashinalarning konstruktsiyasi, ishlab chiqarish jarayonini
tashkil qilish, arxitektura-rejalashtirish yechimlari va jamoa himoya
vositalarini qoʻllash bilan ta’minlashning iloji boʻlmagan takdirda shaxsiy
himoya vositalari qoʻllaniladi.
Himoya vositalari texnik, estetika, ergonomika talablariga javob
berishi, himoya samaradorligi yuqori boʻlishi, ishlatilishda qoʻlay boʻlishi
kerak. Ular texnologik jarayonda bajarilayotgan ish turiga mos kelishi
kerak. Shu ish uchun moʻljallangan va qabul qilingan tartibda
tasdiqlangan texnik hujjatlari boʻlmagan shaxsiy himoya vositalarini
qoʻllash ta’qiqlanadi. Ular vazifasi, ishlash muddati koʻrsatilgan
yoʻriqnoma hamda saqlash va ishlatish qoidalari bilan ta’minlanadi.
3.8.2.Himoya vositalari va ularning turlari.
Shaxsiy himoya vositalari (ShHV) vazifalariga qarab qoʻyidagi 11
turlarga boʻlinadi:
Boshni himoya qilish vositalari - kaskalar, shlemlar, shapkalar,
berertkalar, shlyapalar, roʻmollar.
3.8.1-rasm. Boshni himoya qilish vositalari.
Koʻzni himoya qilish vositalari - himoya koʻzoynaklari.
299
3.8.2-rasm. Koʻzni himoya qilish vositalari.
Eshitish a’zolarini himoya qilish vositalari - quloqchinlar.
3.8.3-rasm. Eshitish azolarini himoya qilish vositalari.
Yuzni himoya hilish vositalari -himoya niqoblari.
3.8.4-rasm. Yuzni himoya qilish vositalari.
Nafas a’zolarini himoya qilish vositalari
respiratorlar, havoshlemlari, havomaskalari.
300
-
gazniqoblar,
3.8.5-rasm. Nafas azolarini himoya qilish vositalari.
Ixotalovchi kostyumlar - pnevmokostyumlar, namdan ixotalovchi
kostyumlar va skafandrlar.
3.8.6-rasm. Ixotalovchi kostyum.
Korjomalar - kombinezonlar, yarim kombinezonlar, koʻrtkalar,
shimlar, kostyumlar, xalatlar, plashlar, po‘stinlar, fartuklar, nimchalar.
301
3.8.7-rasm. Korjomalar.
Qoʻllarni himoya qilish vositalari - qoʻlqoplar.
3.8.8-rasm. Qoʻllarni himoya qilish vositalari.
Maxsus poyabzallar - etiklar, kaltaetiklar, botinkalar, kunjli
botinkalar, tuflilar, kalish, botilar.
302
3.8.9-rasm. Maxsus poyabzallar.
Extiyot moslamalari - extiyot kamarlari, dielektrik gilamchalar, qoʻl
changaklari, manipulyatorlar, tizzani, tirsakni va yelkani extiyot qilish
moslamalari.
3.8.10-rasm. Extiyot moslamalari.
Himoyalovchi dermotologik vositalar - yuviladigan pastalar,
kremlar, moylar.
3.8.11-rasm. Himoyalovchi dermotologik vositalar.
303
Shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlash, ularni oʻz vaqtida
almashtirish, ta’mirlash va ularni vazifalari boʻyicha ishlatilishi yuzasidan
korxona ma’muriyatiga, mehnatni muhofaza qilish muhandisiga
qoʻyidagicha vazifalar yuklanadi:
Ishchi va xizmatchilarga ShHVlarni berish boʻyicha nazorat va
hisobot ishlarini tashkil qilish, ulardan ish paytida toʻri foydalanishni,
buzilgan, ifloslangan hollarda esa ularni qoʻllashni ta’qiqlashni nazorat
qilish.
ShHVlarini belgilangan muddatlarda muntazam ravishda sinovdan
oʻtkazish, ularning sozligini tekshirib turish hamda ularning himoya
xossalari pasaygan filtrlari, oynalari va bosha qismlarini oʻz vaqtida
almashtirish va tekshirilgan vositalarga kelgusi sinov muddati haqida
tamg‘a qoʻyish.
Tozalash,
yuvish,
ta’mirlash,
zararsizlantirish
va
changsizlantirishishlarini oʻz vaqtida amalga oshirishishchi va
xizmatchilarni ShHVlar bilan oʻz vaqtida ta’minlash korxona
ma’muriyatiga, nazorat qilish esa kasaba uyushmasi qumitasiga
yuklatiladi.
Maxsus korjoma ishchilarni tashqi muhitning salbiy ta’siridan
saqlash uchun muljallangan. Bunda kishi tanasining havo almashish
funksiyasi buzilmasligi kerak. U juda qulay, havoni oʻtkazuvchan, ish
sharoitida xavfsiz, osilib yoki chiqib turuvchi qismlari boʻlmasligi kerak.
Ular pishiq, yengil tozalanadigan badanni qichitmaydigan matodan
tikiladi.
Harakatlanib turuvchi mexanizmlar yaqinida ishlovchilarga paxta
ipidan toʻqilgan, belbog‘siz, ichki choʻntakli kombinezonlar beriladi.
Qoʻllarni jarohatlanishdan saqlash uchun esa qoʻlqoplar beriladi.
Boshga uchburchak ro‘mol, erkaklarga biretkalar beriladi.
Kislota bilan ishlaydigan ishchilarga dag‘al jundan yoki paxta ipidan
toʻqilgan, kislota ta’siriga qarshi moda shimdirilgan matolardan toʻqilgan
shim va kurtkalar beriladi.
Hozirgi paytda kislota va ishorlar ta’siriga chidamli sintetik tolalar
(lavsan, nitron) va jun tolalari bilan aralashtirilgan yoki faqat sintetik
tolalardan toʻqilgan matolar keng qoʻllanilmoqda.
304
Kislota bilan bevosita ishlovchilarga rezina shimdirilgan fartuklar,
qoʻllariga kiyish uchun dag‘al jun qoʻlkoplar beriladi.
Gazniqoblar
Respiratorlar
Havo shlemlari
Havo niqoblari.
Shaxsiy himoya vositalari ikki guruhga boʻlinadi:
1.Nafas a’zolarini himoya qiluvchi vositalar.
2.Terini himoya viluvchi vositalar.
Bular nafas a’zolarini, koʻz va teri qavatlarini radioaktiv
moddalar(RM), zaharli moddalar (ZM), bakteriologik vositalar (BV), va
kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar (KTZM) ta’siridan saqlaydi.
3.8.12-rasm. Himoya vosiyalari.
Ularning oʻzining himoya xususiyatiga koʻra filtrlovchi va
ajratuvchilarga boʻlinadi. Filtrlovchi vositalarning himoyalash xususiyati
havoni himoyalovchi materiallar orqali oʻtkazishga asoslangan boʻlib,
unda havo RM, ZM, BV va KTZMdan tozalanadi. Ajratuvchi
vositalarning himoyalash xususiyati odam organizmini tashqi muhitdan
toʻliq ajratishga qaratilgan boʻladi. Foydalanilishiga koʻra hamma
himoyalovchi vositalar quyidagilarga: umumharbiy, maxsus, fuqarolar
uchun moʻljallangan va sanoatda qoʻllaniladigan vositalarga boʻlinadi.
Umumharbiy himoya vositalari bilan harbiy qismlarning harbiy
xizmatchilari ta’minlanadi.
305
Maxsus himoya vositalari bilan tankli, aviatsion, kimiyoviy qismlar,
turli xil qoʻshinlarning boʻlinmalari, hamda tibbiy xizmat boʻlimlari
yaradorlarga yordam koʻrsatishda ishlatilash uchun ta’minlanadilar.
Fuqarolar uchun ishlab chiqilgan himoya vositalari fuqaro
muhofazasi qismlarining harbiy xizmatchilari va butun aholini ta’minlash
uchun moʻljallangan.
Sanoatda ishlatiladigan himoya vositalari maxsus korxonalarda,
qishloq-xoʻjaligida va boshqa sohalarda kimyovyi moddalar bilan bog‘liq
boʻlgan joylarda qoʻllaniladi.
Nafas a’zolarining himoyalovchi vositalari filtrlovchi va ayruvchi
vositalardan iborat.
Filtrlovchi vositalarga quydagilar kiradi: protivogazlar G11-5, GP5M, GP-7, GP-7V, DP-6, DP-6M, PDF-7, PDF-D, PDF-SH; respiratorlar
R-2, R - 2D, RU-60M; kameralar – KZD -4, KZD-7.
Ayiruvchi vositalarga IP- 4, IP - 6, IP-46, KIP-5, KIP- 7, KIP -8
kiradi. Sanoatda tayyorlangan vositalardan tashqari nafas a’zolarini
himoyalash uchun oddiy vositalardan foydalanish mumkin. Ularga paxta
-doka bog‘lami va changga qarshi matoli maska PTM -I kiradi.
Protivogazlar nafas a’zolarini, yuz va koʻzni RM, ZM, BV va KTZMdan
saqlashga moʻljalangan.
GP-5 protivogaz yuz kismi, protivogaz qutichasi va sumkadan iborat.
Sumkada maxsus sovun bor. Yuz qismi shlem maska oynasi bilan, bitta
nafas olish, ikkita nafas chiqarish klapnli qutichadan iborat.
Protivogaz komplektiga oynaning ichki tomoniga qoʻyiladigan,
(terlatmaydigan plyonkali metall quticha kiradi. Protivogaz qutichasi
metaldan ishlangan boʻlib ichida ikkita tur shaklida kilindi boʻladi.
Silindirning tashki tomonida tutunga karshi filtr urnatilgan. Silindrlar
orasida maxsus kimyoviy moddalar bilan ishlov berilgan aktivlashtirilgan
koʻmir qatlami bor va kichik silindr ichki yuzasida changga karshi filtr
oʻrnatilgan.
Tutunga qarshi filtr havoni aerozollardan tozalash uchun xizmat
qiladi, aktivlashtirilgan koʻmir adsorbsiya va kimyoviy neytrallash usuli
bilan ZMning bulutlarini yutish uchun moʻljallangan. Tutunga qarshi filtr
306
aktivlashtirilgan koʻmir changining bir qismini tutib qolish uchun xizmat
qiladi.
GP-5ning shlem-maskasn bot razmerda chiqariladi. Kerakli razmeri
aniqlash uchun santimetr lentasi bilan bosh oʻlchanadi: aylanasiga engak
orqali oʻtib, boshning tepa qismida yana engakka qaytiladi. Shu oʻlchov
natijasida shlem - maskaning razmeri aniqlanadi:
oʻlchash natijasi (sm)
3.8.1-jadval
Shlem-maskaning kerakli razmeri
63 gacha
63,5-65,6
66-68
68,5-70,5
71 dan yuqori
0
1
2
3
4
Protivogaz sumkada olib yuriladi, lekin sharoitga koʻra 3 holatda olib
yurilishi mumkin “safar”, “tayyorgarlik”, “jangovor”.
Ayiruvchi protivgazlar. Suv bosgan boshpana va binolarda, toza havo
yetishmasligi aniqlangan joylarda qutqarish ishlari olib borilganda
foydalaniladi. IP-46 (yoki IP-46M) ajratuvchi protivogazlar quyidagi
asosiy qismlardan iborat:
-qat -qat buklanuvchi naychalari yuz qism;
-natriy peroksid toʻldirilgan regenerativ patron;
-regenerativ patronnish u neonga oʻrnatilgan briket va kislotali
ampuladan iborat ishga soluvchi moslama;
-nafas olish uchun rezina xalta;
-duralyuminiydan ishlangan karkaz (g‘ilof);
-sumka.
Natriy peroksidi kimyoviy bog‘langan kislorodni ajratib, ajralib
chiqarayotgan havodagi karbonat angidridni va suv bug‘larnni yutadi.
Regenerativ patronning harakat vaqti undagi kislorod zahirasiga qarab
belgalanadi: oshirish bajrilganda bir soatga, oʻrtacha -2 soatga, tinch
holatda 4 - 5 soatga yetadi: suv ostida 30 minutdan ortiq qolishga ruxsat
etilmaydi. Atmosferada bug‘uvchi gazlar (masalan, is gazi) boʻlsa,
gopkalipt patronidan foydalanish kerak. Unda is gazi karbonat angidridga
aylanadi.
307
Respiratorlar. Respiratorlar nafas a’zolarini radioaktiv va tuproq
changlaridan va bakterial aerozollardan himoya qiladi, hozirgi vaqtda
respiratorlardan R-2 va 1PB-1 “lepestok” keng qoʻllanilmoqda.
R -2 respiratori nafas olish, nafas chiqarish klapnlari, burun qisqichi
va tasmalari boʻlgan yarim maska yuzga keladi, engak va burun uning
ichida qolishi kerak, tasmalar boshga tortiladi.
SHB-1 resshfatori “Lepestok”-sintetik filtrlovchi materialdan
tayyorlangan boʻlib, bir marta foydalanish uchun moʻljalangan, kiyish
uchun respirator paketdan olinib, rezina shnurishgacha uch taxminan
kerak boʻlgan uzunlikdachoʻzib borlanadi, engakdan boshlab yuzga
kiyiladi, alyuminiy plastinka qisiladi va tasmalar ensaga bog‘lanadi.
Nafas a’zolarini himoya qilishini oddiy vositalari.
Paxta doka bog‘lami. Buning uchun 100x60 sm li doka olinib,
o‘rtasiga eni va boʻyi 20x30 sm va qalinligi 1 - 2sm qilib paxta solinadi,
soʻng u doka bilan oʻraladi. Dokaning uchlarini 35 sm dan kesib bog‘ich
ilinadi, bog‘lam engak, og‘iz va burun berkiladigan qilib tug‘iladi. Borich
uchlari boshning tepa suyagi va ensa ustidan bog‘lanadi. Changga qarshi
matoli maska PTM-1 oynali korpusdan va bog‘ichdan iborat. Maskaning
korpusi matodan 4 -5 kanat qilib tikiladi, kiradigan teshiklarga oʻlchovi
5,5x4,5 sm li oyna qoʻyiladi, bogich 35x70 sm qilib polotnodan tikiladi.
Maska boshga yopishib turishi uchun yuqoridagi chokka rezina qoʻyilib
tikiladi, koʻndalangiga ham rezina qoʻyiladi.
Pastda bog‘ach boʻladi. PTM-1ni tayyorlashda 7ta oʻlchov koʻzda
tutiladi. Maskaning cheti peshonaga, chakkaga, yonoqqa va engakka zich
yopishib turishi kerak.
Nafas a’zolarini himoyalash uchun biror bir vosita topilmaganda
dastroʻmol, sharf, sochiq va shunga oʻxshashlar bilan og‘iz va burunni
berkitish kerak.
Terini ximoya qilish vositalari, qoʻl osti vositalaridan terini himoya
qilish vositalarini tayyorlash.
Terini himoyalovchi shaxsiy vositalar himoyalash xususiyatiga qarab
filtrlovchi va ajratuvchilarga boʻlinadi. Terini ajratuvchi himoya
vositalari havo oʻtkazmaydigan materiallardan tayyorlanadi. Ular zich
yopiladigan (germetik) va zich yopilmaydigan (nogermetik) boʻlishi
308
mumkin. Zich yopiladigan vositalar kishi tanasini berkitadi va
zaharlovchi moddalarning bug‘i va tomchilaridan toʻliq himoya qiladi.
Zich yopilmaydigan vositalar esa faqat tomchi holidagi zaharlovchi
moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari, bu vositalar kishi terisini
bevosita radioaktiv va bakterial vositalar ta’siridan ham himoya qiladi.
Terini himoya qiladigan filtrlovchi vositalar ip - gazlamadan
tayyorlangan boʻlib, unga maxsus kimyoviy modda shimdiriladi. Bunda
matoning havo oʻtkazuvchanligi saqlanib qoladi, zaxarlovchi moddalar
iplar orasidan oʻtayotgan vaqtda yutiladi va neytrallanadi. Terini himoya
qiladigan ajratuvchi individual vositalarga umumxarbiy himoya toʻplami
(OZK), plyonkali himoya kostyumi (KZP) va terini himoyalovchi maxsus
vositaga L—1 yengil himoya kostyumi kiradi. OZK, KZP va L —I
kostyumi himoya ta’siri qoidasiga koʻra teri qavatlarini, formali kiyim
kechaklarni va oyoq kiyimlarini zaharlovchi moddalar,radioaktiv
moddalar va bakterial vositalar ta’siridan ajratishga asoslangan boʻladi.
Umumxarbiy himoya toʻplami himoya plashchi, himoya paypog‘iga
hamda himoya qoʻlqoplaridan iborat boʻladi.
OP- 1M plashli rezina qoʻshib toʻqilgan boʻlib, yengi va qalpoqchasi
boʻladi. Ishlashga qulay boʻlishi hamda qoʻlga zich yopishib turshi uchun
yengining uchiga rezina tasma tikilgan boʻladi. Qalpoqchani katta kichik
qilish uchun choʻziladigan tasma oʻrnatiladi. Plashlar quyidagi
oʻlchovlarda boʻladi, boʻyi 166 sm gacha boʻlgan kishilar uchun-birinchi
boʻy, 166 sm dan 172 sm gacha- ikkinchi, 172 sm dan 178 sm gachauchinchi, 178 sm dan 184 sm gacha va undan yuqorisi toʻrtinchi boʻy
boʻladi.
Himoya paypoqlari ham rezina qoʻshilgan matodan tayyorlanadi,
asosi qalin rezinadan iborat. Ular orqali oyoq kiyim ustidan kiyiladi va
oyoqqa maxsus tasma hamda takiladi yordamida mahkamlanadi. Belga
taqiladigan kamarga esa tasmalar yordamida birlashtiriladi. Himoya
paypoqlari quyidagi oʻlchovlarda ishlab chiqiladi: 40-poyabzal uchun
birinchi boʻy, 41-42 poyabzal uchun ikkinchi boʻy, 43 va undan katta
poyabzalga uchinchi boʻy toʻg‘ri keladi.
309
Himoya qoʻlqoplari ikki xilda tayyorlangan boʻlib, qishda kiyish
uchun ikki panjali va yozda besh panjali boʻladi. Qishki qoʻlqoplar ichiga
issiq saqlash uchun astar kiygiziladi va tugma qadaladi.
L-1 yengil himoya kostyumi teri qavatlaripi va formali kiyimlarni
sharlovchi moddalar, radioktiv moddalar hamda bakterial vositalardan
zararlanishdan himoya qilishga moʻljallangan.
U rezina matodan tayyorlangan boʻlib, kapyushonli koʻylak,
paypoqli shim, podshlemnik va ikki barmoqli himoya qoʻlqoplaridan
iborat.
Paypoqli shimning yuqori qismiga ikkita yelka tasmasi va paypoqni
oyoqqa zich qilib bog‘lash uchun bog‘ichlar tikilgan. Kapyushonli
koʻylakning orqa qismiga chok orqasidan oʻtadigan belband tikilgan
boʻlib, koʻylakning oldi tanasidagi tugmaga oʻtkaziladi. L-1 yengil
himoya kostyumi 3 oʻlchovda, boʻyi 165 sm gacha boʻlgan har xil
xizmatchilarga birinchi, 165 sm dan 172 gacha boʻlganlarga ikkinchi, 172
sm dan yuqorp boʻlganlarga uchinchi oʻlchovda tayyorlangan boʻladi.
L-1 yengil himoya kostyumi zararlangan joylarda ishlash uchun,
zararlanmagan joyda esa formali kiyim-kechaklar ustidan kiyiladi. Ish
qobiliyatini yaxshiroq saqlash uchun 10°C day yuqori haroratda himoya
kiyimi ishchi kiyim ustidan, 0°C dan 10°C gacha haroratda yozgi kiyim
ustidan, 0°C dan past haroratda esa qishki kiyim ustidan kiyiladi.
Plyonkali himoya kostyumi (KZP) - harbiy xizmatchilarning teri
qavatlarini zaharlovchi moddalar, radioaktiv moddalar, bakterial
takomillashtirish ustida doimiy ishlar olib borilmoqda. Shuning uchun,
dushman tomonidan ommaviy zarar yetkazuvchi qurollar ishlatilishi
ehtimoli borligi sababli, harbiy qismlar shaxsiy tarkibini jangovarlik
xususiyatlarini saqlash niyatida jang maydonida umumharbiy va tibbiyot
rioya vositalarini oʻz vaqtida qullash katta ahamiyatga egadir. Harbiy
qismlardagi shaxsiy tarkib ommaviy zarar yetkazuvchi qurollarning
shikastlovchi omillarini va jarohatlangan, zararlangan kishilarga birinchi
tibbiy yordam koʻrsatish qoidalarini bilishi kerak.
310
3.8.3.Shaxsiy tibbiy va zararsizlantirish vositalari.
Tibbiy vositalarni oʻz vaqtida qoʻllash kishilarni ommaviy zarar
yetkazuvchi qurollar ta’siridan butunlay muohfaza qilishga imkon
yaratadi.
Tibbiy muhofaza vositalariga AI-2 shaxsiy aptechkalar, ximiyaga
qarshi shaxsiy paketlar, shaxsiy bog‘lov paketlari.
DI-2 shaxsiy aptechkasi atom, kimyoviy va bakterial hamda boshqa
guruhdagi qurollarning shikastlovchi ta’sirini kamaytirish yoki ularning
ta’sirini oldini olish maqsadida oʻziga va oʻzaro yordam koʻrsatish uchun
moʻljallangan.
Aptechka plasmassadan tayyorlangan boʻlib, dorilar uning ichidagi
maxsus uyachalarga joylashtiriladi.
Plastmassa quti qopqog‘i ichkarisiga dori vositalarining qoʻllanish
sxemasi joylangan. Aptechka shunday konstruksiyaga egaki, undagi har
bir dori vositasi osonlik bilan olinadi va tezlik bilan qoʻllanadi. Aptechka
harbiy xizmatchilar kiteli yoki gimnast yorqasining tashqi choʻntagida
olib yuriladi. Saqlanadigan dori vositalari boshqa (komandir) koʻrsatmasi
asosida qoʻllaniladi. AI-2 aptechkasiga kuyidagi dorilar joylanadi:
- fosfororganik moddalardan zararlangan paytda qoʻllaniladigan afin
yoki budaksim aptechkaning 1-uyasiga joylashtirilgan. Afin yoki
budaksim preparatlari dala sharoitida tezlik bilan qoʻllash uchun steril
holatda shprits -tyubikda chiqariladi, qopqog‘i qizil boʻladi. Ushbu ziddizahar zararlanishning birinchi alomatlari yuzaga chiqishi zahoti (koʻz
qorachig‘i qisqarishi, koʻrish xiralashishi, koʻz sohasida kuchli og‘riq
paydo boʻlishi, koʻp soʻlak oqishi, kukrakda og‘riq turishida, muskullar
orasiga yuboriladi. Ziddi - zaxarni zararlangan kishi oʻziga yuborishi yoki
bir-biriga yordam koʻrsatishda muskullar orasiga yuborishi mumkin.
Shuni esda tutish kerakki, preparat qancha tez yuborilsa, zararlanishning
oqibatlari oldi shuncha tez olinadi. Zarur boʻlganda preparat qaytadai
muskullar orasiga yuborilishi mumkin. Shpris -tyubikdan foydalanish
usuli 2 - bobda koʻrsatilgan. Ishlatilgan shpris -tyubik zararlangan
kishining choʻntagiga solib qoʻyiladi.
311
- aptechkaning 2-uyasi boʻsh qoldirilgan, keyingi vaqtlarda ushbu
uyaga fosfororganik zaharlovchi moddalardan zararlanishning oldini
dimetpramid na 0,002 g sidnokarb bor. Bu preparat xam bitga tabletkadan
qoʻllaniladi, zarur boʻlgan hollarda 4-5 soat oralatib sutkasiga 3-4
martadan koʻp boʻlmagan holda ichiladi. Ushbu preparatlar boshliq
(komandir) buyrug‘i asosida qoʻllanadi.
Ximiyaga qarshi shaxsiy paketlar (IPP-8, IPP-9, IMI 10). Terining
ochiq joylariga tushgan zaharlovchi moddalarni degazatsiya qilish va
terining ochiq joyiga tegib turadigav (boʻyni, yuz, qoʻllar) formali kiyimkechak yengini, yoqasini hamda protivogazning yuz qismini degazatsiya
qilish uchun moʻljallangan. Bundan tashqari, ushbu pakstlardan jangovor
holatlarda zarur boʻlib qolgan vaqtda shaxsiy qurol va harbiy texnikaning
ayrim qismlari, kishilar tegadigan joylarni degazatsiya qilish uchun
ishlatiladi.
Ximiyaga qarshi IPP-8 shaxsiy paket kavsharlangan polietilen
xaltadan iborat boʻlib, uning ichiga degazatsiya qiluvchi suyuqli solingan
shisha flakon va turtta paxta- dokali tampon solingan.
Ximiyaga qarshi shaxsiy paketlar IPP-9 IPP-10, IPP-12 metall
balondan iborat boʻlib, ichiga degazatsiya qiluvchi suyuqlik solingan.
Zaharlovchi moddalar teriga tushgan vaqtda tezlik bilan shaxsiy
paketlar chap qoʻlga olinadi; IPP-8 paketining shisha idishi qopqog‘I
ochiladi; IPP-9, IPP-10 metall balonlarining yuqori qismi maxsus
teshuvchi moslama yordamida teshiladi; teridagi suyuq-tomchi holidagi
zazarlovchi moddalar asta-sekinlik bilan quruq paxta-dokali tampoiga
shimdirib olinadi; paxta-dokali tomponning ikkinchisi olingan va
degazatsiya qiluvchi suyuqlikka xoʻllanib zaharlovchi modda tushgan
joylar va protivogazning yuz qismi sinchiklab artib chiqiladi (odamning
yuz qismi artilayotgan vaqtda koʻzga suyuqlik tushmasligiga harakat
qilish kerak) ishlov oʻtkazib boʻlingandan soʻng shisha flakon qopqog‘i
yoki metall balonlar qopqog‘i mahkam qilib yopiladi va protivogaz
sumkasiga solinadi.
Shaxsiy bog‘lov paketa (PPI). Ommaviy shikastlanishlarda dala
sharoitida birlamchi bog‘lam sifatida shaxsiy bog‘lov paketi keng
qoʻllaniladp. Paket ik-kita 17-32 sm li steril paxta-dokali yostiqchalardan
312
iborat boʻlib, eni 10 sm, uzunligi 7 metr boʻlgan bintga bog‘langan.
Yostiqchalarning biri qattiq mahkamlangan, ikkinchisi esa
koʻzg‘aluvchan boʻlib, uni kerak boʻlgan joyga mumkin. Yostiqchaning
bir tarafi rangli ip bilan tikilgan, bog‘lov qoʻyadigan vaqtda shu tarafidan
ushlansa boʻladi. Bog‘lov materiali oq qog‘ozga oʻrab qoʻyilgan va u
ustidan rezinali materialdan tayyorlangan qobiq bilan germetik qilib
berkitilgan. Oq qog‘oz ichiga bint oxirini mahkamlash uchun tutnog‘ich
solib qoʻyilgan. Maket steril holatda ishlab chiqariladi.
Shaxsiy bog‘lov paketidan foydalanish qoidalari: rezinalangan qobiq
yirtib ochiladi.
Vositalardan himoyalash va formali kiyim- kechaklar, aslahaanjomlar, qurolning zararlanishini kamaytirish uchun moʻljallangan.
Plyonkali himoya kostyumi vaqti-vaqti balan qoʻllaniladigan vosita
hisoblanadi. Zaharlovchi moddalar va bakterial vositalardan
zararlanganda maxsus sanitariya ishlovchi oʻtkazmasdan yoʻqotiladi,
radioaktiv moddalardan zararlanganda dezakgivatsiya oʻtkaziladi va
qayta ishlatiladi.
Plyonkali himoya kostyumi himoya plashchi va himoya paypoqdan
iborat boʻlib, polimer plyonkali materialdan tayyorlangan.
Himoya kombinezoni rezina qoʻshilgan materialdan tayyorlangan
boʻladi. Kombinezon yaxlit qilib tikilgan kurtka, shim va kapishondan
iborat. Kombinezon rezina etik, himoya qoʻl qopi bilan birga komplekt
holida qoʻllaniladi.
Himoya fartugi rezina qoʻshilgan materialdan tayyorlanadi, undan
himoyalovchi paypoq, himoya qoʻlqopi bilan birgaliqda foydalaniladi.
Transport, qurol-yaroqlarni dezaktivasiya, degazatsiya va dezinfeksiya
qilishda undan foydalaniladi. Fartukning og‘irligi 400 g.
FM tizimida filtrlovchi vosita sifatida ZFO -58 kostyum qoʻllaniladi.
Ushbu kostyum ip gazlamadan tayyorlangan kombinezon, ichki kiyim,
podshlemnik va ikki juft paytavadan iborat. ZFO - 58 kostyumini
shimdirish uchun sintetik yuvish vositalari asosida tayyorlangan OP-7
yoki OP- 10, sovun -yog‘ emulsiyasi ishlatiladi. Bir komplekt kostyumni
shimdirish uchun ikki xil suyuqlik tayyorlash kerak boʻladi: birinchi
suyuqlik 2,5 l miqdorida tayyorlanadi, buning uchun 40- 50°C gacha
313
isitilgan 2 litr suvda OP - 7 yoki OP -10 moddalari eritiladi. Soʻngra
ikkinchi shoklik tayyorlanadi. Buning uchun 60-70°C gacha isitilgan 2 litr
issiq, suvda 200-300 g maydalangan kir sovun eritiladi va unga 0,5 g
oʻsimlik yog‘i yoki mineral yog‘ qoʻshiladi. Tayyor boʻlgan
suyuqliklarga kostyum navbati bilan shimdiriladi va quritiladi.
Terini himoya qilishda zaharli har qanday vositalardan keng
foydalanishi mumkin. Bunda suv oʻtmaydigan gazmoldan tikilgan
nakidka, plash, paxtali kurtka va shim, sport kostyumlari,
ishkambinzonlari, charmdan tikilgan kurtka va plashlar, qattiq gazmoldan
tikilgan kapyushonkalardan foydalanish mumkin.
Oyoqda rezina charm etik, kalish kiyish kerak. Qoʻlga charm yoki
rezina Shkol kiyiladi. Boʻin va boshni himoya qilish uchun qalin
gazmoldan kapyushon tikib olinadi. Sport kastyumiga, kombinizonga
yoki boshqa kostyumlarga sovun yog‘ emulsiyasini yoki yuvuvchi
moddalar eritmasini shimdirish mumkin.
Tibbiy muhofaza vositalari. Yetakchi NATO davlatlari tomonidan
koʻpdan koʻp ommaviy zarar yetkazuvchi qurollar yaratilganligiga
qaramasdan yaratilgan qurollariing samaradorligini oshirish va ularni
olish uchun qoʻllaniladigan II-6 preparati sariq penalga solingan holda
qoʻyilmoqda. Ushbu ziddi-zahar boshliq buyrug‘i asosida, fosfororganik
zaharlovchi moddalar bilan zararlangan joyga kirishdan 30 daqiqa oldin
2 tadan ichiladi yoki dushman tomonidan fosfororganik zaharlovchi
moddani qoʻllash ehtimoli paydo boʻlganda shu preparatdan
foydalapiladi.
Kerak boʻlganda ushbu preparat qayta 5-6 soat oʻtgandan soʻng
ichilishi mumkin.
-aptechkaning 3-uyasiga shprits-tyubik holatida chiqarilgav og‘riqni
qoldiradigan vosita promedol yoki morfin preparata joylanadi.
Shikastlangan kishiga kuchli og‘rikning oldini olish yoki shunday
og‘riq boshlangan vaqtda uni toʻxtatish maqsadida qoʻllanadn. Shprits
tyubik oq qopqoq bilan berkitilgan.
Radiatsiyadan himoyalanish vositasi aptechkaning 4-uyasiga solib
quyiladi. Ushbu himoya vositasi kistamin (RS-1) ning 0,2 g li 12 ta
tabletkasi ikkita pushti rang penalga solingan. Ayrim hollarda bu preparat
314
oʻrinda dietilstilbestrol (DES) 25 mg dan tabletka holida chiqarilishi
mumkin.
Sistamin preparati zararlangan joylarda harakat qilish kerak boʻlgan
vaqtda yoki himoya vositalaridan (yashirinish joylari, jangovor texnika va
boshqalar) foydalanilganda ularni himoya qilish xususiyati oʻtib kiruvchi
nurlanishdan himoya qila olmasligiga shubha qilinganda shu joyga
kirishdan oldin (20-30 da sikl oldin) 6 ta tabletkasi birdaniga ichiladi.
Sistamin preparati oʻz ta’sirini organizmda 4-5 soat mobaynida saqlaydi.
Kerak boʻlganda preparat 6 soat oʻtgach yana qabul qilinishi mumkin.
Dietnlstnlbestrol (DES) preparati pgu zararlanish joyiga kirishdan
oldin (1-2 sutka oldin) bitta tabletkadap (25mg) ichiladi, preparat oʻz
ta’sirini organizmda 10 kun mobaynida saqlashi mumkin. Agar shu vaqt
ichida kistamin preparati qoʻshimcha qilib ichilsa, unda DES
preparatining ta’siri yanada kuchayadi:
- aptechkaning 5- uyasiga dushman tomonidan qoʻllanilgan bakterial
usitalarga qarshi ikkita oq penalga solingan xlorteratsiklining 100000 TB
li 10 ta tabletkasi joylanadi. Yarador boʻlgan vaqtda, kuyish vaqtida yoki
ipfeksiyanipg oldini olish uchun preparat 5 tabletkadan ichiladi, kerak
boʻlsa preparatning kolgann 6-8 soat oʻtgandan soʻng qabulq kilinadi.
- aptechkaning 6- uyasi zahira holda qoldirilgan.
Kuyishga qarshi vosita hisoblangan etaperazip aptechkaning 7uyasiga havo rang penalga solib quyilgan. Penalda etaperaziping 0,006 g
li tabletkasi 5 tadan joylangan. Nurlanishning dastlabki reaksiyasi paydo
boʻlgan paytida, shuningdek boshni qattiq olgan hollarda, koʻngil ainiy
boshlangan paytda bir tabletkadan ichiladi. Keynngi vaqtlarda bu preparat
oʻrniga dimetkarb preparati ishlatilmokda.
Shaxsiy universal bog‘lov paketi (PPU)-shaxsiy tarkibga PPI
tomoniga berilishi mumkin. PPI bog‘lovidan farqli ularoq yostiqchaning
bir tomoniga metallangan material qoʻyilgan, bu material yarada
chiqayotgan suyuqliklarni oʻziga shimib olish xususiyatiga ega va yaraga
yopishib qolmaydi. Paketdan foydalanish qoidalarn xuddi PPI ga
oʻxshaydi.
315
Tibbiy yoping‘ich (NM)-kishilarni sovuq vaqtlarda sovqotishdan,
issiq vaqtlarda esa qizib ketishdan himoya qilishga moʻljallangan.
Yoping‘ichdan foydalanish qoidasi:
- sovuq vaqtlarda tibbiy yoping‘ichning metallangan qavati ichkariga
qilib solinadi va unga jarohatlangan kishi qoʻyiladi;
- yoping‘ichning chekka qismlari qaytarilib oyoqlari va tanasi oʻrab
chiqiladi;
- havo buzuq vaqtlarda (namgarchilik, yog‘ingarchilik) kishining
boshi ham yopib qoʻyilishi mumkin;
- yopqich ochilib ketmasligi uchun bir mecha joyidan bint yordamida
mahkamlanadi.
Issiq vaqtlarda oʻta qizib ketmaslik uchun yopqichning metallangan
qavati yuqoriga qaratilib, jarohatlangan kishi uning tagiga yotqiziladi,
bunda kishi yopig‘ichga oʻralmaydi.
Bolalarni himoyalashni tashkil etish.
Favqulodda vaziyatlarda bolalarni himoya qilish katta sonli aholining
burchidir. Birinchi navbatda ota-onalar, maktabgacha boʻlgan
muassasalar va maktab xodimlari zimmasiga tushadi. FVlarning
boshlanganlngi yoki boshlanishi haqida signal olishganda bolalar
kattalarning uzluksiz nazoratida boʻlishlari kerak.
Bolalar himoyasini ishonchli ravishda tashkil etish uchun katta
yoshddagi aholi quyidagi tadbirlarni bajarishini bilishlari kerak:
-nafas olish a’zolarinpng himoya qilish vositalar tuzilishini qoʻllash
qoidasini, PTM- I va paxta- doka bog‘lashini tayyorlash qoidalarini bilish;
-nafas olish a’zolari va terini himoya qilish vositalarini bolalarga
kiydira bilish;
-KZD- 4 ga bolalarni yetkazilishini bilish;
-bolalarni boshpanalar va tana joylarda joylashtirish qoidalarni bilish
va ularning xulqni nazorat qilish;
-bolalar dam olishini, ovqatlanishini, tibbiy koʻrikdan oʻtishini
tashkil etish;
-yosh bolalari boʻlgan ayollarni joylashtirish uchun alohida joylar
ajratish;
316
-koʻchirish haqidagi buyruq olingandan keyin bolalar hujjatlar,
kiyim, oziq- ovqatlar bilan ta’minlangan boʻlishlari kerak;
-bolalar choʻntagiga ismi sharifi, turar joyi, tug‘ilgan yili va
koʻchirishning yakunlovchi punkti yozilgan qog‘oz solib qoʻyish kerak;
Bolalarning transport vositalariga oʻtkazlishi birinchi navbatda
tashkil etilishi shart. Bolalar himoyasi katta yoshli aholi oldida turgan eng
dolzarb masaladir. Bu ma’suliyatni bajarish uchun butun katta yoshli
aholi FV larda oʻtkaziladigan chora tadbirlarni yaxshi bilishlari kerak.
Qo’shimcha ma’lumot: Himoya vositalaridan foydalanishga doir
qonun hujjatlari ishlab chiqilgan va bugungi kunda amalda
qoʻllanilmoqda. Bundan bittasi “Oʻzdavenergonazorat” agentligining
2001-yil 29-noyabrdagi 374-sonli buyrug‘i bilan “Tasdiqlangan”
“Oʻzbekenergo” Davlat aksiyadorlik kompaniyasi, Oʻzbekiston
Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi,
Oʻzbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi bilan
“Kelishilgan” “Elektr uskunalaridan foydalaniladigan himoya vositalarini
qoʻllash va sinash qoidalari” nomli hujjat ishlab chiqilgan va bugungi
kunda amalda qoʻllaniladi va unda quyidagilar keltirilgan.
1.1.Qoidalarning maqsadi va qoʻllanilishi
1.1.1. Ushbu Qoidalar “Oʻzbekenergo” Davlat aksionerlik
kompaniyasi qaramog‘idagi barcha qurilish-montaj tashkilotlari, trestlar,
zavodlar, mexanizatsiyalashgan kolonnalar va boshqa korxona hamda
tashkilotlar uchun taalluqlidir.
Ushbu qoidalarni elektr uskunalarini ta’mirlovchi, foydalanuvchi,
quruvchi va montaj qiluvchi muhandis-texnik xodimlar va ishchilar
egallab turgan lavozimi yoki kasbi hajmida bilishlari shart.
1.1.2. Qoidalarda himoya vositalarining tasniflari, ularga
qoʻyiladigan talablar bayon qilingan, foydalanish usullari va sinov
me’yorlari boʻyicha koʻrsatmalar keltirilgan.
Mazkur Qoidalar talablariga javob bermaydigan himoya vositalarini
ishlatish man qilinadi.
1.1.3. Himoya vositalari, ularni amalga tatbiq qilish xarakteriga qarab
ikki turga boʻlinadi: kollektiv himoya vositalari va shaxsiy himoya
vositalari (GOST 12. 4. 011-75).
317
Elektr uskunalari konstruksiyalarining himoya vositasi funksiyasini
bajaruvchi (muntazam toʻsiqlar, statsionar yerga ulagich pichoqlar va
hokazolar) qismlari himoya vositalari tushunchasiga kirmaydi.
1.1.4. Elektr himoya vositalariga quyidagilar kiradi:
Izolyatsiyalovchi shtangalar (operativ, oʻlchov, yerga ulagichni
oʻrnatish uchun), izolyatsiyalovchi va elektr oʻlchovchi qisqichlar
(saqlagichlar bilan ishlash operatsiyalari uchun), kuchlanish koʻrsatgichi,
fazalarni sozlash uchun kuchlanish koʻrsatgichi va hokazolar;
1000 V dan yuqori kuchlanish ostida ta’mirlash ishlarini olib borish
uchun ishlatiladigan izolyatsiyalovchi vositalar va moslamalar, 1000 V
gacha kuchlanish ostidagi elektr uskunalarida ish olib borish uchun
ishlatiladigan izolyatsiyalovchi dastakli chilangarlik-yig‘uv asboblari;
dielektrik
qoʻlqoplar,
etiklar,
kalishlar,
gilamchalar,
izolyatsiyalovchi qoplamalar va izolyatsiyalovchi tagliklar;
shaxsiy ekranlovchi komplektlar;
koʻchma yerga ulagichlar;
toʻsiq qurilmalari va dielektrik qalpoqlar;
xavfsizlik plakatlari va belgilari.
Yuqorida keltirilgan elektr himoya vositalaridan tashqari, elektr
uskunalarida ish olib borilganda himoya koʻzoynagi va kaskalar,
protivogazlar, qoʻlqoplar, montyorning himoya belbog‘lari va xavfsizlik
arqonlari kabi shaxsiy himoya vositalarini qoʻllash mumkin.
1.1.5. 1000 V kuchlanishdan yuqori elektr uskunalarida ish bajarish
mobaynida ishlatiladigan asosiy himoya vositalariga quyidagilar kiradi:
Izolyatsiyalovchi shtangalar, izolyatsiyalovchi va elektr oʻlchovchi
qisqichlar, kuchlanish koʻrsatgichlari, fazalarni sozlash uchun aniqlovchi
kuchlanish koʻrsatgichlari;
Elektr montyorlar havo elektr uzatish tarmoqlarida bevosita tok
oʻtkazuvchi qismlarga tegib turib ta’mirlash ishlarini olib borishda
qoʻllaniladigan izolyatsiyalovchi qurilma va asbob-uskunalar
(izolyatsiyalovchi narvonlar, havozalar, bevosita simlarga tegib turadigan
izolyatsiyalovchi tortqilar, arqonlar, teleskopik minoralar savatchasi,
simlarda ishlash uchun moʻljallangan koʻchma minoralar va hokazolar).
318
1.1.6. Asosiy himoya vositalarining izolyatsiyalovchi qismi
dielektrik xususiyati chidamli boʻlgan materiallardan (chinni,
qog‘ozbakllet quvurlari, ebanit, getinaks, yog‘och qatlamli plastiklar,
plastik va shisha epoksid materiallar va hokazolardan) tayyorlanishi
zarur.
Oʻziga nam tortuvchi materiallar (qog‘ozbakelit quvurlar, yog‘och va
boshqalar) namga chidamli lak bilan qoplangan va bu materiallar
yorilmagan, dars ketmagan, tekis yuzali va tirnalmagan boʻlishi kerak.
1.1.7. 1000 V kuchlanishdan yuqori elektr uskunalarida
qoʻllaniladigan qoʻshimcha elektr himoya vositalariga quyidagilar kiradi:
dielektrik qoʻlqoplar;
dielektrik etiklar;
dielektrik gilamchalar;
shaxsiy ekranlovchi komplektlar;
izolyatsiyalovchi tagliklar va qoplamalar;
dielektrik qalpoqlar;
koʻchma yerga ulagichlar:
toʻsiq qurilmalari;
xavfsizlik plakatlari va belgilari.
1.1.8. 1000 V kuchlanishgacha boʻlgan elektr uskunalarida
qoʻllaniladigan asosiy elektr himoya vositalariga quyidagilar kiradi:
izolyatsiyalovchi shtangalar;
izolyatsiyalovchi va elektr oʻlchovchi qisqichlar;
kuchlanish koʻrsatgichlari;
dielektrik qoʻlqoplar;
izolyatsiyalovchi dastakli chilangarlik-yig‘uv asboblari.
1.1.9. 1000 V kuchlanishgacha boʻlgan elektr uskunalari uchun
qoʻshimcha elektr himoya vositalariga quyidagilar kiradi:
dielektrik kalishlar;
dielektrik gilamchalar;
koʻchma yerga ulagichlar;
izolyatsiyalovchi tagliklar va qoplamalar;
toʻsiq qurilmalari;
xavfsizlik plakatlari va belgilari.
319
1.1.10. Elektr uskunalarini operativ holda almashlab ulashlarda va
boshqa ishlarni bajarish uchun zarur himoya vositalarini tanlab olish
mazkur Qoidalar asosida, “Elektr uskunalarini ishlatishda xavfsizlik
texnikasi qoidalari”, “Sanoat chastotasida ishlayotgan oʻzgaruvchan tokli
500 kV kuchlanishli elektr uzatish havo tarmoqlari va podstansiyalarida
ish bajarish jarayonida mehnatni muhofaza qilish me’yorlari va qoidalari”
hamda boshqa tegishli me’yoriy texnik hujjatlar bilan, shuningdek,
mazkur hujjatlarda talab etilganidek mahalliy sharoitga qarab aniqlanadi.
1.1.11. Asosiy himoya vositalaridan foydalanilganda qoʻshimcha
himoya vositalarining birini ishlatish kifoyadir, bundan faqat elektr
uskunalari tokidan shikastlangan odamlarni qutqarish holati mustasnodir.
Bunday hollarda qadam kuchlanishdan saqlanish uchun shuningdek,
dielektrik etik yoki kalish ham ishlatiladi.
1.1.12. Himoya vositalari elektr uskunalari ishchi kuchlanishning eng
yuqori qiymatida ishlatishga moʻljallangan boʻlishi zarur (GOST 1516.176 va 20690-75).
1.2. Himoya vositalaridan foydalanish tartibi
1.2.1. Elektr uskunalariga xizmat koʻrsatuvchi xodim xavfsiz ish
bajarilishini ta’minlovchi barcha zarur himoya vositalari bilan
ta’minlangan boʻlishi shart.
Himoya vositalari inventar sifatida taqsimlovchi uskunalar,
elektrostansiya sexlari, elektr tarmoqlarini taqsimlovchi punktlari va
transformator podstansiyalarida saqlanishi yoki tezkor harakatdagi
brigada, markazlashgan ta’mirlash brigadasi, koʻchma laboratoriya va
hokazolarning inventar mulkiga kiritilishi hamda shaxsiy foydalanish
uchun berilishi mumkin.
1.2.2. Inventar himoya vositalari ishlatishni tashkil qilish sistemasi,
mahalliy sharoitlar va keltirilgan komplektlash me’yorlari asosida
obyektlar, tezkor chiqadigan brigadalar va boshqalar oʻrtasida
taqsimlanadi. Himoya vositalarining saqlanish joyini koʻrsatgan holda
ushbu taqsimlanish roʻyhatlarda qayd etilgan boʻlishi va u korxona bosh
muhandisi yoki tuman elektr tarmoqlari boshlig‘i tomonidan tasdiqlanishi
kerak.
320
1.2.3. Xodimlarni oʻz vaqtida himoya vositalari bilan ta’minlash va
elektr uskunalarini me’yorlariga muvofiq sinovdan oʻtkazilgan himoya
vositalari bilan komplektlash, ularni toʻg‘ri saqlashni tashkil qilgan va
zarur zaxirani hosil qilish, muntazam kuzatuv va sinovlarni oʻz vaqtida
olib borish, yaroqsiz himoya vositalarini chiqarib tashlash hamda himoya
vositalarini hisobga olishni tashkil qilish javobgarligi sex, xizmat joyi,
podstansiya, elektr uzatish tarmoqlari uchastkasi boshlig‘i va uchastka
ustasi zimmasida boʻladi, umumiy korxona boʻyicha esa mas’uliyat bosh
muhandisga yuklatiladi.
1.2.4. Alohida elektr uskunalari uchun berilgan himoya vositalari
yaroqsiz boʻlib qolganligi aniqlangan taqdirda, ushbu uskunani
ishlatuvchi xodim himoya vositasini ishlatishdan darhol chiqarib
tashlashi, 1.2.3-bandda koʻrsatilgan shaxslardan biriga ma’lum qilishi va
himoya vositalari qayd etiladigan jurnalga yoki operativ hujjatlarga yozib
qoʻyishi zarur.
1.2.5. Himoya vositalarini yakka oʻzi ishlatish uchun olgan shaxslar
ushbu himoya vositalarini toʻg‘ri ishlatishga va oʻz vaqtida yaroqliyaroqsizligini aniqlashga javob beradilar.
Himoya vositalarini saqlash tartibi
1.2.6. Himoya vositalarining sozligi va ishlatishga yaroqliligi
ta’minlanadigan sharoitda saqlash va tashish zarur. Shuning uchun ular
namlikdan, ifloslanishdan va mexanik buzilishlardan himoyalangan
boʻlishi kerak.
1.2.7. Himoya vositalari berk xonalarda saqlanishi zarur.
Rezinadan qilingan himoya vositalari maxsus shkaf, tokcha, quti va
hokazolarda alohida saqlanishi kerak. Ular yog‘, benzin va rezinani
emiradigan boshqa moddalardan hamda toʻg‘ridan toʻg‘ritushadigan
quyosh nuri va isitkich asboblari ta’sirini himoyalangan boʻlishi lozim.
Ombordagi zaxiraga olib qoʻyilgan rezinadan tayyorlangan himoya
vositalarining harorati 0 - 25°C boʻlgan quruq xonalarda saqlanishi kerak.
1.2.8. Izolyatsiyalovchi shtanga va qisqichlar xona devorlariga
tegmaslik hamda egilmaslik choralari koʻrilgan holatda saqlanishi zarur.
Kuchlanish koʻrsatgichi va elektr oʻlchovchi qisqichlar jild yoki
g‘iloflarda saqlanishi lozim. Koʻchma yerga ulagichlarni saqlashga
321
moʻljallangan maxsus joylarga tartib raqami qoʻyiladi, ularning raqamlari
koʻchma yerga ulagichlardagi raqamlarga mos kelishi kerak.
1.2.9. Protivogazlar maxsus sumkalarga joylangan boʻlib, quruq
xonalarda saqlanishi shart.
1.2.10. Ishlatilayotgan himoya vositalari maxsus ajratilgan joylarda,
odatda, xonalarning kirish joylarida va elektr uskunalarini boshqaruv
shitlarida joylashtiriladi. Ushbu joylarda himoya vositalarining roʻyhati
boʻlishi kerak. Saqlanish joylarida shtangalar, qisqichlar, koʻchma yerga
ulagichlar, xavfsizlik plakatlari va belgilari uchun kronshteyn yoki
ilgaklar boʻlishi, shuningdek, dielektrik qoʻlqop, dielektrik kalish,
dielektrik etik, dielektrik gilamcha, dielektrik qalpoq, izolyatsiyalovchi
taglik va qoplama, qoʻlqop, himoya belbog‘i va arqonlari, himoya
koʻzoynagi, protivogaz va kuchlanish koʻrsatgichlar va boshqalar uchun
shkaflar hamda tokchalar bilan jihozlangan boʻlishi zarur.
1.2.11. Tezkor chiqadigan va ta’mirlash brigadalari, laboratoriyadagi
yoki shaxsiy foydalanishda boʻlgan elektr himoya vositalari quti, sumka
yoki jildlarda saqlanishi lozim.
1.2.12. Kuchlanish ostida ta’mirlash ishlarini olib borishda
ishlatiladigan
izolyatsiyalovchi
vositalar
quruq
va
havosi
shamollatiladigan xonalarda saqlanishi, ularni tashqarida va ochiq havoda
vaqtinchalik
saqlaganda
jildlarga
solingan
boʻlishi
zarur.
Izolyatsiyalovchi qurilmalar va moslamalarni ishlatishdan oldin quruq
latta bilan artish, ishlatish mobaynida namlanishiga yoʻl qoʻymaslik talab
qilinadi. Izolyatsiyalovchi vositalar namiqqan boʻlsa, ularni quritish va
navbatdan tashqari elektr sinovidan oʻtkazish darkor.
Himoya vositalari holatini nazorat qilish va ularning hisobini
olib borish
1.2.13. Raqamlanishi zarur boʻlmagan gilamchalar, tagliklar hamda
xavfsizlik plakatlari va belgilaridan tashqari, ishlatilayotgan barcha
izolyatsiyalovchi himoya vositalari, himoya belbog‘lari ham raqamlangan
boʻlishi zarur. Elektrostansiya, elektr tarmoqlari va podstansiyalarda har
bir himoya vositasi uchun alohida raqamlanadi. Inventar raqamlar
bevosita himoya vositasiga yozib qoʻyiladi.
322
Agar himoya vositalari bir necha boʻlaklardan iborat boʻlsa
(kuchlanish koʻrsatgichlari, izolyatsiyalovchi shtangalar va hokazolar),
ushbu vosita uchun umumiy boʻlgan raqam jami boʻlaklarga alohida
yozilishi zarur. Himoya vositalarining raqami barcha boʻlaklarda bir xilda
boʻlsa, zavod raqamini koʻllash mumkin.
1.2.14. Elekrostansiya sexlari, podstansiya (markazlashtirilgan
xizmat koʻrsatilganda boʻlim va uchastkada), laboratoriya, qurilishmontaj tashkilotlari uchastkalari va boshqa joylarda himoya vositalarini
hisobga oluvchi va holatini nazorat qiluvchi, ularning nomi va raqami
qayd qilingan, saqlanish joyi koʻrsatilgan, vaqti-vaqti bilan sinash va
koʻrikdan oʻtkazish muddati koʻrsatilgan qayd etish jurnali olib borilishi
zarur. Jurnal tavsiya qilingan shaklda toʻldirilib borilishi va har 6 oyda bir
marta himoya vositalari holatiga javobgar ma’muriy texnik xodim
tomonidan nazorat qilib turilishi zarur. Shaxsiy foydalanishda boʻlgan
himoya vositalari ham, himoya vositalarini hisobga olish va saqlash
jurnalida qayd qilinishi, ularning berilgan vaqti va xodimning vositani
olganligi toʻg‘risidagi imzosi boʻlishi zarur.
1.2.15. Himoya vositalari tayyorlangandan soʻng har bir himoya
vositasi namunasini qabul qilish va topshirish, davriy (vaqti-vaqti bilan)
va namunaviy sinovlardan oʻtkazish talab qilinadi (GOST 16504-81).
Ishlatilayotgan himoya vositalari davriy va navbatdan tashqari
(ta’mirlashdan keyin oʻtkaziladigan) sinovlardan oʻtkazilishi lozim.
1.2.16. Izolyatsiyalovchi tagliklar, dielektrik gilamchalar, koʻchma
yerga ulagichlar, toʻsiqlar, plakat va belgilardan tashqari, zavodlardan
yoki omborlardan ishlatish uchun olingan hamma himoya vositalari
ishlatish sinovlari me’yorlari boʻyicha sinovdan tekshirilishi shart.
1.2.17. Izolyatsiyalovchi dastakli uskuna va 1000 V gacha boʻlgan
kuchlanish koʻrsatgichlaridan tashqari, sinovga bardosh bergan barcha
himoya vositalariga quyidagi shakllarda keltirilgan shtamplardan biri
qoʻyilishi zarur.
323
Elektr himoya vositalari uchun shtamp namunasi:
№ ______________________________________
_______________________ kV kuchlanishgacha yaroqli.
Keyingi sinov muddati 202_____y
“______”___________________
______________________________________________________
________
(laboratoriya nomi)
Elektr uskunalari kuchlanishidan qat’iy nazar ishlatiladigan himoya
vositalari va saqlagich moslamalari (dielektrik qoʻlqoplar, protivogazlar,
montyorning himoya belbog‘lari, xavfsizlikni ta’minlovchi xavfsizlik
arqonlari va h.k.lar) uchun shtamp namunasi:
№ _____________________________________
Keyingi sinov muddati 202_____y
“______”_____________________
______________________________________________________
________
(laboratoriya nomi)
Shtamp rezina mahsulotlari chetiga, saqlagich moslamalari va elektr
himoya vositalarining izolyatsiya qismidagi chegaralovchi halqa yoniga
chidamli hamda yuvilib ketmaydigan boʻyoq bilan bosilgan boʻlishi yoki
yelimda yopishtirilishi kerak. Bir necha boʻlakdan iborat boʻlgan himoya
vositasiga shtamp himoya vositasining faqat bir boʻlagiga bosilishi lozim.
Ishga yaroqsiz deb topilgan himoya vositasining eski shtampi qizil boʻyoq
bilan oʻchirib tashlanishi zarur.
1.2.18. Himoya vositalarini sinovdan oʻtkazuvchi laboratoriya elektr
va mexanik sinov natijalarini ixtiyoriy shakldagi jurnalda qayd qiladi.
Dielektrik rezinadan qilingan koʻp miqdordagi himoya vositalarining
sinov natijalarini alohida jurnalda qayd qilish mumkin. Begona
tashkilotlarga tegishli himoya vositalariga ham shtamp bosiladi va bundan
tashqari, buyurtmachiga sinov bayonnomasi beriladi.
324
Himoya vositalaridan foydalanishning umumiy qoidalari
1.2.19. Ma’lum kuchlanishga moʻljallangan elektr himoya
vositalaridan kuchlanishi ushbu miqdordan katta boʻlmagan elektr
uskunalaridagina belgilangan maqsadda foydalanish lozim.
1.2.20. Asosiy elektr himoya vositalari yopiq xonalarda oʻrnatilgan
elektr uskunalarida qoʻllash uchun moʻljallangan, ochiq elektr uskunalari
va havo elektr uzatish tarmoqlarida esa faqat quruq havo sharoitlarida
ishlatishga moʻljallangan. Ochiq havodagi namgarchilik paytlarida ushbu
sharoitlarga moʻljallangan himoya vositalaridan foydalanish lozim.
Himoya vositalarini tayyorlash, sinash va ishlatish, faqat belgilangan
davlat standartlari, texnik shartlar va yoʻriqnomalarga muvofiq amalga
oshiriladi.
1.2.21. Himoya vositalarini ishlatishdan oldin, ishchi ushbu himoya
vositalarini ishga yaroqliligi, tashqi tomonida shikastlangan joyi yoʻqligi,
changdan tozalab artilgan holda, unga bosilgan shtampga asosan,
yaroqlilik muddatini tekshirishi lozim. Dielektrik qoʻlqoplar ishlatishdan
oldin ularni barmoqlari tomon burab, teshigi bor-yoʻqligini tekshirib olish
zarur. Ishga yaroqlilik muddati oʻtib ketgan himoya vositalaridan
foydalanish man qilinadi.
2. Ayrim turdagi himoya vositalariga qoʻyiladigan talablar va
ulardan foydalanish qoidalari
2.1. Elektr himoya vositalari
2.1.1. 1000 V dan yuqori kuchlanishli elektr uskunalarida
ishlatiladigan himoya vositalarining izolyatsiyalovchi qismi dastak
tomonidan elektr izolyatsiyalovchi materialdan qilingan ajratgich halqa
yoki tirgovich bilan ajratiladi. Ajratgich halqaning tashqi diametri
dastakning tashqi diametridan kamida 10 mm ga ortiq boʻlishi kerak.
Izolyatsiyalovchi qism bilan dastak chegarasini faqat boʻyoq bilan ajratib
qoʻyish man qilinadi. Ajratgich halqa esa izolyatsiyalovchi qismning bir
boʻlagi hisoblanadi. 1000 V kuchlanishgacha boʻlgan elektr uskunalarida
ishlatiladigan himoya vositalaridagi tirgovichning balandligi texnik
shartlarda keltirilgan talablarga mos kelishi lozim.
Himoya vositalarini ishlatish jarayonida ularning ajratgich halqa yoki
tirgovichni tashqarisidagi izolyatsiyalovchi qismiga tegish man qilinadi.
325
2.1.2. Elektro izolyatsiyalovchi trubkadan qilingan himoya vositalari
konstruksiyasida trubka ichiga chang va suv kirishiga qarshi chora
koʻrilgan boʻlishi zarur. Ushbu talab izolyatsiyalovchi chang tortuvchi
shtangalarga taalluqli emas.
2.1.3. Shtanga va kuchlanish koʻrsatgichlarning konstruksiyasi va
ishchi qismining oʻlchamlari uskunalarning (qutblari) fazalari orasida va
ularni yerga ulangan qismiga nisbatan tutashuviga imkon bermasligi
darkor.
2.1.4. Izolyatsiyalovchi himoya vositalarining loklangan yuzasi
buzilgan yoki boshqa nosozliklar aniqlangan taqdirda ularni ishlatish man
qilinadi.
2.1.5. 1000 V dan yuqori kuchlanishli elektr uskunalarida
izolyatsiyalovchi shtangalar (oʻlchov shtangalaridan tashqari) yerga ulash
uchun, izolyatsiyalarni changdan tozalash uchun izolyatsiyalovchi
qisqichlar, elektr oʻlchovchi va kuchlanish koʻrsatgichlaridan dielektrik
qoʻlqop kiyib foydalanish zarur. Oʻlchov shtangalari bilan ishlaganda
dielektrik qoʻlqopdan foydalanish zarur emas.
Izolyatsiyalovchi operativ shtangalar va yerga ulagich
shtangalari
2.1.6. Izolyatsiyalovchi operativ shtangalar va yerga ulagich
shtangalariga qoʻyilgan umumiy texnik talablar GOST 20494-75 da qayd
etilgan.
2.1.7. Izolyatsiyalovchi shtangalar operativ ishlarni, oʻlchov ishlarini
(izolyatsiya holatini va elektr uzatish tarmoqlari va podstansiyalardagi
ulagichlarni tekshirish uchun), razryadnik detallarini oʻrnatish va boshqa
ishlarni bajarish uchun moʻljallangandir. Izolyatsiyalovchi shtangalar, har
xil vazifalarni bajarish uchun almashtirib olib qoʻyishga moʻljallangan
kallakli (ishchi qismli) universal boʻlishi mumkin.
2.1.8. Izolyatsiyalovchi shtangalar ishchi, izolyatsiyalovchi
qismlardan va dastakdan iborat. Ishchi qismining konstruksiyasi ushbu
shtanga bilan bajariladigan ishlarga muvofiq aniqlanadi. Oʻlchov
shtangasining ishchi qismi oʻlchov qurilmasidir.
326
Shtanganing izolyatsiyalovchi qismi 1.1.6-bandda koʻrsatilgan
materiallardan yasalishi zarur. Dastak esa shtanga bilan yaxlit yoki
alohida boʻlak holida yasalishi mumkin.
2.1.9. Elektr yoyini oʻchirish qurilmasi bilan jihozlangan shtangalar
110 kV va undan yuqori kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlarining
fazalarini alohida ta’mirlashda oʻchirilgan fazani yerga ulash uchun
moʻljallangan. Bundan tashqari, shtanga ushbu fazani yerga ulash
jarayonida hosil boʻladigan elektr yoyini oʻchirish vazifasini ham
bajaradi. Hamma shtangalar yerga ulagich shtangalariga qoʻyilgan
talablarni qondirishi zarur.
Elektr yoyini oʻchiruvchi qurilmalar bilan jihozlangan shtangalar
izolyatsiyalovchi qismdan, dastak, elektr yoyini oʻchiruvchi qurilmali
ishchi qism va ilgak (pantografik va boshqa konstruksiyadagi), hamda
strubsinali yerga ulovchi simdan tashkil topgan. Izolyatsiyalovchi qism
va dastakning uzunligi 3.8.3-jadvalda keltirilgan.
3.8.2-jadval.
Yerga ulagich shtangalarning minimal oʻlchamlari
Uzunligi, mm
Shtangalar
Izolyatsiyalovchi dastagi
qismi
1000 V kuchlanishgacha boʻlgan elektr Cheklanmaydi, qoʻllashga
uskunalarida yerga ulagichni oʻrnatish uchun
qulay holda belgilanadi
2 — 500 kV kuchlanishli taqsimlovchi uskunalar
va 35 kV kuchlanishgacha boʻlgan havo elektr
2.8.3-jadval boʻyicha
uzatish tarmoqlari simlariga yerga ulash uchun
110 — 220 kV kuchlanishli havo elektr uzatish
tarmoqlari
simlariga
butunlay
elektr
2.8.3izolyatsiyalovchi materialdan yasalgan hamda
1400
jadval
elektr yoyini oʻchiruvchi qurilmali yerga ulashni
boʻyicha
oʻrnatuvchi shtangalar
500 kV kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlari
2.8.3simlariga yerga ulagach oʻrnatuvchi metall
1000
jadval
zvenolardan iborat yig‘ma shtangalar
boʻyicha
327
110 — 500 kV kuchlanishli havo elektr uzatish
tarmoqlari ustunlaridan izolyatsiya qilingan
yashindan himoya qiluvchi trosslarga yerga
ulagichni oʻrnatuvchi
Laboratoriya va sinov uskunalarida yerga ulagich
oʻrnatuvchi
700
300
kamida 700
300
3.8.3-jadval.
Izolyatsiyalovchi shtangalarning minimal oʻlchamlari
Uzunligi, mm
Elektr uskunalarning nominal kuchlanishi, kV
1 gacha
2 dan 15 gacha
15 dan 35 gacha
35 dan yuqori, to 110 gacha
150 gacha
220 gacha
500 gacha
Izolyatsiyalovchi dastagi
qismi
Cheklanmaydi, qoʻllashga
qulay holda belgilanadi
700
300
1100
400
1400
600
2000
800
2500
800
4000
1000
Yerga ulovchi simning koʻndalang kesimi mexanik mustahkamligi
boʻyicha 25 mm2 dan kam boʻlmasligi lozim. Elektr yoyini oʻchiruvchi
qurilmali shtangada ishlatilishi moʻljallangan elektr uzatish tarmog‘ini
kuchlanishi va elektr yoyini oʻchiruvchi qurilmaning nominal toki
koʻrsatilgan boʻlishi zarur.
2.1.10. Izolyatsiyalovchi shtangalar oʻlchami 3.8.3-jadvalda
keltirilgan uzunlikdan kam boʻlmasligi, yerga ulagich shtangalar oʻlchami
esa 3.8.2-jadvalda keltirilgan uzunlikdan kam boʻlmasligi shart. 15 kV
kuchlanishgacha moʻljallangan chinni izolyatorli va elektro
izolyatsiyalovchi materialdan qilingan uzaytirgichlar shtangalarning
minimal izolyatsiyalovchi qism uzunligiga (3.8.2-jadval) izolyator
uzunligi va uzaytirgichning izolyatordan dastakkacha boʻlgan qismi
kiradi.
2.1.11. Shtangalar ishchi qismining konstruksiyasi ajratgichlar bilan
ishlash jarayonida sirg‘anib ketishdan holi boʻlishi lozim.
328
Izolyatsiyalovchi shtanga va yerga ulagich shtangalarning umumiy
uzulishi yerdan, poldan, havo elektr uzatish tarmoqlarida esa tayanchdan
turib, erkin ishlatishni ta’minlashi zarur.
2.1.12. Izolyatsiyalovchi shtangalarning umumiy uzunligi uning
ishlatish sharoitlariga qarab belgilanadi. Bu shtangalar elektro
izolyatsiyalovchi material yoki metall bilan ulangan bir necha
zvenolardan iborat boʻlishi mumkin. Teleskopik konstruksiyalarni
qoʻllashga ruxsat etiladi. Biriktiruvchi metall qismlari, ularning uzunligi
izolyatsiyalovchi qism uzunligining 5 foizidan ortiq boʻlmagan taqdirda
shtanganing uzunligini 3.8.3-jadvalga asosan aniqlashda olib
tashlanmaydi.
2.1.13. Shtanganing massasi, agar u bilan bir odam ishlasa, bir qoʻlga
(chegaralovchi halqa yonida ushlab turuvchi) tushadigan eng katta kuch
oʻlchov shtangalari uchun 80 N (8 kgs) dan, qolganlari uchun esa (yerga
ulagich shtangasi uchun ham) 160 N (16 kgs) dan oshmasligi zarur. Kuch
bundan ortiq boʻlgan taqdirda ikkinchi odamning qatnashishi va koʻtarib
turadigan uskuna ishlatilishi talab qilinadi.
2.1.14. Izolyatsiyalarni kuchlanish ostida tozalash uchun
qoʻllaniladigan izolyatsiyalovchi kovak shtangalar ishdan oldin va vaqtivaqti bilan changtortgich yordamida puflab, tozalab turilishi lozim.
2.1.15. Oʻlchov shtangalari tuzilish prinsipi yerga ulashni taqozo
etuvchi hollardan tashqari, boshqa barcha holatlarda yerga ulanmaydi.
110 kV va undan yuqori kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlarida
elektromontyorni bevosita tok oʻtkazuvchi qismlarga tegib ishlashi uchun
moʻljallangan izolyatsiyalovchi qurilma va moslamalar
2.1.16. Izolyatsiyalovchi qurilma va moslamalar 110 kV va undan
yuqori kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlarida bevosita tok
oʻtkazuvchi qismlarga (simga, armaturaga) tegib ishlashda odamni
uskunalarning yerga ulangan qismidan va boshqa kuchlanishga ega
boʻlgan qismlardan izolyatsiya qilish uchun moʻljallangandir.
Izolyatsiyalovchi qurilmalarga elektr izolyatsiyalovchi (bakelit,
shishaplastik va boshqa) materiallardan tayyorlangan shtangalar,
narvonlar, tortqilar, arqonlar kiradi.
329
Moslamalarga koʻtaradigan savatlar, sim oldida ishlash uchun
maxsus xonalar, simda harakat qiluvchi aravachalar, tortuvchi
qurilmalarning qoʻshimcha qismlari. domkratlar, bloklar va hokazolar
kiradi. Moslamalar elektro izolyatsiyalovchi materiallardan yoki
metalldan yasalishi mumkin.
2.1.17. Tok oʻtkazuvchi qismlarga odam tegishidan oldin uning
shaxsiy ekranlovchi komplekti tok oʻtkazuvchan qismlarga maxsus
shtanga yordamida (potensiallarni tenglashtirish uchun) ulanishi zarur.
Ulovchi oʻtkazgichning koʻndalang kesimi 4 mmgdan kam boʻlmasligi
lozim.
2.1.18. Simga yaqinlashish va unga keyinchalik tegish
izolyatsiyalovchi narvon yoki izolyatsiyalovchi shtanga yoki arqonlarga
osilgan kabina yordamida amalga oshirilishi mumkin. Izolyatsiyalovchi
narvonga alohida boʻlaklardan yig‘ish mumkin. Narvonning yuqori qismi
ustunni traversiga mahkamlash uchun qisqich va sharnir bilan jihozlanadi.
Bu oʻz navbatida narvonni oʻzaro perpendikulyar bir yoki ikki tekislikda
(maydonda) erkin harakatlanishini ta’minlaydi.
2.1.19. Izolyatsiyalovchi tortqi simlar va osilgan ilgaklar og‘irligini
oʻziga olish uchun xizmat qiladi. Simga yaqinlashish uchun kabina
ishlatilgan taqdirda izolyatsiyalovchi tortqilarni ushbu kabina hamda
undagi elektromontyor og‘irligini oʻziga olish uchun ishlatish mumkin.
2.1.20. Izolyatsiyalovchi arqonlar asboblarni yuqoriga olib chiqish,
narvon va koʻchma minoralarni joyidan qoʻzg‘atish hamda ishchi holatiga
keltirish, montyorning simda, narvonda hamda kabinada turgan vaqtda
xavfsizligini ta’minlashga moʻljallangandir. Izolyatsiyalovchi arqonlar
sintetik toladan (masalan polipropilendan) tayyorlangan boʻlib, uning
tarkibiga tabiiy tola aralashtirmagan boʻlishi kerak.
2.1.21.
Izolyatsiyalovchi
arqonlardan
tashqari
barcha
izolyatsiyalovchi qurilma va moslamalarda kuchlanish sinfi, ruxsat
etilgan yuk koʻtarish qobiliyati va keyingi sinov muddati aniq koʻrinishi
zarur. Agar narvon alohida boʻlaklardan yig‘ilgan boʻlsa, belga har bir
boʻlagiga bosiladi.
330
Izolyatsiyalovchi arqonlarda yoki ularga bog‘langan sinov muddati
toʻg‘risidagi belgilarda aniq koʻrinadigan “Faqat kuchlanish ostida
ishlatish uchun” yozuvi boʻlishi lozim.
Izolyatsiyalovchi qisqichlar
2.1.22. Izolyatsiyalovchi qisqichlar saqlagichlar bilan ishlash uchun,
izolyatsiyalovchi qoplamalar va toʻsiqlarni oʻrnatish hamda olish va
shunga oʻxshash ishlarni bajarishda qoʻllaniladi1.
2.1.23. Qisqichlar ishchi (qisqich tishlari), izolyatsiyalovchi qismdan
va dastakdan tashkil topgan. Izolyatsiyalovchi qisqichning gabarit
oʻlchamlari 3.8.4-jadvalda keltirilgan.
3.8.4-jadval.
Izolyatsiyalovchi qisqichlarning minimal oʻlchamlari
Uzunligi, mm
Elektr uskunalarining nominal
kuchlanishi, kV
Izolyatsiyalovchi qismi
dastak
1 gacha
Cheklanmaydi qoʻllashga qulay holda belgilanadi
6 dan 10 gacha
10 dan yuqori, to 35 gacha
450
750
150
200
Elektr oʻlchovchi qisqichlar
2.1.24. Elektr oʻlchovchi qisqichlarga qoʻyilgan umumiy texnik
talablar GOST 9071-79 da keltirilgan.
2.1.25. Elektr oʻlchovchi qisqichlar elektr uzatish tarmoqlarida
ularning yaxlitliligini buzmasdan tarmoqdagi tok, kuchlanish va quvvatni
oʻlchash uchun ishlatiladi.
2.1.26. 10 kV kuchlanishgacha boʻlgan elektr uskunalarida
ishlatiladigan elektr oʻlchovchi qisqichlar ishchi, izolyatsiyalovchi
qismlar va dastakdan tashkil topgan. Qisqichning ishchi qismi ochilibyopiladigan magnit oʻtkazgichdan, choʻlg‘amdan va olib qoʻyiladigan
yoki ichiga oʻrnatilgan oʻlchov asbobidan tashkil topgan.
Izolyatsiyalovchi qismi va dastagi esa elektro izolyatsiyalovchi
materialdan tayyorlanishi va minimal uzunligi 380 mm, dastagi 130 mm
boʻlishi lozim.
2.1.27. 1000 V kuchlanishdan yuqori elektr uskunalari zanjirlarida
oʻlchovchi qisqichlar bilan foydalanilganda chiqariladigan asboblarni
ishlatish, shuningdek, oʻlchov chegarasini tok oʻtkazuvchi qismlardan
331
qisqichlarni olmay turib almashlab ulash man qilinadi. Oʻlchash ishlari
olib borilayotganda qisqichni osilib turgan holda ushlash lozim.
2.1.28. 1000 V kuchlanishgacha boʻlgan elektr uskunalari uchun
qoʻllaniladigan qisqichlar ishchi qismdan (ajratgichli magnit oʻtkazgich,
choʻlg‘am va oʻlchov asbobidan) hamda bir vaqtning oʻzida
izolyatsiyalovchi qismli tayanch va dastak vazifalarini bajaruvchi
korpusdan iborat.
1000 V dan yuqori kuchlanishni koʻrsatuvchi gazorazryadli
indikator lampali asboblar
2.1.29. 1000 V gacha va undan yuqori kuchlanish koʻrsatgichlariga
qoʻyilgan umumiy texnik talablar GOST 20493-75* da keltirilgan.
2.1.30. Elektr uskunalarda kuchlanish bor yoki yoʻqligini aniqlashga
moʻljallangan koʻrsatkichlar qoʻlda olib yuriladigan kuchlanish
koʻrsatgichlaridir. Kuchlanish koʻrsatgichlarining ishlashi gazorazryadli
indikator lampadan sig‘im toki oʻtganda yonish prinsipiga asoslangan.
2.1.31. Kuchlanish koʻrsatgichi ishchi, izolyatsiyalovchi qismlar va
dastakdan tashkil topgan. Ishchi qismga uchlik - kontakt, gazorazryadli
lampa va kondensatorlar kiradi. Izolyatsiyalovchi qism ishchi qism bilan
dastak oralig‘ida joylashgan boʻlib, bir necha elementdan yasalgan
boʻlishi mumkin. Teleskopik konstruksiyalarni ishlatishga ham ruxsat
beriladi.
2.1.32. Kuchlanish koʻrsatgichining oʻlchamlari 3.8.5-jadvalda
keltirilgan oʻlchamlardan kam boʻlishi mumkin emas.
2.1.33. Kuchlanishi 10 kV dan yuqori boʻlgan elektr uskunalarida
2.2-jadvaldan uzunlikka mos boʻlgan izolyatsiyalovchi shtangalarga
mahkamlangan. 2 – 10 kV kuchlanish uchun moʻljallangan kuchlanish
koʻrsatgichidan foydalanish mumkin.
2.1.34. Kuchlanish koʻrsatgichining sezgirligi uning lampasi minimal
kuchlanishida yonishi bilan, ya’ni signal lampasining barqaror nurlanishi
bilan xarakterlanadi.
1000 V dan yuqori kuchlanishda qoʻllaniladigan koʻrsatgichning
yonish kuchlanishi ushbu elektr uskunalari nominal kuchlanishining 25
foizini tashkil qilishi zarur.
332
2.1.35. Kuchlanish koʻrsatgichini ishlatishdan oldin uning ishga
yaroqliligi maxsus asboblar bilan yoki yaqin yerda joylashgan va
oldindan kuchlanish ostidagi tok oʻtkazuvchi qismlarga yaqinlashtirish
bilan tekshiriladi.
3.8.5-jadval.
Kuchlanish koʻrsatgichining minimal oʻlchovlari
Uzunligi, mm
Elektr uskunalarning nominal kuchlanishi,
Izolyatsiyalovchi
dastak
kV
qism
1 gacha birgalikda
Cheklanmaydi
1 dan yuqori, to 10 gacha birgalikda
230
110
10 dan yuqori, to 20 gacha birgalikda
320
110
35
510
120
110
1400
600
110 dan yuqori, to 220 gacha birgalikda
2500
800
2.1.36. Kuchlanish koʻrsatgichini ishlatish jarayonida, uni tok
oʻtkazuvchi qismlarga lampasida nurlanish paydo boʻladigan masofaga
qadar yaqinlashtirish kerak. Yaqinlashtirilgan vaqtda lampada nurlanish
paydo boʻlmagan hollardagina asbobni tok oʻtkazuvchi qismga bevosita
tegizish mumkin. Kunduzgi yorug‘ vaqtda ochiq, taqsimlovchi
uskunalarda, havo elektr uzatish tarmoqlarida va hokazolarda ishlash
jarayonida lampa nurlanishini yaxshi kuzatish uchun ular oftobdan
toʻsuvchi moslamalar bilan ta’minlanishi lozim.
2.1.37. Qoida boʻyicha havo elektr uzatish tarmoqlarida kuchlanish
yoʻqligi UVNB tipidagi kontaktsiz kuchlanish koʻrsatgichi bilan
tekshirilishi lozim. Kuchlanish yoʻqligi havo elektr uzatish
tarmoqlarining
tayanchlaridan
yoki
teleskopik
minora
(gidrokoʻtargach)dan UVN-10 va shunga oʻxshash kuchlanish
koʻrsatgichlari bilan tekshirilganda, ularning ishchi qismi tayanchdagi
tushirilgan yerga ulagichning boʻlishidan va teleskopik minora
(gidrokoʻtargich) shassisi yerga ulanganligidan qat’i nazar, yerga ulanishi
kerak (metall tayanchlarda ishlashdan tashqari). Kuchlanish
koʻrsatgichining ishchi qismi uning ishchi koʻndalang kesimi 4 mm2
boʻlgan yumshoq misli sim bilan tunukadan tayyorlangan maxsus
333
halqasimon uchlikka ega boʻlgan mis sim yordamida yerga ulanadi.
Kuchlanish koʻrsatgichining yerga ulagich simini havo elektr uzatish
tarmog‘i simlarini yerga ulashda foydalanilgan, avvaldan yerga ulangan
koʻchma yerga ulagichga va havo elektr uzatish kuchlanishi indekatsiyasi
uchun ustundan tushirilgan yerga ulagichga ulash uchun ruxsat beriladi.
Kuchlanish yoʻqligini tekshirish va himoya yerga ulagichni oʻrnatishda
yerdagi ulagich simiga (tushirilgan yerga ulagichga) tegish mumkin emas.
1000 V dan yuqori kontaktsiz kuchlanish koʻrsatgichlari
2.1.38. Kontaktsiz kuchlanish koʻrsatgichlarining ish prinsipi
elektrostatik induksiya prinsipiga asoslangan. Asbobning choʻg‘lanish
lampasi uning signal elementi hisoblanadi. Ushbu asbob 6 — 35 kV
kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlarida, 6 — 35 kV kuchlanishli
ochiq va yopiq taqsimlovchi elektr uskunalarida kuchlanish boryoʻqligini tekshirish uchun moʻljallangan.
2.1.39. Ushbu kuchlanish koʻrsatgichi ishchi qism, zaryadlovchi
uskuna va 110 kV kuchlanishli izolyatsiyalovchi teleskopik shtangadan
tashkil topgan. Kuchlanish koʻrsatgichi kuchlanish ostida boʻlgan tok
oʻtkazuvchi qismi a yaqinlashtirilgan sari chastotasi koʻpayib boruvchi
uzuq-uzuq yorug‘lik signali bera boshlaydi. Kuchlanish koʻrsatgichi
uning sozligini tekshiruvchi biriktirilgan qurilma va tok manbaiga ega
hamda zaryadlovchi uskuna bilan jihozlangan boʻladi.
2.1.40. Kontaktsiz kuchlanish koʻrsatgichi hamda gazorazryadli
lampali kuchlanish koʻrsatgichi bilan kuchlanish bor-yoʻqligini tekshirish
tartibi bir xildir. Ushbu asbobni yerga ulash talab qilinmaydi.
Fazalarni sozlash uchun kuchlanish koʻrsatgichlari
2.1.41. Ushbu asboblar havo va kabel elektr uzatish tarmoqlari hamda
3 — 110 kV kuchlanishli transformatorlarning ishchi kuchlanish ostida
fazalarini sozlash uchun moʻljallangan.
2.1.42. Asbob konstruktiv jihatdan izolyatsiyasi kuchli egiluvchan
sim bilan bir-biriga ulangan elektr izolyatsiyalovchi trubkada ikki
korpusni tashkil qiladi. Uning elektr sxemasi gazorazryadli indikator
lampa, kondensator va rezistrlardan iborat. Asbobning izolyatsiyalovchi
qismi minimal uzunligi 3.8.5-jadvalga mos kelishi zarur.
334
2.1.43. Ushbu asboblarni ishlatish tartibi ishlatish yoʻriqnomasi
asosida aniqlanadi.
1000 V gacha boʻlgan kuchlanish koʻrsatgichlari
2.1.44. 1000 V gacha boʻlgan elektr uskunalarida kuchlanish boryoʻqligini tekshirish uchun nazorat lampasi (choʻg‘lanuvchi lampali va
ikki oʻtkazuvchi simli patron)dan foydalanish man etiladi. Chunki nazorat
lampasidan foydalanilganda fazalararo kuchlanishga ulanish natijasida
uning portlashi va buning natijasida ishchilarning elektr yoyi va shisha
boʻlaklaridan jarohat olish xavfi bor.
2.1.45. 1000 V gacha boʻlgan elektr uskunalarida kuchlanish boryoʻqligini tekshirish uchun 2 tipdagi asbobdan: oʻzgarmas va
oʻzgaruvchan tokli elektr uskunalari uchun - aktiv tok ta’sirida
ishlaydigan ikki qutbli kuchlanish koʻrsatgichidan, oʻzgaruvchan tokli
elektr uskunalari uchun sig‘im toki ta’sirida ishlaydigan bir qutbli
kuchlanish koʻrsatgichidan foydalaniladi.
2.1.46. Ikki qutbli kuchlanish koʻrsatgichi elektr sxemasi elementlari
joylashgan ikki korpusdan tashkil topgan. Korpuslar bir-biri bilan havo
elektr uzatish tarmoqlarida ishlatish uchun uzunligi 1 m dan kam
boʻlmagan, qolgan elektr uskunalari uchun uzunligi 0.6 m dan kam
boʻlmagan mustahkam izolyatsiyali egiluvchan mis sim bilan ulangan.
Bir qutbli kuchlanish koʻrsatgichi bir korpusga joylashgan. Ikki qutbli
kuchlanish koʻrsatgichi esa stryelkali asbob turida ham bajarilishi
mumkin (masalan, choʻntakda olib yuriladigan IN-92 turidagi voltmetr).
2.1.47. Ikki qutbli kuchlanish koʻrsatgichining elektr sxemasi
gazorazryadli indikator lampadan, lampaga parallel ulangan rezistor,
qoʻshimcha rezistorlar va kontakt-uchliklardan tashkil topgan.
Bir qutbli kuchlanish koʻrsatgichining elektr sxemasi qoʻshimcha
rezistorli gazorazryadli indikator lampadan, kontakt-uchlikdan va
operatorning qoʻli tegib turuvchi korpusning yon tomoniga joylashgan
kontaktdan iborat.
2.1.48. 1000 V gacha boʻlgan kuchlanish koʻrsatgichida indikator
lampasining yonish vaqtidagi kuchlanishi 90 V dan oshmasligi lozim.
2.1.49. 1000 V gacha boʻlgan kuchlanish koʻrsatgichining
konstruksiyasi kontakt-uchlikning oʻqi boʻylab harakatlanishiga yoʻl
335
qoʻymasligi zarur. Kontakt-uchlikning izolyatsiya qilinmagan qismi
uzunligi 20 mm dan oshmasligi lozim. Ikkilamchi zanjirlarda ish bajarish
jarayonida uchlikning izolyatsiya qilinmagan qismidan 5 mm gacha
qoldirib, qolgan qismiga elektr izolyatsiyalovchi materialdan qilingan
trubka kiygizib qoʻyish tavsiya qilinadi.
2.1.50. Bir qutbli kuchlanish koʻrsatgichini ikkilamchi zanjir
sxemalarini tekshirganda, elektr schyotchiklarni ulaganda faza simini
aniqlashda, elektr lampa patronlarini, oʻchirgichlar, saqlagichlar va
boshqalarni ulash uchun ishlatish tavsiya qilinadi. Bunda, kuchlanish boryoʻqligini tekshirish jarayonida indikator lampasi tashqi kuchlanish ta’siri
doirasida ham yonishi mumkinligini e’tiborga olish zarur.
Rezinali dielektrik qoʻlqoplar
2.1.51. Elektr uskunalarida ishlash mobaynida texnik shartlar talabi
bilan tayyorlangan maxsus dielektrik qoʻlqoplardan foydalanishga ruxsat
etiladi. Kuchlanishi 1000 V gacha boʻlgan elektr uskunalarida dielektrik
qoʻlqoplar asosiy himoya vositasi sifatida, 1000 V dan yuqori boʻlgan
elektr uskunalarida esa qoʻshimcha himoya vositasi sifatida ishlatiladi.
2.1.52. Qoʻlqopning uzunligi 350 mm dan kam boʻlmasligi lozim. Ish
jarayonida dielektrik qoʻlqopni shimarib qoʻyish man qilinadi. Qoʻlqopga
yeng ustidan kiyish zarur. Ishlatishda boʻlgan qoʻlqoplar (mahalliy sharoit
boʻyicha) sovunli yoki sodali suyuqlik bilan davriy dizenfeksiyadan
oʻtkazib turilishi lozim. Sovuq ob-havo sharoitlarida binodan tashqarida
dielektrik qoʻlqoplar ishlatilganda yupqa jun yoki ip-gazlama qoʻlqop
ustidan kiyishga ruxsat etiladi.
Dielektrik etik va kalishlar
2.1.53. Dielektrik etik va kalishlar yopiq joylarda hamda
yog‘ingarchilik boʻlmaganda ochiqda joylashgan elektr uskunalarida
qoʻshimcha himoya vositasi sifatida ishlatiladi. Dielektrik etik va
kalishlar ishlayotganlarni qadamlar orasidagi (odim) kuchlanishdan
saqlaydi.
2.1.54. Elektr uskunalarida faqat GOST 13385-78 talablariga asosan
tayyorlangan dielektrik etik va kalishlarni ishlatishga ruxsat etiladi.
Dielektrik etik va kalishlar tashqi koʻrinishiga (rangi, maxsus belgi yoki
laklanmaganligiga) qarab boshqa maqsadlar uchun moʻljallangan etik va
336
kalishlardan farq qilishi zarur. Elektr uskunalari har xil razmerli dielektrik
oyoq kiyimlari bilan jihozlanishi lozim.
Dielektrik rezinali gilamlar va izolyatsiyalovchi tagliklar
2.1.55. Dielektrik rezinali gilamlar oʻta zax xonalardan tashqari
boshqa barcha yopiq joylarda joylashgan 1000 V gacha va undan yuqori
kuchlanishli elektr uskunalarida qoʻshimcha himoya vositasi sifatida
ishlatiladi. Gilamlar vazifasi va ishlatish sharoitiga qarab, GOST 4997-75
talablariga asosan quyidagi 2 guruhda tayyorlanishi zarur:
1-guruh – oddiy tayyorlangani – - 15°C, + 40°C haroratda ishlatish
uchun;
2-guruh – moy va benzinga chidamli – - 50°C, + 80°C haroratda
ishlatish uchun.
Gilamni ishlatishda uning markirovkasiga ahamiyat berish lozim.
Koʻzga tashlanadigan, mexanik ravishda yirtilgan joylari boʻlsa, uni
albatta, chiqitga chiqarish zarur.
2.1.56. Zax va tez ifloslanuvchi xonalarda izolyatsiyalovchi
tagliklarni qoʻllash zarur. Izolatsion taglik balandligi 70 mm dan kam
boʻlmagan izolyatorlarga oʻrnatilgan toʻshamadan tashkil topgan.
Tagliklar uchun maxsus ishlab chiqarilgan SN-6 turidagi izolyatorlarni
ishlatish tavsiya qilinadi. Toʻshama oʻlchami 50 x 50 sm boʻlgan, qalinligi
30 mm dan kam boʻlmagan quruq, koʻzsiz, buralmagan yog‘och
taxtachalardan yasalishi zarur. Qoqilgan taxtachalar oralig‘i 3 sm dan
oshib ketmasligi lozim. Yaxlit toʻshamalarni ishlatish tavsiya qilinmaydi,
chunki ular izolyatorlarda tasodifiy shuntlanishni yoʻqligini tekshirishni
qiyinlashtiradi. Toʻshama hamma tomonidan boʻyalgan boʻlishi lozim.
2.1.57. Izolyatsiyalovchi tagliklar mustahkam va barqaror boʻlishi
zarur. Olib qoʻyiladigan izolyatorlar ishlatilganda, toʻshamani izolyator
bilan ulaganda uning sirg‘anib ketishini bartaraf etish kerak. Taglik
ag‘darilib ketmasligi uchun toʻshama chetlari izolyatorning tayanch
yuzasidan tashqariga turtib chiqmasligi zarur.
Izolyatsiyalovchi qoplamalar
2.1.58. Izolyatsiyalovchi qoplamalarni 20 kV kuchlanishgacha
boʻlgan elektr uskunalarida tok oʻtkazuvchi qismlarga bexosdan tegib
ketishining oldini olish uchun ish joyini toʻsiqlar bilan ajratish imkoni
337
boʻlmagan hollarda qoʻllash ruxsat etiladi. 1000 V kuchlanishgacha
boʻlgan elektr uskunalarida izolyatsiyalovchi qoplamalar uzgichlarni
yanglishib ulab yuborishga yoʻl qoʻymaydigan vosita sifatida ham
qoʻllaniladi.
2.1.59. Kuchlanish ostida boʻlgan va kuchlanishi olingan tok
oʻtkazuvchi qismlar orasidagi (masalan, qoʻzg‘almas kontaktlar va
ajratgich pichoqlari oʻrtasidagi) izolyatsiyalovchi qoplamalar mexanik
mustahkam, konstruksiyasi va oʻlchami tok oʻtkazuvchi qismlarni toʻliq
yopadigan boʻlishi zarur. Qoplamalarni bevosita tok oʻtkazuvchi qismlar
ustiga oʻrnatish mumkin.
2.1.60. Kuchlanishi 20 kV gacha boʻlgan elektr uskunalarida qattiq
elektr izolyatsiyalovchi materiallardan (getinaks, shishatekstolit va
boshq.) yasalgan qoplamalar ishlatiladi. Kuchlanishi 1000 V gacha
boʻlgan elektr uskunalarida dielektrik rezinadan yasalgan qalinligi 5 mm
dan kam boʻlmagan elastik qoplamalarni ishlatish mumkin. Ular bilan
kuchlanishni olmasdan ishlashda tok oʻtkazuvchi qismlar yopiladi.
2.1.61. Konstruksiyasida izolyatsiyalovchi dastak yoki tutqich
koʻzda tutilmagan tok oʻtkazuvchi qismlar ustiga qoplamalarni asosiy
himoya vositalaridan foydalangan holda oʻrnatish zarur.
2.1.62. Izolyatsiyalovchi qoplamalarni ishlatishdan avval ularning
changini artish, yuzasida yoriq va darz ketgan joylari yoʻqligini, lok
qoplamasi buzilmaganligi va boshqa kamchiliklar yoʻqligini tekshirish
zarur. Izolyatsiyalovchi qoplamalarni namlanish va ifloslanishdan saqlash
lozim.
Izolyatsiyalovchi dastakli chilangarlik-yig‘uv asboblari
2.1.63. Izolyatsiyalovchi dastakli asboblar 1000 V kuchlanishgacha
boʻlgan elektr uskunalarida kuchlanish ostida ishlash uchun asosiy
himoya vositasi sifatida qoʻllaniladi.
2.1.64. Faqat GOST 11516-79 talablari asosida tayyorlangan
izolyatsiyalovchi dastakli asboblarni ishlatishga ruxsat etiladi.
izolyatsiyalovchi dastaklar g‘iloflar shaklida yoki tayanch bilan
mahkamlangan nam oʻtkazmaydigan, moy va benzin ta’siriga chidamli,
moʻrt boʻlmagan, elektr izolyatsiyalovchi materialdan yasalgan
yechilmaydigan qoplama shaklida tayyorlanadi. Izolyatsiya dastakni
338
batamom qoplashi va uning halqa-tayanch oʻrtasigacha boʻlgan uzunligi
100 mm dan kam boʻlmasligi kerak. Atvyorka oʻzagining izolyatsiyasi
uning uchiga 10 mm qolgunga qadar davom etishi lozim.
Izolyatsiyalovchi dastaklar yuzasi va qalinligi nuqsonsiz boʻlishi hamda
g‘ovaklar, singan va shishgan joylari boʻlmasligi shart.
Shaxsiy ekranlovchi komplektlar
2.1.65. Shaxsiy ekranlovchi komplektlar xodimlarni 50 Gts chastotali
kuchlanishi 500 kV boʻlgan elektr uskunalari yuzaga keltiradigan,
kuchlanganligi 500 kV/m gacha boʻlgan elektr maydoni ta’siridan shaxsiy
himoya qilish uchun moʻljallangandir.
2.1.66. Kuchlanish ostida boʻlgan tok oʻtkazuvchi qismlarga tegish
mumkin boʻlgan hollarda, chunonchi panellarda, elektr yuritmalarda,
ishlab turgan yig‘malarda va 1000 V kuchlanishgacha boʻlgan zanjirlarda
ishlashda, elektr asbob-uskunalarni profilaktik sinashda (bevosita sinov
oʻtkazayotgan shaxslar uchun), elektr payvandlash ishlarida shaxsiy
ekranlovchi komplektlardan foydalanish man qilinadi. Havo harorati
42°C dan yuqori boʻlganda ekranlovchi komplektlarni ishlatish tavsiya
qilinmaydi. Bunday hollarda statsionar yoki koʻchma ekranlovchi
uskunalarni ishlatish maqsadga muvofiqdir.
2.1.67. Ekranlovchi komplektga maxsus ish kiyimi, maxsus
poyabzal, qoʻl va boshni himoya qiluvchi vositalar, yuzni himoya
qiluvchi ekran (kerak boʻlgan taqdirda), strubsinali yerga ulagich simlari
kiradi.
2.1.68. Ekranlovchi komplektlar 3 xilda tayyorlanadi:
EPR podstansiya va havo elektr uzatish tarmoqlarini ta’mirlash
ishchilari uchun (yozgi);
EPX podstansiyaning navbatchi ishchilari uchun (yozgi);
EPZ havo elektr uzatish tarmoqlarini ta’mirlovchi ishchilar uchun
(qishgi).
2.1.69. EPR ekranlovchi komplektga kapyushonli kurtka va
yarimkombinezon, elektr oʻtkazuvchi qoplamali kaska yoki uning ustidan
kiyiladigan elektr oʻtkazuvchi toladan toʻqilgan jild, elektr oʻtkazuvchi
tagi charm poyabzal, elektr oʻtkazuvchi rezinadan qilingan rezina etik,
339
elektr oʻtkazuvchi qoʻlqop (2 juft), strubsinali yerga ulagich simlari
kiradi.
2.1.70. EPX ekran komplekti EPR komplektiga oʻxshash boʻlib,
ekranlovchi ish kiyimi bilan farq qiladi (kurtka, yarimkombinezon oʻrniga
elektr oʻtkazuvchi toladan qilingan kapyushonli xalat ishlatiladi).
2.1.71. EPZ ekranlovchi komplekt tarkibiga kapyushonli kurtka va
issiq astarli shim, elektr oʻtkazuvchi qoplamali yoki jildli kaska, kigiz etik
ustidan kiyish uchun elektr oʻtkazuvchi rezinali kalish; elektr oʻtkazuvchi
rezinadan qilingan rezinali etiklar, elektr oʻtkazuvchi qoʻlqoplar yoki
yengli qoʻlqoplar, strubsinali yerga ulagich simlari kiradi.
2.1.72. Yilning sovuq vaqtlarida EPR va EPX yozgi ekranlovchi
komplektlarni qishgi umumiy foydalaniladigan ishchi kiyim ustidan kiyib
ishlatish mumkin.
2.1.73. Ekranlovchi komplektlarning barcha elementlari oʻzaro
ishonchli ulanishi hamda oyoq kiyim yoki strubsinali sim orqali
ekranlovchi ishchi kiyimlar yerga ulanganda elektr zanjiri hosil qilishi
uchun kontaktli chiqish tugmalari bilan ta’minlanadi.
2.1.74. Har bir ekranlovchi komplekt inventar raqami bilan
belgilangan boʻlishi zarur. Ekranlovchi komplektlarni ishlatish “Shaxsiy
ekranlovchi komplektlarni ishlatish yoʻriqnomasi” talablari asosida olib
borilishi lozim.
2.1.75. EPR va EPZ ekranlovchi komplektlari shaxsiy foydalanish
uchun berilishi va aniq ishchilarga biriktirilishi lozim. EPX ekranlovchi
komplektlari umumiy foydalanishga moʻljallangan boʻlishi mumkin,
lekin komplektga kiruvchi maxsus oyoq kiyimlar esa alohida har bir
ishchiga biriktirilgan boʻlishi zarur.
2.1.76. Ekranlovchi komplektlar havo harorati 2°C – 30°C, namligi
80 foizdan oshmagan, quruq isitiladigan xonalardagi maxsus javonlarda
saqlanishi kerak. Ekranlovchi kiyimlar ilgaklarda, oyoq kiyimlar va
kaskalar esa taxta tokchalarda saqlanishi zarur.
2.1.77. Komplektlarni kontaktlar chiqishlari orqali koʻtarib yurish va
osib qoʻyish man qilinadi.
2.1.78. Maxsus kiyim va poyabzallarni muntazam ravishda tozalab,
oʻz vaqtida ta’mirlab turish lozim.
340
2.1.79. Ekranlovchi komplektdagi maxsus kiyim elementlarini, elektr
oʻtkazuvchanligini tiklash va tashqi koʻrinishini yaxshilash uchun
(kurtka, shim, xalat, choʻntaklardagi soʻkilgan choklarni hamda yirtilgan
joylarini yoʻqotish va kontaktli chiqarishlarni tiklash), shuningdek, kaska
jildi va ekranlovchi qoʻlqoplarni ta’mirlashga ijozat beriladi. Ta’mirlash
jarayonida elektr oʻtkazuvchi gazlamani elektr oʻtkazmaydigan gazlama
bilan almashtirish man qilinadi. Ekranlovchi poyabzalni elektr
oʻtkazuvchanligini tiklash maqsadida ta’mirlash man qilinadi. Faqat
uning tashqi koʻrinishini yaxshilash uchun ta’mirlash ishlariga
(tagcharmni qoqish, soʻkilgan choklarni tikish va boshq.) ruxsat etiladi.
2.1.80. Ekranlovchi komplekt bilan yomg‘ir paytida plashsiz yoki
ivib ketishga qarshi boshqa himoya vositasiz ishlash man etiladi. Ivigan
maxsus ishchi kiyimni siqib quritish man qilinadi, ularni ilgakga osib
quritish zarur.
Koʻchma yerga ulagichlar
2.1.81. Koʻchma yerga ulagichlar odamlarni oʻchirilgan tok
oʻtkazuvchi qismlarda ishlayotganda xatolik bilan berilgan yoki tashqi
elektr kuchlanish ta’sirida paydo boʻlgan kuchlanishdan himoya qilish
uchun ishlatiladi.
2.1.82. Koʻchma yerga ulagichlar yerga ulovchi simlarga ulash uchun
xizmat qiluvchi qisqich (qisma)dan, yerga ulovchi va uskunaning barcha
fazalari tok oʻtkazuvchi qismlarini oʻzaro tutashtiruvchi simdan hamda
yerga ulashga yoki yerga ulangan konstruksiyaga ulashga moʻljallangan
uchlik yoki strubsinadan tashkil topgan. Har bir fazaga alohida koʻchma
yerga ulagichni qoʻllashga ruxsat beriladi.
2.1.83. Koʻchma yerga ulagichlar quyidagi talablarni qondirishi
shart:
1) Ular yalang‘och egiluvchan koʻp tolali mis simdan tayyorlanishi
va kesimi bir fazali yoki fazalararo qisqa tutashuv jarayonida termik
bardoshlik talablarini qoniqtirishi kerak, lekin kuchlanishi 1000 V dan
yuqori boʻlgan elektr uskunalari uchun 25 mm2 dan, kuchlanishi 1000 V
gacha boʻlgan elektr uskunalari uchun esa 16 mm2 dan kam boʻlmasligi
zarur. Mis simlar kesimini termik bardoshligi boʻyicha tanlab olishda
boshlang‘ich haroratni 30°C, yakuniy haroratni 850°C qabul qilishga
341
ijozat beriladi. Koʻchma himoya yerga ulagachlarni qisqa tutashuv
tokidan qizishini hisoblashda quyidagi sodda formuladan foydalanish
tavsiya qilinadi:
Bunda: Smin – simning minimal koʻndalang kesimi; Iust – qisqa
tutashuv tokining eng yuqori miqdori, tf – fiktiv vaqt.
Amaliyotda tf uchun ushbu elektr uskunasini asosiy releli
himoyasining eng katta oʻrnatilgan ishlash vaqti olinishi kerak. Qisqa
tutashuv tokining qiymati yuqori boʻlgan holda bitta yerga ulashning
termik mustahkamligi yetarli boʻlmasa, bir nechta parallel yerga ulash
oʻrnatishga ruxsat beriladi.
2) Bir-biri bilan tutashtiruvchi simlarni shinalarga ulovchi qisqich
(qisma)ning konstruksiyasi shunday boʻlishi kerakki, koʻchma yerga
ulagich qisqa tutashuv toki oʻtganda dinamik kuch ta’sirida oʻrnatilgan
joyidan chiqib ketmasligi kerak. Qisqich (qisma)lar yerga ulagichlarni tok
oʻtkazuvchi qismlarga shtanga yordamida oʻrnatish va olishga
moʻljallangan moslama bilan jihozlangan boʻlishi zarur. Egiluvchan mis
sim qisqich (qisma)ga bevosita yoki mustahkam presslangan mis uchlik
yordamida ulangan boʻlishi zarur. Sim ulangan joylaridan sinmasligi
uchun uni egiluvchan poʻlat simli prujina shaklidagi qobiqqa joylashtirish
tavsiya qilinadi. Egiluvchan mis sim tolalarini mexanik
shikastlanishlardan saqlash maqsadida simni aniq koʻrinadigan qobiqqa
solib qoʻyish ham tavsiya qilinadi.
3) Simdagi yerga ulash uchun moʻljallangan uchlik, strubsina
koʻrinishida yoki yerga ulangan konstruksiya yoxud yerga ulagich simiga
mahkamlanuvchi qisqich konstruksiyasiga (barashkasiga) mos holda
bajarilishi zarur.
4) Koʻchma yerga ulagich elementlarining kontakt yuzalari qalaylab
oqartirilgandan soʻng presslash, payvandlash yoki bolt bilan mustahkam
va qattiq ulanishi shart. Buning uchun kavsharlash man qilinadi.
2.1.84. Havo elektr uzatish tarmoqlari simlarini yerga ulash uchun
ishlatiladigan koʻchma yerga ulagich uskunalarini metall ustunlar
konstruksiyasiga, yog‘och ustunlarni yerga ulash qurilmasiga yoki
maxsus vaqtinchalik yerga ulagichga ulashga ruxsat etiladi.
342
2.1.85. Sinash sxemalarida ishlatiladigan koʻchma yerga ulagich
simining koʻndalang kesimi kamida 4 mm2, elektr uzatish tarmoqlaridagi
ustundan izolyatsiyalangan yashin qaytargich troslari hamda koʻchma
uskunalarni (laboratoriya va h.k.) yerga ulashda esa mexanik
mustahkamligiga qarab kamida 10 mm2 boʻlishi shart.
2.1.86. Har bir koʻchma yerga ulagichda uning raqami va yerga
ulovchi simlarning koʻndalang kesimi koʻrsatilgan boʻlishi lozim. Bu
ma’lumotlar yerga ulagichga mahkamlangan birkaga yoki strubsinaga
(uchlikka) oʻyib yozilgan boʻlishi lozim.
2.1.87. Har bir koʻchma yerga ulagich har 3 oyda bir marta hamda
ishlatishdan oldin va qisqa tutashuv toki ta’sirida boʻlgan hollarda
koʻzdan kechirilishi shart. Simlarning ulangan kontaktlari emirilganda,
mexanik mustahkamligi pasayganda, ular erib tushganda, 5 foizdan koʻp
sim tolalari uzilganda va shunga oʻxshash holatlarda koʻchma yerga
ulagichlar ishlatishdan olib tashlanishi kerak.
Toʻsiq qurilmalari va dielektrik qalpoqlar
2.1.88. Toʻsiq qurilmalari ishchilarning bexosdan kuchlanish ostidagi
tok oʻtkazuvchi qismlarga xavfli masofagacha yaqinlashishdan saqlash
hamda taqsimlovchi uskunalar uchastkalariga kirish yoʻllarini toʻsish
uchun qoʻllaniladi. Toʻsiq qurilmalariga shchitlar kiradi.
2.1.89. Shchitlar alif shimdirilgan va rangsiz lok surtilgan quruq
taxtadan yoki tiniq elektr izolyatsiyalovchi materialdan qilinishi lozim.
Ularga xavfsizlik texnikasi plakatlari mahkamlanishi yoki “Elektr
uskunalarini ishlatishda xavfsizlik texnikasi qoidalari”ga muvofiq
yozuvlar yozib qoʻyilishi lozim. Shchit konstruksiyasi mahkam, qulay,
qiyshayishi va ag‘anashiga imkon bermaydigan choralar koʻrilgan,
og‘irligi esa bir kishi koʻtarib oʻrnatadigan boʻlishi darkor. Shchit
balandligi kamida 1,7 m, pol bilan pastki qismi oralig‘i koʻpi bilan 10 sm
boʻlishi kerak.
2.1.90. Shchitlarni shunday oʻrnatish kerakki, ular xavf paydo
boʻlganda xodimlarning xonadan chiqib ketishiga xalaqit bermasligi
zarur.
2.1.91. Shchitlarning kuchlanish ostidagi tok oʻtkazuvchi qismlarga
tegib turishiga ruxsat berilmaydi. Ish joyini toʻsuvchi shchitdan
343
kuchlanish ostidagi tok oʻtkazuvchi qismlargacha boʻlgan masofa “Elektr
uskunalarini ishlatishda xavfsizlik texnikasi qoidalari”da qayd etilgan
masofaga mos kelmog‘i shart.
2.1.92. Toʻsiqlarni mustahkam oʻrnatish yoki mahkamlash uchun
moʻljallangan shchitlarni ishlatishdan oldin ularning ulangan qismlari
mustahkamligini, barqarorligini va detallarning chidamliligini tekshirish
lozim.
2.1.93. Elektr tokiga ulab yuborishning oldini olish uchun
qalpoqlarni bir qutbli ajratgich pichoqlariga kiygiziladi. Qalpoqlar elektr
xavfsizligi shartlari boʻyicha koʻchma yerga ulagichni oʻrnatishning iloji
boʻlmagan elektr uskunalarining ulangan joylarida qoʻllaniladi. Qalpoqlar
ajratgich pichoqlariga bemalol kiygizilishi va unda mustahkam turishi
zarur. Qalpoqlar rezinadan yoki plastmassadan tayyorlanadi. Ularni
oʻrnatish va yechib olgan asosiy himoya vositalarini qoʻllagan holda
amalga oshirilishi zarur. Qalpoqlarda yoriqlar, darz ketgan joylar, begona
jismlar mavjudligi va boshqa buzilishlarning yoʻqligi har 12 oyda bir
marta tekshirilishi lozim.
Xavfsizlik plakatlari va belgilari
2.1.94. Xavfsizlik plakatlari va belgilari (bundan keyin plakatlar va
belgilar) xatolik bilan ish joyiga kuchlanish berish mumkin boʻlgan
kommutatsion apparatlar harakatini taqiqlash, kuchlanish ostida boʻlgan
tok oʻtkazuvchi qismlarga yaqinlashish xavfli ekanligini ogohlantirish,
mehnat xavfsizligining muayyan talablari bajarilgandan keyingina
ma’lum harakatlarni amalga oshirishga ruxsat berish, turli obyektlar,
qurilmalar va ularning joylashgan oʻrnini koʻrsatish uchun qoʻllanilishi
zarur. Plakatlar va belgilar ogohlantiruvchi, taqiqlovchi, koʻrsatmali va
koʻrsatuvchi guruhlarga boʻlinadi.
2.1.95. Plakat va belgilar qoʻllash xarakteriga qarab muntazam
hamda koʻchma boʻlishi mumkin. Muntazam plakat va belgilarni elektr
izolyatsiyalovchi materiallardan (tekstolit, getinaks, polistirol va h.k.)
tayyorlash tavsiya qilinadi, beton va metall yuzalariga (havo elektr uzatish
tarmog‘i ustunlari, kamera eshiklari va h.k.) esa, trafaretlar yordamida
boʻyoqlar bilan tushiriladi. Metall plakat va belgilar oʻrnatishga ham
ijozat beriladi. Koʻchma plakatlar elektro izolyatsiyalovchi
344
materiallardan (plastmassadan, kartondan) tayyorlanishi lozim. Ochiq
elektr uskunalarida metalldan qilingan koʻchma plakat va belgilarni
qoʻllashga ijozat beriladi.
Xavfsizlik plakatlari va belgilarining roʻyhati, oʻlchami, shakli,
ishlatish joyi va sharti 7-ilovada keltirilgan.
2.2. Shaxsiy himoya vositalari
Himoya koʻzoynagi
2.2.1. Himoya koʻzoynagi metall va boshqa materiallarni qayta
ishlash mobaynida mayda zarrachalar, eritilgan mastika tomchilari,
kislotalar, ishqorlar, elektrolitlar va boʻyoqlarning koʻzga tushishidan,
saqlagichlarning kuyishi natijasida sachrovchi metall zarrachalari hamda
uchqunlari, kavsharlash vaqtidagi gaz goryelkalarining alangasi, yoyi va
hokazolardan koʻzni himoya qilish uchun ishlatiladi.
2.2.2. Himoya koʻzoynaklari belgilangan vazifasiga qarab, standart
va texnik shartlar (GOST 12.4.003-80, 12.4.013-85 va boshq.) talablariga
javob berishi kerak. Uzoq muddatli ishlarda oynasi terlaydigan
koʻzoynaklarning ichki yuzasi terlashdan saqlovchi maxsus tarkib bilan
moylanishi lozim.
Qoʻlqoplar
2.2.3. Qoʻlqoplar qoʻlni uchqunlardan, erigan metall zarrachalarining
sachrashidan, toʻponidan, yuqori haroratdan, neftdan, ishqordan,
kislotadan, suvdan, mexanik ta’sirlanishdan saqlash uchun moʻljallangan.
2.2.4. Erigan metallar, kabel mastikalari bilan ishlaganda qiyin
yonuvchi asbest, spilka va boshqa gazlamalardan tikilgan qoʻlqoplardan
foydalanish shart.
2.2.5. Qoʻlqoplar GOST 12.4.010-75 talablari asosida tayyorlanishi
zarur. Qoʻlqoplar 6 tipda ishlab chiqariladi: baxyalab tikilgan, barmog‘i
choklab ulangan; barmoqli, qoʻlqopning pastki qismi toʻla Qoʻlqoplar
kuchbichilgan; barmog‘i qoʻlqop bukilishining yon tomonida joylashgan;
2 ta barmoqli; elastik lenta bilan bilaklarga bog‘langan, qoʻnjlari
uzaytirilgan - 4 ta oʻlchamli.aytiruvchi va himoya qoplamalariga ega.
Qoʻnjlari uzaytirilgan qoʻlqoplar 420 mm dan kam boʻlmasliga kerak.
Erigan metall, mastika va boshqa moddalar oqib ketishining oldini olishda
qoʻlqoplar kiyim yenglarini zich qoplab olgan boʻlishi kerak.
345
Protivogazlar, respiratorlar
2.2.6. Protivogazlar (masalan, PSh-1, PSh-2) nafas olish a’zolarini
kislorod etishmaslikdan yoki yopiq taqsimlovchi qurilmalarda avariya
holati tufayli metallarning erishi va elektr izolyatsiyalovchi
materiallarning yonishi natijasida paydo boʻladigan oʻta xavfli gazlar
bilan ifloslangan havo bilan zaharlanishdan himoya qilish uchun
ishlatiladi.
2.2.7. Kavsharlash ishlarida kavsharlash aerozollaridan himoya qilish
uchun aerozolga qarshi filtrlovchi respiratorlar (U-2 k, F-62 sh va h.k.)
ishlatiladi.
2.2.8. Havoni filtrlovchi fuqaro protivogazlarini (masalan, GP-5)
faqat uglerod oksididan saqlovchi gopkalit patron bilan ishlatishga ruxsat
etiladi. Gopkalit patroni havo harorati 6° S va undan yuqori boʻlganda
ishlatishga ijozat beriladi, bundan past havo haroratida uning himoya
xususiyati yoʻqoladi.
2.2.9. Protivogaz va respiratorlar GOST va texnik shartlar talablari
asosida tayyorlanishi va ishlatilishi lozim.
2.2.10. Xodimlar protivogaz va respiratorlardan foydalanishga
oʻqitilib, oʻrgatilgan boʻlishi zarur. Shlangli protivogazlar bilan ishlash
jarayonida ishchilar, xavfsiz zonada boʻlgan, kerak boʻlganda yordam
berishga qurbi etadigan va tayyor turgan, yordamchi xodimlar nazoratida
boʻlishi lozim. Respiratorlar faqat shaxsiy foydalanish uchun
moʻljallangan boʻlib, boshqa kishilarga dizenfeksiya qilingandan keyin
ishlatishga ruxsat etiladi.
Kaskalar
2.2.11.
Kaskalar
boshni
mexanik
shikastlanishdan,
yog‘ingarchilikdan, elektr toki urishidan saqlash uchun xizmat qiladi.
Elektrostansiya va podstansiyalardagi ishlab turgan elektr uskunalarida
(boshqaruv, releli va shunga oʻxshash shchitlardagi ishlardan tashqari),
yopiq va ochiq taqsimlovchi elektr uskunalarida, tunellar va quduqlarda
hamda havo elektr uzatish tarmoqlarida ta’mirlash ishlarini bajarish
jarayonida hamma ishchilar kaskadan foydalanishlari majburiydir.
2.2.12. Kaskalar 12.4.091-80; 12.4.087-84-sonli GOSTlar va texnik
shart talablari asosida tayyorlanishi zarur. Kaskalar belgilangan
346
maqsadiga qarab bir necha turda ishlab chiqariladi: cheti soyabonli, fara
ushlagichli, olib qoʻyiladigan pelerinali tomchi oʻtadigan joylarda ishlash
uchun qoʻllaniladigan, qish mavsumida kiyish uchun moʻljallangan issiq
shlemli. Kaskaning barcha detallari oʻtkir qirralar va tomonlardan hamda
boʻrtiqlardan holi boʻlishi zarur. Kaska engakdan oʻtkazib bog‘lash uchun
kamar bilan ta’minlangan boʻlishi lozim. Kaska materiali metall
buyumlar bilan urilganda uchqun chiqarmasligi kerak. Kaska korpusi ikki
tomoni ochiq tok oʻtkazuvchi detallardan holi boʻlib, 1000 V gacha
boʻlgan elektr uskunalarida elektr toki urishidan himoya qilishi shart.
Kaskaning tashqi yuzasi tekis, silliq, darz ketmagan va pufaksiz boʻlishi
zarur.
Montyorning saqlagich kamari va xavfsizlik arqonlari
2.2.13. Montyorning saqlagich kamari havo elektr uzatish
tarmoqlarida, elektrostansiya va podstansiyalarda, taqsimlovchi
uskunalarda balandlikda ishlovchi ishchilarning xavfsizligini ta’minlash
uchun xizmat qiladi. Kamarlar GOST 14185-77, 5718-77 talablariga mos
kelmog‘i lozim.
2.2.14. Ishlab turgan elektr uskunalarida ish bajarishda (kavsharlash
ishlaridan tashqari) texnik kapronli lentadan yoki shunga oʻxshash
materialdan qilingan osma arqonli moityorning saqlagach kamarini
ishlatish lozim. Elektr uskunalarining tok oʻtkazuvchi qismlaridan
kuchlanishni olib yoki tok oʻtkazmaydigan qismlaridan kuchlanishni
olmasdan kavsharlash ishlarini bajarish jarayonida osma zanjirli
saqlagich kamarini ishlatish lozim.
2.2.15. Kamar karabini qulflab berkitilishi va qimirlamaydigan
moslama bilan jihozlangan boʻlishi kerak.
2.2.16. Dinamik siltanishga duchor boʻlgan kamar ishlatishdan olib
qoʻyilishi zarur.
2.2.17. Xavfsizlik arqoni qoʻshimcha himoya vositasi sifatida
ishlatiladi. Ish joyi montyorning saqlagich kamarini osma arqoni bilan
uskunalar konstruksiyasiga mustahkam oʻrnashib olish imkonini
ta’minlay olmaydigan masofalarda xavfsizlik arqonidan foydalanish
shart. Buning uchun uzunligi kamida 10 m va diametri 15 mm dan kam
boʻlmagan paxtadan qilingan arqondan yoki maxsus toʻqilgan kapron
347
arqondan foydalanish zarur. Arqonning statik uzilish yuklamasi 10000 N
(1000 kgs) dan kam boʻlmasligi shart. Xavfsizlik arqonining saqlagich
kamari aylanasiga mahkamlash uchun bog‘lagich tuguni 1-chizmada
koʻrsatilgan. Xavfsizlik arqonlari karabinlar (prujinali qisqichlar) bilan
jihozlangan boʻlishi mumkin.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Himoya vositalarining qanaqa turlari mavjud?
2. Shaxsiy himoya vositalarining turlari?
3. Shaxsiy himoya vositalarining maqsadi va vazifalari?
4. Shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish?
5. Nafas azolarini himoya qiluvchi vositalar necha guruhga
boʻlinadi?
6. Ixotalovchi kostyumlarga nimalar kiradi?
7. Himoyalovchi dermotologik vositalarni izoxlang?
8. Shaxsiy himoya vositalari qaday talablarga javob berishi kerak?
9. Shaxsiy himoya vositalari qanday vaziyatlarda kimlarga beriladi?
3.9-Mavzu: TERRORIZM VA XALQARO TERRORISTIK
TASHKILOTLAR. TERRORIZM VA UNDAN AHOLINI
MUHOFAZA QILISH
3.9.1.Terrorizm va terrorchilik harakatlari haqida tushuncha.
Ijtimoiy favqulodda vaziyatlarga ocharchilik, ish tashlash, ochlik
e’lon qilish, davlatga qarshi da’vatlar va namoyishlar, shuningdеk davlat
toʻntarishlari, terroristik harakatlar va boshqa shu kabi hodisalar kiradi.
Terrorizm zoʻrlik, zoʻravonlik dеgan ma’noni anglatadi.
Oʻzbеkiston Rеspublikasining 2000-yil 15-dеkabrda qabul qilingan
“Terrorizmga qarshi kurash toʻg‘risida”gi qonunida terrorizm
tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan:
Terrorizm - mafkuraviy va boshqa maqsadlarga erishish uchun
shaxsning hayoti, sog‘lig‘iga xavf tug‘diruvchi, mol-mulk va boshqa
moddiy ob’yеktlarning yoʻq qilinishi (shikastlantirilishi) xavfini kеltirib
chiqaruvchi hamda davlatni, xalqaro tashkilotni, jismoniy yoki yuridik
shaxsni biron-bir harakatlar sodir etishga yoki sodir etishdan tiyilishga
348
majbur qilishga, xalqaro munosabatlarni murakkablashtirishga,
davlatning suverеnitеtini, hududiy yaxlitligini buzishga, xavfsizligiga
putur yеtkazishga, qurolli mojarolar chiqarishni koʻzlab ig‘vogarliklar
qilishga,
aholini
qoʻrqitishga,
ijtimoiy-siyosiy
vaziyatni
bеqarorlashtirishga qaratilgan, Oʻzbеkiston Rеspublikasining Jinoyat
kodеksida javobgarlik nazarda tutilgan zoʻrlik, zoʻrlik ishlatish bilan
qoʻrqitish yoki boshqa jinoiy qilmishlar.
Terrorizmning maqsadlari:
- davlat siyosati va davlat qurilishini zoʻrlik yoʻli bilan oʻzgartirish;
- davlatning jamoatchilikka qarshi kurashdagi urinishlarini
bеqarorlashtirish va buzish;
- ijtimoiy va iqtisodiy masalalarni hal etish, dunyo hamjamiyatiga
intеgratsiya qilinish qudratiga ega boʻlgan dеmokratik siyosiy tuzimni
yaratish va mustahkamlash boʻyicha qabul qilinayotgan qarorlarni
barqarorlashtirish va buzish;
- shaxsga, jamiyatga, davlatga siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy zarar
kеltirish.
Terrorizmning tasnifi va tavsifi.
Terrorizning quyidagi turlari mavjud:
1. Milliy.
2. Diniy.
3. Siyosiy.
4. An’anaviy (bombali).
5. Tеlеfon.
6. Yadroviy.
7. Kimyoviy.
8. Biologik.
9. Kiberterrorizm.
Terrorchilik
harakatlarini
amalga
oshirish
uchun
foydalaniladigan vositalar:
- sovuq qurollar;
- oʻq otar qurollr;
- portlovchi moddalar;
- zaharlovchi moddalar;
349
- biologik agеntlar;
- radioaktiv moddalar;
- yadro zaryadlari;
- elеktromagnit impulsi tarqatuvchilar.
Terrorzmning koʻlamlari:
- shaxsga qaratilgan jinoyatlar;
- guruhiy qotilliklar;
- odamlarning ommaviy qirilishi;
- butun mamlakat boʻylab terrorchilik harakatlarini amalga oshirish;
- dunyo jamiyatiga qarshi qaratilgan yirik koʻlamli harakatlar.
3.9.2.Теrrorizmga qarshi kurash.
Terrorchilik harakatlari bilan bog‘liq vaziyatga tushib qolganda
qanday harakat qilish kerak?
Garovga tushib qolganda:
- aslo vahimaga berilmang;
- “hamma qatori” boʻlishga harakat qiling. Koʻzga tashlangan
kiyimlardan halos boʻling, boʻyingiz baland boʻlsa engashing, kеskin
harakatlar qilmang, terrorchining koʻziga tik qaramang;
- atrofingizdagilarni tinchlantirishga harakat qiling, bunda har qanday
usuldan, hattoki musht tushirishdan ham foydalanishingiz mumkin;
- imkon darajasida binoda xavfsizroq joyni aniqlang (oyna,
derazalardan uzoqroq va h.k.);
- iloji boricha yong‘in vaqtida hayot uchun havfli boʻlgan sun’iy
toladan tayyorlangan kiyimlardan halos boʻling;
- ozod boʻlishingizga boʻlgan umidni yoʻqotmang.
Tеlеfon orqali tahdid qilinganda:
- iloji boricha “suhbat”ni yozib olishga harakat qiling;
- yozib olish yoʻlga qoʻyilmagan boʻlsa, suhbatni eslab qolish lozim;
- qoʻng‘iroq qiluvchi bilan koʻproq muloqotda boʻlishga harakat
qiling, uning yoshi, millati, jinsini taxminan aniqlashga harakat qiling,
ovozi, gapirish ohangi, nutqiga e’tibor qarating;
- qoʻng‘iroq toʻg‘risida tеgishli organlar (MXX, ichki ishlar
boʻlimi)ga xabar bering, zarur boʻlsa odamlarni evakuatsiya qilishni
tashkil eting.
350
Portlovchi qurilma ishga tushganda:
- sodir boʻlgan voqеa toʻg‘risida tеgishli joylar (ichki ishlar boʻlimi,
qutqaruv xizmati, hokimiyatning tеzkor navbatchisi)ga xabar bering;
- imkon qadar yuzaga kеlgan vaziyatga baho berishga harakat qiling:
portlash joyi, jarohatlanganlar soni, yong‘in chiqqan-chiqmaganligi va
h.k;
- voqеa joyiga bеgonalar va qiziquvchilar yaqinlashishini oldini
oling;
- jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam koʻrsatishni tashkil eting.
Shubhali buyum topib olganda:
- zudlik bilan topilgan buyum toʻg‘risida xabar bering;
- odamlarni xavfsiz joyga olib chiqing;
- odamlarning shubhali buyumga yaqinlashishlariga, radio-aloqa
vositalari, uyali tеlеfon va radioportlatgichning ishlab kеtishiga sabab
boʻlishi mumkin boʻlgan vositalardan foydalanishga yoʻl qoʻymang;
- huquqni muxofaza qilish organlari vakillari yеtib kеlishini kuting.
Favqulodda vaziyatlarning ruhiy omillari.
Fuqaro muhofazasi faoliyatining barcha tomonlari, jumladan FVDT
tizimlarning shaxsiy tarkibi va aholini favqulodda vaziyatlarda harakat
qilishga tayyorligi takomillashgan taqdirdagina samarali boʻladi. Ushbu
tayyorgarlikning muhim yoʻnalishlaridan biri ma’naviy-ruhiy
tayyorgarlik hisoblanadi.
Aholini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga ma’naviy
tayyorlash - bilim oluvchilarda fuqaro muhofazasiga oid vazifalarni
bajarish mamlakat, halq oldidagi burch ekanligiga ishonchni tarbiyalash,
oʻz vazifalarini vijdonan bajarishga, shunday vaziyatlardagi
qiyinchiliklarni yеngib oʻtishga oʻzini tayyorlash zarurligini tushinish,
ruhiy qiyinchiliklarga chidash ruhida tarbiyalashdir.
Ruhiy tayyorgarlik - bu odamlarda ruhan chidamlilikni
shakllantirish yoki qoʻyilgan vazifalarni bajarish, havfli vaziyatlarda
fidokorona harakat qilish qobiliyatini kuchaytirishdagi hislatlarini hosil
qilish dеmakdir. Ma’naviy-ruhiy tayyorgarlik bir-biri bilan uzviy
bog‘langan. Bu odamlarda yuqori ma’naviy-ruhiy sifatlarini
shakllantirishning yagona jarayonidir.
351
Shaxsiy tarkibning tayyorgarligi tarbiya va oʻqitish jarayonida, uning
barcha shakl va usullarini qoʻllagan holda amalga oshiriladi. Uning
muhim vazifalaridan biri shaxsiy tarkibga va tizimlar sardorlariga ruhiy
chiniqish, irodasini mustaxkamlashga boʻlgan intilishni singdirishdan
iborat. Shaxsiy tarkib bunday chiniqish fuqaro muhofazasi boʻyicha
vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda koʻmakdosh boʻlishni
tushinib еtishi zarur.
Ruhiy tayyorgarlik, ayniqsa xavfli vaziyatda harakat qilish uchun
insonning ruhiyatini bеvosita chiniqtirish fuqaro muhofazasi vazifalarini
amalda bajarish chog‘ida, oʻqitish jarayonida asosan ikki shaklda olib
boriladi:
1. Maxsus jihozlangan oʻquv shaharchalarida, ruhiy chiniqish
maydonchalarida mashg‘ulotlar, trеnirovkalar olib borish.
2. Barcha mashg‘ulotlarda, ayniqsa, fuqaro muhofazasi oʻquv
mashqlarida. Ularda rеal sharoitga maksimal yaqinlashtirilgan sharoit
yaratiladi.
Buning uchun fuqaro muhofazasining oʻquv moddiy-tеxnik bazasini
yaratish, uni doimo foydalanishga tayyor holda saqlash, oʻtkazilayotgan
oʻquv mashg‘ulotlari va mashqlarida samarali qoʻllash lozim.
Ma’naviy-ruhiy tayyorgarlikning shakl va usullarini mahalliy
sharoitni hisobga olgan holda doimo takomillashtirib borish zarur.
Ma’naviy-ruhiy tayyorgarlikda kеtma-kеtlik tamoyili juda muhim oʻrin
tutadi: oddiydan murakkabga, biroz murakkabdan - koʻproq murakkabga.
Xavf-xatar, halokat, inqiroz soʻzlari bizni har qadamda ta’qib etadi.
Gazеta jurnallar sahifalari, tеlеvizor ekrani orqali yangi va daxshatli
voqеalar, hodisalar, jinoyat va favqulodda vaziyatlar haqidagi axborotlar
olinadi. Bеixtiyor har birimizda savol tug‘iladi: mеn bilan shunday boʻlib
qolsachi? Odam oʻzini yordamga muhtoj, himoyasiz his qila boshlaydi.
Xavf-xatar har qadamda: uyda, koʻchada, tеatrda, jamoat transportida
poylab turgandеk tuyulaveradi. Bundan tinchlik yoʻqoladi, natijada qon
bosimining koʻtarilishi, uyqu va ishtaha yoʻqolishi hollari kuzatiladi, bu
esa oʻz navbatida, oshqozon yarasi va boshqa kasalliklarni paydo
boʻlishiga olib kеlishi mumkin.
352
Qoʻrquv turli koʻrinishda: zararli va foydali boʻlishi ham mumkin.
Foydali qoʻrquv bizni xavf-xatar va oʻylanmay qilinajak harakatlardan
saqlaydi. Masalan, mashinalar tinmay oʻtib turgan koʻchani mumkin
boʻlmagan joyda kеsib oʻtishga yoʻl qoʻymaydi. Zararli qoʻrquv
yashashga va oddiy harakatlarni amalga oshirishga: liftda yurish, kinoga
borish va boshqa amallarni qilishga halaqit beradi. Bunday qoʻrquv,
fikrlash va harakatlanish qobiliyatini qotirib qoʻyadi, tasavvurdagi voqеahodisalarni boshdan kеchirishga majbur qiladi, ularga yanada
dahshatliroq tus beradi. Agar odam nimadandir juda ham qoʻrqsa, hali yuz
bermagan vaziyatni bir nеcha bor boshdan oʻtkazgandеk boʻladi. Bunday
qoʻrquv bilan odamning oʻzi yoki mutaxassis yordamida kurasha olishi
mumkin, buni har kim oʻzi hal qiladi. Bu xavfsizlik psixologiyasiga
qoʻyilgan birinchi qadam boʻladi.
Ikkinchi qadam - xavf-xatar bilan uchrashuvga tayyorlanishni
oʻrganish. Potеntsial xavfni koʻra bilish (avtomobilda kеta turib, himoya
kamarini taqmaslik; mashinalar oqimi aro bеkatga kеlib toʻxtagan avtobus
tomon yugurish), uni chеtlab oʻtishni oʻrganish va haqiqatdan ham ushbu
xavf-xatarga toʻqnash kеlib qolganda, nima qilish kerakligini bilish
muhimdir.
Maxsus oʻquv mashg‘ulotlarini va mashqlarni oʻtkazib turish
ma’naviy-ruhiy tayyorgarlikni oshirib boradi.
3.9.3.Xalqaro terrorizmga qarshi kurashda O‘zbekistonning
ishtiroki.
Oʻzbеkiston Rеspublikasining “Terrorizmga qarshi kurash
toʻrisida”gi qonuniga muvofiq rеspublikamizda terrorizmga qarshi kurash
qonuniylik, shaxs xuquqlari erkinliklari va qonuniy manfaatlarining
ustuvorligi, terrorizmning oldini olish choralari ustuvorligi, jazoning
muqarrarligi, terrorizmga qarshi kurash oshkora va nooshkora choralari
uyg‘unligi, jalb qilinadigan kuchlar va vositalar tomonidan terrorchilikka
qarshi oʻtkaziladigan rahbarlik qilishda yakkaboshchilik tamoyillari
asosida olib boriladi. Terrorizmga qarshi kurashda Oʻzbеkiston
Rеspublikasi Milliy xavfsizlik xizmati, Ichki ishlar vazirligi, Davlat
bojxona qoʻmitasi, mudofaa va Favqulodda vaziyatlar vazirliklari ishtirok
etadi.
353
Oʻzbekiston Respublikasining Qonuni “Terrorizmga qarshi kurash
toʻg‘risida” ushbu Qonunning maqsadi terrorizmga qarshi kurash
sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ushbu Qonunning asosiy vazifalari shaxs, jamiyat va davlatning
terrorizmdan xavfsizligini ta’minlash, davlatning suverenitetini va
hududiy yaxlitligini himoya qilish, fuqarolar tinchligi va milliy totuvlikni
saqlashdan iborat.
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qoʻllaniladi:
garovga ushlab turilgan shaxs — qoʻlga olingan yoki ushlab
turilgan shaxsni ozod etish shartlari sifatida davlat hokimiyati va
boshqaruv organlarini, xalqaro tashkilotlarni, shuningdek ayrim
shaxslarni biron-bir harakat sodir etishga yoki bunday harakat sodir
etishdan tiyilishga majbur qilish maqsadida terrorchilar tomonidan qoʻlga
olingan yoki ushlab turilgan jismoniy shaxs;
terrorizm — siyosiy, diniy, mafkuraviy va boshqa maqsadlarga
erishish uchun shaxsning hayoti, sog‘lig‘iga xavf tug‘diruvchi, mol-mulk
va boshqa moddiy obyektlarning yoʻq qilinishi (shikastlantirilishi) xavfini
keltirib chiqaruvchi hamda davlatni, xalqaro tashkilotni, jismoniy yoki
yuridik shaxsni biron-bir harakatlar sodir etishga yoki sodir etishdan
tiyilishga majbur qilishga, xalqaro munosabatlarni murakkablashtirishga,
davlatning suverenitetini, hududiy yaxlitligini buzishga, xavfsizligiga
putur yetkazishga, qurolli mojarolar chiqarishni koʻzlab ig‘vogarliklar
qilishga,
aholini
qoʻrqitishga,
ijtimoiy-siyosiy
vaziyatni
beqarorlashtirishga qaratilgan, Oʻzbekiston Respublikasining Jinoyat
kodeksida javobgarlik nazarda tutilgan zoʻrlik, zoʻrlik ishlatish bilan
qoʻrqitish yoki boshqa jinoiy qilmishlar;
terrorizmni moliyalashtirish — terrorchilik tashkilotining mavjud
boʻlishini, faoliyat koʻrsatishini, moliyalashtirilishini, terrorchilik
faoliyatida ishtirok etish uchun xorijga chiqib ketishni yoki Oʻzbekiston
Respublikasi hududi orqali harakatlanishni ta’minlashga, terrorchilik
harakatini tayyorlash va sodir etishga, terrorchilik tashkilotlariga yoxud
terrorchilik faoliyatiga koʻmaklashayotgan yoki bunday faoliyatda
ishtirok etayotgan shaxslarga bevosita yoki bilvosita har qanday mablag‘354
vositalarni, resurslarni berishga yoki yig‘ishga, boshqa xizmatlar
koʻrsatishga qaratilgan faoliyat;
terrorchi — terrorchilik faoliyatini amalga oshirishda ishtirok
etayotgan, shuningdek terrorchilik faoliyatida ishtirok etish uchun xorijga
chiqib ketishni yoxud Oʻzbekiston Respublikasi hududi orqali
harakatlanishni amalga oshirgan shaxs;
terrorchilik guruhi — oldindan til biriktirib terrorchilik harakatini
sodir etgan, bunday harakatga tayyorgarlik koʻrgan yoki uni sodir etishga
suiqasd qilgan shaxslar guruhi;
terrorchilik tashkiloti — ikki yoki undan ortiq shaxsning yoki
terrorchilik guruhlarining terrorchilik faoliyatini amalga oshirish uchun
barqaror birlashuvi;
terrorchilikka qarshi operatsiya — terrorchilik harakatiga chek
qoʻyish va uning oqibatlarini minimallashtirish, shuningdek jismoniy
shaxslarning
xavfsizligini
ta’minlash
hamda
terrorchilarni
zararsizlantirishga qaratilgan, kelishilgan va oʻzaro bog‘liq maxsus
tadbirlar majmui;
terrorchilikka qarshi operatsiya oʻtkaziladigan zona — joyning
yoki akvatoriyaning alohida uchastkalari, havo boʻshlig‘i, transport
vositalari, binolar, imoratlar, inshootlar, xonalar hamda terrorchilikka
qarshi operatsiya oʻtkaziladigan doiradagi ularga tutash hududlar;
terrorchilik faoliyati — terrorchilik harakatini uyushtirish,
rejalashtirish, tayyorlash va amalga oshirishdan, terrorchilik harakatiga
undashdan, terrorchilik tashkilotini tuzishdan, terrorchilarni yollash,
tayyorlash va qurollantirishdan, ularni moliyalashtirish va moddiytexnika jihatidan ta’minlashdan iborat boʻlgan faoliyat;
terrorchilik harakati — garovda ushlab turish uchun shaxslarni
qoʻlga olish yoki ushlab turish, davlat yoki jamoat arbobining, aholining
milliy, etnik, diniy, boshqa guruhlari, chet el davlatlari va xalqaro
tashkilotlar vakillarining hayotiga tajovuz qilish, davlat yoki jamoat
ahamiyatiga molik obyektlarni shu jumladan kontinental shelfda
joylashgan statsionar platformalarni bosib olish, shikastlantirish, yoʻq
qilish, portlatishlar, oʻt qoʻyishlar, portlatish qurilmalarini, radioaktiv,
biologik, portlovchi, kimyoviy, boshqa zaharlovchi moddalarni ishlatish
355
yoki ishlatish bilan qoʻrqitish, yer usti, suv va havo transporti vositalarini
qoʻlga olish, olib qochish, shikastlantirish, yoʻq qilish, aholi gavjum
joylarda va ommaviy tadbirlar oʻtkazilayotganda vahima koʻtarish va
tartibsizliklar keltirib chiqarish, aholi hayotiga, sog‘lig‘iga, jismoniy yoki
yuridik shaxslar mol-mulkiga avariyalar, texnogen xususiyatli halokatlar
sodir etish yoʻli bilan zarar yetkazish yoki xavf tug‘dirish, tahdidni har
qanday vositalar va usullar bilan yoyish tarzida terrorchilik tusidagi
jinoyatlarni, Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligida va xalqaro
huquqning umum e’tirof etilgan normalarida belgilangan terrorchilik
tusidagi boshqa harakatlarni sodir etish;
xalqaro terrorizm — bir davlat hududi doirasidan tashqariga
chiqadigan terrorizm.
Terrorizmga qarshi kurashning asosiy prinsiplari (4-modda).
Terrorizmga qarshi kurashning asosiy prinsiplari quyidagilardan
iborat:
qonuniylik;
shaxs huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustuvorligi;
terrorizmning oldini olish choralari ustuvorligi;
jazoning muqarrarligi;
terrorizmga qarshi kurash oshkora va nooshkora usullarining
uyg‘unligi;
jalb etiladigan kuchlar va vositalar tomonidan terrorchilikka qarshi
oʻtkaziladigan operatsiyaga rahbarlik qilishda yakkaboshchilik.
Terrorchilik faoliyatining oldini olish (5-modda). Terrorchilik
faoliyatining oldini olish davlat organlari, fuqarolarning oʻzini oʻzi
boshqarish organlari hamda jamoat birlashmalari, shuningdek korxonalar,
muassasalar, tashkilotlar tomonidan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy
va boshqa profilaktik choralar majmuini oʻtkazish orqali amalga
oshiriladi.
Quyidagilar taqiqlanadi:
terrorizmni targ‘ib qilish;
terrorchilik guruhlari va tashkilotlarini tuzish hamda ularning faoliyat
koʻrsatishi;
356
terrorchilik faoliyatiga daxldor yuridik shaxslarni, ularning
boʻlinmalari (filiallari) va vakolatxonalarini (shu jumladan chet el va
xalqaro tashkilotlarning vakolatxonalarini) akkreditatsiya qilish,
roʻyhatdan oʻtkazish va ularning faoliyat koʻrsatishi;
terrorchilik faoliyatiga daxldor chet el fuqarolari hamda fuqaroligi
boʻlmagan shaxslarning Oʻzbekiston Respublikasiga kirishi;
tayyorlanayotgan yoki sodir etilgan terrorchilik harakatlariga oid
ma’lumotlar va faktlarni yashirish.
Terrorizmga qarshi kurash boʻyicha davlat organlari (8-modda).
Terrorizmga qarshi kurashni amalga oshiruvchi davlat organlari
quyidagilardan iborat:
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati;
Oʻzbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi;
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat xavfsizlik xizmati;
Oʻzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi;
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat bojxona qoʻmitasi;
Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi;
Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi;
Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Iqtisodiy
jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti;
Terrorizmga qarshi kurashda ishtirok etayotgan davlat organlarining
faoliyatini muvofiqlashtirish hamda terrorchilik faoliyatining oldini olish,
uni aniqlash, unga chek qoʻyish va uning oqibatlarini minimallashtirish
borasida hamkorlikda harakat qilishlarini ta’minlash Oʻzbekiston
Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati tomonidan amalga oshiriladi.
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmatining terrorizmga
qarshi kurash sohasidagi vakolatlari (9-modda).
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati:
terrorchilik faoliyatining oldini olish, uni aniqlash va unga chek
qoʻyish yoʻli bilan terrorizmga, shu jumladan xalqaro terrorizmga qarshi
kurashni amalga oshiradi;
terrorchilar, terrorchilik guruhlari va terrorchilik tashkilotlari
faoliyati toʻg‘risidagi axborotlarni toʻplaydi hamda tahlil qiladi, ulardan
kelib chiqayotgan tahdidning milliy xavfsizlikka qay darajada xavfli
357
ekanligini baholaydi, tegishli vazirliklar, davlat qoʻmitalari va idoralarga
zarur axborotlar taqdim etadi;
terrorchilarning Oʻzbekiston Respublikasi hududiga kirishidan
Davlat chegarasining himoya qilinishi va qoʻriqlanishini ta’minlaydi;
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat chegarasi orqali qurol, oʻq-dorilar,
portlovchi, radioaktiv, biologik, shuningdek kimyoviy yoki boshqa
zaharlovchi moddalarning, terrorchilik harakatini sodir etish maqsadida
ishlatilishi mumkin boʻlgan predmet yoki materiallarning noqonuniy olib
oʻtilishi oldini olish, uni aniqlash va unga chek qoʻyish choralarini
koʻradi;
chegara oldi mintaqasida va chegara oldi zonasida terrorchilarni,
terrorchilik guruhlarini aniqlaydi, zararsizlantiradi, qarshilik koʻrsatilgan
taqdirda esa ularni yoʻq qilish choralarini koʻradi;
Oʻzbekiston Respublikasining alohida muhim va kategoriyalangan
obyektlarini, shuningdek Oʻzbekiston Respublikasi hududidan tashqarida
joylashgan davlat muassasalarini, ushbu muassasalarning xodimlari
hamda ularning oila a’zolarini himoya qilishni ta’minlaydi;
xalqaro terrorizmga qarshi kurash sohasida chet el davlatlarining
tegishli organlari va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi;
terrorchilikka qarshi kurashuvchi boʻlinmalarning terrorchilarni,
terrorchilik guruhlarini aniqlash, zararsizlantirish va yoʻq qilish hamda
terrorchilik tashkilotlarini tugatish ishlari tashkil etilishini ta’minlaydi;
qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasining terrorizmga qarshi
kurash sohasidagi vakolatlari
Oʻzbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi:
terrorizmga qarshi kurashishda, huquq tartibotni, shuningdek jamoat
tartibi va xavfsizligini ta’minlashda ishtirok etadi;
terrorchilik harakatlarining oqibatlarini bartaraf etishda ishtirok
etadi;
qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat xavfsizlik xizmatining
terrorizmga qarshi kurash sohasidagi vakolatlari
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat xavfsizlik xizmati:
358
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti, uning oila a’zolari, shuningdek
Oʻzbekiston Respublikasi hududida boʻlgan davrda qoʻriqlanishi lozim
boʻlgan chet davlatlar va hukumatlar boshliqlarining, xalqaro tashkilotlar
rahbarlarining va boshqa shaxslarning xavfsizligini hamda shaxsiy
daxlsizligini ta’minlaydi;
qoʻriqlanuvchi shaxslarning doimiy va vaqtinchalik tashrif
buyuradigan joylari, shuningdek harakatlanish yoʻnalishlari xavfsizligini
ta’minlaydi;
qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining terrorizmga
qarshi kurash sohasidagi vakolatlari
Oʻzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi:
terrorchilik faoliyatining oldini olish, uni aniqlash, unga chek qoʻyish
hamda uning oqibatlarini minimallashtirish yoʻli bilan terrorizmga qarshi
kurashni amalga oshiradi;
alohida muhim, kategoriyalangan va boshqa obyektlarning
qoʻriqlanishini va xavfsizligini ta’minlaydi;
davlat hokimiyati va boshqaruvning tegishli organlariga terrorchilik
faoliyatiga aloqador shaxslar, guruhlar va tashkilotlar toʻg‘risida axborot
taqdim etadi;
qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat bojxona qoʻmitasining terrorizmga
qarshi kurash sohasidagi vakolatlari
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat bojxona qoʻmitasi:
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat chegarasi orqali oʻtkazish
punktlarida giyohvandlik vositalari, psixotrop va portlovchi moddalar,
portlatish qurilmalari, qurol-yarog‘lar, qurollar va oʻq-dorilar, yadroviy,
biologik, kimyoviy yoki boshqa turdagi yalpi qirg‘in qurollari,
terrorchilik harakatlarida ishlatilishi mumkin boʻlgan materiallar va
asbob-uskunalarni noqonuniy olib oʻtishga urinishlarning oldini olish,
aniqlash va ularga chek qoʻyish choralarini koʻradi;
qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining terrorizmga qarshi
kurash sohasidagi vakolatlari
359
Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi:
Oʻzbekiston Respublikasining havo boʻshlig‘i xavfsizligini,
mamlakat ma’muriy, sanoat-iqtisodiy markazlari va hududlari, muhim
harbiy va boshqa obyektlarning havodan beriladigan zarbadan himoya
qilinishi va qoʻriqlanishini ta’minlaydi;
oʻz tasarrufidagi harbiy obyektlarning qoʻriqlanishi va mudofaa
qilinishini amalga oshiradi;
terrorchilikka qarshi operatsiyalarda ishtirok etadi;
qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining
terrorizmga qarshi kurash sohasidagi vakolatlari
Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi:
favqulodda vaziyatlardan aholini himoya qilish, terrorchilar harakat
qilayotgan zonada joylashgan alohida muhim, kategoriyalangan va
boshqa obyektlar barqaror ishlashini, shuningdek terrorchilik harakatlari
oqibatlarini tugatish yuzasidan vazirliklar, davlat qoʻmitalari, idoralar va
mahalliy davlat hokimiyati organlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi
hamda tadbirlar oʻtkazadi;
qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Iqtisodiy
jinoyatlarga qarshi kurashish departamentining terrorizmga qarshi kurash
sohasidagi vakolatlari
Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Iqtisodiy
jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti:
terrorizmni moliyalashtirish holatlarini aniqlash va bartaraf etish
maqsadida pul mablag‘lari yoki boshqa mol-mulk bilan bog‘liq
operatsiyalarning monitoringini amalga oshiradi;
qonunchilikda belgilangan hollarda va tartibda pul mablag‘lari yoki
boshqa mol-mulk bilan bog‘liq operatsiyalarni toʻxtatib turish toʻg‘risida
qaror qabul qiladi;
qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Terrorizmga qarshi kurashda ishtirok etayotgan, huquqiy va ijtimoiy
himoyalanishi zarur boʻlgan shaxslar (25-modda).
360
Terrorizmga qarshi kurashda ishtirok etayotgan shaxslar davlat
himoyasidadir.
Quyidagilar huquqiy va ijtimoiy himoyalanishi lozim:
terrorizmga qarshi kurashda bevosita ishtirok etayotgan harbiy
xizmatchilar, davlat organlarining xodimlari va mutaxassislari;
terrorchilik faoliyatining oldini olishda, uni aniqlashda, unga chek
qoʻyishda, uni tergov qilishda hamda uning oqibatlarini
minimallashtirishda terrorizmga qarshi kurashni amalga oshirayotgan
davlat organlariga doimiy yoki vaqtincha koʻmaklashayotgan shaxslar;
ushbu qismning ikkinchi va uchinchi xatboshilarida koʻrsatib oʻtilgan
shaxslarning oila a’zolari, agar ularning himoyalanishini ta’minlash
zarurati mazkur shaxslarning terrorizmga qarshi kurashdagi ishtirokiga
bog‘liq boʻlsa.
Terrorizmga qarshi kurashda bevosita ishtirok etayotgan, terrorizmga
qarshi kurashga koʻmaklashayotgan shaxslarga, shuningdek ularning oila
a’zolariga, basharti ularning hayoti va sog‘lig‘iga tahdid yuzaga kelgan
taqdirda, iltimoslariga koʻra ularning tashqi qiyofasi, familiyasi, ismi va
otasining ismi, shuningdek ish va yashash joylari terrorizmga qarshi
kurash organlari ta’minotiga ajratiladigan mablag‘lar hisobidan
oʻzgartirilishi mumkin.
Terrorizmga qarshi kurashda ishtirok etgan shaxslar hayoti va
sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplash (26-modda).
Terrorizmga qarshi kurashda ishtirok etgan shaxs terrorchilikka
qarshi operatsiya oʻtkazishda halok boʻlgan taqdirda halok boʻlgan
shaxsning oila a’zolariga hamda uning qaramog‘idagi shaxslarga
qonunchilikka muvofiq bir yoʻla beriladigan nafaqa toʻlanadi hamda
boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasi tayinlanadi.
Terrorizmga qarshi kurashda ishtirok etgan shaxs terrorchilikka
qarshi operatsiya oʻtkazishda mayib boʻlgan va bu uning mehnat
layoqatini yoʻqotishiga hamda nogironlikka olib kelgan taqdirda unga bir
yoʻla beriladigan nafaqa toʻlanadi hamda qonunchilikka muvofiq
nogironlik pensiyasi tayinlanadi.
Terrorizmga qarshi kurashda ishtirok etgan shaxs terrorchilikka
qarshi operatsiya oʻtkazishda yarador boʻlgan taqdirda bu uning mehnat
361
layoqatini yoʻqotishiga olib kelmasa, unga qonunchilikka muvofiq bir
yoʻla beriladigan nafaqa toʻlanadi.
Yana shuni takidlab o‘tish joizki bugungi kunda internet tarmoqlarida
10 mingdan ziyot terroristik tashkilotlarning ijtimoiy tarmoqlari mavjud
ekanlini aniqlangan. Bu shuni ko‘rsatadiki internet tarmoqlari bilan
extiyotkor muomalada bo’lishni taqozo etadi.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Terrorizm nima?
2. Terrorchi kim ?
3. Terrorizm tushunchasi, mohiyati, uning salbiy illatlari haqida
tushuncha bering?
4. Terrorizimni va uning aholi uchun xavfli xususiyatlari nimada?
5. Xalqaro terrorizm va uning salbiy illatlari?
6. Diniy terrorizm nima?
7. Terrorizmning qandaq turlari mavjud?
8. Terrorizmdan aholini muhofaza qilish qanday amalga oshiriladi?
9. “Terrorizmga qarshi kurash toʻg‘risidagi” qonunning asosiy
printsiplari nima?
362
IV bob YONG‘IN XAVFSIZLIGI ASOSLARI
4.1-Mavzu: YONISH, YONG‘IN VA PORTLASH HAQIDA
UMUMIY MALUMOTLAR
4.1.1.Yong‘in, yonish va portlash haqida ma’lumot.
Yong‘inlar xalq xoʻjaligiga katta moddiy zarar keltiradilar. Yong‘in
bir necha minut yoki soat ichida juda katta miqdordagi xalq boyliklarini
yondirib, kulga aylantiradi. Yong‘in vaqtida ajralib chiqadigan tutun,
karbonat angidrid va boshqa zararli hid va gazlar koʻp miqdorda
atmosferaga koʻtarilib, nafas olish uchun zarur boʻlgan havoning tarkibini
buzadi. Bundan tashqari, yong‘indan tufayli koʻplab kishilar jarohatlanadi
va hatto oʻlishlari ham mumkin. Bularning hammasi, yong‘inga qarshi
kurash tadbirlarini, bu vaqtda paydo boʻladigan ishlarni xavfsiz bajarish
usullari va mehnat muhofazasi bilan birgalikda oʻrganishga majbur qiladi.
Yong‘in tabiatda inson hayot faoliyatida muhim oʻrin egallaydi.
Yong‘in moddaning oʻzi emas, balki issiqlik va yorug‘lik shaklida
energiya ishlab chiqarish uchun turli xil moddaning reaksiyasini oʻz
ichiga oladi. Ayniqsa, nazoratsiz boʻlsa, halokatli boʻlishi tur xildagi katta
yong‘inlarni keltirib chiqarishi mumkin, ammo u koʻp foydali ishlarga
ham xizmat qiladi. Tarixga nazar tashlaydigan boʻlsak yong‘inlar
chaqmoq chaqishi va vulqon otilishidan boshlanib, yerni asrlar davomida
shakllantirgan va atrof-muhitni turli xil hayot shakllari yashashiga
tayyorlashga yordam bergan. Bugungi kunda ham yer yuzida davriy
oʻrmon yong‘inlari tabiatni yangilash siklining bir qismidir.
Yong‘in sanoat korxonalari, aholining barcha tarmoqlarida yuz berib,
yetkazadigan zarari jihatidan tabiiy ofatlarga tenglashishi mumkin boʻlgan
hodisa hisoblanadi. Ular katta moddiy zarar keltirishi bilan birga og‘ir
baxtsiz hodisalarga zaharlanish, kuyish hamda kishilar halokatiga sabab
boʻlishi mumkin.
Yong‘inga qarshi kurash ishlari davlat miqiyosida amalga oshiriladi.
Yong‘in xavfsizligini ta’minlash, uning rivojlanib, tarqalib ketmasligi
chora-tadbirlarini oldindan koʻrish, unga qarshi samarali kurash olib
363
borish yong‘inni oʻchirishda qoʻllaniladigan birlamchi vositalardan toʻg‘ri
foydalanishga qaratilgan.
NFPA (Amerika yong‘indan himoya qilish assotsiatsiyasi)
ma'lumotlariga koʻra, 2005-yildan 2009-yilgacha boʻlgan davrda koʻp
qavatli binolarda (Amerika tasnifi boʻyicha 7 qavatdan va undan yuqori)
yiliga oʻrtacha 15,700 yong‘in qayd etilgan. 53 kishining hayotiga zomin
boʻlgan, yana 546 kishining sogʻligʻiga zarar yetkazgan va yiliga 235
million dollarga yaqin toʻgʻridan-toʻgʻri zarar yetkazilgan. Oʻnlab yillar
davomida yong‘indan himoya qilish boʻyicha qonun chiqaruvchi NFPA
koʻp qavatli binolardagi yong‘inlar boʻyicha batafsil statistikani yuritib
kelmoqda, yong‘in sabablari va ularning oqibatlarini tahlil qiladi va
yong‘indan himoya qilish echimlarining samaradorligini baholaydi.
AQShda yong‘inlar soni boʻyicha birinchi uch oʻrinni tibbiyot
muassasalari, ofis va turar-joy binolari egallagan.
Sifatli global yong‘in statistikasi endi paydo boʻlmoqda. Ushbu
statistik ma’lumotlarni shakllanishida 1981-yilda Jenevadagi Xalqaro
sug‘urta iqtisodiyotini oʻrganish assotsiatsiyasida tashkil etilgan kichik
Jahon yong‘in statistikasi markazi (WCF) va 1995-yilda tashkil etilgan
Yong‘in statistikasi markazi (CFS) yordam beradi. Yong‘in boʻyicha
jahon statistikasi shuni koʻrsatadiki, dunyoda har yili 3,1 milliondan ortiq
yong‘in sodir boʻlib, ularda 20 mingdan ortiq odam halok boʻladi.
Yong‘inlarning 50% ga yaqini binolarda va transportda sodir boʻladi.
Yong‘inlar soni boʻyicha AQSh dunyoda yetakchi hisoblanadi.
Rasmda (4.1.1-rasm) koʻrsatilgan statistik ma’lumotlarni tahlil
qiladigan boʻlsak dunyo boʻyivcha yong‘indan halok boʻlganlar soni
boʻyicha yetakchi oʻrinlarda 2020-yilda Hindiston (45197), Xitoy
(10356), Nigeriya (8950), Rossiya (7057), AQSh (3155) bormoqda. 2021yilda ham yuqori oʻrinlardagi davlatlar yetakchilikni saqlab qolgan.
Biroq, Hindiston (23265) -22932 koʻrsatkich bilan yuqori pasayishga
erishgan. Shuningdek Xitoy (10498) +142, Nigeriya(7132) -1718,
Rossiya (6387) -670, AQSh (3183) +28 tashkil qiladi. Ushbu statistik
ma’lumotlarda Oʻzbekiston ham berilgan boʻlib, yong‘indan vafot
etganlar 2020-yilda 461 nafarni, 2021-yilda esa 542 nafarni tashkil qilgan.
Bundan koʻrinib turibdiki vafot etganlar soni 81 nafarga oshgan.
364
Iqtisodiyot obe’ktlaridagi yong‘inlarni kelib chiqishining asosiy
sabablari quyidagilardan iborat:
a) chekish paytida yong‘inga ehtiyotsizlik bilan munosabatda boʻlish,
yonuvchan moddalami yoqish, gugurt bilan yoritish va boshqalar. Bunday
yong‘in umumiy yong‘inning 26 foizini tashkil qiladi;
b) bolalarning oʻt bilan oʻynashi - 14 %;
v) elektr jihozlarini boshqarish qoidalarini buzish natijasida - 13,5 %;
g) pechka va tutun quvurlarining notoʻg‘ri oʻmatilishi oqibatida 8,5%;
d) isitkichjihozlaridan notoʻg‘ri foydalanishda - 8,3 %;
e) elektr moslamalarini montaj qilish qoidalarining buzilishi - 5 %;
y) payvandlash ishlarini bajarishda yong‘in xavfsizlik qoidalarining
buzilishi-2,3 %;
j) texnologik jihozlarni boshqarish qoidalarining buzilishi - 1,2 % ni
tashkil etadi.
Demak, yong‘inning birlamchi sabablari kichik yong‘in manbalari
turtkilari boʻlishi mumkin bular sigaret qoldiqlari, uchqunlar va
oʻchirilmagan gugurt qoldiqlari; yuqori haroratli issiqlik manbalari
alanga, pechka va tutun chiqadigan quvurlarning qizigan konstruksiyalari
va boshqalar boʻlishi mumkin. Shuningdek yong‘inlarni tarqalib keng tus
olishiga inson omilining ta’siri yuqori oʻrinda turadi.
365
4.1.1-rasm. Dunyo boʻyicha yong‘indan halok boʻlganlar soni (2020-yilda).
Hozirgi paytda sanoat korxonalarida yonish xavfining kamayishi
borasida birmuncha ishlar amalga oshirilgan, yong‘in chiqish xavfi
kamaytirilgan va butunlay xavfsiz ishlaydigan elektr uskunalari
qoʻllanilmoqda. Sanoat korxonalari bino va inshootlari tarkibidan
yonuvchi qurilish materiallarini siqib chiqarilmokda. Oʻt oʻchirishning
mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan sistemalari tobora kengroq
qoʻllanilmoqda.
366
4.1.2-rasm. Yong‘inno oʻchirish jarayoni.
Lekin, yong‘in chiqishining oldini olishda, oʻt oʻchirishda asosiy
mas’uliyat kishilar zimmasiga tushishini va ularning yong‘inni oʻchirish
texnikasining barcha talablarini toʻliq bajarilishiga bog‘liq ekanligini
unutmasligimiz kerak. Sanoat korxonalarida bu tadbirlar tartibli ravishda,
yong‘in texnikasi haqidagi nizom, yong‘in xavfsizligi qoidalari,
yoʻriqnoma va boshqa xujjatlar asosida olib borilishi kerak.
Respublikamizning xar bir fuqarosi jamoat va davlat mulkini koʻz
qorachig‘iday saqlashi va asrab avaylashi, uni boyitishi haqida
qayg‘urishi kerak. Shuning uchun sanoat korxonalarida yong‘inning
oldini olish va oʻt oʻchirish tadbirlari keng jamoatchilikka suyangan
holda, sexlardagi har bu ishchining ishtirokida olib boriladi.
Yong‘in muhofazasini tashkil qilish kasbiy va ixtiyoriy turlarga
boʻlinadi. Kasbiy yong‘in muhofazasi oʻz navbatida, harbiylashtirilgan
(yirik
shahar
va
muhim
obektlarga
xizmat
koʻrsatadi),
harbiylashtirilmagan (tuman markazlari va yirik sanoat obektlariga
xizmat koʻrsatadi) va tarmoq (ayrim birlashma va korxonalarga xizmat
koʻrsatadi) turlariga boʻlinadi. Yirik sanoat korxonalarida kasbiy yong‘in
qismlari tashkil qilinadi. SNiP 11-8980 "Sanoat korxonalarining bosh
rejalari" ga asosan ishlab chiqarishning yong‘in xavfi boʻyicha A, B va V
toifalari uchun kasbiy yong‘in qismlarining xizmat koʻrsatish radiusi 2
km dan oshmasligi kerak. Bu qismlar odatda korxona hududidan
tashqariga joylashtiriladi. Yong‘in xavfi kam boʻlgan hamda kichikroq
korxona va muassasalarda yong‘in muhofazasi va obektni qoʻriqlash
xizmati birgalikda qoʻshib olib boriladi.
Sanoat korxonalarida yong‘in muhofazasini tashkil qilish va yong‘in
chiqishini ogohlantirish: oʻt oʻchirish texnikasi va qurollarini aloqa va
367
oʻchirish vositalarini jangovar holatda saqlash, yong‘in chiqqan taqdirda
ularda faol qatnashish, xalq mulkini asrab-avaylab saqlash borasida
targ‘ibot va tashviqot ishlarini olib borishni taqozo qiladi. Korxonalarda
yong‘in muhofazasining qanday strukturasi mavjud boʻlishidan qat’iy
nazar, koʻngilli oʻt oʻchirish drujinalari tuzilishi kerak.
Yong‘in va portlashlar hamon xalq xoʻjaligiga katta ziyon
etkazmoqda, kishilarning mayib boʻlishiga hatto halok boʻlishiga sabab
boʻlmoqda. Shu sababli yong‘in xavfsizligi tadbirlari ikki asosiy vazifani
hal qilishga - kishilar hayoti va sog‘lig‘ini saqlab qolishga hamda moddiy
boyliklarni oʻtdan himoyalashga qaratilmog‘i zarur.
Yong‘in xavfsizligi qoidalariga amal qilinishini Davyong‘innazorat
kuzatib turadi, sexlar, laboratoriyalar, boʻlimlar, omborxonalar,
ustaxonalar va boshqa boʻlimlardagi yong‘in xavfsizligi uchun
javobgarlik esa ularning rahbarlari yoki shu rahbarlar vazifasini bajarib
turgan kishilar zimmasiga yuklatiladi.
Oʻzbekiston Respublikasida shaharlarimizning, qishloqlardagi aholi
zich yashaydigan joylar va xalq xoʻjaligi obektlarining yong‘in
muhofazasini mustahkamlash uchun yong‘inga qarshi kurash reja asosida
olib boriladi va shu toʻg‘risida doim g‘amxoʻrlik qilib kelinadi.
Ana shu yong‘in muhofazasi ishining ikki asosiy yoʻnalishi bor:
Birinchidan, bu - yong‘inning oldini olishga qaratilgan ilmiy-texnik
va tashkiliy tadbirlarning rejali majmui;
Ikkinchidan, bu - obektlar, shaharlarda va qishloqlardagi aholi zich
yashaydigan joylarda yong‘inni oʻchirishni tashkil qilish.
Oʻzbekiston Favqulodda vaziyatlar vazirligi yong‘in muhofazasi
Bosh boshqarmasining vazifasi davlat mulkini, fuqarolarning shaxsiy
mulkini yong‘indan saqlashdan iborat. Shu bilan birga yong‘in nazorati
tashkilotlari tashkiliy, nazorat va ma’muriy ishlarni amalga oshiradi.
Ularning vazifalariga quyidagilar kiradi:
-hamma idoralar, korxonalar va alohida shaxslar uchun majburiy
boʻlgan yong‘in muhofazasiga doir qoidalar, me’yorlar, yoʻriqnomalar
ishlab chiqish va ularni chop etish;
-sanoat, fuqaro binolari va inshootlarini, aholi punktlarini loyihalash,
qurishda yong‘in xavfsizligi qoidalari va me’yorlarining bajarilishini
368
tekshirish;
-hamma tashkilotlar, muassasalar, korxonalardagi oʻt oʻchirish
boʻlinmalarining shayligini va oʻt oʻchirish vositalarining sozligini qattiq
nazorat qilish hamda tekshirish.
Oʻzbekiston Respublikasi yong‘in nazorati tashkilotlari oʻz
vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishlari uchun ularga quyidagi huquqlar
berilgan:
- yong‘in xavfsizligi jihatidan qay ahvoldaligini aniqlash maqsadida
barcha sanoat binolari hamda inshootlari, omborxonalar va ularni
tekshirish;
-korxonalar ma’muriyati va alohida shaxslardan obektlarning
yong‘in xavfsizligi nuqtayi nazaridan qay ahvoldaligini aniqlash uchun
zarur boʻlgan ma’lumot hamda hujjatlarni taqdim etishni talab qilish;
-yong‘in xavfsizligi qoidalari buzilganligi aniqlaganda korxona
rahbarlariga ana shu buzilishlarni bartaraf etish yuzasidan majburiy
farmoyishlar berish va buning uchun zarur muddatlarni belgilash;
-yong‘in va portlash xavfini yuzaga keltiruvchi qoida buzilishlari
aniqlaganda ana shu buzilishlar bartaraf etilgunga qadar korxonaning
ishini butunlay yoki qisman toʻxtatib qoʻyish;
-yong‘in xavfsizligi qoidalarining buzilishi yoki bajarilmasligida
aybdor boʻlgan kishilarni ma’muriy yohud jinoiy javobgarlikka tortish.
Ishchi-xizmatchilar oʻz ish oʻrnidagi yoki ular oʻzi ishlaydigan
boʻlinmadagi yong‘in xavfsizligi talablarini yaxshi bilishlari va ularga
qat’iy amal qilishlari, oʻt oʻchirish vositalaridan foydalana olishlari,
mehnat hamda texnologiya intizomiga qat’iy rioya qilishlari, yong‘in
hamda portlash jihatidan xavfli modda va ashyolarni ishlatishni bilishlari
zarur.
369
4.1.3-rasm. Yong‘in.
Korxona, muassasa va tashkilotlarda yong‘in xavfsizligini ta’minlash
ishini tashkil qilish. Ishchilar, xizmatchilar va muhandis-texnik
xodimlarning koʻpchiligi jalb etilgandagina korxona, muassasa, hamda
tashkilotlarda yong‘inga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borish
mumkin. Buning uchun har bir obektda yong‘in- texnik komissiyasi
tuziladi. Komissiyaga bosh muhandis, texnik rahbar yoki rahbarning
birinchi oʻrinbosari boshchilik qiladi, ularning vazifasi quyidagilardan
iborat:
-yong‘inning oldini olish qoidalarining buzilishlarini va yong‘in
chiqishiga olib keluvchi kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish
tadbirlarini ishlab chiqish;
-obektiv yong‘inning oldini olish tartibini ishlab chiqish va ularni
oʻtkazishda qatnashish;
-ishchi-xizmatchilar va muhandis-texnik xodimlar oʻrtasida
yong‘inning oldini olish tartibi hamda qoidalari boʻyicha ommaviy
tushuntirish ishini olib borish.
Bu vazifalarni bajarish uchun yong‘in texnik-komissiyasi ishlab
chiqarish xonalari, elektr jihozlari, shamollatish, isitish sistemalari va shu
kabilarni koʻzdan kechirib, qoida buzilishlarini aniqlaydi hamda ularni
bartaraf etish muddatlarini belgilaydi; ishlovchilar oʻrtasida yong‘inning
oldini olish mavzularida suhbatlar, lektsiyalar oʻtkazadi; ratsionalizatorlar
hamda ixtirochilar uchun mavzular ishlab chiqishda qatnashadi; sexlar,
370
boʻlimlar, omborxonalar, laboratoriyalar va hokazolarning yong‘inga
qarshi ahvolini tekshirishga keng jamoatchilikni jalb etadi.
Sanoat korxonalaridagi yong‘in muhofazasiga quyidagi vazifalar
yuklatiladi:
-har kuni yong‘inning oldini olishni amalga oshirishi;
-yong‘in chiqishiga yoʻl qoʻymaydigan tadbirlarni ishlab chiqish;
-ishchi-xizmatchilar, muhandis-texnik xodimlarga yong‘inga qarshi
kurash yuzasidan yoʻl-yoʻriqlar berish va ular bilan mashg‘ulotlar
oʻtkazish;
-hamma oʻt oʻchirish sistemalari va qurilmalari hamda yong‘in, aloqa
va signalizatsiya vositalarining ahvolini nazorat qilish;
-qoʻriqlanayotgan obektdagi yonayotgan narsalar va yong‘inni
oʻchirish.
Yonishning fizik-kimyoviy asoslari
Yonish deb yonuvchi modda bilan havodagi kislorodning oʻzaro
ta’siri natijasida juda tez kechuvchi va koʻp miqdorda issiqlik ajralib
chiquvchi kimyoviy reaktsiyaga aytiladi. Koʻp hollarda yonish yonuvchi
modda zarrachalarining nurlanishi bilan birga kechadi. Yonish hosil
boʻlishi va u davom etishi uchun yonuvchi modda (qattiq, suyuq yoki
gazsimon), oksidlovchi modda (oddiy sharoitda oksidlovchi modda
vazifasini havoda kislorod oʻtashi mumkin) va yondiruvchi manba
(uchqun, ochiq alanga va choʻg‘langan narsa) mavjud boʻlishi kerak.
Shuni aytish kerakki, havodagi kislorod miqdori 15% dan yuqori
boʻlgandagina oksidlovchi vazifasini bajara oladi. Undan past
konsentratsiyada esa yonish mavjud boʻla olmaydi. Bundan tashqari
oksidlovchi modda vazifasini tegishli sharoitlarda xlor, brom, kaliy va
boshqa moddalar ham oʻtashi mumkin.
Xavfliligi boʻyicha barcha modda va ashyolarni quyidagi turlarga
boʻlish mumkin: yonmaydigan moddalar, yonish xavfi mavjud moddalar.
yonish va portlash xavfi mavjud hamda portlash xavfi mavjud moddalar.
Yonmaydigan modda va ashyolar - yonish yoki yong‘inni uzatish
xususiyatlari yoʻq narsalardir. Masalan, g‘isht, metall, beton va boshqalar.
Yonish xavfi mavjud modda va ashyolar havoda yonish va yong‘inni
uzata olish xususiyatiga egadirlar. Masalan, yog‘och, qog‘oz, paxta tolasi,
371
mazut, portlash xossasiga ega boʻlmagan changlar.
Yonish va portlash xavfi mavjud modda va ashyolar, qattiq yoki
suyuq yonuvchi moddalar bilan birikkanda bir zumda alanganlanib ketish
xossasiga ega. Bunday moddalarga vodorod angidridi, azot kislotasi va
boshqalar, hamda yonuvchi moddalar bilan aralashganda oʻzidan kislorod
ajratib chiqaruvchi, kislota ta’sirida, qizdirilganda yoki mexanik ta’sir
ostida portlovchi birikmalar kiradi. Masalan, paxta changi bilan selitra
aralashganda shu hol roʻy berishi mumkin. Shu bilan birga bunday
narsalarga havoda tarqalgan holda portlovchi aralashmalar hosil qiluvchi
changlar ham mansubdir. Masalan, lub va kenaf tolalari changlari. Yonish
va portlash xavfi mavjud moddalarga oʻzlari yonmaydigan, lekin suv
bilan aralashganda parchalanib, gaz ajralib chiqaruvchi va bi gaz havo
bilan birikkanda portlovchi birikma hosil qiluvchi moddalar ham kiradi
(kaltsiy karbid).
Portlovchi narsa va moddalar havo bilan aralashib, portlovchi
birikmalar (yonuvchi gaz, vodorod, atsetilen) hosil qiladilar. Portlash
xavfi mavjud moddalarga yonuvchi gazlar bilan aralashganda portlash
xavfini vujudga keltiradigan yonmaydigan gazlar ham kiradi (kislorod
yonuvchi gaz bilan aralashganda portlashga olib keladi). Ayrim holda
yonmaydigan va yonishni ta’minlay olmaydigan portlovchi gazlar ham
boʻlishi mumkin. Masalan, balonlarda siqilgan holda saqlanuvchi
karbonat angidrid gazi. Portlovchi moddalarga, shuningdek havo bilan
aralashgan holdagi neorganik moddalar ham (alyuminiy, magniy va
boshqa moddalar kukunlari) kiradi.
Yonish fazalari va portlash chegaralari
Yonish faqat ma’lum harorat sharoitidagina mavjud boʻlishi mumkin.
Barcha yonuvchi moddalarning tarkibida uglerod va vodorod mavjuddir.
Issiqlik ta’siri ostida yonuvchi moddalar parchalanib yuqoridagi gazlar
ajralib chiqib, havodagi kislorod bilan birikib, alanga hosil qiladi.
Yonish fazalarining quyidagi xillari aniqlangan:
1. Chaqnash. Agar sekin-asta qizdirilayotgan yonuvchi suyuqlikka
vaqti- vaqti bilan tashqaridan alanga ta’ sir qildirsak, ma’lum bir haroratga
etganda, undan ajralib chiqayotgan gazsimon mahsulot chaqnaydi va shu
zahotiyoq oʻchib qoladi. Suyuqlikning ana shu paytdagi harorati chaqnash
372
harorati deyiladi. Chaqnagan gazlarning tez oʻchib qolishining sababi, bu
haroratda suyuqlikdan ajralib chiqayotgan gazlar alangani davom ettirish
uchun yetarli emasligidir.
Chaqnash harorati moddalarning yong‘in jihatidan xavfliligini
aniqlashda katta ahamiyatga molikdir. Ayrim moddalardan ajralib
chiquvchi bug‘ va gazlar koʻp miqdorda yig‘ilishi natijasida ochiq alanga
bilan birikib kuchli portlash paydo qilishi mumkin.
2. Alangalanish. Suyuq, yonuvchi moddalarni qizdirish chaqnash
haroratidan yuqorida ham davom ettirilsa, uning bug‘lanishi jadallashadi
va shunday bir vaqt keladiki, unga alanga yaqinlashtirilsa chiqayotgan
bug‘lar chaqnaydi va yonishda davom etadi. Suyuqlikning shu holatdagi
harorati alangalanish harorati deb ataladi.
3. Oʻz-oʻzidan alangalanish. Agar yonuvchi suyuqlikni alangalanish
haroratidan yuqori boʻlgan holatda ham qizdirish davom ettirilsa-yu, lekin
ochiq alanga yaqinlashtirilmasa, ma’lum bir vaqtda, ajralib chiqayotgan
bug‘lar oʻzidan- oʻzi alangalanib ketadi. Yonuvchi suyuqlikning ana shu
holatdagi harorati oʻz- oʻzidan alangalanish harorati deyiladi.
4. Oʻz-oʻzidan yonib ketish. Ayrim yonuvchi qattiq moddalarni
saqlash notoʻg‘ri tashkil etilgan hollarda oʻz-oʻzidan yonib ketishi
mumkin. Masalan, nam holda g‘aramlangan pohol, paxta, toshkoʻmir,
moy artilgan latta va boshqalar. Bu jarayon oʻz-oʻzidan yonish harorati
ma’lum haroratdagina boʻlishi mumkin.
Qattiq moddalar yonayotganda, yonayotgan qismlariga yondosh
qismlarning qizishi va ulardan oʻz navbatida yonuvchi gazlar ajralib
chiqishi va ularning ham yona boshlashi natijasida uzluksiz zanjir
reaktsiyasi kechadi. Bu biror bir toʻsuvchi omilga uchramasa yonuvchi
modda yonib tamom boʻlguncha davom etadi.
Yonuvchi suyuq moddalarning yonishi faqat yuzalari ochiq boʻlgan
holatdagina, ya’ni havo bilan tutash boʻlgan yuzalardagina yuz berishi
mumkin. Bunda suyuqlik yuzasidagi alanga pastki qatlamlarni qizdiradi
va yonuvchi bug‘larning yangi-yangilarini chiqaradi va ular ham yona
boshlaydi. Shunday qilib bu erda ham zanjir reaktsiyasi kechadi.
Yonuvchi suyuq moddalarning chaqnash harorati 450°C ga teng yoki
undan kichik boʻlsa, bunday moddalar engil yonuvchi suyuqliklar
373
deyiladi. Bularga benzin, serouglerod, spirtlar va boshqalar misol boʻla
oladi. Chaqnash harorati 450°C dan yuqori boʻlganlari esa yonuvchi
suyuqliklar deyiladi. Qurilish me’yorlr keltirilishi boʻyicha yong‘indan
muhofaza qilish ilmiy tekshirish institutining tavtsiyasiga binoan engil
yonuvchi suyuqliklarga chaqnash harorati 610°C ga teng va undan past
boʻlganlari, yonuvchi suyuqliklarga esa 610°C dan yuqorilarini kiritish
belgilangan.
Gazlarda esa, gazning har bir molekulasi kislorodning molekulalari
bilan bevosita kontaktda boʻlishi munkinligi va ular bir vaqtning oʻzida
oksidlanish jarayoniga tayyor boʻlganligi uchun, yonish jarayoni katta
tezlikda kechadi. Yonuvchi modda boʻylab alanganing tarqalish tezligi
sekundiga bir necha metrni tashkil etsa yonish, bir necha yuz metrni
tashkil etsa portlash, bir necha kilometrni tashkil etsa detonatsiya deb
ataladi.
Gaz va bug‘larning havo bilan aralashmasining yonish va portlash
xavfi, alanganing tarqalish haroratidan tashqari ularning havodagi
kontsentratsiya chegarasi (bug‘lar uchun) bilan xarakterlanadi.
Portlashning kontsentratsiya chegarasi deb yopiq tigel ichida yonuvchi
gaz va bug‘larning havodagi miqdori tashqi alanga ta’siri ostida
alangalanib keta oladigan miqdorga aytiladi.
Havo bilan toʻldirilgan berk idish olib, unga ma’lum miqdorda
yonuvchi gaz yoki bug‘ qoʻshib boramiz va har gal uni yoqib qoʻramiz.
Bu gazning miqdori (foizlarda yoki og‘irlik konsentratsiyasida) kam
boʻlganda alangalanmaydi, ya’ni idish ichidagi bosim atmosfera bosimiga
tengligicha qolaveradi.
Yonuvchi moddaning kontsentratsiyasi oshirib borilishi natijasida
shunday holat yuzaga keladiki, bunda aralashma kuchsiz portlaydi. Yopiq
idish ichida yonuvchi gaz yoki bug‘ning havo bilan aralashmasining
yondirilganda portlash paydo qiladigan minimal qiymati portlashning
pastki chegarasi deb alaladi. Idish ichiga berilayotgan gaz yoki bug‘ning
kontsentratsiyasi yana oshira borilsa, portlash kuchi orta beradi va biror
maksimal qiymatga erishadi. Kontsentratsiyaning yanada oshib borishi
endi portlash kuchini oshirmay, balki pasaytiradi va sekin asta soʻna
boshlaydi va ma’lum kontsentratsiyada esa butunlay toʻxtaydi. Yopiq
374
idish ichida yonuvchi gaz yoki bug‘ning havo bilan aralashmasining,
yondirilganda portlaydigan maksimal qiymati portlashning yuqori
chegarasi deb ataladi. Portlashning pastki va yuqori chegaralari orasidagi
farq qancha katta boʻlsa, moddaning portlash xavfi shuncha yuqori
boʻladi.
Xar bir yonuvchi moddaning bug‘lari va gazlari, hamda changlari
oʻzlarining pastki va yuqorigi portlash chegaralari qiymatlariga ega.
Yonuvchi changlar va tolalar, ularning pastki portlash chegarasi 65
g/m3 dan past boʻlsa, portlash xavfi mavjud hisoblanadi. Agar ularning
pastki portlash chegarasi 65 g/m3 dan yuqori boʻlsa, ular yong‘in xavfi
boʻlgan changlar hisoblanadi.
Suyuqliklar bug‘lari uchun ham portlashning harorat chegaralari
pastki va yuqorigi qiymatlarga egadir. Portlashning pastki harorat
chegarasi deb, yopiq idish ichidagi suyuqlikning toʻyingan bug‘larining
tashqi manba ta’sirida alanga olishi mumkin boʻlgan eng pastki harorati
tushuniladi.
Portlashning yuqorigi harorat chegarasi deb, yopiq idish ichidagi
suyuqlikning toʻyingan bug‘larining tashqi manba ta’sirida alanga olishi
mumkin boʻlgan eng yuqorigi harorati tushuniladi. Yonuvchi
suyuqliklarning gaz va bug‘larning havo bilan aralashmasini yuqorida
koʻrsatilgan chegaralaridan tashqari qiymatlarida hech qandiy manba
bilan alangalatib boʻlmaydi. Masalan, atseton toʻyingan bug‘lari uchun
portlashning pastki harorat chegarasi - 20°C. yuqorigisi 7°C, serouglerod
uchun tegishlicha - 14°C va - 7°C.
Gazlar va changning yonishi. Yonuvchi gazlar havo bilan birikib
portlash jihatidan xavfli aralashmalar hosil qilishi mumkin. Shu sababli
ular portlash jihatidan havfli moddalar toifasiga kiradi. Gaz-havo
aralashmalarining xavflilik
darajasi ularning alanga olish haroratiga va portlashning miqdoriy
chegaralariga qarab baholanadi.
Gazlar barqaror yonayotganda harorati 1400°C gacha, portlaganda
esa 2000°C gacha koʻtarilishi mumkin. Yonuvchi gazlarning,
shuningdek, suyuqlik bug‘larning portlashiga qarshi kurash tadbirlarini
toʻg‘ri tashkil qilish uchun ularning havo boʻyicha zichligini bilish zarur,
375
chunki havo boʻyicha zichligi birdan kichik boʻlgan gazlar xonaning
yuqori qismida, zichligi birdan katta boʻlgan gazlar esa xonaning pastki
qismida, quduqlar, oʻralar, handaqlarda toʻplanadi.
Ishlab chiqarishdagi alanga olish manbalari. Yonug‘chi
ashyolarning alanga olishiga va yonuvchi aralashmalarning portlashiga
sabab boʻluvchi issiqlik manbalari oʻzlarining issiqlik jamg‘armalari va
ularning yuzaga kelish sabablariga koʻra turli tuman boʻlsa-da ammo
ularning barchasi qandaydir energiya yoki kimyoviy reaktsiyalarda
issiqlik chiqishi yoki ortishi yutilishining natijasidir.
Kimyoviy reaktsiyalarda issiqlik chiqishi yoki yutilishi. Ochiq
alanga, choʻg‘langan yonish mahsulotlari, uchqunlar, issiqlik
chiqaradigan kimyoviy reaktsiyalar alanga olish manbai boʻlishi mumkin.
Turli xil gorelkalar, kavsharlash lampalari, elektr yoylari, isitish
pechlari, elektr tokida va gaz alangasida payvandlash jarayonlari, chekish
uchun yoqilgan gugurt yoki zajigalka ochiq alanga olish manbayi boʻlishi
mumkin. Ochiq alanga manbaining va issiqlik energiyasi
jamg‘armasining harorati deyarli hamma yonuvchi moddalar va har
qanday gaz-havo hamda bug‘-havo aralashmalarining alanga olishi uchun
yetarlidir.
Yong‘in-mахsus jоydаn bоshqа jоydа yonuvchi, mоddiy zаrаr
kеltiruvchi vа nаzоrаt qilib boʻlmаydigаn yonish jаrаyonidir.
Yong‘inning оdаm vа hаyvоnlаrgа tа’sir qiluvchi хаvfli vа zаrаrli
оmillаri: оchiq yong‘in, аtrоf-muhit vа nаrsаlаrning yuqori hаrоrаti, tоksik
mоddаlаrni yonishi, tutun, hаvо tаrkibidа kislоrоd kоnsеntrаtsiyasining
kаmаyishi, qurilish kоnstruktsiyalаrining qoʻlаyotgаn qismlаri; pоrtlаshdаgi
toʻlqin zаrbi, оtilаyotgаn qismlаr vа zаrаrli mоddаlаr hisоblаnаdi.
Yong‘in хаvfsizligi sistеmаsigа tаlаblаr
Yong‘inni оldini оlish sistеmаsi - yong‘in sоdir boʻlish
shаrоitlаrini bаrtаrаf etishgа qаrаtilgаn tаshkiliy tаdbirlаr vа tехnik
vоsitаlаr mаjmuidir.
Ushbu tаdbirlаr ishlаb chiqаrishdа ilоji bоrichа yonmаydigаn vа
qiyin yonаdigаn mаteriаllаrdаn fоydаlаnish tехnоlоgik jаrаyonlаrni
mаksimаl dаrаjаdа mехаnizаtsiyalаsh vа аvtоmаtlаshtirish, yong‘in хаvfi
boʻlgаn qurilmаlаr oʻrnаtilgаn хоnаlаrni yonmаydigаn mоddiylаr bilаn
376
bоshqа хоnаlаrdаn аjrаtish yoki bundаy qurilmаlаrni mumkin qаdаr
tаshqаridа oʻrnаtish, yonuvchi mоddаlаr uchun germеtik idishlаr vа
jihоzlаrdаn fоydаlаnish, binо hаvоsining tаrkibidаgi yonuvchi gаz, bug‘ vа
changlаr miqdоrini ruхsаt etilgаn dаrаjаdа sаqlаsh, isitish jihоzlаridаn
toʻgri fоydаlаnish vа bоshqаlаr оrqаli аmаlgа оshirilаdi.
Hаr qаndаy ishlаb chiqаrishdа yong‘ingа оlib kеluvchi mаnbаning
hоsil boʻlishini оldini оlish esа, ishlаb chiqаrishdа yong‘in mаnbаsini
hоsil qilmаydigаn mаshinаlаr, mехаnizmlаr vа jihоzlаrdаn fоydаlаnish,
mаshinа vа mехаnizmlаrdаn fоydаlаnish qоidаlаri vа rеjimlаrigа toʻlik
riоya etish, elеktr stаtik zаryadlаri vа yashingа qаrshi himоya
vоsitаlаridаn fоydаlаnish, mоddiylаr vа mоddаlаrning issiqlik tа’siridа,
хimiyaviy vа mikrоbiоlоgik usuldа oʻz-oʻzidаn аlаngаnlаnish
shаrоitlаrini bаrtаrаf etish, bеlgilаngаn yong‘ingа qаrshi gаdbirlаrni toʻlik
аmаlgа оshirish, binо chеgаrаsini dаvriy rаvishdа tоzаlаb turish kаbi
tаdbirlаr оrqаli аmаlgа оshirilаdi.
4.1.2.Yong‘inning kelib chiqish sabablari.
Yong‘in kеlib chiqishini аsоsiy sаbаblаrigа quyidаgilаrni misоl
tаriqаsidа kеltirishimiz mumkin: tаqiqlаngаn jоylаrdа chеkish, оchiq
аlаngаlаrdаn fоydаlаnish, yong‘in хаvfsizligi boʻyichа tехnоlоgik
jаrаyonlаrni buzish yoki ulаrgа аmаl qilmаslik, mоddiylаrni sаqlаsh
qоidаlаrigа riоya qilmаslik, stаtik elеktr zаryadlаrigа qаrshi tехnik
qurilmаlаrdаn fоydаlаnmаslik, atmosferaning kuchli zаryadlаridаn
himоyalоvchi qurilmаlаrdаn fоydаlаnmаslik (yashin vаqtidа 2 V dаn 8 mln
V kuchlаnish, 200000 А tоk kuchi miqdоridа elеktr zаryadlаri hоsil
boʻlishi mumkin), ichki yonuv dvigаtеllаrini sinаsh vа ulаrdаn fоydаlаnish
qоidаlаrigа riоya qilmаslik, elеktr jihоzlаri vа qurilmаlаrini nоtoʻg‘ri
oʻrnаtish yoki ulаrni zoʻriktirish, isitish sistеmаlаridаn nоtoʻg‘ri
fоydаlаnish, bug‘ qоzоnlаri vа issiqlik gеnyerаtоrlаridаgi аvtоmаtik
qurilmаlаrning nоsоzligi yoki ulаrning nоtoʻg‘ri oʻrnаtilishi, ishlаb
chiqаrish binоlаri hаvоsi tаrkibidаgi gаz, bug‘ vа changlаrni
mе’yorlаshtirilmаgаnligi vа hаkоzа.
Yong‘inni оldini оlish, mоddalаrning yonish vа pоrtlаsh
boʻyichа tаvsifi. Ishlаb chiqаrishdаgi bаrchа mаteriаllаr yonish хususiyati
boʻyichа uch turgа boʻlinаdi:
377
-yonmаydigаn mоddalаr - tаshqi yong‘in mаnbаsi tа’siridа yonmаydi;
-qiyin yonuvchi mоddalаr
-tаshqi yong‘in mаnbаsi tа’siridа yonib, mаnbаning tа’siri
toʻхtаtilgаch mustаqil yonmаydi;
-yonuvchi mоddalаr - tаshqi yong‘in mаnbаsining tа’siri toʻхtаtilgаndаn
soʻng hаm mustаqil yonish хususiyatigа egа boʻlаdi.
Tеz yonuvchi vа yonuvchi suyuqlikаr bug‘lаnish nаtijаsidа pоrtlоvchi
аrаlаshmа muhit hоsil qilаdi. Bundаy tаshqаri аyrim changlаrning hаvо
bilаn аrаlаshmаsi hаm pоrtlаshgа хаvfli hisоblаnаdi. Ulаr yonish vа pоrtlаsh
хаvfliligi boʻyichа pоrtlаshgа хаvfli (аerоzоl hоlаtidа) hаmdа yonishgа хаvfli
(аerоgеl) turlаrgа boʻlinаdi vа quyidаgi toʻrt sinfgа аjrаtilаdi:
I-sinf - pоrtlаshgа oʻtа хаvfli changlаr, аlаngаlаnishining pаstki
chеgаrаsi-15 g/m3gаchа boʻlgаn muhit;
II-sinf - аlаngаlаnishining eng pаstki chеgаrаsi 16 dаn 65 g/m3 gаchа
boʻlgаn pоrtlаshgа хаvfli muhit.
III vа IV-sinf - аlаngаlаnishning pаstki chеgаrаsi 65 g/m3 dаn yuqori
boʻlgаn yonishgа хаvfli muhit. III-sinfdаgi changlаrning аlаngаlаnish
hаrоrаti-250°C, IV-sinfgа tааlluqli changlаrniki esа - 250°C dаn yuqori.
4.1.3.Ishlаb chiqаrishni pоrtlаsh vа yong‘in хаvfliligi boʻyichа
kаtеgоriyalаri.
Ishlаb chiqаrish undа ishlаtilаdigаn yoki sаqlаnаdigаn mоddiylаrning
yonish хususiyati boʻyichа 6 tа kаtеgоriyagа аjrаtilаdi vа ulаr - А, B, V, G,
D, Е koʻrinishlаridа shаrtli bеlgilаnаdi.
А-kаtеgоriyadаgi ishlаb chiqаrish, pоrtlаsh-yonishgа хаvfli ishlаb
chiqаrish boʻlib, ungа bug‘lаrining аlаngаlаnish hаrоrаti 28°C dаn kаm
boʻlgаn vа hаvо tаrkibidа 10 % gаchа pоrtlаshgа хаvfli hаvо yoki mоddiylаr
boʻlgаn hаmdа suv, kislоrоd, hаvо yoki oʻzаrо tа’sirdа аlаngаlаnuvchi
mоddiylаr ishlаtilаdigаn ishlаb chiqаrish kirаdi.
B-kаtеgоriya - pоrtlаsh-yonishgа хаvfli ishlаb chiqаrish. Bungа
bug‘lаrining аlаngаlаnish hаrоrаti 28 dаn 61°C gаchа boʻlgаn suyuqlikаr.
Hаvо tаrkibidа 10 % gаchа pоrtlаshgа хаvfli siqilgаn gаz, changlаr
boʻlgаn, shuningdеk 5 % gаchа pаstki pоrtlаsh miqdоri Npv>65 g/m3
boʻlgаn changlаr mаvjud ishlаb chiqаrishlаr kirаdi.
378
V-kаtеgоriya - yonishgа хаvfli ishlаb chiqаrish, аlаngаlаnish
hаrоrаti 61°C dаn yuqori boʻlgаn suyuqlikаr ishlаtilаdigаn vа Npе>65 g/m3
miqdоrdаgi yonuvchi chang, gаzlаr mаvjud hаvо muhiti boʻlgаn,
shuningdеk qаttiq yonuvchi mоddiylаr ishlаtilаdigаn ishlаb chiqаrishlаrdir.
G-kаtеgоriya - yong‘ingа хаvfli ishlаb chiqаrish. Yonmаydigаn
mоddiylаrgа issiqlik yoki аlаngа tа’siridа ishlоv berish koʻllаnilаdigаn
ishlаb chiqаrish.
D-kаtеgоriya - yong‘ingа vа pоrtlаshgа хаvfsiz ishlаb chiqаrish.
Bundа yonmаydigаn mоddiylаrgа sоvuq hоlаtdа ishlоv beriladi (yig‘ish,
аjrаtish, yuvish sехlаri).
Е-kаtеgоriya - pоrtlаshgа хаvfli ishlаb chiqаrish. Yonuvchi gаz vа
binо hаjmining 5 % miqdоridа pоrtlаshgа mоyil changlаr boʻlgаn ishlаb
chiqаrish. Bundаy muhitdа yong‘insiz pоrtlаsh sоdir boʻlаdi.
Hоsilni yigishtirib оlishdа yong‘in хаvfsizligi tаdbirlаrini ta’minlash
uchun jаvоbgаrlik ish bоshqаruvchilаrigа, hоsilni yigishtirish
аgrеgаtlаridаgi oʻt oʻchirish vоsitаlаri vа yong‘ingа qаrshi qurilmаlаrning
tехnik hоlаti uchun jаvоbgаrlik esа ishlаb chiqаrish uchаstkаlаrining
rаhbаrlаrigа yuklаtilаdi.
Kоrхоnаning rаhbаri hаr yili buyruq bilаn (fermer хoʻjаlik
bоshqаruvi qаrоri bilаn) oʻrim-yig‘im tехnikаlаrini yong‘ingа qаrshi
tаyyorlаshdа, yong‘in-tехnik bilimlаrni mustаhkаmlаsh uchun oʻqishni
tаshkil etish vа sinоv qаbul qilish, yong‘in хаvfsizligi qоidаlаrigа riоya
qilish boʻyichа instruktаjlаr oʻtkаzish uchun jаvоbgаr shахsni tаyinlаydi.
Hаmmа хоdimlаr yong‘in - tехnik minimumi dаsturi boʻyichа
oʻkitilgаn vа bu boʻyichа sinоv tоpshirgаn boʻlishlаri kerak. Yong‘intехnik minimumi sinоv nаtijаsi boʻyichа bаhоlаsh jаdvаli toʻlgаzilаdi.
Hоsilni yigishtirish vа оziqаlаrni tаyyorlаshgа jаlb qilingаn bаrchа
ishchi, хizmаtchilаrgа yong‘in хаvfsizligi tаdbirlаri hаqidа instruktаj
oʻtkаzilаdi. Oʻqish vа instruktаjdаn oʻtmаgаn shахslаr bu ishlаrgа
koʻyilmаydi.
Аgаr urilgаn dоnni bir yoʻlа mахsus sаqlаnаdigаn jоygа tаshib kеtish
imkоniyati boʻlmаsа vаqtinchаlik dоn хirmоnlаri gаllа mаydоnidаn 100
m, binо vа inshооtlаrdаn 50 m dаn kаm boʻlmаgаn mаsоfаdа
jоylаshtirilishi zаrur. Dаlа shiypоnlаri g‘аllа mаydоnlаridаn, g‘аrаm
379
mаydоnlаridаn 100 m uzоqlikdа jоylаshishi vа аtrоfi 4 m dаn kаm
boʻlmаgаn kеnglikdа shudgоrlаnishi kerak. Dаvlаt yong‘in nаzоrаti
inspеktоri fermer хoʻjаligi boʻyichа ushbu mаsаlаdаgi mаs’ul bilаn hоsilni
oʻrib-yigib оlishdа ishlаtilаdigаn tехnikаlаrni qаrоvdаn oʻtkаzаdi. Qаrоv
vаqtidа tехnikаning sоzligi vа hаr bir kоmbаynni ikkitа oʻt oʻchirgich bilаn,
2  2 m oʻlchаmdаgi kigiz, ikkitа shvаbrа vа ikkitа bеlkurаk bilаn, trаktоrni
oʻt oʻchirgich vа bеlkurаk bilаn, аvtоmоbillаrni oʻt oʻchirgichlаr vа bеl
kurаklаr bilаn tа’minlаngаnligi tеkshirilаdi.
Gаllа mаydоnidа yong‘in chiqqаndа kеng mаydоn boʻylаb
tаrqаlishini оldini оlish mаqsаdidа gаllа mаydоni 50 gа dаn оrtiq
boʻlmаgаn uchаstkаlаrgа boʻlinib аtrоflаridаn 8 m kеnglikdа gаllа oʻrib
оlinаdi vа gаllаsi oʻrilgаn jоy 4 m kеnglikdа shudgоrlаb chiqilаdi. G‘аllа
mаydоnini tеmir yoʻlgа, oʻrmоngа, yoʻllаrgа, yaqin uchаstkаlаri esа 2 m
kеnglikdа shudgоr qilinаdi.
Oʻrim-yig‘im аgrеgаtlаri yaqinidа shudgоrlоvchi аgrеgаt boʻlishi
zаrur. Dаlаdа ish vаqtidа оchiq оlоvdаn fоydаlаnishgа ruхsаt berilmaydi.
Tехnikаlаrdаn yonilg‘i оqishini oʻz vаqtidа toʻхtаtish chаqmоq vа
oʻchirgichning sоzligini dоimiy kuzаtish lоzim. Hаr uch kundа
dvigаtеlning chiqаrish quvurlаri vа chаqmоq oʻchirgichlаri qаsmоqdаn
tоzаlаnаdi.
Oʻrim-yig‘im vаqtidа аgrеgаtdа, gаllа mаydоnidа vа sоmоn
gаrаmlаri yaqinidа chеkish tаqiqlаnаdi. Chеkish jоyi gаrаm vа
kоmbаynlаrdаn 30 m uzоqlikdа jihоzlаnаdi. Bu jоy аtrоfi hаydаlаdi vа
suvli bоchkа bilаn tаьminlаnаdi.
Trаktоrlаr vа kоmbаynlаr uchun vаqtinchаlik toʻхtаsh jоyi
qurilishdаn, хirmоndаn vа g‘аllа mаydоnlаridаn kаmidа 100 m uzоqlikdа
аjrаtilаdi. Kоmbаynlаrni tungi toʻхtаsh jоyidа ulаr оrаsidаgi mаsоfа 20 m
dаn kаm boʻlmаsligi kerak.
Sоmоnni g‘аrаmlаsh jоylаridа toʻrttа oʻt oʻchirgich, ikkitа suvli
bоchkа, ikkitа sаtil, toʻrttа bеlkurаk, toʻrttа shvаbrа suyanchiqsiz
turаdigаn vа nаrvоn boʻlishi kerak. Sоmоn gаrаmlаri qurilishdаn 50 m,
tеmir yoʻldаn 150 m, oʻtish yoʻllаridаn 20 m vа elеktr uzаtish tаrmоqlаri
sim yog‘оchlаrdаn 15 m dаn kаm boʻlmаgаn mаsоfаdа jоylаshtirilаdi.
Bittа g‘аrаmning аsоsini mаydоni 150 m2 dаn, prеsslаngаn sоmоn yoki
380
pichаn bоstirmаlаriniki esа 500 m2 dаn оshmаsligi kerak. G‘аrаmlаr
yashindаn himоyalаgichlаr bilаn jihоzlаnаdi. Oʻrimdаn soʻng g‘аllа dоn
хirmоnigа, dоn оmbоrхоnаlаrigа tоzаlаsh uchun, nаmligi 16% dаn оrtiq
boʻlgаnlаri esа dоn kuritkichlаrgа kеltirilаdi. Dоn оmbоrlаrigа yong‘ingа
qаrshi dеvоr vа yong‘ingа qаrshi eshiklаr oʻrnаtilаdi.
Dоnni tоzаlоvchi kоmplеkslаrdа vа dоn quritkichlаrgа хizmаt
koʻrsаtishgа 18 yoshdаn kichik boʻlmаgаn, yong‘in tехnik minimumi
dаsturi boʻyichа oʻqitilgаn vа mахsus tаyyorgаrlikni oʻtаgаn vа bundаy
аgrеgаtlаrdа ishlаsh huquqini beruvchi guvоhnоmаgа egа boʻlgаn shахslаrgа
ruхsаt beriladi.
Dоn оmbоri vа hаrаkаtlаnuvchi quritish аgrеgаti оrаsidаgi mаsоfа 10
m dаn kаm boʻlmаsligi kerak. Dоnni hаrоrаti hаr ikki sоаtdа nаzоrаt
qilinib turilаdi.
4.1.4.Yong‘in хаvfli zоnаlаr.
Yong‘in хаvfli zоnаlаr - bu binоning yoki оchiq mаydоnning
yonuvchi mоddаlаr sаqlаnаdigаn qismidir. Ulаr 4 sinfgа boʻlinаdi, ya’ni P-I,
P-II, P-IIаvа P- III.
P-I sinfdаgi zоnаgа gаz vа bug‘lаrning 61°C dаn yuqori hаrоrаtdа
pоrtlаsh ehtimоli bоr suyuqlikаr sаqlаnаdigаn binоlаr kirаdi.
P-II sinfdаgi zоnаlаrgа - yonishgа mоyil chang vа gаzlаr аjrаlib
chiqаdigаn ishlаb chiqаrish binоlаri kirаdi;
P-IIа sinfidаgi zоnа esа - qаttiq vа tоlаsimоn yonuvchi mоddiylаr
ishlа- tilаdigаn ishlаb chiqаrish binоlаridir;
P-III zоnаgа-qаttiq yonuvchi mоddiylаr ishlаtilаdigаn yoki
sаqlаnаdigаn hаmdа bug‘lаrining pоrtlаsh hаrоrаti 61°C dаn yuqori
boʻlgаn suyuqlikаr ishlаtilаdigаn yoki sаqlаnаdigаn ishlаb chiqаrish
binоlаri vа mаydоnlаri kirаdi.
Binо vа inshооtlаrning yong‘ingа chidаmliligi vа uni оshirish
yoʻllаri.
Yong‘ingа
chidаmlilik
dеgаndа
mоddiylаr
vа
kоnstruktsiyalаrning yong‘in shаrоitidа oʻz mustаhkаmligini sаqlаsh
хususiyati tushunilаdi. Qurilish kоnstruktsiyalаrining yong‘in tа’siridа
oʻz хususiyatini vа mustаhkаmliligini yoʻqоtish vаqti yong‘ingа
chidаmlilik chеgаrаsi dеyilаdi.
381
Bаrchа binо vа inshооtlаr yong‘ingа chidаmliligi boʻyichа 5
dаrаjаgа boʻlinаdi:
I dаrаjаli yong‘ingа chidаmli binоlаrgа bаrchа kоnstruktsiyalаri
yonmаydigаn, yuqori yong‘ingа chidаmlilik chеgаrаsigа (0,5-2,5 sоаt)
egа boʻlgаn binоlаr kirаdi;
II dаrаjаli yong‘ingа chidаmli binоlаrgа kоnstruktiv elеmеntlаri
yonmаydigаn, yuqori chidаmlilik chеgаrаsigа (0,25-2,0 sоаt) egа
binоlаr kirаdi;
III dаrаjаli yong‘ingа chidаmli binо vа inshооtlаr yonmаydigаn vа
qiyin yonuvchi mаteriаllаrdаn tаyyorlаnаdi;
IV dаrаjаli yong‘ingа chidаmli binоlаrgа bаrchа kоnstruktsiyalаri
qiyin yonuvchi mаteriаllаrdаn tаyyorlаngаn binоlаr kirаdi;
V dаrаjаdаgi binоlаrgа esа bаrchа kоnstruktsiyalаri yonuvchi
mаteriаllаrdаn tаshkil tоpgаn binоlаr kirаdi.
Tаlаb etilgаn yong‘ingа chidаmlilik dаrаjаsi binо vа inshооtlаrning
kоnstruktsiyasi, vаzifаsi, nеchа kаvаtliligi, tехnоlоgik jаrаyonlаrni
yong‘ingа хаvfliligi vа yong‘inni аvtоmаtik oʻchirish vоsitаlаrini
mаvjudligigа bоg‘liq hоldа bеlgilаnаdi.
Yog‘оch vа bоshqа yonuvchi kоnstruktsiyalаrning yong‘ingа
chidаmlilik dаrаjаsi bir nеchа yoʻllаr оrqаli оshirilishi mumkin,
jumlаdаn: 1 m2 yuzаdаgi yog‘оch kоnstruktsiyagа 75 kg quruq tuzning
suvdаgi аrаlаshmаsini singdirish yoki 1 m2 yog‘оchgа 50 kg quruq
tuzni issiq-sоvuq vаnnаlаrdа singdirish оrqаli; yong‘indаn
himоyalоvchi tuzlаrning suvdаgi аrаlаshmаsi bilаn (100 gr quruq tuz
1m 2 yuzaga) mоddiylаrgа yuzа ishlоv berish; yong‘indаn
himоyalоvchi boʻyoqlаr, suyuq shishа, tuprоqli аrаlаshmа vа bоshqа
shu kаbilаr bilаn yuzа ishlоv berish; tuprоqli gips bilаn shuvаsh, gips
plitаlаr oʻrnаtish, аsbеst, tsеmеnt mоddiylаr qоplаsh. Kоridоrlаr, yoʻlаklаr,
zinаlаr vа II hаmdа IV yong‘ingа chidаmlililik dаrаjаsidаgi yordаmchi
binоlаr sirtigа yong‘indаn himоyalоvchi qоplаmаlаr bilаn ishlоv berish
tаqiqlаnаdi. Yong‘indаn himоyalоvchi qоplаmаlаr atmosferagа
chidаmli, nаmlikgа chidаmli vа nаm boʻlmаgаn muhitgа chidаmli
boʻlishi mumkin. Atmosferagа chidаmli qоplаmаlаrgа pyerхlоrvinil
boʻyoqlаr PХVО, ISХ, ХL; nаmlikkа chidаmli qоplаmаlаrgа ХD-SJ
382
mаrkаli boʻyoqlаr; nаm emаs muhitgа chidаmli qоplаmаlаrgа ХL-K
tipidаgi, SK-L mаrkаli silikаt boʻyoqlаr, supyerfоsfаt vа shoʻrtuprоqli
surkаmаlаr kirаdi.
Qo’shimcha ma’lumot: Oʻzbekiston Respublikasi qurilish vazirining
2022-yil 4-noyabrdagi 194-son buyrug‘i ShNQ 2.01.19-22 “Portlabyonish va yong‘in xavfi boʻlgan xonalar, bino va inshootlar hamda tashqi
qurilmalar toifalarini aniqlash” shaharsozlik normalari va qoidalari
Mazkur shaharsozlik normalari va qoidalari (bundan buyon matnda
ShNQ deb yuritiladi) ishlab chiqarish va omborxona uchun moʻljallangan
xonalar, bino va inshootlarning (bundan buyon matnda xonalar, bino va
inshootlar deb yuritiladi) ularda saqlanayotgan (qoʻllanilayotgan) modda
va materiallarning miqdori va portlab-yonish xavfi xususiyatlari hamda
ushbu xona, bino va inshootlarda mavjud boʻlgan texnologik jarayonning
xususiyatlarini inobatga olgan holda portlab-yonish va yong‘in xavfi
boʻyicha toifalarini, shuningdek ishlab chiqarish va omborxona uchun
moʻljallangan tashqi qurilmalarning (bundan buyon matnda tashqi
qurilmalar deb yuritiladi) yong‘in xavfi boʻyicha toifalarini aniqlash
uslubini belgilaydi.
Ushbu ShNQda quyidagi atama va ta’riflardan foydalanilgan:
avariya — xavfli ishlab chiqarish obyektida inshootlarni va (yoki)
texnik qurilmalarni vayron boʻlishi, nazoratsiz portlash va (yoki) xavfli
moddalarni chiqarish;
avariya ssenariysi — odamlarga, xonalar, bino va inshootlarga
hamda texnologik uskunalarga xavfli yong‘in omillari ta’sir qiluvchi
muayyan zonaga ega boʻlgan hodisalar ketma-ketligining modeli;
apparatlar — kimyoviy, fizik yoki fizik-kimyoviy jarayonlarni
amalga oshirish, shuningdek ulardagi turli moddalarni saqlash yoki
koʻchirish uchun moʻljallangan texnik qurilmalar;
bug‘-havo aralashmasining yonishi — hajmdagi bosimning oshishi
bilan cheklangan hajmda hosil boʻlgan yonuvchi bug‘ havo
aralashmasining yonish jarayoni;
yong‘inga qarshi boʻlma — binolarning yong‘inga qarshi devorlar
oralig‘idagi qismi;
383
yong‘in xavfsizligi — jismoniy va yuridik shaxslar mol-mulkining,
shuningdek atrof tabiiy muhitning yong‘inlardan himoyalanganligi holati;
yong‘in yuklamasi — yong‘in sodir boʻlganda, xonada joylashgan
yonuvchan va qiyin yonuvchan modda va materiallarning xona
maydoniga nisbatan chiqishi mumkin boʻlgan issiqlik miqdori;
ijtimoiy xavf — yong‘in va portlashning zararli ta’siriga uchragan
ma’lum miqdordagi odamlarning (ijtimoiy xavf kamida oʻn kishining
jarohatlanishi bilan baholanadi) jarohatlanishidan iborat voqealar sodir
boʻlish ehtimoli (chastotasi);
individual xavf-xatar — fazoning muayyan nuqtasida avariya
paytida sodir boʻlgan yong‘in va portlash omillari yuzaga kelishi ehtimoli
(chastotasi);
“olovli shar” — bosim ostidagi yonuvchi gaz yoki suyuqlikli
rezervuarning shikastlanishida (rezervuar ichidagi mahsulotning
alangalanishi bilan) yuzaga keladigan keng qamrovli diffuziyali yonish;
portlash xavfi boʻlgan aralashma — havo yoki oksidlovchining
yonuvchi gazlari, alangalanuvchi suyuqliklarning bug‘lari, yonuvchan
chang yoki tolalar bilan aralashmasi, ma’lum bir konsentratsiyada
portlash manbai paydo boʻlganda portlashga qodir boʻlgan portlovchi
aralashma;
tashqi qurilma — bino va inshootlardan tashqarida joylashgan, yuk
koʻtaruvchi va xizmat koʻrsatuvchi konstruksiyalar joylashtirilgan
apparatlar va texnologik uskunalar majmuasi;
texnologik jarayon — modda va mahsulotlarning xususiyatini va
(yoki) holatini oʻzgartirishga qaratilgan harakatlar bilan bog‘liq boʻlgan
ishlab chiqarish jarayonining bir qismi;
oʻchirish vaqti (ishlab ketish vaqti) — quvur oʻtkazgichdan
yonuvchi moddaning xonaga kelgan oqimi boshlanishidan (perforatsiya,
uzilish, nominal bosimning oʻzgarishi va b.) gaz yoki suyuqlik oqimining
toʻliq toʻxtashigacha boʻlgan vaqt davri;
xavfni baholash — koʻrib chiqilayotgan korxona uchun individual
va ijtimoiy xavf qiymatlarini hisoblash va uning normativ qiymatlari bilan
taqqoslash.
384
Xonalar, bino va inshootlarni portlab-yonish va yong‘in xavfi
boʻyicha tasniflash yong‘in sodir boʻlishining oldini olishga va yong‘in
sodir boʻlganda jismoniy va yuridik shaxslarning mol-mulkini
yong‘indan himoya qilishni ta’minlashga qaratilgan yong‘in xavfsizligi
talablarini belgilash uchun ishlatiladi.
Yong‘in xavfi boʻyicha tashqi qurilmalarni tasniflash yong‘in sodir
boʻlishining oldini olishga va tashqi qurilmalarda yong‘in sodir boʻlganda
jismoniy va yuridik shaxslarning mol-mulkini yong‘indan himoya
qilishni ta’minlashga qaratilgan yong‘in xavfsizligi talablarini belgilash
uchun ishlatiladi.
Ushbu ShNQ talablari portlovchi moddalarni ishlab chiqarish va
saqlash uchun moʻljallangan xonalarga, bino va inshootlarga, shuningdek
portlovchi modalarni ishga tushirish vositalariga hamda ularning
toifalarini aniqlashga nisbatan tatbiq etilmaydi.
Xonalar, bino va inshootlarning portlab-yonish va yong‘in xavfi
boʻyicha toifalari mazkur ShNQga muvofiq loyihalashtirish bosqichida
aniqlanadi, shuningdek mazkur toifalar loyiha-smeta va ekspluatatsion
hujjatlarda nazarda tutilishi kerak.
Xonalar, bino va inshootlarning yong‘in (portlash) xavfi boʻyicha
toifasi binoni (yong‘inga qarshi boʻlmani), inshootni, xonani hamda
tashqi qurilmani yong‘in (portlash) xavfini tasniflash orqali aniqlanadi.
Tashqi qurilmalarga qoʻyiladigan talablar qurilish, kengaytirish,
qayta ta’mirlash va texnik yangilash loyihalarida, texnologik jarayonlarni
oʻzgartirishda va tashqi qurilmalarni ekspluatatsiya qilishda inobatga
olinishi zarur.
Ushbu ShNQ orqali portlash xavfini baholash yoʻnalishida xonalar,
bino va inshootlarning portlab-yonish xavfi toifalari ajratiladi.
Ushbu ShNQ talablari xonalar, bino va inshootlar hamda tashqi
qurilmalarni loyihalashtirish uchun maxsus texnik shartlarni ishlab
chiqishda qoʻllaniladi.
Portlab-yonish va yong‘in xavfi boʻyicha xonalar “A”, “B”, “V1 —
V4”, “G” va “D” toifalariga, binolar va inshootlar esa “A”, “B”, “V”, “G”
va “D” toifalariga boʻlinadi.
385
Tashqi qurilmalar yong‘in xavfi boʻyicha “AT”, “BT”, “VT”, “GT” va
“DT” toifalariga boʻlinadi.
Xonalar, bino va inshootlarni portlab-yonish va yong‘in xavfi
boʻyicha toifalari xona va apparatlarda boʻlgan modda va materiallarning
turi, ularning miqdori va yong‘in xavfi xususiyatlari, shuningdek
texnologik jarayonning oʻziga xos xususiyatidan kelib chiqib yong‘in
yoki portlashdagi eng noqulay davri uchun aniqlanadi.
Tashqi qurilmalarning yong‘in xavfi boʻyicha toifalari tashqi
qurilmalarda boʻlgan yonuvchi modda va materiallarning turi, ularning
miqdori va yong‘in xavfi xususiyatlari, shuningdek texnologik
jarayonning oʻziga xos xususiyatidan kelib chiqib aniqlanadi.
Modda va materiallarning yong‘in xavfi xususiyatlarini aniqlash
tajriba natijalari yoki ularning holatlaridagi omillarini (bosim, harorat va
h.k.) inobatga oluvchi standart uslublar asosidagi hisobi orqali amalga
oshiriladi.
Yong‘in xavfi koʻrsatkichlarini eng xavfli komponenti boʻyicha
modda va materiallar aralashmasi uchun qoʻllash mumkin.
Xonalarning portlab-yonish va yong‘in xavfi boʻyicha toifalari
quyidagi 4.1.1-jadval asosida qabul qilinadi.
Bunda, xonalarning portlab-yonish va yong‘in xavfi boʻyicha
toifalarini aniqlash 4.1.1-jadvalda koʻrsatilganidek eng xavfli toifadan
(A) eng kam xavfli (D) toifalarga tegishliligi ketma-ketligida amalga
oshiriladi.
4.1.1-jadval
Xonalarning portlab-yonish va yong‘in xavfi boʻyicha toifalari
Xona toifasi
Xonadagi modda va materiallarning tavsifi
Yonuvchi gazlar (YoG) va chaqnash harorati 28°C gacha
boʻlgan yengil alangalanuvchi suyuqliklar (EAS) shunday
miqdorda boʻladiki, xonadagi havo bilan portlash xavfi boʻlgan
A
aralashma hosil qilib, shu hosil boʻlgan aralashma alangalanganda
(portlabsodir boʻladigan portlashning hisobiy ortiqcha bosimi 5 kPa dan
yonish yuqori
oshadi.
xavfi)
Suv va havodagi kislorod bilan yoki oʻzaro ta’sir qilib yonishi
va portlashi natijasida ortiqcha bosim 5 kPa dan yuqori boʻladigan
material va moddalar ishlatiladigan xonalar.
386
Yonuvchan chang, tolalar va chaqnash harorati 28°C dan
yuqori boʻlgan yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklar
B
(YoS) shunday miqdorda boʻladiki, xonadagi havo bilan portlash
(portlabxavfi boʻlgan aralashma hosil qilib, shu hosil boʻlgan aralashma
yonish xavfi)
alangalanganda sodir boʻladigan portlashning hisobiy ortiqcha
bosimi 5 kPa dan oshadi.
Yonuvchi va qiyin yonuvchi suyuqliklar, qattiq yonuvchi va
qiyin yonuvchi modda va materiallar (shu jumladan chang va
V1 — V4 tolalar), suv, havodagi kislorod bilan yoki oʻzaro ta’sir qilishi
(yong‘in
natijasida faqat yonishi mumkin boʻlgan modda va materiallar
xavfi)
ishlatiladigan xonalar (shu modda va materiallar mavjud boʻlgan
yoki ishlatiladigan xonalar A va B toifasiga kirmasligi sharti
bilan).
Yonmaydigan modda va materiallar issiq, qizigan yoki erigan
G
holatda boʻlishi va ularga ishlov berish jarayonida nur issiqligi,
(oʻrtacha
uchqun va alanga ajralib chiqishi kuzatiladigan, shuningdek
yonuvchan) yonuvchi gaz, suyuqlik va qattiq moddalar faqat yoqilg‘i sifatida
ishlatiladigan xonalar.
D
Yonmaydigan modda va materiallar sovuq holatda
(kam
boʻladigan xonalar.
yonuvchan)
Izoh: xonalarning “A” va “B” toifalarini aniqlash usullari mazkur ShNQ ning 1ilovasiga muvofiq belgilanadi. Xonalarning “V1”, “V2”, “V3” yoki “V4”
toifalarga ajratilishi ushbu xonadagi yong‘in yuklamasi miqdori va ularning
joylashuvi hamda hajmiy-rejaviy, shuningdek yong‘in yuklamasini tashkil etuvchi
moddalar va materiallarning yong‘inga xavfli xususiyatlaridan kelib chiqib
amalga oshiriladi.
Xonalarning “V1 — V4” toifalarga ajratilishi mazkur ShNQ ning 2-ilovasiga
muvofiq amalga oshiriladi.
Bino va/yoki inshootlarning portlab-yonish va yong‘in xavfi
boʻyicha toifalarini aniqlashda quyidagilarni hisobga olish zarur:
tegishli toifalardagi xonalar maydonining foizini;
tegishli toifalardagi xonalarning maksimal maydonini;
xonalar avtomatik yong‘in oʻchirish qurilmalari bilan
jihozlanganligini.
387
Agar “A” toifaga kiruvchi xonalar maydoni bino va/yoki
inshootlardagi barcha xonalar maydoni yig‘indisining 5% idan yoki 200
m2 dan ortiq boʻlsa, bino “A” toifaga kiritiladi.
Agar “A” toifaga kiruvchi xonalarning maydoni barcha xonalar
maydoni yig‘indisining 25% dan ortiq boʻlmasa (lekin 1000 m2 dan ortiq
emas) va bu xonalar avtomatik yong‘in oʻchirish qurilmasi bilan
jihozlangan boʻlsa, bino va/yoki inshootlarni “A” toifaga kiritilmaydi.
Agar bir vaqtning oʻzida quyidagi ikkita shart bajarilgan boʻlsa, bino
va/yoki inshootlar “B” toifaga kiritiladi:
bino va/yoki inshootlar “A” toifaga kiritilmagan boʻlsa;
agar “A” va “B” toifali xonalar maydoni, barcha xonalar maydoni
yig‘indisining 5% dan ortiq yoki 200 m2 dan ortiq boʻlsa.
Agar “A” va “B” toifaga kiruvchi xonalar maydoni bino va/yoki
inshootlardagi barcha xonalar maydoni yig‘indisining 25% idan ortiq
boʻlmasa (lekin 1000 m2 dan ortiq emas) va bu xonalar avtomatik
yong‘inni oʻchirish qurilmasi bilan jihozlangan boʻlsa, bino va/yoki
inshootlarni “B” toifaga kiritilmaydi.
Agar bir vaqtning oʻzida quyidagi ikkita talab bajarilgan boʻlsa, bino
va/yoki inshootlar “V” toifaga kiritiladi:
bino va/yoki inshootlarlar “A” va “B” toifalariga kiritilmagan boʻlsa;
agar “A”, “B” hamda “V1”, “V2” va “V3” toifaga kiruvchi xonalar
maydoni, barcha xonalar maydoni yig‘indisining 5% idan ortiq boʻlsa
(agar binoda “A” va “B” toifali xonalar joylashmagan boʻlsa, 10% idan
ortiq boʻlsa).
Agar “A”, “B” va “V1”, “V2”, “V3” toifaga kiruvchi xonalar
maydoni yig‘indisi, bino va/yoki inshootlardagi barcha xonalar maydoni
yig‘indisining 25% idan ortiq boʻlmasa (lekin 3500 m2 dan ortiq emas) va
bu xonalar avtomatik yong‘in oʻchirish qurilmasi bilan jihozlangan
boʻlsa, bino va/yoki inshootlarni “V” toifaga kiritilmaydi.
Agar bir vaqtning oʻzida quyidagi ikkita talab bajarilgan boʻlsa, bino
va/yoki inshootlar “G” toifasiga kiritiladi:
bino va/yoki inshootlar “A”, “B” va “V” toifalariga kiritilmagan
boʻlsa;
388
agar “A”, “B”, “V1”, “V2”, “V3” va “G” toifaga kiruvchi xonalar
maydoni, bino va/yoki inshootlardagi barcha xonalar maydoni
yig‘indisining 5% idan ortiq boʻlmasa.
Agar “A”, “B”, “V1”, “V2”, “V3” va “G” toifaga kiruvchi xonalar
maydoni yig‘indisi, bino va/yoki inshootlardagi barcha xonalar maydoni
yig‘indisining 25% idan ortiq boʻlmasa (lekin 5000 m2 dan ortiq emas)
hamda “A”, “B” va “V1”, “V2”, “V3” xonalar avtomatik yong‘in
oʻchirish qurilmasi bilan jihozlangan boʻlsa, bino va/yoki inshootlar “G”
toifaga kiritilmaydi.
Agar “A”, “B”, “V” va “G” toifalariga kiritilgan xonalar
joylashmagan boʻlsa, bino va/yoki inshootlar “D” toifasiga kiritiladi.
Tashqi qurilmalarning yong‘in xavfi boʻyicha toifalari quyidagi
4.1.2-jadvalga asosan qabul qilinadi.
4.1.2-jadval
Tashqi qurilmalarning yong‘in xavfi boʻyicha toifalari
Tashqi
qurilmaning toifasi
AT
(portlash va
yong‘indan
xavfliligi yuqori)
Tashqi qurilmani ma’lum bir yong‘in xavfi toifasiga kiritish
mezonlari
Agar tashqi qurilma ichida yonuvchi gazlar; chaqnash harorati
28°C gacha boʻlgan yengil alangalanuvchi suyuqliklar; suv,
havodagi kislorod va/yoki oʻzaro ta’sir qilib yonish
xususiyatiga ega modda va/yoki materiallar boʻlsa (saqlansa,
qayta ishlov berilsa, transportirovka qilinsa), shuningdek
yuqorida qayd etilgan moddalarning bosim toʻlqinlarini hosil
qilib yonish ehtimoli boʻlgandagi yong‘in xavf-xatar kattaligi
tashqi qurilmadan 30 m masofada yiliga bir milliondan ortiq
boʻlishi sharti bajarilsa, tashqi qurilma “AT” toifasiga tegishli
boʻladi.
BT
Agar tashqi qurilma ichida yonuvchi chang va/yoki tolalar;
(portlash va
chaqnash harorati 28°C dan yuqori boʻlgan yengil
yong‘indan xavfli) alangalanuvchi suyuqliklar yonuvchi suyuqliklar boʻlsa
(saqlansa, qayta ishlov berilsa, transportirovka qilinsa),
shuningdek, chang va/yoki bug‘-havo aralashmasining bosim
toʻlqinlarini hosil qilib yonish ehtimoli boʻlgandagi yong‘in
xavf-xatar kattaligi tashqi qurilmadan 30 m masofada yiliga
bir milliondan ortiq boʻlishi sharti bajarilsa, tashqi qurilma
“BT” toifasiga tegishli boʻladi.
389
VT
(yong‘indan
xavfli)
Agar tashqi qurilma ichida yonuvchi va/yoki qiyin yonuvchi
suyuqliklar, qattiq yonuvchi va/yoki qiyin yonuvchi modda
va/yoki materiallar (shu jumladan chang va/yoki tolalar), suv
va havodagi kislorod va/yoki oʻzaro ta’sir qilib yonish
xususiyatiga ega modda va/yoki materiallar boʻlsa (saqlansa,
qayta ishlov berilsa, transportirovka qilinsa), shuningdek
qurilma “AT” yoki “BT” toifalariga kirmasa, shu bilan birga
yuqorida qayd etilgan moddalarning yonish ehtimoli
boʻlgandagi yong‘in xavf-xatar kattaligi tashqi qurilmadan 30
m masofada yiliga bir milliondan ortiq boʻlishi sharti
bajarilsa, qurilma “VT” toifasiga tegishli boʻladi.
GT
Agar tashqi qurilma ichida yonmaydigan modda va/yoki
(oʻrtacha
materiallar issiq, qizigan yoki erigan holda boʻlsa
yong‘indan xavfli) (saqlanadigan, qayta ishlov beriladigan, transportirovka
qilinadigan), ularga ishlov berish jarayoni nur issiqligi,
uchqun va/yoki alanga ajralib chiqishi bilan kuzatiladigan
hamda yonuvchi gazlar, suyuqliklar va/yoki qattiq moddalar
yondiriladigan yoki yoqilg‘i sifatida ishlatiladigan qurilmalar
“GT” toifasiga tegishli boʻladi.
DT
Agar tashqi qurilma ichida asosan sovuq holdagi yonmaydigan
(kam yong‘indan modda va/yoki materiallar boʻlsa (saqlansa, qayta ishlov
xavfli)
berilsa, transportirovka qilinsa) va yuqorida keltirilgan
mezonlar boʻyicha “AT”, “BT”, “VT” “GT” toifalariga taalluqli
boʻlmasa, tashqi qurilma “DT” toifasiga tegishli boʻladi.
Tashqi qurilmalarning toifasini aniqlashda, ularning yuqoridagi
4.1.2-jadvalda keltirilgan toifalarga tegishliligi eng xavfli (AT) dan eng
kam xavfli (DT) gacha qarab amalga oshiriladi.
Agar ma’lumotlar yoʻq boʻlganligi sababli individual xavf kattaligini
baholash imkoniyati boʻlmasa, uning oʻrniga quyidagi mezonlarni
qoʻllash mumkin:
“AT” va “BT” toifalar uchun:
quyi alanga tarqalish konsentratsion chegarasidan yuqori boʻlgan
gaz-bug‘-havo aralashmalarini chegaralovchi zonaning gorizontal
oʻlchami 30 m dan ortiq boʻlsa va/yoki gaz, bug‘ yoki chang havoli
aralashmalarning yonishidagi hisobiy ortiqcha bosim tashqi qurilmadan
30 m masofada 5 kPa dan ortiqni tashkil etsa;
390
“VT” toifasi uchun:
“VT” toifasida koʻrsatilgan modda va/yoki materiallar tashqi
qurilmadan 30 m masofada yong‘in oʻchog‘idan issiqlik tarqalish jadalligi
4 kW•m-2 dan oshiqni tashkil qilsa.
Tashqi qurilmalarni oʻrnatish uchun yong‘in xavfi mezonlarini
hisoblash usullari mazkur ShNQ ning 3-ilovasida keltirilgan.
Yoqilg‘i konsentratsiyasi alanga tarqalishining quyi konsentratsion
chegarasidan (ATQKCh) yuqori boʻlgan gaz-bug‘ havo aralashmalarini
cheklovchi zonalarning gorizontal oʻlchamlari hamda yong‘in
oʻchog‘idan issiqlik nurlanishining jadalligi mazkur ShNQ ning 3ilovasiga muvofiq belgilanadi.
Oʻzbekiston Respublikasining Qonuni “Yong‘in xavfsizligi
toʻg‘risida” Qonunchilik palatasi tomonidan 2009-yil 24-iyunda qabul
qilingan Senat tomonidan 2009-yil 28-avgustda ma’qullangan
Ushbu Qonunning maqsadi yong‘in xavfsizligi sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qoʻllaniladi:
yong‘in — odamlarning hayoti va (yoki) sog‘lig‘iga, yuridik va
jismoniy shaxslarning mol-mulkiga, shuningdek atrof tabiiy muhitga
zarar yetkazadigan, nazorat qilib boʻlmaydigan yonish;
yong‘in nazorati — yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishini
tekshirish va tekshiruv natijalari boʻyicha chora-tadbirlar koʻrish
maqsadida belgilangan tartibda amalga oshiriladigan faoliyat;
yong‘inlar profilaktikasi — yong‘inlar kelib chiqishi ehtimolini
istisno etishga va ularning oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan
ogohlantirish chora-tadbirlari majmui;
yong‘indan saqlash xizmati — odamlarning hayoti va sog‘lig‘ini,
yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini, atrof tabiiy muhitni
yong‘inlardan himoya qilish, shuningdek obyektlarda, aholi punktlarida
hamda boshqa hududlarda yong‘in xavfsizligini talab darajasida saqlab
turish maqsadida belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqaruv organlari,
kuchlar va vositalar majmui;
391
yong‘in xavfsizligi — odamlarning, yuridik va jismoniy shaxslar
mol-mulkining, shuningdek atrof tabiiy muhitning yong‘inlardan
himoyalanganligi holati;
yong‘in xavfsizligi talablari — yong‘in xavfsizligini ta’minlash
maqsadida qonunchilikda belgilangan ijtimoiy va (yoki) texnik
xususiyatga ega maxsus shartlar;
yong‘in xavfsizligi talablarining buzilishi — yong‘in xavfsizligi
talablarini bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik;
yong‘in-texnik mahsuloti — yong‘in xavfsizligini ta’minlashga
moʻljallangan maxsus texnik, ilmiy-texnik va intellektual mahsulotlar,
shu jumladan yong‘inni oʻchirish texnikasi va asbob-uskunalari,
yong‘inni oʻchirish aslaha-anjomlari, olovni oʻchirish va olovdan himoya
qilish moddalari hamda materiallari, maxsus aloqa va boshqarish
vositalari, elektron hujjatlar, elektron hisoblash mashinalari uchun
dasturiy mahsulotlar va ma’lumotlar bazalari, shuningdek yong‘inlarning
oldini olish hamda ularni oʻchirishning boshqa vositalari;
yong‘inga qarshi rejim — yong‘in xavfsizligi talablari buzilishining
oldi olinishini va yong‘inlar oʻchirilishini ta’minlash yuzasidan
odamlarning xatti-harakat qoidalari, ishlab chiqarishni tashkil etish va
(yoki) binolarni (hududlarni) saqlash tartibi;
yong‘inga qarshi alohida rejim — yong‘in xavfi yuqori boʻlgan
davrda muayyan hududlarda qonunchilikka muvofiq yong‘in
xavfsizligining qoʻshimcha talablarini belgilash.
yong‘in-qutqaruv boʻlinmasi — Oʻzbekiston Respublikasi
Favqulodda vaziyatlar vazirligining favqulodda vaziyatlar va yong‘inlarni
profilaktika qilish hamda bartaraf etish, shuningdek qutqaruv ishlarini
bajarish maqsadida tashkil etilgan boʻlinmasi;
Yong‘in xavfsizligini ta’minlash tizimi (4-modda).
Yong‘in xavfsizligini ta’minlash tizimi yong‘inlarning oldini olish
hamda ularni oʻchirishga qaratilgan huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy
va ilmiy-texnik chora-tadbirlar, shuningdek kuchlar va vositalar
majmuidan iboratdir.
Yong‘in xavfsizligini ta’minlash tizimi subyektlari davlat va xoʻjalik
boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, fuqarolarning
392
oʻzini oʻzi boshqarish organlari, shuningdek korxonalar, muassasalar,
tashkilotlar (bundan buyon matnda tashkilotlar deb yuritiladi) va
fuqarolardir.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining yong‘in
xavfsizligi sohasidagi vakolatlari (5-modda).
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
yong‘in xavfsizligi sohasida yagona davlat siyosati oʻtkazilishini
ta’minlaydi;
yong‘in xavfsizligi sohasida davlat dasturlarini tasdiqlaydi va
ularning amalga oshirilishini nazorat qiladi;
davlat va xoʻjalik boshqaruvi organlarining, mahalliy davlat
hokimiyati organlarining yong‘in xavfsizligi sohasidagi faoliyatini
muvofiqlashtiradi;
yong‘in xavfsizligi sohasida moliyaviy, moddiy-texnika ta’minotini
va resurslar bilan ta’minlashni amalga oshiradi;
davlat
ehtiyojlari
uchun
yong‘in-texnik
mahsulotining
nomenklaturasini, uni yetkazib berish hajmlarini tasdiqlaydi.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qonunchilikka
muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
Qoʻshimcha ma’lumot uchun qarang: “Oʻzbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi toʻg‘risida”gi qonun.
Yong‘in xavfsizligi sohasidagi maxsus vakolatli organning
vakolatlari (6-modda).
Yong‘in xavfsizligi sohasidagi maxsus vakolatli organ Oʻzbekiston
Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligidir (bundan buyon matnda
Favqulodda vaziyatlar vazirligi deb yuritiladi).
Favqulodda vaziyatlar vazirligi:
yong‘in xavfsizligi toʻg‘risidagi qonunchilikning ijrosini
ta’minlaydi;
yong‘in xavfsizligi sohasidagi davlat dasturlarini ishlab chiqadi va
ularning amalga oshirilishini tashkil etadi;
yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalarini yong‘inni oʻchirish
texnikasi va boshqa texnika vositalari bilan jihozlash sohasida yagona
texnika siyosatini amalga oshiradi;
393
yong‘inlarni oʻchirishni, yong‘in zonasida qolgan odamlarni hamda
yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini qutqarishni amalga
oshiradi;
barcha turdagi yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalarining
yong‘inlarni oʻchirishga shayligi holati va yong‘inlar profilaktikasiga doir
ishlarning bajarilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi;
yong‘in xavfsizligi sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlarning
loyihalarini ishlab chiqadi;
yong‘in xavfsizligi sohasidagi texnik reglamentlar, standartlar,
normalar, qoidalarni va boshqa normativ hujjatlarni ishlab chiqadi;
davlat yong‘in nazoratini amalga oshiradi;
yong‘in xavfsizligi talablaridan asosli ravishda chetga chiqilgan yoki
bunday talablar mavjud boʻlmagan taqdirda binolar, inshootlarni va
boshqa obyektlarni qurish, kapital ta’mirlash, rekonstruksiya qilish,
kengaytirish va texnik jihatdan qayta jihozlashga doir loyiha
hujjatlarining yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishiga taalluqli
qismini koʻrib chiqadi;
qurilish uchun maydonlar (trassalar) tanlash (ajratish)
komissiyasining, shuningdek qurilishi (rekonstruksiyasi) tugallangan
obyektlarni foydalanishga qabul qilib olish komissiyalarining ishida
ishtirok etadi;
yong‘in xavfsizligi sohasida yong‘inga qarshi targ‘ibotni, oʻqitishni
va axborot bilan ta’minlashni amalga oshiradi;
yong‘in xavfsizligining ilmiy-texnik jihatdan ta’minlanishini
muvofiqlashtiradi;
yong‘in xavfsizligi sohasidagi sertifikatlashtirishni belgilangan
tartibda amalga oshiradi, yong‘in xavfsizligi sohasidagi qonunchilikda
nazarda tutilgan faoliyat (harakatlar) turlarini boshlaganlik toʻg‘risidagi
xabarnomalarni qabul qiladi va ularning reyestrini yuritadi;
Qarang: Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 25-fevraldagi 88-son
qarori bilan tasdiqlangan “Yong‘inni avtomatik tarzda oʻchirish va
yong‘in signalizatsiyasi qurilmalarini montaj qilish, sozlash, ta’mirlash
hamda ularga texnik xizmat koʻrsatish faoliyatining passporti”.
yong‘inlar va ularning oqibatlari hisobini yuritadi;
394
davlat va xoʻjalik boshqaruvi organlariga, mahalliy davlat hokimiyati
organlari, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari, tashkilotlar va
fuqarolarga aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf etish hamda
yong‘inlarning oldini olishga doir tadbirlar oʻtkazish toʻg‘risida yozma
koʻrsatmalar beradi.
Favqulodda vaziyatlar vazirligi qonunchilikka muvofiq boshqa
vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
Fuqarolarning yong‘in xavfsizligi sohasidagi huquq va majburiyatlari
(11-modda).
Fuqarolar:
yong‘in kelib chiqqan taqdirda oʻz sog‘lig‘i va mol-mulkining
himoya qilinishi;
yong‘in tufayli oʻziga yetkazilgan zararning oʻrni belgilangan
tartibda qoplanishi;
oʻz sog‘lig‘iga va (yoki) mol-mulkiga zarar yetkazgan yong‘inning
kelib chiqish sabablari hamda sharoitlarini aniqlashda ishtirok etish;
yong‘in xavfsizligi masalalari boʻyicha belgilangan tartibda axborot
olish;
yong‘indan saqlash xizmati yetib kelguniga qadar odamlarni, molmulkni qutqarish va yong‘inlarni oʻchirish yuzasidan choralar koʻrish;
yong‘inlarni
oʻchirishda
yong‘indan
saqlash
xizmatiga
koʻmaklashish;
yong‘in xavfsizligini ta’minlashda, shu jumladan koʻngilli
yong‘indan saqlash xizmati faoliyatida ishtirok etish huquqiga ega.
Fuqarolar:
yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilishi;
yong‘inni sezib qolganda bu haqda yong‘indan saqlash xizmatiga
darhol xabar qilishi;
yong‘indan saqlash xizmati mansabdor shaxslarining qonuniy
talablarini bajarishi;
oʻziga qarashli ishlab chiqarish, xoʻjalik binolarini, turarjoylarni va
boshqa binolar hamda imoratlarni belgilangan tartibda yong‘in nazoratini
amalga oshirish maqsadida koʻzdan kechirishi va tekshirishi uchun
395
yong‘in nazorati organlarining mansabdor shaxslariga imkoniyat berishi
shart.
Fuqarolar qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ega boʻlishi va
ularning zimmasida boshqa majburiyatlar boʻlishi mumkin.
Yong‘inlarni oʻchirish (15-modda).
Yong‘inlarni oʻchirish odamlarning hayotini asrab qolish hamda
sog‘lig‘ini saqlash, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini, atrof
tabiiy muhitni asrash hamda yong‘inlarni bartaraf etish harakatlaridan
iboratdir.
Yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari tomonidan yong‘inlarning
oʻchirilishini tashkil etish tartibini Favqulodda vaziyatlar vazirligi
belgilaydi.
Favqulodda vaziyatlar vazirligi boshqaruv organlari va yong‘inqutqaruv boʻlinmalarining yong‘indan saqlash xizmatining boshqa turlari,
vakolatli organlar, avariya-ta’mirlash xizmatlari va oʻzga xizmatlar bilan
yong‘inlarning oʻchirilishini tashkil etishni ta’minlashga doir hamkorligi
kelishuvlar bilan tartibga solinadi.
Favqulodda vaziyatlar vazirligi yong‘in-qutqaruv boʻlinmalarining
kuchlari va vositalarini favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishga
jalb qilish tartibi favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish toʻg‘risidagi
qonunchilik bilan belgilanadi.
Yong‘inlarni oʻchirish uchun yong‘indan saqlash xizmati
boʻlinmalarining kuchlari va vositalarini jalb qilishning mintaqalararo
hamda mahalliy darajalardagi rejalari mahalliy davlat hokimiyati
organlari tomonidan tasdiqlanadi.
Yong‘inlar toʻg‘risidagi xabarlarni qabul qilish uchun aholi
punktlarining telefon tarmoqlarida yagona raqam - 101 oʻrnatiladi.
Yong‘in kelib chiqqanligi toʻg‘risidagi xabarni olgach, Favqulodda
vaziyatlar vazirligining yong‘in-qutqaruv boʻlinmalari yong‘in joyiga
darhol joʻnab ketishi shart.
Zarur hollarda, yong‘inlarni oʻchirish chog‘ida yong‘in
kuchayishining (tarqalishining) hamda yong‘in bilan bog‘liq boʻlgan,
odamlarga, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkiga, atrof tabiiy
muhitga tahdid soluvchi xavfli omillarning oldini olish uchun:
396
yong‘inlar tarqalgan (tarqalish ehtimoli boʻlgan) va xavf keltirib
chiqaradigan joylarga kirib borishga doir;
yong‘inlarning kuchayishiga (tarqalishiga) toʻsqinlik qiladigan va
ularni bartaraf etishni ta’minlaydigan sharoitlarni yaratishga doir;
tashkilotlar va fuqarolarda mavjud boʻlgan aloqa, transport
vositalaridan, asbob-uskunalardan, yong‘inni oʻchirish vositalari va
olovni oʻchirish moddalaridan keyinchalik oʻrni belgilangan tartibda
qoplanishi sharti bilan foydalanishga doir;
tegishli xizmatlarni jalb etgan holda jamoat tartibini ta’minlash,
yong‘inlar oʻchirilayotgan joylarni qoʻriqlash (shu jumladan
yong‘inlarning kelib chiqish va kuchayish (tarqalish) sabablarini,
sharoitlarini tekshirish chog‘ida), yoʻl harakatini tartibga solish,
evakuatsiya qilish va (yoki) yong‘in kelib chiqqan joyda boshqa
tadbirlarni amalga oshirishga doir harakatlar bajariladi.
Yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari yong‘inlarni oʻchirish,
yong‘inlar va avariyalarning kelib chiqishi hamda kuchayishining
(tarqalishining) oldini olish bilan bog‘liq zarur ishlarni amalga oshirishda
yong‘inni oʻchirish maqsadi uchun tabiiy va sun’iy suv manbalaridan suv
bilan bepul ta’minlanadi.
Asosli tavakkalchilik doirasida harakat qilgan Favqulodda vaziyatlar
vazirligining shaxsiy tarkibi va yong‘inni oʻchirishda qatnashgan boshqa
ishtirokchilar yetkazilgan zararning oʻrnini qoplashdan ozod qilinadi.
Yong‘inni oʻchirishga rahbarlik qilish yong‘in joyiga yetib kelgan
yong‘indan saqlash xizmatining katta tezkor mansabdor shaxsi (bundan
buyon matnda yong‘inni oʻchirish rahbari deb yuritiladi) tomonidan
amalga oshiriladi, u yong‘inni oʻchirish harakatlarini bajarishda ishtirok
etayotgan yong‘indan saqlash xizmatining shaxsiy tarkibini, shuningdek
yong‘inni oʻchirishga jalb etilgan kuchlar va vositalarni yakkaboshchilik
prinsipi asosida boshqaradi.
Yong‘inni oʻchirish rahbari vazifalarning bajarilishi, yong‘inni
oʻchirish harakatlarini bajarishda ishtirok etayotgan yong‘indan saqlash
xizmati shaxsiy tarkibining hamda yong‘inni oʻchirishga jalb etilgan
kuchlar va vositalarning xavfsizligi uchun javob beradi.
397
Yong‘inni oʻchirish rahbari yong‘inni oʻchirish harakatlari amalga
oshirilayotgan hudud chegaralarini, mazkur harakatlarni bajarishning
tartibini va oʻziga xos jihatlarini belgilaydi, shuningdek yong‘in chog‘ida
odamlarni, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini qutqarish
boʻyicha qarorlar qabul qiladi. Zarur hollarda, yong‘inni oʻchirish rahbari
boshqa qarorlar, shu jumladan yong‘inni oʻchirish harakatlari amalga
oshirilayotgan hududdagi yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlarini
cheklaydigan qarorlar qabul qilishga haqli.
Yong‘inni oʻchirish rahbarining koʻrsatmalari yong‘inni oʻchirish
harakatlari amalga oshirilayotgan hududdagi barcha tashkilotlar va
fuqarolarning ijro etishi uchun majburiydir.
Yong‘in oʻchirilayotganda yong‘inni oʻchirish rahbarining
harakatlariga aralashishga yoki uning farmoyishlarini bekor qilishga hech
kim haqli emas.
Yong‘in xavfsizligi sohasida ishlarni bajarish va xizmatlar koʻrsatish
(17-modda).
Yong‘in xavfsizligi sohasidagi ishlar va xizmatlar yong‘in xavfsizligi
talablarini amalga oshirish, shuningdek yong‘inlar profilaktikasini
ta’minlash va yong‘inlarni oʻchirish maqsadida bajariladi hamda
koʻrsatiladi. Yong‘in xavfsizligi sohasidagi ishlar va xizmatlar jumlasiga
quyidagilar kiradi:
yong‘in xavfsizligi sohasi mutaxassislarini tayyorlash, qayta
tayyorlash, ularning malakasini oshirish;
aholiga yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini qoʻllashni oʻrgatish;
yong‘inga qarshi targ‘ibot ishlarini amalga oshirish;
ilmiy-texnik maslahatlar berish va ekspertizalar oʻtkazish;
tashkilotlarni, aholi punktlari va boshqa hududlarni yong‘inlardan
muhofaza qilish;
yong‘in-texnik mahsulotini ishlab chiqarish, sinovdan oʻtkazish,
xarid qilish va yetkazib berish;
moddalar, materiallar, buyumlar, konstruksiyalar va asbobuskunalarni yong‘in xavfsizligi jihatidan sinovdan oʻtkazish;
loyiha, tadqiqot ishlarini bajarish;
olovdan himoya qilish va pech-moʻrikon ishlarini bajarish;
398
yong‘inga qarshi himoya tizimlari va vositalarini montaj qilish,
ularga texnik xizmat koʻrsatish hamda ularni ta’mirlash;
yong‘inga qarshi aslaha-anjomlarni, yong‘inni oʻchirishning
birlamchi vositalarini ta’mirlash va ularga xizmat koʻrsatish, olovni
oʻchirish moddalarining sifatini tiklash.
Yong‘in xavfsizligi sohasidagi ishlar va xizmatlar jumlasiga
qonunchilikka muvofiq boshqa ishlar va xizmatlar ham kiritilishi
mumkin.
Yong‘inga qarshi targ‘ibot va yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini
qoʻllashni oʻrgatish (18-modda).
Yong‘inga qarshi targ‘ibot aniq maqsadni koʻzlagan holda jamiyatni
ommaviy axborot vositalari, maxsus adabiyotlar va reklama
mahsulotlarini nashr etish hamda tarqatish, muayyan mavzuga
bag‘ishlangan koʻrgazmalar, koʻriklar, konferensiyalar oʻtkazish va
aholini xabardor qilishning qonunchilikda taqiqlanmagan boshqa
shakllaridan foydalanish orqali yong‘in xavfsizligi muammolari va
yong‘in xavfsizligini ta’minlash yoʻllari haqida xabardor qilishdir.
Yong‘inga qarshi targ‘ibotni yong‘indan saqlash xizmati, shuningdek
yong‘indan saqlash xizmati koʻmagida vakolatli organlar, mahalliy davlat
hokimiyati organlari, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari,
tashkilotlar va fuqarolar oʻtkazadi.
Tashkilotlarning xodimlariga yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini
qoʻllashni oʻrgatish ish beruvchilar (ma’muriyat, mulkdorlar) tomonidan
yong‘in xavfsizligi sohasidagi normativ hujjatlarga muvofiq, tegishli
vakolatli organlar tasdiqlagan va Favqulodda vaziyatlar vazirligi bilan
kelishilgan maxsus dasturlar boʻyicha olib boriladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga va boshqa ta’lim
muassasalarida ta’lim olayotgan shaxslarga yong‘in xavfsizligi choratadbirlarini qoʻllashni majburiy tarzda oʻrgatish mazkur muassasalar
tomonidan tegishli vakolatli organlar tasdiqlagan va Favqulodda
vaziyatlar vazirligi bilan kelishilgan maxsus dasturlar boʻyicha amalga
oshiriladi.
Umumiy oʻrta, oʻrta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida
bolalarga yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini qoʻllashni oʻrgatish,
399
ularni kasbga yoʻnaltirish, yong‘inga qarshi targ‘ibot tizimini
takomillashtirish hamda yong‘inlarning oldini olishga va yong‘in
chog‘ida toʻg‘ri harakat qila bilishga qaratilgan boshqa vazifalarni amalga
oshirish maqsadida qonunchilikka muvofiq yosh yong‘in oʻchiruvchilar
drujinalari tashkil etilishi mumkin.
20-modda. Yong‘inlarni va ularning oqibatlarini hisobga olish
Yong‘inlarni va ularning oqibatlarini hisobga olish, shuningdek
yong‘inlarga doir axborotni toʻplash hamda oʻzaro almashish tartibi
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Koʻngilli yong‘indan saqlash xizmati (32-modda).
Koʻngilli yong‘indan saqlash xizmati fuqarolar va jamoat
birlashmalarining tashkilotlarda, aholi punktlari va boshqa hududlarda
yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini ta’minlashda, yong‘inlarni
oʻchirishda ishtirok etishining shaklidir.
Koʻngilli yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari drujinalar va
(yoki) komandalar tarzida tashkil etiladi hamda tegishli ma’muriyhududiy birlikning yong‘in xavfsizligini ta’minlash tizimiga kiradi.
Koʻngilli yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalarini tashkil etish va
ularning faoliyat yuritish tartibi Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Davlat yong‘in nazorati (34-modda).
Davlat yong‘in nazorati vakolatli organlar, tashkilotlar, ularning
mansabdor shaxslari, shuningdek fuqarolar tomonidan yong‘in xavfsizligi
talablariga rioya qilinishini tekshirish va tekshiruv natijalari boʻyicha
chora-tadbirlar koʻrish maqsadida amalga oshiriladigan nazoratdir.
Davlat yong‘in nazorati Favqulodda vaziyatlar vazirligining davlat
yong‘in nazorati organlari boʻlgan boʻlinmalari tomonidan amalga
oshiriladi.
Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining, Oʻzbekiston
Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmatining, Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidenti davlat xavfsizlik xizmatining, Oʻzbekiston Respublikasi Milliy
gvardiyasining, Oʻzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining
obyektlarida, oʻrmon xoʻjaliklari hududlarida, kon qazilmalari va shaxta
inshootlarida, portlovchi materiallar ishlab chiqarilayotganda,
400
tashilayotganda, saqlanayotganda, ulardan foydalanilayotganda va ular
utilizatsiya qilinayotganda, sanoat uchun moʻljallangan portlovchi
materiallardan foydalangan holda portlatish ishlarini olib boruvchi
tashkilotlarda, havo, suv, temir yoʻl, avtomobil transportidan hamda
elektr transportidan foydalanilayotganda davlat yong‘in nazoratini
amalga oshirish tartibi Favqulodda vaziyatlar vazirligi va tegishli
vakolatli organlar oʻrtasidagi kelishuvlar bilan belgilanadi.
Oʻzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik va
boshqa vakolatxonalarida yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishi
ustidan davlat yong‘in nazorati Oʻzbekiston Respublikasining
qonunchiligiga muvofiq amalga oshiriladi.
Oʻzbekiston Respublikasida akkreditatsiya qilingan diplomatik va
boshqa chet el vakolatxonalari egallab turgan ob’ektlarda yong‘in
xavfsizligi talablariga rioya qilinishi ustidan davlat yong‘in nazorati
ushbu muassasalar rasmiy vakilining Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi
ishlar vazirligi orqali qilgan yozma murojaati asosida davlat yong‘in
nazorati organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Davlat yong‘in nazorati organlari va mansabdor shaxslarining
roʻyhati, vazifalari, huquq va majburiyatlari Oʻzbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan Davlat yong‘in nazorati
toʻg‘risidagi nizom bilan belgilanadi.
Nаzоrаt sаvоllаri::
1. Yong‘inga tarif bering?
2. Oʻzbekiston Respublikasida oʻt oʻchirish tizimi qanday tuzilgan?
3. Ishlab chiqarishning yong‘in boʻyicha tasnifi?
4. Oʻz.R. yong‘in nazorati tashkilotlarining vazifalari qanday?
5. Yonishning fizik-kimyoviy asoslarini tushintiring?
6. Yonish fazalari va portlash chegaralarini xarakterlang?
7. Yong‘inga qarshi kurash choralarini gapirib bering?
8. Yonish jarayonini izoxlang?
401
4.2-Mavzu: YONG‘INNI OʻCHIRISH MODDALARI VA
ULARNING XOSSALARI
4.2.1.Umumiy mа’lumоtlаr.
Yong‘ingа qаrshi himоya sistеmаsi - yong‘in oʻchirish jihоzlаri vа
tехnikаlаridаn fоydаlаnish, yong‘inning хаvfli оmillаridаn himоya
qiluvchi shахsiy vа jаmоа himоya vоsitаlаridаn fоydаlаnish, yong‘in
хаbаrini beruvchi vа yong‘in oʻchirish sistеmаsining аvtоmаtik
qurilmаlаridаn fоydаlаnish, оb’еktning kоnstruktsiyalаri vа mаteriаllаrigа
yong‘indаn himоyalоvchi tаrkibli boʻyoqlаr bilаn ishlоv berish, tutungа
qаrshi himоya sistеmаlаri, evаkuаtsiya yoʻllаri boʻlishini ta’minlash,
binоning yong‘in mustаhkаmliligi dаrаjаsini toʻgri tаnlаsh kаbi
tаdbirlаrni oʻz ichigа оlаdi.
4.2.1-rasm. Yong‘inni oʻchirish vositalari.
Yong‘in tаrqаlishini оldini оlish sistеmаlаri esа, yong‘ingа qаrshi
toʻsiklаrni oʻrnаtish, qurilmаlаr vа inshооtlаrdа аvаriya hоlаtidа oʻchirish
vа koʻshish jihоzlаridаn vа yong‘indаn toʻsuvchi vоsitаlаrdаn fоydаlаnish,
yong‘in vаqtidа yonuvchi suyuqliklаrning toʻqilishini оldini оluvchi
vоsitаlаrdаn fоydаlаnish kаbi tаdbirlаr оrqаli аmаlgа оshirilаdi.
402
Tаshkiliy - tехnik tаdbirlаrgа esа, yong‘indаn himоyalаnish хizmаtini
tаshkil etish, uni tехnik jihоzlаr bilаn ta’minlash, yong‘in хаvfsizligi
boʻyichа оb’еktdаgi mоddаlаr, mоddiylаr, jihоzlаr, qurilmаlаr vа
tехnоlоgik jаrаyonlаrni pаspоrtlаshtirish, yong‘in muhоfаzаsi
boʻyichа mutахаssislаr tаyyorlаsh vа ulаrni oʻkitish, yong‘in хаvfsizligi
boʻyichа instruktаjlаr vа аhоli oʻrtаsidа turli хil tаdbirlаr oʻtkаzish,
yong‘ingа qаrshi koʻrsаtmаlаr (instruktsiyalаr) ishlаb chiqish vа bоshqа shu
kаbi tаdbirlаr kirаdi.
4.2.2-rasm. Binolarda yong‘in xavfsizligi burchagida boʻlishi kerak boʻlgan
vositalar.
4.2.2.Yong‘inni oʻchirish mоddаlаri vа ulаrning хоssаlаri
Yong‘inni oʻchirishning kеng tаrqаlgаn mоddаlаri: suv, suv bug‘i,
uglеkislоtа, nаmlаngаn mоddiylаr kimyoviy vа hаvо-mехаnik koʻpik,
pоrоshоkli tаrkiblаr, brоm etil birikmаlаr, inyert gаzlаr vа bоshqаlаr
hisоblаnаdi.
Yong‘inni oʻchiruvchi mоddаlаr quyidаgichа klаssifikаtsiyalаnаdi:
-Yong‘inni toʻхtаtish usuli boʻyichа-sоvutuvchi (suv vа qаttiq
uglеkislоtа); -elеktr oʻtkаzuvchаnligi boʻyichа-elеktr oʻtkаzuvchi
(suv, suv bug‘i vа koʻpik), elеktr oʻtkаzmаydigаn (gаzlаr vа
pоrоshоklаr);
403
-tоksikligi boʻyichа - tоksik boʻlmаgаn (suv, koʻpik vа pоrоshоklаr),
kаm tоksik (uglеkislоtа vа аzоt), tоksik boʻlgаn brоmetil, frеоnlаr;
Is gаzi yoki uglerod ikki оksidi rаngsiz gаz boʻlib hаvоdаn 1,5
mаrtа оg‘ir. U yonish zоnаsigа kislоrоdni kirishini оldini оlаdi ya’ni
yong‘inni kislоrоddаn izоlyatsiya qilаdi. Kimyoviy koʻpik yonish zоnаsidа
kislоrоd miqdоrini 14 % gаchа kаmаytirаdi, yonаyotgаn material yuzini
qоplаydi, sоvutаdi vа yong‘inni toʻхtаtаdi.
4.2.3-rasm. Dastlabki oʻt oʻchirish vositalaridan foydalanish jarayoni.
Koʻpikning kаrrаligi - koʻpik hаjmini u оlingаn butun suyuqkik
hаjmigа nisbаtidir 5 dаn 100 kаrrаlikkаchа egа boʻlgаn koʻpiklаr kаm vа
oʻrtаchа koʻpik kаrrаligigа, 100 dаn оrtiqlаri esа yuqori kаrrаlikkа kirаdi.
Inert gаzlаr (аzоt, аrgоn, gеliy) gаzli pаyvаndlаsh ishlаridа
idishlаrni, bаlоnlаrni toʻlgаzishdа koʻllаnilаdi.
4.2.4-rasm. Dastlabki oʻt oʻchirish vositasi.
Yong‘ingа qаrshi suv tа’minоti
Yong‘ingа qаrshi suv zаhirаsi yilning istаlgаn vаqtidа kerakli
bоsimdа 3 sоаt yong‘inni oʻchirishgа еtаdigаn boʻlishi kerаk. Ishlаb
chiqаrish kоrхоnаsidа hаr biri 100 m3 vа undаn оrtiq sig‘imli suv havzаsi
404
boʻlishi kerak. Bittа suv hоvzаsining хizmаt koʻrsаtаdigаn rаdiusi
yong‘in vаqtidа suv uzаtish uchun аvtоnаsоs vа аvtоidishlаrdаn
fоydаlаngаndа 200 m, uzаtmа nаsоslаrdаn fоydаlаngаndа 100 m, bir oʻqli
pritsеp mоtоpоmpаlаridаn fоydаlаngаndа 150 m gаtеng qаbul qilinаdi.
Bittа idishdа 100 m3 sig‘imgаchа boʻlgаn suv zаhirаsi dаhlsiz sаqlаnаdi.
Tаshqi vа ichki yong‘inlаrni oʻchirishdа suv sаrfi (m3/sоаt) quyidаgi
fоrmulа bilаn аniqlаnаdi.
Qyo=3,6  g  Tyo  nyo ,
bu yerdа g-tаshqi vа ichki yong‘inlаrni oʻchirishdа sоlishtirmа suv
sаrfi jаdvаldаn qаbul qilinаdi; Tyo-yong‘in vаqti (3 sоаt qаbul qilinаdi
yoki fоrmulа boʻyichа аniqlаnаdi).
nyo-bir vаqtdаgi yong‘in sоni (qurilish mаydоni vа mаhаlliy shаrоitgа
bоg‘liq rаvishdа 1...3 qаbul qilinаdi).
4.2.5-rasm. Oʻt oʻchirishda suv taminoti.
Yong‘in hоvzаsidаgi dахlsiz suv zаhirаsi (m3)
W = Q  Q + 0,5Q
,
fоrmulа boʻyichа аniqlаnаdi:
Qt-tехnоlоgik mаqsаddаgi suv sаrfi, m3/sоаt; Qх-хoʻjаlik mаqsаddаgi
suv sаrfi, m3/sоаt;
Suv hоvzаsidаn suvni оlish uchun nаsоsgа soʻruvchi 160...200 mm
diаmеtrdаgi quvur biriktirilаdi. Suvni vа suv-koʻpikli suyuqkikni uzаtish
uchun bоsimgа ishlаshgа moʻljаllаngаn quvurlаr koʻllаnilаdi.
Butun оqimi yoki purkаlgаn suvli koʻpikli vа pоrоshоkli оqimni
hоsil boʻlishigа RS-50 vа RS-70 yong‘in stvоllаrini, SVP hаvоli-koʻpikli
stvоlini yoki оlib yuriladigan (PLS-N-20) bоsim quvurigа biriktirilgаn lаfеt
stvоllаrini koʻllаnilishi bilаn erishish mumkin.
c
х
405
т
х
Yong‘in stvоlidаn suvni оqimi tеzligi quyidаgi fоrmulа bilаn
аniqlаnаdi:
с =
2 gH
bu yerdа N-stvоldаgi suv bоsimi, m; g=9,8 m/s2.
Hаvоning qаrshiligi hisоbgа оlingаndа suvli оqimni uzаtishning
nаzаriy uzоqligi
 02
L=
sin 
q
tеnglаmаdаn аniqlаnаdi.
bu yerdа а~30...35°-stvоlni qiyalik burchаgi. Bittа stvоl оrqаli
sаrflаngаn suv miqdоri quyidаgichа аniqlаnаdi.
Qcn = S 2qH
bu yerdа  -purkаsh diаmеtrigа bоg‘liq suv sаrfi kоeffitsiеnti
(0,5...0,9); S-stvоl tеshigining kеsimi mаydоni, m2,
4.2.3.Yong‘in muhоfаzаsini tаshkil etish vа yong‘inni oʻchirish.
Oʻt oʻchirgichlаr yong‘inni bоshlаng‘ich fаzаsidа oʻchirish uchun
ishlаtilаdi. Ulаr sig‘imi, oʻt oʻchirish mоddаsi,oʻt oʻchiruvchi mоddаni
chiqаrish usuli boʻyichа turlichа boʻlаdi.
4.2.6-rasm. Avtomatik oʻt oʻchirish vositasi.
Хimiyaviy koʻpikli oʻt oʻchirgichlаr qаttiq vа suyuq mоddаlаr
yong‘inini oʻchirish mаqsаdidа fоydаlаnilаdi. Ulаrgа ОХP-10, ОP-M vа
ОP-9MM oʻt oʻchirgichlаri kirаdi. Ulаrning ishlаsh vаqti koʻpik kаrrаligi 5
gа tеng boʻlgаndа 60 sеk ni tаshkil etаdi. Bаllоnlаr hаjmi 8,7 vа 9 l, zаryadlаri
ishqоrli vа kislоtаli kismdаn ibоrаt. Ishqоrli qismi 450…460 gr
bikоrbаnаtnаtriy vа qizilmiya ildizi ekstrаktining suvdаgi аrаlаshmаsidа,
406
kislоtаli qismi-15 gr оltingugurt vа 120 gr dаn оrtiq оltingugurt
kislоtаsining suvdаgi аrаlаshmаsidаn ibоrаt. Bu oʻt oʻchirgichlаrning
kоrpusi fоydаlаnilgаndаn 1 yil oʻtgаch 2 MPа bоsim оstidа sinаlаdi (bir
pаrtiyadаgi oʻt oʻchirgichlаrning 25 %). Ikki yildаn kеyin esа-50 %, uch
yildаn kеyin esа 100 % oʻtoʻchirgichlаr sinоvdаn oʻtkаzilаdi.
4.2.7-rasm. Avtomatik oʻt oʻchirish vositasi.
Sаnоаtdа ОVP-5, ОVP-10 mаrkаli koʻldа оlib yuriladigan oʻt
oʻchirgichlаri: ОVP-100, ОVPU-25 mаrkаli yuqori kаrrаli stаtsiоnаr oʻt
oʻchirgichlаr ishlаb chiqаrilаdi. Ulаrni zаryadlаshdа PО-1 koʻpik hоsil
qiluvchidаn fоydаlаnilаdi.
Uglеkislоtаli oʻt oʻchirgichlаr turli хil mоddаlаr mоddiylаr, elеktr
qurilmаlаridаgi yong‘inni oʻchirishdа ishlаtilаdi. Ulаrni zаryadlаshdа
uglerod ikki оksididаn (SО2) fоydаlаnilаdi. Bundаy oʻt oʻchirgichlаrgа ОU5, ОU-8, ОU-25, ОU-80 vа ОU-400 mаrkаli oʻt oʻchirgichlаr kirаdi. Ulаr
tоrtib koʻrib tеkshirilаdi. Аgаr ulаrning mаssаsi 6,25; 13,35 vа 19,7 kg dаn
kаm boʻlsа (mоs hоldа, ОU-2, ОU-5, ОU-8 oʻt oʻchirgichlаri uchun) ulаr
qаytа zаryadlаnаdi.
Uglеkislоtаli - brоmetilli oʻt oʻchirgichlаrgа ОUB-ZА vа ОUB-7А lаr
kirаdi. Ulаrning hаjmi 3,2 vа 7,4 l boʻlib, brоmetil vа kislоtа аrаlаshmаsi
bilаn zаryadlаnаdi. Bu mаrkаdаgi qoʻldа оlib yuriladigan oʻt
oʻchirgichlаrini tа’sir etish vаqti-35 sеk, uzаtish uzunligi 3,0-4,5 m gа
tеngdir.
Kukunli oʻt oʻchirgichlаr ОP-1, “Mоmеnt”, ОP-2А, ОP-10А, ОP100, ОP-250 vа SI-120 mаrkаli boʻlib, ulаr unchа kаttа boʻlmаgаn
yong‘inlаrni oʻchirishdа ishlаtilаdi. ОP-1 vа “Mоmеnt” oʻt
407
oʻchirgichlаridаn аvtоmоbillаr vа kuchlаnishi 1000 V gаchа boʻlgаn
elеktr qurilmаlаridа fоydаlаnilаdi.
ОP-10А oʻt oʻchirgichi ishqоrli mеtаllаrdаgi (nаtriyli, kаliyli) hаmdа
yog‘оch vа plаstmаssаlаrdаgi yong‘inlаrdа ishlаtilаdi.
SI-2 koʻchmа oʻt oʻchirgichi neft mаhsulоtlаri, mеtаllооrgаnik
birikmаlаr vа shu kаbi bоshqа mоddаlаr yonishini oʻchirishdа, SJB-50 vа
SJB-150 oʻt oʻchirgichlаri tоk tа’siridаgi elеktr qurilmаlаr Yong‘inini
oʻchirishdа hаmdа аerоdrоm хizmаtidаgi oʻt oʻchirish mаshinаlаrini
jihоzlаshdа ishlаtilаdi.
Ishlаb chiqаrish binоlаri uchun tаlаb etilаdigаn oʻt oʻchirgichlаr sоni
quyidаgichа аniqlаnаdi:
N0=T0  S,
bu yerdа S-ishlаb chiqаrish хоnаsining yuzi, m2; T0-1 m2 mаydоngа
nоrmа boʻyichа bеlgilаngаn oʻt oʻchirgichlаr sоni.
Bu koʻrsаtkich mоddiylаr оmbоri, gаrаjlаr, chоrvаchilik binоlаri,
bug‘- хоnаlаr, tеgirmоnlаr, оshхоnа vа mаgаzinlаr uchun 100 m2 mаydоngа
1 tа, elеktr pаyvаndlаsh tsехlаri, tеmirchilik tsехlаri, lаbаrаtоriyalаr uchun 50
m2 mаydоngа 2 tа qilib qаbul qilinаdi.
Oʻt oʻchirish qurilmаlаri yong‘inni bоshlаng‘ich fаzаdа toʻlik bаrtаrаf
etish vа yong‘in boʻlinmаlаri kеlgunchа yong‘in tаrqаlishini chеklаsh
mаqsаdidа ishlаtilаdi. Ulаr stаtsiоnаr, yarim stаtsiоnаr vа koʻchmа boʻlаdi.
Oʻt oʻchirgichlаrning turi vа tаrkibigа koʻrа suvli, boʻg‘li, gаzli
(uglеkislоtа), аerоzоl (gаlоiduglеvоdоrоd), suyuqliki vа kukunli boʻlаdi.
Bundаn tаshqаri oʻt oʻchirishdа АTS-30(66), АTS-40(131 ), АTS40(130 Е) mаrkаli mаshinаlаr vа MP-600, MP-900, BMP-1600 mаrkаli
mоtоpоmpаlаrdаn hаm kеng fоydаlаnilаdi.
Yong‘inni oʻchirishdа prоfеssiоnаl vа koʻngilli oʻt oʻchirish
jаmiyatlаri fаоliyat koʻrsаtаdi. Prоfеssiоnаl yong‘in muhоfаzаsi
hаrbiylаshtirilgаn vа hаrbiylаshtirilmаgаn turlаrgа boʻlinаdi.
Tаshkilоtlаr, kоrхоnаlаr vа tаshkilоtlаrdа yong‘in muhоfаzаsini
tаshkillаshtirish vа оb’еktlаrning yong‘ingа qаrshi hоlаtini ta’minlash
ushbu tаshkilоtlаrning rаhbаrlаrigа yuklаtilаdi. Ulаr hаr bir ishlаb
chiqаrish boʻlimi uchun buyruq bilаn jаvоbgаr shахsni bеlgilаshlаri vа
ulаrning ishini nаzоrаt qilib bоrishlаri zаrur.
408
Kоrхоnа vа tаshkilоtlаrning mа’muriy-tехnik хоdimlаri oʻzlаrigа
tеgishli оb’еktlаrni kurish vа ulаrdаn fоydаlаnish dаvridа yong‘ingа qаrshi
bаrchа tаdbirlаrni toʻlik аmаlgа оshishini ta’minlashlаri, yuqori yong‘in
muhоfаzаsi tаshkilоtlаrining koʻrsаtmаlаri hаmdа qаrоrlаrini bаjаrilishini
nаzоrаt qilib bоrishlаri, yong‘in-qоrоvul muhоfаzаsini, yong‘intехnik kоmissiyasini vа kungilli oʻt oʻchiruvchilаr drujinаlаrini tаshkil
etishlаri, ulаrning ish fаоliyatlаrini dоimiy nаzоrаt qilib bоrishlаri zаrur.
Yong‘in-tехnik kоmissiyasi tаrkibigа bоsh mutахаssislаr,
muhаndis-quruvchilаr, mеhnаt muhоfаzаsi boʻyichа muhаndis vа
ko‘ngilli oʻt oʻchirish drujinаsining bоshlig‘i kirаdi. Kоmissiya binо vа
inshооtlаrdаn fоydаlаnishdа yong‘in muhоfаzаsi qоidаlаrigа аmаl
qilinishini, yoʻl qoʻyilаyotgаn kаmchiliklаrni, tехnikаlаrdаn fоydаlаnishdаgi
yong‘in muhоfаzа hоlаtini tеkshirib bоrаdi hаmdа zаrur hоldа tеgishli
chоrаlаr koʻrаdi.
Yong‘inni аniqlаsh vа oʻchirishning аvtоmаt vоsitаlаri.
Yong‘inni аniqlаshni аvtоmаt vоsitаlаri (YOААV) vа yong‘inni
oʻchirishni аvtоmаt vоsitаlаri (YOOʻАV), аgаr yong‘in tаshkilоtning
bаrchа ishlаrigа tа’sir etishi hаmdа kаttа mоddiy zаrаr kеltirishi
mumkin boʻlgаn hоllаrdа koʻllаnilаdi. Bundаy оb’еktlаrgа
energеtik «qurilmаlаr, mаrkаziy gаz stаntsiyalаri, yengil yonuvchi vа
yonuvchi suyuqliklаr stаntsiyalаri, хоm-аshyo оmbоrlаri vа yoqilg‘i
mаteriаllаrini sоlishtirmа sаrfi 100 kg/m2 dаn оrtiq boʻlgаn binоlаr
kirаdi.
YOOʻАV lаri yong‘in jоyini аniqlаsh vа trеvоgа signаlini berish
hаmdа yong‘inni oʻchirish qurilmаsini ishgа tushirish mоslаmаlаridаn
ibоrаt boʻlаdi. Bu qurilmаning ishlаsh printsipi koʻriklаnаdigаn оb’еkt
muhitidаgi nоelеktrik fizik miqdоrlаrni elеktrik signаllаrgа аylаntirib
berishgа аsоslаngаn. Yong‘in sоdir boʻlgаn tаqdirdа аvtоmаt yong‘in
хаbаr beruvchi qurilmаsidа elеktrik signаl hоsil boʻlаdi vа bu signаl sim
оrqаli qаbul qilish stаntsiyasigа uzаtilаdi.
Yong‘inni аvtоmаt oʻchirish qurilmаlаri fоydаlаnilаdigаn oʻt
oʻchirish mоddаlаrining turigа bоg‘liq hоldа suv bilаn oʻchiruvchi, suvkoʻpikli, hаvо-koʻpikli, gаzli) uglerod ikki оksidi, аzоt vа yonmаydigаn
gаzlаr), kukunli vа kоmbinаtsiyalаshgаn turlаrgа boʻlinаdi. Bu qurilmаlаr
409
hаrаkаtgа kеlish vаqtigа qаrаb esа quyidаgilаrgа boʻlinаdi: oʻtа tеz
hаrаkаtgа kеluvchi (hаrаkаtgа kеlish vаqti 1 sеkunddаn оrtiq emаs), tеz
hаrаkаtgа kеluvchi (hаrаkаtgа kеlish vаqti 30 sеkund), oʻrtа inyertsiyali
(hаrаkаtgа kеlish vаqti 31-50 sеkund), inyertsiyali (hаrаkаtgа kеlish
vаqti 60 sеkunddаn yuqori). Ulаrning ish vаqtini dаvоmiyligigа bоg‘liq
hоldа qisqа vа tа’sir etuvchi (15 minutgаchа), oʻrtа dаvоmiylikdа ( 1530 min) vа uzоq vаqt ishlоvchi (30 min dаn оrtiq) turlаrgа boʻlinаdi.
Yong‘in аlоqаsi vа signаlizаtsiyasi. Yong‘in аlоqаsi vа
signаlizаtsiyasi yong‘inni oʻz vаqtidа sеzish, аniqlаsh vа u toʻg‘risidа
yong‘in oʻchiruvchilаrgа хаbаr berish uchun ishlаtilаdi. Ulаrgа tеlе vа rаdiо
аlоqа, yong‘in signаlizаtsiyasi qurilmаlаri, elеktrik signаllаr, qoʻng‘irоqlаr
vа trаnspоrt vоsitаlаrining signаllаri kirаdi.
4.2.8-rasm. Avtomatik yong‘indan xabar bergichlar.
А, B vа V kаtеgоriyasidаgi yong‘ingа хаvfli оb’еktlаrdа yong‘in hаqidа
хаbаr beruvchi dаtchiklаr oʻrnаtilаdi. Ulаr yong‘in boʻlgаn tаqdirdа qаbul
qilish аppаrаtigа signаl yoʻlbоrаdi. Bundаy sistеmаlаr yong‘in
signаlizаtsiyasi dеb аtаlаdi. Yong‘inni аvtоmаtik signаlizаtsiya
qurilmаsi (YOАSK) toʻgri vа аylаnаsimоn sхеmаdа oʻrnаtilаdi. Ulаr
ishlаtilаdigаn dаtchiklаr turigа bоg‘liq hоldа issiqlik, tutun muhоfаzаlоvchi
vа kоmbinаtsiyalаshgаn turlаrgа boʻlinаdi. Bu qurilmаlаr Yong‘in vа
muhоfаzа-Yong‘in turlаrigа boʻlinаdi. Yong‘indаn muhоfаzа sistеmаlаri
qimmаtbаhо mоddiylаr sаqlаnаdigаn оmbоrlаrdа, turаr jоy kvаrtаllаridа
ishlаtilаdi. Yong‘in vа uning muhоfаzа signаlizаtsiyasining аsоsiy
elеmеntlаrigа yong‘in toʻg‘risidа хаbаr beruvchi qurilmа qаbul qilish
stаntsiyasi, аlоkа tаrmоg‘i, kuchlаnish mаnbаi, tоvushli yoki yorug‘likli
signаl qurilmаsi kirаdi.
410
Yong‘in аvtоmаtik signаlizаtsiyasigа АPST-1, signаlizаtsiyali
issiqlik yong‘in qurilmаsigа-STPU-1 lаr misоl boʻlа оlаdi. Ushbu
qurilmаlаrdаgi yong‘in toʻg‘risidа аvtоmаtik хаbаr beruvchi mоslаmаlаr
muhitdаgi issiqlik oʻzgаrishi, tu tun vа issiqlik oʻzgаrishi hаmdа
yorug‘lik energiyasining oʻzgаrishini qаyd etish аsоsidа ishlаydi.
Oʻzbekiston Respublikasi ichki ishlar vazirining 2010-yil 12iyundagi 66-son buyrug‘i “Yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari
tomonidan yong‘inlarning oʻchirilishini tashkil etish tartibi toʻg‘risida”
Mazkur nizom Oʻzbekiston Respublikasining “Yong‘in xavfsizligi
toʻg‘risida”gi qonuniga (Oʻzbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
toʻplami, 2009-y., 40-son, 432-modda) muvofiq yong‘indan saqlash
xizmati boʻlinmalari tomonidan yong‘inlarning oʻchirilishini tashkil etish
tartibini belgilaydi.
Mazkur nizomda quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi:
yong‘in – odamlarning hayoti va (yoki) sog‘lig‘iga, yuridik va
jismoniy shaxslarning mol-mulkiga, shuningdek atrof tabiiy muhitga
zarar yetkazadigan, nazorat qilib boʻlmaydigan yonish;
yong‘in oʻchirish yenglari – bu egiluvchan quvur oʻtkazgichi boʻlib,
bir-biri bilan ulanib, yong‘in joyiga oʻchirish vositalarini yetkazib berish
uchun xizmat qiladigan moslama (maxsus shlang);
yong‘in oʻchirish texnikasi – yong‘inni oʻchirish, tarqalishini
toʻxtatish, bartaraf qilish, odamlar va ularning mol-mulklarini yong‘indan
himoya qilish uchun ishlatiladigan texnik vositalar;
yong‘in oʻchirish uchastkasi – yong‘in oʻchirishni bajarish uchun
kuch va vositalar yig‘ilgan joy;
yong‘in oʻchirish ekipaji – odamlar va ularning mol-mulklarini
yong‘indan qutqarishda hamda yong‘inni oʻchirishda alohida
topshiriqlarni mustaqil ravishda bajarish vazifasi yuklatilgan birlamchi
taktik boʻlinma;
yong‘in holatini aniqlash – yong‘indagi vaziyat haqida ma’lumot
toʻplash hamda hal qiluvchi yoʻnalishni aniqlab, harakatni toʻg‘ri tashkil
qilish;
yong‘inni bartaraf qilish – yong‘inni batamom oʻchirib uning qayta
yonish imkoniyatini tugatish;
411
tezkorlik shtabi – yong‘inda kuch va vositalarni boshqarish uchun
vaqtincha tuzilgan tuzilma.
Yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari yong‘inni oʻchirish,
yong‘inlar va avariyalarning kelib chiqishi hamda kuchayishining
(tarqalishining) oldini olish bilan bog‘liq zarur ishlarni amalga oshirishda
yong‘inni oʻchirish maqsadi uchun tabiiy va sun’iy suv manbalaridan suv
bilan bepul ta’minlanadi.
Asosli tavakkalchilik doirasida harakat qilgan yong‘indan saqlash
xizmati boʻlinmalarining shaxsiy tarkibi va yong‘inni oʻchirishda
qatnashgan boshqa ishtirokchilar yetkazilgan zararning oʻrnini
qoplashdan ozod qilinadi.
Yong‘inni oʻchirishda foydalaniladigan kuchlar va vositalar
Yong‘inlarni oʻchirishda quyidagi kuchlar va vositalardan
foydalaniladi:
Favqulodda vaziyatlar boshqarmalari va uning quyi tizimlari,
Favqulodda vaziyatlar vazirligi tasarrufidagi ta’lim va oʻquv
muassasalarining shaxsiy tarkiblari.
idoraviy va koʻngilli yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari;
harbiy boʻlinmalarning shaxsiy tarkiblari;
tegishli mahalliy davlat hokimiyati organlarining farmoyishlariga
asosan tashkilotlarning texnik vositalari;
yong‘in oʻchirish texnikasi;
suv sepish va yong‘inni oʻchirishga moslashtirilgan texnikalar;
aloqa, yoritish va transport vositalari.
Yong‘in oʻchirish avtomobillari asosiy, maxsus va yordamchi
avtomobillarga boʻlinadi.
Asosiy yong‘in oʻchirish avtomobillariga yong‘in joyiga yong‘in
oʻchiruvchi moddalarni (suv, koʻpik, kukun, gaz va boshqalar) uzatuvchi
avtomobillar kiradi.
Asosiy yong‘in oʻchirish avtomobillari umumiy qoʻllaniladigan
(aholi punktlarida sodir boʻlgan yong‘inlarni bartaraf etish uchun) va
maqsadli qoʻllaniladigan (neft omborlari, kimyo sanoati, aeroport va
boshqa joylarda sodir boʻlgan yong‘inlarni bartaraf etish uchun)
avtomobil turlariga boʻlinadi.
412
Maxsus yong‘in oʻchirish avtomobillariga yong‘inda maxsus ishlarni
bajarishga moʻljallangan avtomobillar, ya’ni shaxsiy tarkibni yuqoriga
koʻtarish, aloqa va yoritishni ta’minlash, qurilmalarni ochish, ajratish,
tutunga qarshi kurash, mol-mulklarni himoya qilish, kuchlar va
vositalarni
boshqarish
hamda
yong‘inni
oʻchirish
vaqtida
foydalaniladigan boshqa texnikalar kiradi.
Yordamchi yong‘in oʻchirish avtomobillariga yonilg‘i quyish, texnik
xizmat koʻrsatish, suv tashish uchun moʻljallangan avtomobillar, yuk
tashish avtomobillari, avtobuslar, traktorlar hamda yong‘in-qutqaruv
qismlari hisobiga kiritilgan yordamchi ish bajaruvchi boshqa
avtomobillar kiradi.
Yong‘inni oʻchirish vaqtida aloqa radiotarmoq, telefon, ovoz
kuchaytirgich moslamasi, soʻzlashish qurilmasi, karnay va boshqalar
orqali ta’minlanadi.
Yong‘inni oʻchirishda yoritish ishlari yong‘in oʻchirish
avtomobillarida olib borilgan moslama va qurilmalar yordamida
ta’minlanadi.
Yong‘inni oʻchirishga yoʻlga chiqish
Yong‘in sodir boʻlganligi toʻg‘risida xabar olingach, Favqulodda
vaziyatlar vazirligining yong‘in-qutqaruv boʻlinmalari darhol yong‘in
joyiga joʻnab ketishi shart.
Yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari chaqirilgan joyga qisqa
vaqtda kelishlari kerak.
Yong‘in joyiga borilayotganda yong‘in oʻchirish ekipaji komandiri
Navbatchi dispetchyerlar xizmati (bundan keyingi oʻrinlarda NDX deb
yuritiladi) yoki qism tezkor boshqaruv guruhi dispetcherlik xizmati
(bundan keyingi oʻrinlarda QTBG deb yuritiladi) bilan muntazam aloqada
boʻlishi shart.
Yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari yong‘in joyiga
borayotganda yong‘in bartaraf etilganligi yoki bartaraf etilmaganligi
haqida ma’lumot olsalarda yong‘in joyiga yetib kelgan yong‘inni
oʻchirish rahbarining qaytish haqidagi koʻrsatmasi boʻlmasa, yong‘in
joyiga borishlari shart.
413
Yong‘in sodir boʻlgan joyga borishda boshqa yong‘in uchrasa,
yong‘in oʻchirish ekipajining bir qismini shu yong‘inni oʻchirishga
ajratib, darhol NDX yoki QTBGga xabar qilinishi lozim.
Agar yoʻl davomida bosh (birinchi) yong‘in oʻchirish avtomobillari
ayrim sabablarga koʻra toʻxtab qolsa, keyingi yong‘in oʻchirish
avtomobillari ham toʻxtab, ushbu avtomobillarga rahbarlik qiladigan
boshliqning koʻrsatmasiga asosan harakat qiladilar.
Agar ikkinchi yoki keyingi yong‘in oʻchirish avtomobillari ayrim
sabablarga koʻra toʻxtasa, boshqa avtomobillar yong‘in sodir boʻlgan
joyga borishni davom ettiradilar.
Agar yong‘in oʻchirish avtomobillari ayrim sabablarga koʻra toʻxtab
qolsa, yong‘in oʻchirish ekipaji komandiri yong‘in sodir boʻlgan joyga
shaxsiy tarkib va yong‘in oʻchirish vositalarini belgilangan tartibda
fuqarolarning transport vositalarida yoki piyoda olib boradi.
Yong‘in oʻchirish avtomobillari bilan yoʻl transport hodisasi sodir
boʻlgan hollarda yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari yoʻl harakati
qoidalariga rioya qilgan holda harakat qiladi.
Yong‘in oʻchirish avtomobillari ayrim sabablarga koʻra toʻxtab
qolgan har qanday holatda ham NDX yoki QTBGga xabar berilishi shart.
Yong‘in holatini aniqlash
Yong‘in holatini aniqlash yong‘in oʻchirish ekipajlarining yong‘inni
oʻchirishga chiqqan vaqtidan boshlab to uni bartaraf qilguncha
oʻtkaziladi.
Yong‘inda quyidagilar aniqlanishi lozim:
odamlar uchun xavfning bor yoki yoʻqligi, ularning turgan joylari,
qutqarishning usullari;
yong‘in sodir boʻlgan joy, yong‘inning oʻlchamlari, olovning
tarqalish yoʻllari;
yong‘in joyiga kuch va vositalarni kiritish yoʻllari va imkoniyatlari;
portlash xavfi, zaharlanish, binoning qulashi, tez alangalanuvchi va
portlovchi moddalar hamda kuchlanish ostidagi elektr qurilmalarning bor
yoki yoʻqligi;
mol-mulklarni xavfsiz joyga olib chiqish, ularni olovdan, tutundan va
yong‘in oʻchirish vositalari ta’siridan saqlash zarurati;
414
bino qismlarini ochish va ajratish zarurati;
yong‘in joyiga yaqin boʻlgan suv manbalari va ulardan foydalanish
usullari;
joylarda oʻrnatilgan yong‘in oʻchirish qurilmalarining borligi va
ularning texnik holati, ulardan foydalanish tartibi.
Yong‘in holatini aniqlash vaqtida vaziyatga qarab boshqa vazifalar
ham bajarilishi mumkin.
Yong‘in holatini aniqlash yong‘inni oʻchirish rahbari yoki uning
topshirig‘iga binoan boshqa shaxs tomonidan oʻtkaziladi.
Yong‘in holatini aniqlovchilar tarkibiga quyidagilar kiradi:
yong‘inga bitta yong‘in oʻchirish ekipaji kelgan boʻlsa, yong‘in
oʻchirish ekipaji komandiri va aloqachi;
yong‘inga ikki va undan ortiq yong‘in oʻchirish ekipaji kelgan boʻlsa,
birinchi yong‘in oʻchirish ekipaji komandiri va aloqachi.
Bir vaqtning oʻzida har xil yoʻnalishda yong‘in holatini aniqlash
zarurati tug‘ilsa, yong‘in holatini aniqlash boʻyicha guruhlar tuziladi.
Har bir guruh kamida ikki kishidan iborat boʻlib, uni yong‘in
oʻchirish ekipaji komandiri boshqaradi.
Agar yong‘in holatini aniqlash himoyalovchi gazniqobda oʻtkazilsa,
guruh kamida uch kishidan iborat boʻlishi lozim.
Yong‘in joyida (ichida) odamlarning borligi haqida ma’lumot boʻlsa,
yong‘indan jabrlanuvchilarga yordam koʻrsatish maqsadida yong‘in
holatini aniqlash guruhlarining soni koʻpaytiriladi.
Yong‘inda odamlarni qutqarish
Qutqaruv ishlari quyidagi holatlar yuzaga kelganda tashkil qilinadi
va oʻtkaziladi, agar:
odamlarga olov, yuqori harorat, portlash xavfi yoki binoning qulashi
xavfi boʻlganda, ular turgan xonalar tutun yoki zaharli gazlar bilan toʻlgan
boʻlsa;
odamlar oʻzlari xavfli joydan chiqolmay qolsa.
Yong‘inda odamlarni qutqarish yong‘inni bartaraf etish bilan bir
vaqtda oʻtkaziladi.
Agar bir vaqtning oʻzida odamlarni qutqarish va yong‘inni bartaraf
etishga kuch va vositalar kamlik qilsa, odamlarni qutqarish uchun
415
Favqulodda vaziyatlar vazirligi yong‘in-qutqaruv boʻlinmalarining
barcha shaxsiy tarkibidan foydalaniladi hamda qoʻshimcha kuch va
vositalar chaqiriladi.
Odamlarni qutqarish uchun:
binolarning asosiy kirish va chiqish hamda zaxira yoʻllaridan;
derazalar, ayvonchalar, yong‘in oʻchirish narvonlari, avtonarvonlar,
avtokoʻtargichlar va boshqa qutqarish qurilmalaridan;
yong‘in oʻchiruvchilar tomonidan ochilgan toʻsiq va devor
tuynuklaridan foydalaniladi.
Odamlarni qutqarish va xavfsiz joyga olib chiqish quyidagilardan
iborat:
odamlarni xavfsiz yoʻnalish boʻylab oʻzlari yoki yong‘in
oʻchiruvchilar kuzatuvida chiqarish;
harakat qilolmaydigan odamlarni olib chiqish;
qutqaruv yoʻllarining olov yoki tutun bilan toʻsilib qolib, chiqib
ketishning iloji boʻlmasa, odamlarni narvonlar, avtonarvonlar,
avtokoʻtargichlar va texnik qutqaruv qurilmalari yordamida qutqarish.
Qutqaruv ishlari oʻtkazilayotganda:
xabar berish va boshqa texnik vositalardan foydalangan holda
sarosimaga tushmaslikning oldini olish chorasini koʻrish;
qutqaruv ishlariga tashkilotlarning xodimlarini va koʻngilli yong‘in
oʻchirish drujinalarini (bundan keyingi oʻrinlarda KYoOʻD deb yuritiladi)
jalb etish;
tez tibbiy yordam chaqirish hamda yong‘indan jabrlanganlarga
birinchi tibbiy yordam koʻrsatish zarur.
Yong‘in sodir boʻlgan binoda odamlarning qolganligi haqida
ma’lumot boʻlsa, binodagi barcha yonayotgan va tutunga toʻlgan xonalar
sinchiklab tekshiriladi.
Qutqarishga muhtojlarning yoʻqligi aniqlangandan soʻng odamlarni
qidirish ishlari toʻxtatiladi.
Kuch va vositalarning yoyilishi
Kuch va vositalarning yoyilishi oʻtkazilayotganda odamlarni
qutqarish va ularni xavfsiz joyga olib chiqish ishlariga xalaqit bermasligi
kerak.
416
Yong‘in oʻchirish yenglarini yoyishda yong‘in oʻchog‘iga oʻtish
uchun binoning barcha kirish eshiklaridan va oʻrnatilgan narvonlardan
foydalanish lozim.
Kuch va vositalarning yoyilishi quyidagi bosqichlardan iborat:
yoyilishga tayyorgarlik;
dastlabki yoyilish;
mukammal yoyilish.
Yong‘inga yetib kelgan yong‘in oʻchirish ekipajlarining kuch va
vositalarning yoyilishiga tayyorgarlik koʻrishi bilan yong‘in holatini
aniqlash ishlari birgalikda oʻtkaziladi va quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
yong‘in oʻchirish avtomobilini suv manbaiga oʻrnatish, suv soʻrish
yenglarini ulab, nasosga suv olish;
yong‘in joyining sharoitiga koʻra boshqa tayyorgarlik choralarini
oʻtkazish.
Yong‘in oʻchirish avtomobilini yoyilishga tayyorlash (suv manbasiga
oʻrnatmasdan) nasosni ishchi holatiga keltirib, yong‘in oʻchirish
yenglarni dastakka va nasosga ulashdan iborat.
Dastlabki yoyilishda yong‘in oʻchirish yenglarini oʻtkazish va suv
ayirgichni oʻrnatish, suv ayirgich oldiga yong‘in oʻchirishga kerakli
boʻlgan yenglar, dastaklar, narvonlar va boshqa yong‘in oʻchirish texnik
qurollari keltiriladi.
Mukammal yoyilish yong‘in oʻchirish ekipajining yong‘inga yetib
kelishi bilan sharoitga qarab, darhol oʻtkazilishi mumkin hamda
yoyilishga tayyorgarlik va dastlabki yoyilishdan keyin oʻtkaziladi.
Kuch va vositalarning yoyilishida yong‘in oʻchirish avtomobillari va
yong‘in oʻchirish vositalarining joylashishi yetib kelgan kuch va
vositalarning yoyilishiga xalaqit bermasligi, shuningdek yong‘in
oʻchirish yenglari yong‘in joyiga yaqin boʻlgan joylarda harakatni
qiyinlashtirmasligi lozim.
Yong‘inni bartaraf etishdagi harakatlarni ta’minlash uchun sharoitga
qarab qoʻl narvonlaridan, avtonarvonlardan, avtokoʻtargichlardan
foydalaniladi.
Yong‘in oʻchirish narvonlarini alanga chiqib turgan derazalar
qarshisiga oʻrnatishga faqat suv sepib turilgan vaqtdagina ruxsat etiladi.
417
Narvonlarni boshqa joyga koʻchirish shu narvondan koʻtarilgan
shaxsiy tarkibga ma’lum qilinib va ularga qaytish yoki boshqa joyga
oʻtish yoʻlini koʻrsatilgandan soʻng bajariladi.
Yong‘inni oʻchirish
Yong‘in vaqtida quyidagi holatlar boʻlishi mumkin:
odamlarning koʻpligi, yordamga muhtojligi;
binolar qurilishining murakkabligi;
tik va qiya yoʻnalishlarda texnologik qurilmalar, yonuvchi
materiallar, ayvonlar, tuynuklar, derazalar, boʻshliqlar va ventelatsiya
tizmalari orqali olovning tarqalishi;
haroratning tez koʻtarilishi va issiq havo oqimlarining ochiq joylarga
oʻtishi;
modda va materiallarning issiqlik ta’sirida gaz-bug‘ havo
aralashmasini hosil qilishi;
tutun, zaharli gazlarning ajralishi va ularning tez tarqalishi;
elektr kuchlanishi ostidagi asboblarning mavjudligi;
bosim ostida turgan idish va asbob sig‘imlarining portlashi;
bino, qurilma va texnologik uskunalarning buzilishi hamda qulashi;
bino ichida koʻp miqdorda ilmiy, moddiy va boshqa qimmatbaho
boyliklarning mavjudligi.
Yong‘inni quyidagi usullar orqali oʻchirish mumkin:
kuch va vositalarni hal qiluvchi yoʻnalishga kiritish;
yong‘in oʻchirish vositalarini uzluksiz ta’minlash;
yonayotgan materiallar ustiga sovituvchi yong‘in oʻchirish
vositalarini uzatish;
yong‘in maydonida yoki uning atrofida yonmaydigan gaz yoki bug‘
aralashmalarini hosil qilish va yong‘in jarayonini kimyoviy toʻxtatish;
Yong‘inni oʻchirish vositalari yordamida yonayotgan material
atrofida yoki yong‘in maydonida va havo orasida himoya qatlamini hosil
qilish.
418
4.2.9-rasm. Yong‘inni oʻchirish jarayoni.
Yong‘inda odamlarga xavf solishini, portlash xavfini, olovning tez
tarqalishini hamda yong‘in oʻchirishni ta’minlaydigan harakat hal
qiluvchi yoʻnalish hisoblanadi.
Kuch va vositalar hal qiluvchi yoʻnalishga kiritilgandan soʻng boshqa
yoʻnalishlarga joylashtiriladi.
Yong‘inda harakatlarning hal qiluvchi yoʻnalishini ta’minlash uchun
quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
yong‘in insonlar hayotiga xavf solsa va ularni qutqarishga dastaklarni
berish zarurati boʻlsa, kuch va vositalar qutqaruv ishlarini bajarish uchun
joylashtiriladi;
portlash xavfi tug‘ilganda, yong‘in oʻchirish ekipajlarining harakati
qayerda portlash xavfining oldini olishni ta’minlasa, kuch va vositalar
oʻsha yerga joylashtiriladi va kiritiladi;
binoning bir qismi alanga bilan qoplangan boʻlib, olov uning boshqa
qismlariga yoki qoʻshni binolarga tarqalayotgan boʻlsa, kuch va vositalar
shu tomonga joylashtiriladi hamda olovning tarqalishi koʻp zarar
keltiradigan tomonga kiritiladi;
yakka bino alanga bilan qoplanib, qoʻshni binolarga tarqalish xavfi
boʻlmasa, asosiy kuch va vositalar yong‘inning eng jadal sur’atlar bilan
yonayotgan joyiga kiritiladi;
bino alanga bilan oʻralib yonayotgan joy muhim ahamiyatga ega
boʻlmasa va yaqin turgan binoga oʻtish ehtimoli boʻlsa, kuch va vositalar
ushbu bino tomonidan kiritiladi.
Yonayotgan xonada va uning yonidagi xonalarda tutun, gaz boʻlgan
taqdirda yong‘in oʻchirish bilan birgalikda ushbu xonalardan gaz va
tutunni chiqarib yuborish choralari ham koʻriladi. Bunda tutunlarni tortish
419
uchun maxsus tutun tortuvchi va shamollatuvchi qurilmalar, ventelyator
va brezent qopchiqlardan foydalaniladi.
Shaxsiy tarkib egallab turgan yong‘in oʻchirish uchastkasidan
(bundan keyingi oʻrinlarda YoOʻU deb yuritiladi) faqat yong‘inni
oʻchirish rahbari yoki YoOʻU boshlig‘ini ruxsati bilan YoOʻUdan ketishi
mumkin.
Yong‘inni bartaraf etish uchun birinchi navbatda ichki yong‘in
oʻchirish joʻmraklari, oʻrnatilgan yong‘in oʻchirish qurilmalaridan
foydalaniladi.
Nafas olishga yaroqsiz muhitda yong‘in oʻchirish ishlari
himoyalovchi gazniqoblarda oʻtkaziladi, tutun tortgichlar va yoritish
vositalaridan foydalaniladi hamda koʻpik yoki sachratma suv berish yoʻli
bilan yuqori haroratni pasaytirish choralari koʻriladi.
Yer osti inshootlarida yong‘in oʻchirish vaqtida nasos-eng
tarmoqlarini bir maromda ishlashi uchun nasos bosimi inshootning
chuqurligiga mos ravishda pasaytiriladi.
Zaxira yong‘in oʻchirish yenglari birinchi navbatda hal qiluvchi
yoʻnalishda ishlayotgan dastaklarga tortiladi.
Yong‘inni oʻchirish vaqtida qurilish inshootlari (ustunlar,
tirgovuchlar, toʻsiqlar) holati kuzatiladi va ular yuqori harorat ta’siridan
himoya qilinadi.
Yonayotgan tom va uning tagida shaxsiy tarkibning toʻplanishiga
yoʻl qoʻyilmaydi.
Zaruriyat tug‘ilganda, elektr va gaz tarmoqlarini uzib qoʻyish
choralari koʻriladi.
Yong‘inni oʻchirish vaqtida binolarning boʻshliqlari, shamollatish,
axlat tashlash va boshqa tuynuklari tekshiriladi.
Kuchaygan yong‘inni oʻchirishga “A” dastagi orqali suv beriladi,
soʻngra uni lafet dastakka almashtiriladi, yong‘in bartaraf etish oxirida esa
yanada kichikroq dastakka almashtiriladi.
Bino inshooti boʻshliqlarida va shamollatish tuynuklaridagi
yong‘inlarga “B” dastagi va koʻpik dastaklari orqali suv va koʻpik
beriladi.
420
Birinchi yetib kelgan yong‘in oʻchirish avtomobili orqali yong‘in
joyiga yaqin oʻrnatilib hal qiluvchi yoʻnalishga suv beradi, keyingi kelgan
yong‘in oʻchirish avtomobili esa yaqindagi suv manbaiga oʻrnatilib undan
asosiy yeng yoʻllari tortiladi.
Birinchi avtomobilda suv tugagach, suv berilayotgan dastak suv
manbaiga oʻrnatilgan ikkinchi avtomobildan tortilgan asosiy yeng
yoʻlidagi suv ayirgichga ulanadi.
Suvni bir-biriga oshirib berish holatida, kerakli yong‘in oʻchirish
avtomobillarining soni, asosiy yeng yoʻllarini oʻtkazish usullari
aniqlanadi. Quvvati kuchli nasosga ega boʻlgan yong‘in oʻchirish
avtomobillari suv manbaiga oʻrnatiladi va undan yong‘in joyiga asosiy
yeng yoʻli tortiladi.
Yonayotgan xonani koʻpik bilan toʻldirishda yong‘inni oʻchirish
rahbari quyidagilarni aniqlaydi:
koʻpik toʻldiriladigan xonaning hajmini;
koʻpik oqishga xalaqit beruvchi toʻsiqli qurilmalarni;
kerakli miqdordagi koʻpik hosil qiluvchi modda, koʻpik dastaklari va
ularni oʻrnatish joyini;
koʻpikning belgilangan yoʻnalishda harakatlanishiga sharoit yaratish
uchun tutun tortish moslamalarini joylashish joyini.
Ortiqcha suv quymaslik uchun quyidagilar zarur:
koʻpik, kukun, aralashmali suvlar va joʻmrakli dastaklarning
ishlatilishi;
suv berishni oʻz vaqtida tugatish yoki dastaklarni tashqariga olib
chiqish.
Yong‘inda odamlarga xavf yoʻq boʻlib hamda yong‘in tarqalishi
cheklangan boʻlib, kuch va vositalar bilan yong‘in bartaraf qilinishi
ta’minlangan boʻlsa, yong‘in qurshab olingan hisoblanadi.
Yong‘in oʻchirilgan va qayta yong‘in hosil boʻlishining oldini olish
ehtiyot choralari koʻrilgan taqdirda yong‘in bartaraf qilingan hisoblanadi.
Kuch va vositalarning qisqartirilishi yong‘in bartaraf qilingandan
keyin yoki yong‘inda ishlar hajmi kamaygandan soʻng amalga oshiriladi.
421
Yong‘in xavfsizligi qismiga qaytib kelingandan keyin qisqa vaqt
ichida yong‘in oʻchirish texnikasi va vositalarini tayyor holga keltirish
chora-tadbirlari koʻrilishi lozim.
Yong‘inda maxsus ishlarni bajarish
Yong‘inda maxsus ishlarga nafas olishga yaroqsiz muhitda ishlash,
tutun tortish, binolarni buzish, elektr asboblarini uzish, yong‘in joyini
yoritish, ortiqcha suv berilishidan himoya qilish va boshqalar kiradi.
Nafas olishga yaroqsiz muhitda ishlayotganda quyidagilar zarur:
bir xil gazniqoblardagi 3 — 5 kishidan iborat gaz va tutundan himoya
qilish xizmati guruhining (bundan keyingi oʻrinlarda GTHX guruhi deb
yuritiladi) tuzilishi (yong‘inni oʻchirish rahbari qarori bilan kechiktirib
boʻlmaydigan qutqaruv ishlarini bajarishda 2 kishidan iborat boʻlishi
mumkin);
GTHX guruhi boshlig‘ining doimiy ravishda xavfsizlik posti bilan
aloqada boʻlishi va u orqali yong‘inni oʻchirish rahbariga, YoOʻU
boshlig‘iga yoki tekshirib oʻtkazish joyi (bundan keyingi oʻrinlarda TOʻJ
deb yuritiladi) boshlig‘iga vaziyat hamda oʻzining harakati haqida
axborot berib turishi;
metrolar, yer osti yoʻllari, katta uzunlikdagi yer osti inshooti va
toʻqqiz qavatdan yuqori boʻlgan binolarga bir yoʻla ikkitadan kam
boʻlmagan GTHX guruhlarining yuborilishi. Bunda xavfsizlik postida
bitta toʻliq GTHX guruhi nafas olishga yaroqsiz sharoitda ishlayotgan
yong‘in oʻchirish ekipajiga favqulodda yordam berish uchun qoʻyiladi.
Katta, murakkab va uzoq davom etadigan yong‘inlarda, agar bir
nechta GTHX guruhlari ishlayotgan boʻlsa, yong‘inni oʻchirish rahbari
TOʻJni tashkil qiladi.
TOʻJga rahbar etib tayyorgarlikdan oʻtgan tajribali shaxs yong‘inni
oʻchirish rahbari tomonidan tayinlanadi.
Yong‘in vaqtida GTHX guruhi ishiga quyidagilar boshchilik
qiladilar:
agar bitta ekipaj ishlayotgan boʻlsa, yong‘in oʻchirish ekipaji
komandiri;
422
agar bir vaqtda bir necha yong‘in oʻchirish ekipajlari ishlayotgan
boʻlsa, yong‘inni oʻchirish rahbari tayinlagan boshliqlar tarkibidan biri
yoki YoOʻU boshliqlari.
Binolarni ochish va buzish quyidagi maqsadda amalga oshiriladi:
odamlarni qutqarish va ularning mol-mulklarini xavfsiz joyga olib
chiqish hamda yong‘in oʻchog‘iga yoki bino ichiga kirib suv berish;
olov tarqalishini cheklash uchun yong‘in xavfsizligi oraliqlari hosil
qilish va tutunlarni chiqarib yuborish;
binolarning qulash xavfini bartaraf qilish.
Yashirin yong‘inlarni aniqlash tutun chiqarish va yong‘in oʻchirish
vositalarini qoʻllash uchun binolardagi yong‘in oʻchirish vositalari tayyor
holga keltirib qoʻyilgandan soʻng amalga oshiriladi.
Yong‘in xavfsizligi oraliqlarini hosil qilish ishlari olov oraliqqa yetib
kelgunga qadar tugallanishi lozim.
Binolarni ochish va buzish ishlari bajarilayotganda, bino qurilmasi
asosiga, gaz va issiqlik qurilmalariga hamda elektr tarmog‘iga zarar
yetkazmaslik choralari koʻriladi.
Binolarni buzish vaqtida yuqoridan pastga tashlanayotgan boʻlaklar
tushadigan joy oʻrab olinishi va boʻlaklarning tushishi nazorat qilinishi
kerak.
Xonani yoritishda elektr yoritgichlardan yoki aloqa va yorituvchi
avtomobildagi projektorlardan foydalaniladi. Bunda projektorlar
xonaning kirish eshigi yaqiniga oʻrnatiladi.
Yoritish vositalari yong‘in vaqtida quyidagi qoidalarga rioya qilgan
holda oʻrnatiladi:
odamlarni xavfsiz joyga olib chiqish yoʻllarining yoritishi;
portlash xavfi sodir boʻlishi mumkin boʻlgan xonalarning tashqaridan
yoritilishi, xonalarga yoritish vositalarining faqat yong‘in boʻlayotganda
olib kirilishi;
quyuq tutunli, maydoni katta xonalarga kuchli quvvatga ega boʻlgan
projektorlarning oʻrnatilishi, ba’zi hollarda yoritgichlar xonada
ishlayotganlar uchun yoʻl koʻrsatish vazifasini bajarishi;
423
projektorlar, oʻtkazgich qutichalari, kabelga ulanish tarmoqlari va
boshqa ulovchi moslamalar suv tegmaydigan hamda binodan qulayotgan
boʻlaklar tegib ketmaydigan joylarga oʻrnatilishi.
Yong‘in joyida kuchlanish ostida turgan elektr oʻtkazgichlar va
qurilmalar quyidagi hollarda uzib qoʻyiladi:
shikastlangan va yong‘inda ishlayotganlar uchun xavfli boʻlsa;
suv tegishi natijasida yangi yong‘in oʻchog‘ini hosil qilishi mumkin
boʻlsa;
yong‘in oʻchirishga va binolarni ochib buzishga xalaqit qilsa.
Yuqori kuchlanish ostida boʻlgan elektr asboblari tegishli elektr
tarmoqlari xizmati xodimlari tomonidan uziladi.
Kuchlanishi 220 Vdan oshmagan elektr asboblari yong‘inni oʻchirish
rahbari, YoOʻU boshlig‘i va yong‘in oʻchirish ekipaji komandiri
rahbarligida yong‘indan saqlash xizmati boʻlinmalari shaxsiy tarkibi
tomonidan uzib qoʻyiladi.
Agar uzib qoʻyish uchun oʻchirish qurilmasi (rubilnik) boʻlmagan
holda, elektr oʻtkazgich simlari maxsus qaychida, belgilangan qoida
asosida, ehtiyotkorlik bilan uzib qoʻyiladi.
Tezkorlik shtabi
Yong‘inni oʻchirish vaqtida tezkorlik shtabi quyidagi hollarda
tuziladi:
katta, murakkab va uzoq davom etadigan (5 soatdan koʻp)
yong‘inlarda;
uch va undan ortiq YoOʻUlar tashkil qilinganda hamda kuch va
vositalar yuqori chaqiriq boʻyicha jalb qilinganda;
tashkilotlarda yong‘inlarni oʻchirishda muhandis-texnik xodimlar va
tashkilot ma’muriyati bilan kelishish zarur boʻlganda;
vaziyatga koʻra yong‘inni oʻchirish rahbarining tegishli qarori qabul
qilinganda.
Tezkorlik shtabi tarkibiga shtab boshlig‘i, ta’minot boshlig‘i va
tashkilot ma’muriyati hamda boshqa xizmatlar vakillari kiradi.
Katta, murakkab va uzoq davom etadigan yong‘inlarda tezkorlik
shtabi boshlig‘i oʻrinbosarlari tayinlanishi mumkin.
Tezkorlik shtabi quyidagilarni tashkillashtiradi:
424
kelayotgan yong‘in oʻchirish ekipajlarini kutib olish, YoOʻUlarga
boʻlish va joylashtirishni;
yong‘in holati va vaziyatini oʻzgarishi haqida ma’lumot yig‘ib,
yong‘inni oʻchirish rahbariga axborot berishni;
yong‘inda zaxira kuch va vositalarini tuzishni;
yong‘in sodir boʻlishi sabablari va keltirilgan zarar haqida ma’lumot
yig‘ishni;
yong‘inda aloqa ishlarini tashkil qilishni va zarurat tug‘ilsa, yong‘in
sodir boʻlgan joyni yoritishni;
yong‘inni oʻchirish rahbari farmoyishlarini bajarishni;
jalb qilingan kuch va vositalarning oʻzaro harakatlarini tashkil qilish
va belgilangan vazifalarning bajarilishini nazorat qilishni;
yong‘inda vaziyat oʻzgarishini uzluksiz kuzatish va tegishli qarorlar
qabul qilishni;
NDX bilan uzluksiz aloqada boʻlib, vaqti-vaqti bilan qabul qilingan
tegishli qarorlar, qanday kuch va vositalarning ishlayotganligi,
yong‘inning tarqalish xavfi bor yoki yoʻqligi, qoʻshimcha kuch va
vositalarning zarurati va yong‘indagi vaziyat haqida axborot berib
turishni;
yong‘inga yuqori turuvchi rahbar yetib kelganda, unga vaziyat
haqida, yong‘inni oʻchirish uchun qabul qilingan tegishli qarorlar, qanday
kuch va vositalarning mavjudligi, qoʻshimcha kuchlar va vositalarning
chaqirilganligi haqida axborot berishni;
zaxira kuch va vositalarni tashkil qilish, ishlayotganlarni vaqtida
almashtirib turish, ularga dam olish, isinish va quruq kiyim-boshlarni
almashtirib olishga imkoniyat yaratib berishni;
boshliqlar tarkibidan texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinishiga
javobgar shaxsni tayinlashni, lozim boʻlsa, tibbiy yordam tashkil qilishni;
yong‘inga jalb qilingan kuch va vositalar har xil yoʻnalishda kelgan
boʻlsa, ta’minot boshlig‘iga aloqa vositasiga ega boʻlgan yordamchi
berishni;
yong‘in oʻchirishga jalb etilgan boshqa maxsus xizmat xodimlari
bilan hamkorlikda ishlashni tashkil qilish, tashkilot muhandis-texnik
xodimlari bilan uzviy aloqada boʻlish va tashkilot yoʻriqnomalari
425
koʻrsatmalarini hisobga olgan holda yong‘in oʻchirish vositalari va
usullarini qoʻllash haqida tegishli qaror qabul qilishni;
GTHX guruhining xavfsizlik postlarini va TOʻJlarini tashkil qilishni;
uzoq davom etuvchi yong‘inlarda ovqatlanishni, havo harorati past
boʻlganda shaxsiy tarkibni isinishini va issiq boʻlganda issiq urishidan
saqlashni.
Tezkorlik shtabi kuch va vositalarni boshqarish uchun qulay boʻlgan
joyga joylashtirib, shtab stoli, texnik vosita va qurilmalar bilan
ta’minlanadi.
Tezkorlik shtabi joylashgan joy kunduzi “ShTAB” soʻzi yozilgan
bayroqcha bilan, kechasi esa qizil fonus yoki boshqa qizil chiroqli
koʻrsatgich bilan belgilanadi.
Yong‘inda ishlayotgan yong‘inni oʻchirish rahbari, tezkorlik shtabi
boshlig‘i, ta’minot boshlig‘i, YoOʻU boshlig‘i va aloqachilarning chap
qoʻlida tegishli bog‘ichlar boʻlishi kerak.
Yong‘inda aloqani tashkil qilish
Aloqa yong‘inni oʻchirish rahbari, tezkorlik shtabi, NDX va QTBG
orasida ratsiya yoki telefon orqali oʻrnatiladi.
Zarurat tug‘ilsa, aloqa ta’minot va YoOʻU boshliqlari hamda yong‘in
oʻchirish avtomobillari orasida ham oʻrnatiladi. Buning uchun ratsiya,
dala aloqa tarmog‘i, soʻzlashuv, ovoz kuchaytirgich qurilmasi, karnay va
boshqa texnik vositalardan, agar aloqa vositalarini ishlatishni iloji
boʻlmasa, boshqaruv belgilaridan foydalaniladi.
Tezkorlik shtabi telefon tarmog‘idan foydalanayotgan vaqtda ushbu
tarmoqdan boshqa foydalanuvchilar uzib turiladi.
Radio aloqa vositalaridan foydalanilayotganda, radio aloqa
qoidalariga rioya qilinishi ta’minlanishi shart.
Nаzоrаt sаvоllаri::
1. Yong‘in dеgаndа nimа tushunilаdi?
2. Yong‘inning dаvоmiyligi nimаlаrgа bоg‘liq?
3. Yong‘inning хаvfli vа zаrаrli оmillаri nimа?
4. Yong‘inni oʻchirish mоddаlаrigа nimаlаr kirаdi?
5. Yong‘inni oʻchiruvchi mоddаlаrning klаssifikаtsiyasini аyting?
6. Yong‘inni оldini оlish tаdbirlаrini аyting?
426
7. Ishlаb chiqаrishdа ishlаtilаdigаn mоddiylаr yonish хususiyati
boʻyichа nеchа turgа boʻlinаdi vа ulаr qaysilаr?
8. Yong‘in хаvfli zоnаlаrgа qаndаy zоnаlаr kirаdi?
9. Oʻt oʻchirgichlаrlаrning vаzifаsi nimа?
10. Yong‘inni аniqlаshning аvtоmаtik vоsitаsi nimа?
4.3-Mavzu: YONG‘INNI OʻCHIRISHNING ZAMONAVIY
TEXNIKA VA TEXNOLOGIYALARI
4.3.1.Umumiy mа’lumоtlаr.
Yong‘inni oʻchirish uslublari va oʻt oʻchirgich moddalarning
xususiyatlariga mos ravishda yong‘inni oʻchirish vositalari tanlab olinadi.
Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq
vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa
qilish, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda
birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar. Ular asosiy, maxsus va
yordamchi vositalarga boʻlinadi. Asosiy vositalar - yong‘inga oʻt
oʻchirgich moddalarni (suv, koʻpik, kukun, karbonat angidrid gazi va
boshq.) sepish uchun belgilangan. Bularga avtomobil, avtosisterna,
motopompa, oʻt oʻchirgichlar ra boshqalar kiradi.
Maxsus vositalar - yong‘inni oʻchirishda maxsus ishlarni bajarish
uchun ishlatiladi. Ularga avtonarvonlar va tirsakli koʻtargichlar, yoritish
va aloqa avtomobillari, shuningdek operativ avtomobillar kiradi.
Yordamchi vositalar - yong‘inni oʻchirishdagi ishlarni bajarish uchun
yetarli sharoit yaratadi. Bularga avtosuv quygichlar, yuk avtomobillari,
avtobuslar, traktor va boshqa mashinalar kiradi.
Birlamchi oʻt oʻchirish vositalari yong‘in boshlanganda alangani
keng tarqalib ketmasligini toʻxtatish va oʻchirish uchun qoʻllaniladi.
Ishlab chiqarish korxonalariga va qishloq xoʻjaligi mashinalari uchun
zarur boʻlgan birlamchi oʻt oʻchirish vositalariga talab Oʻzbekiston
Respublikasi qishloq va suv xoʻjaligi Vazirligining 1998-yil 12-iyundagi
№ 44 3-5-21-sonli qaroriga asosan aniqlanadi.
427
4.3.2.Yong‘inni oʻchirishning zamonaviy vositalari.
Zamonaviy avtomatik yong‘inga qarshi tizim - bu ishlab korxonalari
va ob’ektlarda kerakli yong‘in xavfsizligini ta’minlashga yordam
beradigan uskunalar majmuasi.
Zamonaviy avtomatlashtirilgan vositalar dastlabki bosqichda olovni
aniqlash va olovni katta hududga tarqatishdan oldin uni yoʻq qilish
kerakligini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Avtomatlashtirilgan
yong‘inga qarshi tizimlar keng va turli ob'ektlarda qoʻllaniladi.
Yong‘in oʻchirish moslamasi yoki tizimi deganda oʻzaro bog‘langan
texnik vositalar toʻplami tushuniladi, ularning maqsadi ma’lum bir
ob'ektdagi yong‘inni lokalizatsiya qilish va oʻchirishdir. Yong‘indan
himoya qilishning ushbu usuli eng samarali hisoblanadi, chunki boshqa
yong‘inni oʻchirish vositalari (masalan, yong‘in gidranti yoki oʻt oʻchirish
moslamasi) oʻchirishda odamning faol ishtirokini talab qiladi, yong‘in
oʻchirish tizimlari esa avtonom ishlashi mumkin.
Korxonalar va muassasalarda yong‘in oʻchirish tizimlarini loyihalash
va joylashtirishda binolarda odamlarning mavjudligi, ob’ektda mavjud
boʻlgan inventarlarning tabiati, inshootlarning dizayn xususiyatlari, iqlim
sharoitlari va boshqalar kabi omillarni hisobga olish kerak. Faqatgina
barcha omillar hisobga olinsa, toʻg‘ri tanlangan yong‘in oʻchirish tizimi
yordamida ob'ektni yong‘inlardan yuqori darajada himoya qilish
kafolatlanishi mumkin.
Avtomatik yong‘inni oʻchirish tizimlarining turlari: oʻchirish vositasi
boʻyicha tasniflash.Yong‘in oʻchirish tizimlarining dizayni va ishlashi
koʻp jihatdan yonishni bostirish uchun qanday moddadan foydalanishga
bog‘liq: suv, koʻpik, gaz, chang yoki aerozol. Oʻchirish vositasini tanlash
binoni loyihalash bosqichida qabul qilinadigan eng muhim qarorlardan
biridir. Koʻpgina avtomatik yong‘in oʻchirish tizimlari yong‘inga qarshi
vositani saqlash va tizimning ishlashini boshqaruvchi uskunalarni
oʻrnatish uchun alohida xonalarni talab qiladi. Bundan tashqari, ba’zi
tizimlar binolarga yong‘inga qarshi vositalarni yetkazib berish uchun
quvurlarni oʻz ichiga oladi.
Dizayniga qarab, yong‘inga qarshi tizimlarning quyidagi turlari
ajratiladi :
428
• Modulli yong‘in oʻchirish moslamasi - bu bir yoki bir nechta
modullardan tashkil topgan, bitta yong‘inni aniqlash va ishga tushirish
tizimi bilan birlashtirilgan, yong‘inni oʻchirish funktsiyasini mustaqil
ravishda bajarishga qodir va himoyalangan xonada yoki uning yonida
joylashgan avtomatik yong‘in oʻchirish moslamasi.
• Agregatli yong‘in oʻchirish moslamalari - bu turli xil
funktsiyalarga ega boʻlgan va yong‘inni faqat kompleksda, markaziy
konsoldan boshqarish orqali oʻchirishga qodir boʻlgan qurilmalarning
kombinatsiyasi, shuning uchun ular markazlashtirilgan deb ham ataladi.
Yong‘in oʻchirish vositasini saqlash uchun agregat tizimida maxsus
tanklar mavjud boʻlib, u quvurlar orqali chiqish moslamalariga yetkazib
beriladi.
• Mikrokapsullangan yong‘in oʻchirish moslamalari-issiqlik bilan
faollashtirilgan yong‘inga qarshi vosita bilan qoplangan moslashuvchan
plitalardir. Ular boshqa tizimlarga yetib borish qiyin boʻlgan joylarda
oʻrnatiladi yoki yopishtiriladi va yong‘in sodir boʻlgan taqdirda yong‘inga
qarshi vosita bilan kapsulalar yoʻq qilinadi va yonish mahalliy ravishda
yoʻq qilinadi - faqat plastinka oʻrnatilgan joyda.
Yong‘in oʻchirish moslamalari avtomatlashtirish darajasi boʻyicha
ham farqlanadi:
• Avtomatik yong‘inni oʻchirish tizimi inson aralashuvisiz ishga
tushadi, uning ishlashi faqat avtomatlashtirish tomonidan boshqariladi.
• Avtomatlashtirilgan tizim faqat ba'zi jarayonlarni qoʻllabquvvatlaydi, masalan, olovni aniqlash yoki oʻz-oʻzini diagnostika qilish).
• Mustaqil qurilma tashqi quvvat manbalari va boshqaruv
qurilmalaridan mustaqil ravishda ishlashi mumkin.
Avtomatik suvli yong‘inni oʻchirish tizimi.Bunday tizimlarning
koʻlami juda keng. Mavjudligi, inson salomatligi uchun xavfsizligi va
konfiguratsiyalarning katta tanlovi bunday tizimlardan ishlab chiqarish
ob’ektlarini, savdoni, madaniyat sohasini va boshqalar biolarni himoya
qilish uchun foydalanish imkonini beradi.
Ishlash printsipi:
429
Suv yong‘inga qarshi kurashda ishlatiladigan eng keng tarqalgan
moddalardan biridir. Suvni qoʻllash orqali, bir vaqtning oʻzida bir nechta
muammolar hal qilinadi:
• sirt harorati keskin pasayadi, bu esa keyingi yonishni imkonsiz
qiladi;
• suv bug‘ining buluti kislorodning yonish manbasiga oʻtishiga imkon
bermaydigan toʻsiq hosil qiladi - buning natijasida olov tezda
lokalizatsiya qilinadi va oʻchiriladi;
• suv bilan oʻchirish jarayonida odamlar uchun xavfsizligi; Aynan suv
yordamida yong‘inlar azaldan oʻchirilib kelinmoqda va zamonaviy
texnologiyalar turli obyektlardagi yong‘inlarni oʻchirishda suvdan unumli
foydalanish imkonini bermoqda.
4.3.1-rasm. Binolarda yong‘inni oʻchirish uchun moʻljallangan moslamalar.
Tasniflash: Avtomatik suvli yong‘inga qarshi qurilmalarning eng
keng tarqalgan tasnifi himoyalangan xonada suvni purkash uchun
ishlatiladigan purkagichlar turlariga asoslanadi: drencherlar va
sprinklerlar.
Drencher suv yong‘inga qarshi tizimi. Drencher - quvur liniyasining
chiqishidagi himoyalangan xonaga oʻrnatilgan ochiq turdagi sug‘orish
elementi. Drencher qurilmalari quruq quvurli yong‘inga qarshi tizimlar
deb ataladi, chunki ularga suv quvurlar orqali nozullarga faqat yong‘in
sensori signaliga binoan beriladi.
Agar xizmatchi operatsiya notoʻg‘ri ekanligiga yoki alanga
allaqachon oʻchirilganligiga ishonch hosil qilsa, suv toshqini tizimining
boshlanishi odatda qoʻlda bekor qilinishi mumkin. Buning uchun koʻp
430
vaqt yoʻq, lekin suv yong‘inga qarshi tizimlarining bu xususiyati ularni
past haroratlarda ishlatishga, shuningdek, binolarni suv bilan
toʻldirishning oldini olishga imkon beradi. Ob’ektda oʻrnatilgan
yong‘inga qarshi nasos stantsiyalarining ishlashi bilan doimiy suv
ta’minoti ta’minlanadi.
Sprinkler suvli yong‘inni oʻchirish tizimi. Sprinkler - oʻchirish
moslamasi (suyuqlik solingan kolba) boʻlgan purkagich. Harorat
belgilangan qiymatlarga koʻtarilganda, kolba ichidagi suyuqlik kengayadi
va kolba qulab tushadi va shu bilan chiqish joyini ochadi. Bunday termal
qulfdan foydalanish xonada faqat bitta sprinkler yoqilganda, bir vaqtning
oʻzida emas, balki mahalliy yong‘indan himoya qilish uchun sprinkler
tizimlaridan foydalanishga imkon beradi.
Sprinkler tizimining quvurlari doimo bosim ostida boʻladi, lekin
ularni ham suv, ham havo bilan toʻldirilishi mumkin - bu bunday
tizimlarni isitilmaydigan xonalarga oʻrnatish imkonini beradi.
4.3.2-rasm. Sprinklerli yong‘in oʻchirish qurilmasi.
Toʻfon va purkagich tizimlaridan farqli oʻlaroq, tumanli suvli
statsionar oʻt oʻchirish moslamalari suv oqimidan emas, balki suv
bulutidan
(gaz-suyuqlikar
alashmasi)
foydalanadi.
Yong‘in
detektorlaridan signal qabul qilinganda, qoʻzg‘atuvchi gaz suv bilan
aralashtiriladi va hosil boʻlgan yong‘in oʻchiruvchi vosita bosim ostida
quvurlar orqali himoyalangan binolarga etkazib beriladi. Oʻchirish
vositasi tayyor holda saqlanadigan tizimlar mavjud - bu javob vaqtini
431
qisqartiradi. Suv bug‘lari bilan oʻchirish yong‘in yuki past boʻlgan kichik
xonalarda yong‘inlarni oʻchirishda yuqori samaradorlik va ikkilamchi
shikastlanish xavfining pastligini koʻrsatadi.
Afzalliklari va kamchiliklari: Bunday tizimlarning afzalliklari
ularning xavfsizligi va mavjudligini oʻz ichiga oladi. Suvli yong‘inga
qarshi qurilmalarning narxi boshqa barcha turlar bilan taqqoslanganda
arzon mahsulot hisoblandi, ammo bunday tizimlarning kamchiliklari ham
bor:
1. Suv yordamida yong‘in oʻchirish tizimini oʻrnatish uchun quvurlar
kerak boʻladi va buni qilish har doim ham mumkin emas.
2. Ba’zi moddalarni suv bilan (yoqilg‘i-moylash materiallari, ishqoriy
metallar, soʻnmagan ohak va boshqa koʻplab kimyoviy birikmalar),
shuningdek energiya bilan ta’minlangan uskunalar bilan oʻchirish
mumkin emas.
3. Qoidaga koʻra, ob’ektda topilmasligi mumkin boʻlgan yong‘inga
qarshi nasos stantsiyasi uchun alohida xona talab qilinadi.
Avtomatik koʻpikli yong‘inni oʻchirish tizimi. Koʻpikli yong‘inni
oʻchirish tizimlari yordamida transport infratuzilmasi ob’ektlari,
shuningdek, neft mahsulotlarini ishlab chiqarish va saqlash, sanoat
maydonchalari va omborlar yong‘indan himoyalangan.
Ishlash printsipi:
Koʻpik tarkibi sirtlarni qalin qatlam bilan qoplaydi, bu esa yonish
manbasiga havo kirishini istisno qiladi. Tez bug‘lanib ketadigan suvdan
farqli oʻlaroq, koʻpik uzoqroq ta’sir qiladi va uning past zichligi tufayli
yoqilg‘ilarni oʻchirish uchun ishlatilishi.
Koʻpikni ishlatadigan yong‘inga qarshi tizimlarni oʻrnatish suv
tizimini oʻrnatishdan biroz farq qiladi. Nasos uskunalari, quvurlar,
purkagichlar, yong‘in signalizatsiyasi va boshqaruv paneli bilan bir
qatorda tizimda suv koʻpikli vosita bilan aralashtirilgan dispenserlar va
mikserlardan iborat koʻpik generatorlari oʻrnatiladi.
432
4.3.3-rasm. Koʻpikli yong‘in oʻchirish tizimi.
Tasniflash: Bunday tizimlar bir nechta parametrlarga koʻra
tasniflanadi:
• koʻpik nisbati;
• dispenser turi;
• purkagich turi.
Koʻpikni kengaytirish boʻyicha tasniflash: Nisbat - ishlatilgan suv
hajmining natijada olingan koʻpik hajmiga nisbati. Koʻpikning kengayish
tezligi qanchalik yuqori boʻlsa, oʻchirish tezroq sodir boʻladi. Yong‘in
oʻchirish moslamasi tomonidan ishlab chiqarilgan koʻpik kengayishining
uch turi mavjud:
• past (20 birlikgacha);
• oʻrtacha (20-100 dona);
• yuqori (200 birlikdan ortiq).
Dispenser turi boʻyicha tasniflash: Koʻpikli turdagi yong‘inga qarshi
tizimning ishlashi dispensersiz mumkin emas - suvni koʻpikli vosita bilan
aralashtirishni boshqaruvchi qurilma. Dispenser turi koʻpikli yong‘inga
qarshi tizimlarning dizayn tamoyillariga, ularning narxiga va koʻpikning
bir xilligiga ta’sir qiladi. Dispenserlarning quyidagi turlari mavjud:
a) Venturi quvurlariga asoslangan qurilmalar ixcham va sodda
dizaynga ega, ammo ular bir xil nisbatdagi koʻpikni doimiy yetkazib bera
olmaydi (bu parametr 3 dan 25 gacha), shuningdek magistral quvurdagi
bosimni beqarorlashtiradi.
433
b) Dozalash tanklari bir xil koʻpikning barqaror ta’minotini
ta’minlaydi. Bular katta oʻlchamli qurilmalar, shuning uchun ular ishlab
chiqarishda, ombor majmuasida va hokazolarda yong‘in oʻchirish tizimini
oʻrnatishda ishlatiladi. katta maydonga ega ob’ektlar.
c) Dozalash elektr motori ma’lum bir kengayishning bir xil koʻpikni
ishlab chiqarish qobiliyatini va keng oʻrnatish imkoniyatlarini
birlashtiradi: bunday elektr motorni ham markaziy, ham mahalliy
oʻrnatish mumkin. Afsuski, bu xarajatlarni sezilarli darajada oshiradi,
shuningdek, yong‘in oʻchirish tizimlariga texnik xizmat koʻrsatishni
murakkablashtiradi.
Atomizator turi boʻyicha tasnifi. Purkagichlar dizayn xususiyatlariga
koʻra, koʻpikli yong‘inga qarshi tizimlar quyidagi turlarga boʻlinadi:
• Toʻfon. Suv tizimlariga oʻxshab, bu holda quvur liniyasi doimiy
ravishda yong‘inga qarshi vosita bilan toʻldirilmaydi. Koʻpikli vosita
bilan aralashtirilgan suv datchiklarning signaliga koʻra beriladi va koʻpik
hosil boʻlishi toʻg‘ridan-toʻg‘ri aralashmaning sprinkler orqali chiqishi
bilan sodir boʻladi.
• Koʻpikli sprinkler tizimlari, shuningdek, termal qulf bilan
jihozlangan va bosim ostida koʻpikli tarkibga ega suv aralashmasi quvur
liniyasiga yetkazib beriladi.
• Yuqori kengayishli koʻpik generatorlari (HEP) alohida zavodda
koʻpik ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Keyin tayyor yong‘inga qarshi
vosita quvurlarga yuboriladi.
Afzalliklari va kamchiliklari: Koʻpikli tizimlarning afzalliklari
quyidagilardan iborat:
1. inson salomatligi uchun xavfsizlik;
2. kam suv iste’moli;
3. koʻplikni sozlash va koʻpikni taqsimlash usulini oʻrnatish
imkoniyati.
Yong‘in oʻchirish vositasi uchun asos sifatida suvdan foydalanish
koʻpikli yong‘inga qarshi tizimning kamchiliklarini keltirib chiqaradi:
1. himoyalangan binolarda atrof-muhit harorati boʻyicha cheklovlar;
2. kuchlanish ostida elektr jihozlarini oʻchirish uchun foydalana
olmaslik;
434
3. tarkibidagi koʻp sonli qurilmalar tufayli yong‘in oʻchirish
tizimlarini murakkab oʻrnatish, texnik xizmat koʻrsatish va ta'mirlash.
Avtomatik kukunli yong‘in oʻchirish tizimi. Kukunli yong‘in
oʻchirish tizimlari yonuvchan suyuqliklar omborlari va ishlab chiqarish
ob’ektlari, shuningdek arxivlar va boshqalar kabi ob’ektlarga oʻrnatiladi.
suv bilan oʻchirish tavsiya etilmaydigan narsalar va materiallar
saqlanadigan muassasalarda oʻrnatiladi.
Ishlash printsipi:
Yong‘in oʻchirish kukuni mayda maydalangan mineral tuz (karbonat,
bikarbonat, natriy yoki kaliy xlorid, shuningdek, boshqa kimyoviy
birikmalar) boʻlib, unga aralashmaning qotib qolishi va boʻlinishiga yoʻl
qoʻymaydigan elementlar qoʻshiladi.
Aralashma yonish manbasiga kirganda, ma’lum miqdordagi kukun
zarralari isitiladi va gaz buluti va zich qobiq hosil boʻlishi bilan
bug‘lanadi, bu kislorodning yonish manbasiga kirishiga toʻsqinlik qiladi,
buning natijasida olov oʻchadi. Bundan tashqari, bug‘lanmagan kukun
zarralari sirtlarda himoya qatlamini hosil qiladi.
Tasniflash: Avtomatik kukunli yong‘in oʻchirish tizimlari kukunning
tarqalishiga qarab tasniflanadi. Kukunli yong‘in oʻchirish modullaridan
iborat tizim changni himoyalangan xonada har xil turlarga koʻra
taqsimlashni ta’minlashi mumkin:
• volumetrik - olov yoqilganda, yong‘inga qarshi vosita xonaning
butun hajmini qoplaydi;
• mahalliy - kukun ma’lum bir hududda, masalan uskunada
taqsimlanadi.
Afzalliklari va kamchiliklari: Kukunli yong‘inga qarshi modullarning
afzalliklari quyidagilardan iborat:
1. Nisbatan past narx, modulli tizimlarni loyihalash va oʻrnatish
qulayligi;
2. Koʻp qirrali va keng harorat oralig‘ida ishlash qobiliyati (-50 dan
+50 darajagacha);
3. Kukunni uzoq muddatli saqlash imkoniyati va bunday yong‘inga
qarshi tizimlarga nisbatan oddiy xizmat koʻrsatish.
Kukunli yong‘inni oʻchirishning ham kamchiliklari bor:
435
1. Kukun faqat u bilan qoplangan sirtda yonishni bostiradi va katta
hajmli asbob-uskunalar tanasi ostida yoki yonayotgan materialning
qalinligida (masalan, mato, qog‘oz va boshqalar) erishish qiyin boʻlgan
joylarga kirmaydi.
2. Sog‘likka zarar yetkazish va ob’ektdagi moddiy boyliklarga
ikkilamchi zarar etkazish xavfi yuqori: oʻchirish paytida chiqarilgan gaz
zaharli, issiq yuzalarda zich qobiq hosil boʻladi, uni imkon qadar tezroq
olib tashlash kerak va sarflangan narsalarni yig‘ish juda qiyin.
Avtomatik aerozolli yong‘in oʻchirish tizimi. Ishlash xususiyatiga
koʻra, aerozolli yong‘inga qarshi tizimlar koʻpincha ishlab chiqarish va
transport ob’ektlarida (masalan, boshqaruv kabinalari va elektr xonalari,
dvigatel va dvigatel boʻlinmalari) alohida hududlarni himoya qilish uchun
ishlatiladi.
Ishlash printsipi:
Aerozolli yong‘inni oʻchirish kukunli yong‘inni oʻchirish bilan bir xil
printsiplar asosida ishlaydi: tizim ishga tushirilganda, yonish manbai
atrofida keyingi yonish mumkin boʻlmagan sharoitlar yaratiladi. Bunga
aerozol hosil qiluvchi zaryadni yoqish va nozik changni himoyalangan
xonaga chiqarish orqali erishiladi, uning zarralari havoda va sirtlarda
suspenziya shaklida joylashadi. Ular yonayotgan moddaning molekulalari
bilan reaksiyaga kirishib, yonish jarayonini kechiktiradilar. Olov astasekin oʻchadi va qayta alangalanish xavfi juda kichik, chunki loyihalashda
qattiq yoqilg‘i aralashmasining zahirasi yong‘inni oʻchirish uchun aerozol
kontsentratsiyasini 20-30 daqiqa ushlab turish uchun yetarli boʻlgan
tarzda hisoblab chiqiladi.
Tasniflash: Aerozol qurilmalari yoki yong‘inga qarshi aerozol
generatorlari (qisqartirilgan GOA) ham avtonom, ham avtomatik
yong‘indan himoya qilish va yong‘inni oʻchirish tizimlarining elementlari
sifatida ishlashi mumkin. Birinchi holda, har bir modul modulga
oʻrnatilgan ishga tushirgich yordamida oʻchirish jarayonini alohida
boshlaydi:
• avtomatik ishga tushirish yoki elektr spiraldan keladi;
• termal boshlash - yong‘in shnuridan yoki toʻg‘ridan-toʻg‘ri olovdan;
• mexanik boshlash - termoaktiv moddaga ega kapsuladan.
436
Umumiy tarmoqqa ulangan aerozol generatorlari odatda yong‘inni
oʻchirish tizimining boshqaruv panelidan ishga tushiriladi, bu yerda
yong‘in detektorlaridan signallar olinadi.
Afzalliklari va kamchiliklari: Aerozolli yong‘inga qarshi tizimlar
quyidagi afzalliklarga ega:
1. Suv, koʻpik va chang tizimlariga nisbatan kengroq ish harorati
diapazoni (-60 dan +60 darajagacha) - bu isitilmaydigan ob’ektlarda ham
GOA ning toʻg‘ri ishlashini ta’minlaydi.
2. Aerozol zarralari korroziy ta’sirga ega emasligi sababli aktivlarga
ikkilamchi zarar yetkazish xavfini kamaytirish.
3. Dizaynning soddaligi saytdagi bunday yong‘inga qarshi tizimlarni
oʻrnatish va texnik xizmat koʻrsatishni osonlashtiradi.
Aerozol tizimlarining kamchiliklari quyidagilardan iborat:
1. Aerozol hosil qilish jarayonida yuqori haroratlar (130-500 daraja
Selsiy) - ishlaydigan generatorning bevosita yaqinida qattiq yoqilg‘i
zaryadining yonmagan zarralari yuzasiga tushishi sababli yong‘in sodir
boʻlishi mumkin.
2. Zaryadlash imkoniyati yoʻq: Yong‘in oʻchirish uchun aerozol
generatorlari bir martalik ishlatiladigan qurilmalar boʻlib, ular ishga
tushirilgandan keyin ham toʻxtatib boʻlmaydi.
3. Tizim ishga tushirilgandan keyin yaxshilab tozalash zarurati.
Avtomatik gazli yong‘inni oʻchirish tizimi. Gaz oʻchirish tizimlari
qattiq va suyuqliklarning yonishini bostirish uchun. Bu qimmatbaho va
moʻrt buyumlar va materiallar, qimmatbaho uskunalar (masalan, server
xonalari, omborlar, muzeylar va banklardagi saqlash joylari, arxivlar,
laboratoriyalar, ishlab chiqarish ob’ektlari va boshqalar) saqlanadigan
binolarni himoya qilishning eng yaxshi variantidir.
Ishlash printsipi:
Gazli yong‘inni oʻchirishda olovni kisloroddan ajratish printsipi
qoʻllaniladi. Tizim ishga tushirilganda, kislorod himoyalangan xonadan
yonishni qoʻllab-quvvatlamaydigan boshqa gaz bilan almashtiriladi. Bu
usul olovdan ta’sirlangan yuzalarga bevosita ta’sir qilishni nazarda
tutmaydi, ya’ni gazsimon oʻchirish vositalari materiallar bilan reaksiyaga
437
kirishmaydi, bu tizim ishga tushirilganda ikkilamchi shikastlanish xavfini
yoʻq qiladi.
4.3.4-rasm. Avtomatik yong‘in oʻchirish tizimi.
Avtomatik yong‘in oʻchirish tizimlarini oʻrnatish standartlariga
muvofiq, ularda quyidagi gazli yong‘inga qarshi vositalardan (GOTV
sifatida qisqartirilgan) foydalanish mumkin:
• karbonat angidrid;
• turli xil freonlar;
• azot, argon, ftor va ular asosidagi birikmalar.
GOTV ning ayrim turlarini odamlar koʻp yoki doimiy boʻlgan
ob’ektlarda (masalan, hayot uchun xavfli karbonat angidrid) ishlatish
mumkin emas. Bunday holda, freonlarning xavfsiz turlari qoʻllaniladi,
ammo bu bunday gazli yong‘inga qarshi tizimlarning narxini oshiradi.
Tasniflash: Gazli yong‘inga qarshi tizimlar koʻpincha yoqilg‘ini
saqlash usuli va oʻchirish usuli boʻyicha tasniflanadi.
GOTVni saqlash usuli boʻyicha tasniflashda Gazli yong‘inga qarshi
vositaning qanday saqlanishiga qarab, ikki turdagi tizimlar ajratiladi:
• Markazlashtirilgan, unda alohida xonaga oʻrnatilgan silindrlar
saqlash uchun ishlatiladi va gaz quvurlari orqali himoyalangan binolarga
etkazib beriladi.
• Modulli, bu yerda GOTV toʻg‘ridan-toʻg‘ri himoyalangan binolarda
joylashgan modullarda saqlanadi. Gazli yong‘inni oʻchirish moduli
yoqilg‘ini bosim ostida yoki suyultirilgan shaklda saqlash uchun silindr
va oʻchirish va ishga tushirish moslamasining birikmasidir.
Oʻchirish usuli boʻyicha tasniflash
438
Avtomatik gazli yong‘inni oʻchirish tizimlari oʻchirish usuliga qarab
ikki turga boʻlinadi:
• Volumetrik gazli yong‘in oʻchirish moslamalari himoyalangan
binolarning butun hajmida yonish reaktsiyasini davom ettirish uchun
yaroqsiz muhit yaratadi.
• Mahalliy gaz yong‘inga qarshi qurilmalari bitta ob’ektni (masalan,
qimmatbaho muzey eksponati yoki qimmatbaho uskunalar) himoya qilish
uchun moʻljallangan.
Afzalliklari va kamchiliklari: Zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish tufayli gazli yong‘inga qarshi tizimlar bir qator muhim
afzalliklarga ega:
• Koʻp qirralilik . Gazli yong‘inga qarshi tizimlar turli ob’ektlarni
yirik korxonalardan individual binolargacha himoya qilish uchun
ishlatiladi. Yong‘in oʻchirish tizimini faqat bitta kichik xonada (masalan,
server xonasida yoki arxivda) oʻrnatish kerak boʻlsa ham, bu yong‘indan
himoya qilish va shu bilan birga materialning yuqori xavfsizligini
ta’minlaydigan gazli yong‘inga qarshi texnologiyalardir. Shu bilan birga,
gazli yong‘inga qarshi tizimlarni oʻrnatish, ta’mirlash va texnik xizmat
koʻrsatish boshqa turlarga nisbatan ancha oson.
• Xavfsizlik. Xavfsiz turdagi freonlar (masalan, ftoroketon) bilan
toʻldirilgan gazli yong‘inga qarshi modullar hatto odamlar koʻp boʻlgan
ob’ektlarda ham qoʻllanilishi mumkin. Freonlar elektr tokini
oʻtkazmaydi, bu esa xavfsiz oʻchirishga imkon beradi. Bundan tashqari,
GOTV materiallar va moddalarga zararli ta’sir koʻrsatmasligi bilan ajralib
turadi, ya’ni yong‘in paytida mulkni yoʻqotish yoki shikastlanish xavfi
minimallashtiriladi.
• Erish qiyin boʻlgan joylarda oʻchirish . Suv, koʻpik yoki kukundan
farqli oʻlaroq, gazli yong‘inga qarshi vositalar himoyalangan binolarning
butun hajmiga teng ravishda tarqaladi. Korxonada gaz tizimini yong‘inga
qarshi vosita sifatida ishlatish jihoz korpuslari ostida, pol sathida,
ventilyatsiya kanallaridagi shiftda va boshqa erishish qiyin boʻlgan
joylarda yonishni mahalliylashtirish va bostirishni kafolatlaydi.
439
• Avtomatik yong‘inni oʻchirish tizimi ishlaganda binolarni oson
tozalash. Gaz sirtlarda iz qoldirmaydi va uni ventilyatsiya yoki
ventilyatsiyani kuchaytirish orqali binolardan olib tashlash mumkin.
Gazli yong‘inga qarshi tizimlarning kamchiliklari quyidagilardan
iborat:
• yonayotgan moddalarni (g‘ovak, tolali va quyma materiallar)
oʻchirishda past samaradorlik;
• ba’zi materiallarni karbonat angidrid va azot birikmalari bilan
oʻchirish mumkin emas.
• Muayyan ob’ekt uchun yong‘in oʻchirish tizimini tanlash
Bozordagi turli xil yong‘in signalizatsiya qurilmalari va yong‘inga
qarshi tizimlar har qanday ob’ekt uchun eng yaxshi variantni tanlash
imkonini beradi. Yong‘in yukining tabiati, ob’ektda qoladigan odamlar
omili, xonaning zichligi va boshqalar, mulkni va odamlarni yong‘indan
ishonchli himoya qilishni ta’minlash uchun loyihalashda kiritilgan
ma’lumotlar hisobga olinadi. Suv va koʻpik kabi tizimlardan foydalanish
binoning loyihalash bosqichida ta’minlanishi kerak va modulli kukunli
yoki gazli yong‘inga qarshi tizimlar allaqachon qurilgan va hatto
foydalanishga topshirilgan bino yoki alohida xonaga oʻrnatilishi mumkin.
Agar vazifa nafaqat binolarni yong‘indan himoya qilish, balki ob’ektda
mavjud boʻlgan inventar buyumlarning yuqori xavfsizligini ta’minlash
boʻlsa, avtomatik gaz yong‘inga qarshi tizimini tanlash , yuqori boʻlishiga
qaramay, xarajatlar nuqtai nazaridan eng tejamkor boʻlishi mumkin,
bunday qurilmalarning narxi. Uzoq muddatli istiqbolda gazli yong‘in
oʻchirish tizimini loyihalash va oʻrnatish xarajatlari odamlar xavfsizligi
va mulk xavfsizligiga sarmoya sifatida qaraladi.
4.3.3.Yong‘inni oʻchirishda qoʻllaniladigan moddalar, ularning
sinflanishi va xususiyatlari.
Qishloq xoʻjaligi bino va inshootlarining yong‘inni oʻchirish uchun
suv, suv bug‘i, koʻpik, inert gazlar, poroshoklari (kukunlar), siqilgan havo
va qattiq moddalar keng qoʻllaniladi. Oʻt oʻchirish moddalari elektr
oʻtkazish (suv va boshq.) va elektr oʻtkazmaslik (gazlar, kukunlar)
xossalariga ega boʻladi. Shuningdek, zaharli (3,5-brom-etil, freon), kam
zaharli (azot, koʻmir kislota) va zaharsiz (suv, koʻpik, kukunlar) turlarga
440
boʻlinadi. Shuning uchun ishlab chiqarish ob’ektlari va maydonlarini
yong‘in oʻchirish moddalari bilan ta’minlashda va yong‘inni oʻchirishda
biror uslubni qabul qilganda ularni hisobga olish kerak.
Suv - eng koʻp tarqalgan, oson topiladigan, qulay ishlatiladigan oʻt
oʻchiruvchi modda hisoblanadi. U yuqori issiqlik sig‘imiga ega boʻlgani
uchun olovni oʻchirish jarayonida yonayotgan moddalardan juda koʻp
issiqlikni oladi. Bir gramm suvni bug‘ga aylantirish uchun 2,26 kJ issiqlik
sarf qilinadi. Suvning kamchiliklari - issiqlik sig‘imidan foydalanish
koeffisienti past, elektr oʻtkazuvchan, chang qatlamiga ta’sir etganda
portlovchi xavfli aralashma hosil qiladi. Shu sababli suv koʻp holatlarda
ishlatilmaydi.
Ayniqsa kalsiy karbidga suv tushganda yong‘in sodir boʻladi va
portlashga , soʻndirilmagan ohak esa - juda katta issiqlik chiqarib,
yonidagi yonuvchi materiallarni yondiradi.
Koʻpincha yong‘inni oʻchirish uchun suv va 3-10% li brometil va
boshqa aralashmalardan tayyorlangan eritmalar ishlatiladi. Eritmani
namlaydi, sovitadi va yonuvchi materialni bug‘ bilan qoplaydi. Koʻpik
sovutkich vazifasini bajarib, ma’lum vaqt ichida kislorodni issiq yuzaga
kirishiga qarshi turish qobiliyati ega. Kimyoviy koʻpik koʻpiksimon
kukunlarni qoʻllaganda generatorlar yordamida hosil qilinadi. Koʻpik
kukun sariq-kul rang koʻrinishada boʻlib, kislota va ishqordan iborat.
Kislota qismiga odatda mayin maydalangan alyuminiy sulfat, ishqorga
esa - maydalangan natriy gidrokarbonat olinadi.
Alyuminiy (Aluminium), A1 -Mendeleyev davriy sistemasining III
guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, atom massasi
26,9815; Aluminiy lot. alumen (achchiqgosh) soʻzidan kelib chiqqan.
Tabiatda bitta barqaror izotop holida (AG‘ 100%) uchraydi, bir necha
sun’iy radio-aktiv izotoplari bor, ular orasida eng ahamiyatlisi A12’
(yarim yemirilish davri 7,4-105 y.). Bu koʻpik neft maqsulotlari, spirt,
aseton va boshqa moddalarni oʻchirishda qoʻllaniladi. Kimyoviy koʻpik
hajmi boʻyicha 80% karbonat angidrid, 19,7% suv va 0,3% koʻpik hosil
qiluvchi
moddadan
iborat.
Koʻpikning
turg‘unligi
(toʻla
parchalanguncha) 40 daqiqaga yaqin. Mexanikaviy-havo koʻpik neft
mahsulotlarini oʻchirishda qoʻllaniladi. U suv, havo va koʻpik hosil
441
qiluvchi moddalarni maxsus elektr generator stvollarida va oʻt
oʻchirgichlarda tez aralashishi natijasida olinadi. Mexanikaviy havo
koʻpik amalda agressiv kimyoviy xossalarga ega emas, kimyoviy
koʻpikka nisbatan elektr oʻtkazuvchanligi kamroq boʻlgani uchun elektr
qurilmalarni kuchlanishi boʻlganda ham (masofadan turib, tizillab
chiquvchi koʻpik bilan) oʻchirishda qoʻllaniladi. Karbonat angidrid gazi SO2, - inert, havodan 1.5 marta og‘ir, 0° da bosimi 3,6 MPa da suyuq
holatga aylanadi. Ut oʻchirgichdan purkalganda juda tez kengayadi (500
martagacha) va past (-72°) haroratli, qorsimon massaga aylanadi.
Karbonat angidridning asosiy xosslaridan biri shundan iboratki, u
erimasdan toʻg‘ridan-toʻg‘ri gaz holatiga aylanadi. Karbonat angidrid
gazining elektr neytralligi kuchlanish ostida boʻlgan elektr qurilmalarni
oʻchirishda qoʻllash imkoniyatini beradi. Yonayotgan xonadagi hajmga
nisbatan SO2 aralashmasi 30% dan kam boʻlmasa karbonat angidrid gazi
ishlatilganda yong‘in butunlay toʻxtaydi. Bu gaz yordamida berk
imoratlarni oʻchirishda yaxshi natijalar olinadi.
Kukunlar suv bilan reaksiyaga kirishuvchi ishqoriy metallar,
alyuminiy organik birikmalar, fosfor. yonuvchi suyuqliklar va boshqa
moddalar. Ular suv va koʻpikdan buziluvchi qimmatli xujjatlar, suratlar
va boshqa qimmatbaho materiallarni oʻchirish uchun moʻljallangan.
Kukunli oʻt oʻchirgichlar PS-1 va PS-2 tarkibi bilan ishlab chiqariladi.
Kukun elektr oʻtkazmaydi, odam uchun zararsiz, arzon, tashish va saqlash
qulay. Past haroratda muzlamaydi. Juda koʻp yonuvchi suyuqliklarni
oʻchirishda qoʻllaniladi.
Yong‘inni oʻchirishda suv ta’minoti.
Suv yong‘inni oʻchirishda eng koʻp ishlatiladigan vositadir. Hajmi
1000 m3 dan katta boʻlmagan, oʻtga chidamlilik darajasi I va II boʻlgan
aloqida binolarda joylashgan D toifadagi korxonalar hamda 50 tagacha
odam yashaydigan bir-ikki qavatli binolardan tashqari barcha aqoli
yashaydigan joylar va ishlab chiqarish korxonalari yong‘inga qarshi suv
bilan ta’minlanishi zarur. 8000 tagacha aholi yashaydigan joylar yoki
yong‘inni tashqi tomondan oʻchirishda 20 l/s gacha suv sarflanadigan V,
G, D toifadagi korxonalarda yong‘inni oʻchirish uchun suv avtonasoslari
mavjud boʻlganda bino va inshootlardan uzoqi bilan 200 m,
442
motopompalar mavjud boʻlganda uzog‘i bilan 150 m va dastaki nasoslar
mavjud boʻlganda uzog‘i bilan 100 m masofada joylashgan daryolar,
koʻlmak suvlardan olinishi mumkin. Aholi soni 500 tagacha boʻlgan
qishloq joylarida yong‘inni oʻchirish uchun hisobiy suv sarfi 5 l/s, 5005000 aholi yashaydigan joylarda 10 l/s, bundan koʻp aholi yashaydigan
joylarda esa 15 l/s hisobida olinadi. Oʻtga chidamlshshk darajasi I va II
boʻlgan, xajmi 3000 m3 gacha boʻlgan ishlab chiqarish hamda jamoat
binolari uchun hisobiy suv sarfi - 5 l/s ni, III, IV va V darajalari uchun 10
l/ s ni tashkil etadi. Bitta yong‘inni oʻchirishga sarflanzdigan zaruriy suv
miqdori uning sekund davomidagi sarfi miqdori va yong‘inni davom
etgan vaqti bilan hisoblanadi.
Ishlab chiqarishda yong‘inga qarshi tizimlar.
Yong‘inga qarshi tizimlar majmuasi MMXS dagi GOST 12.1.004-76
talablariga binoan yong‘inni, yong‘indan himoyalash va tashkilliy
masalalardan iborat. Yong‘inni oldini olish tizimiga tashkiliy tadbirlar va
yong‘in xavfi mavjud ish joylarda yong‘inndan ogohlantiruvchi vositalar
kabi texnik vositalarni koʻrsatib oʻtish mumkin.
Yong‘indan himoyalash tizimiga texnik vositalar va tashkiliy
tadbirlarni birlashtirlgan holda, yong‘inni kishilarga va moddiy
boyliklarni himoyasini tashkillashtirish masalari kiradi. Ya’ni himoya
sifatida yonmaydigan va yong‘inni tarqalishiga yoʻl qoʻymaydigan
materiallradan binolarni qurish, yonilg‘idan foydalanishga qattiq tartib
oʻrnatish, yong‘inni oʻchirishda, oʻchirish vositalarini ta’minlanishi, tutun
tarqalishi va atmosferaga chiqaruvchi tizim, jamoa va shaxsiy himoya
vositalri bilan ta’minlanishlarni hamda aholini evauasiya qilish
tadbirlarini koʻrsatib oʻtish mumkin.
Yong‘in xavfsizligini ta’minlashdagi tashkiliy masalalarga,
yong‘inga qarshi ishchilar hisobidan koʻngillilar otryadini tuzish, yong‘in
xavfi yuqori boʻlgan ish joylarida profilaktik ishlarni belgilangan talab
asosida oʻtkazib turish, ishchilarni oʻquv va malaka oshirish bilan
bilimlarini oshirib borish, amaliy taktik oʻquv ishlarini tashkillashtirish,
yong‘in xavfsizligini ta’minlash boʻyicha yoʻriqnomalar ishlab chiqish va
joriy qilish kabi tadbirlarni koʻrsatib oʻtish mumkin.
443
Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 29-iyun 243-son qarorining
“Mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, idoralar, korporatsiyalar, konsernlar,
uyushmalarning sanoat korxonalari va boshqa ob’ektlaridagi koʻngilli oʻt
oʻchiruvchilar drujinalari toʻg‘risida”gi nizomga asosan koʻngilli oʻt
oʻchiruvchilar drujinasiga quyidagi vazifalar yuklanadi:
a) ob’ektda yong‘inga qarshi tartib-qoidalarning qanday
bajarilayotganini va unga qanday rioya etilayotganini nazorat qilishni
amalga oshirish;
b) ishchilar va xizmatchilar oʻrtasida ob’ektda yong‘inga qarshi
tartib-qoidalarga rioya qilish boʻyicha tushuntirish ishlari olib borish;
v) oʻt oʻchirish texnikasining, oʻt oʻchirish dastlabki vositalarining
soʻz va jangovar holatdaligini nazorat qilish;
g) yong‘in chiqqan hollarda oʻt oʻchirish komandasini chaqirish va
odamlarni xavfli joydan koʻchirish hamda ob’ektdagi mavjud oʻt
oʻchirish vositalari bilan yong‘inni oʻchirishga oid shoshilinch choralar
koʻrish;
d) zarur boʻlgan hollarda koʻngilli oʻt oʻchiruvchilar drujinasi
a’zolarining oʻt oʻchiruvchi mashinalarda, motopompalarda va ut
oʻchirishning boshqa koʻchma va turgan vositalarining jangovar
guruhlaridagi ishlarda qatnashish, oʻta zarur hollarda, sexlar va boshqa
ob’ekglarda navbatchilikda turish;
e) ob’ektning yong‘in-texnika komissiyasi va yong‘inlarni aniqlash,
oldini olish hamda oʻt oʻchirishning yangi usullarini joriy etuvchi davlat
yong‘in nazoratining mahalliy organlari bilan oʻzaro birgalikda harakat
qilish.
Davlat yong‘inni nazorat qilish organi.
Davlat yong‘inni nazorat qilish respublika Ichki ishlar Vazirligining
yong‘indan muhofaza qilish Bosh boshqarmasi tomonidan amalga
oshiriladi. Davlat yong‘inni nazorat qilish organlari zimmasiga
yong‘indan muhofaza qilishga oid qoidalar, qoʻllanmalar ishlab chiqish
va nashr qilish, yong‘inni oldini olishga oid qoida va me’yorlar,
tadbirlarning hamma korxonalar, hamda aloxida shaxslar tomonidan
bajarilishini nazorat qilish, loyihalash, qurish vaqtida yong‘inni oldini
olishga oid talablarning bajarilishini tekshirish (xulosalar berish), oʻt
444
oʻchiruvchi boʻlinmalarning ishga shay turishini hamda oʻt oʻchirish
vositalarining benuqsonligini tekshirish vazifalari yuklanadi.
Davlat yong‘inni nazorat qilish organlari yong‘inni, me’yor va
koʻrsatmalarining buzilishiga aybdor boʻlgan mas’ul shaxslarni ma’muriy
yoki jinoiy javobgarlikka tortish, yong‘in xavfi tug‘ilganda ob’ektdagi
ishlarni qisman yoki butunlay toʻxtatib qoʻyish huquqiga ega. Shaharlar
va shahar tipidagi qishloq yong‘in muhofazasi, shuningdek, oʻzlarida oʻt
oʻchiruvchi qismlar boʻlmagan korxonalarda, yangi qurilishlarda, turar
joy va jamoat binolarida yong‘inni oldini olish nazoratini amalga oshiradi.
Yong‘in haqida xabar berish texnik qurilma va asboblari.
Yong‘indan xabar bergichlar yong‘inga qarshi kurashishda eng
muhim vositachi hisoblanadi. Xabar bergich tizimi quyidagi talablarni
bajarishi kerak: mahalliy yong‘in muhofazasiga tezlik va uzluksiz xabar
berish, elektr xabar bergich qoʻllanilganda elektr zanjirida uzilish roʻy
berganda qabul apparatiga avtomatik tarzda xabar berish va boshqalar.
Xabar berishni eng ishonchli turi elektr tarmog‘i (tizimli) hisoblanadi.
Elektr yongan xabar bergichlar tizimi yong‘inni aniqlash va uning joyini
xabar berish uchun belgilanadi.
4.3.5-rasm. Kukunli yong‘inga qarshi vositalar sxemalari.
Kukunli yong‘inga qarshi vositalar sxemalari:
a—OP-1 “Moment-2P”: 1-tana; 2-sifon trubkasi; 3-CO2 qutisi; 4banka uchun stakanning korpusi; 5-vana; 6-yoriqli nozul; 7-novda; 8bosh qopqog‘i; 9-tutqich; 10-bosh; 11-qoʻziqorin; b—OP-1 “Sputnik”:
445
7-tana; 2-toʻrli atomizator; 3-qopqoq; c—OP-5: 7-holat; 2-ishlaydigan
gazni yetkazib berish uchun quvur; 3-gaz qutisi; 4-tutqich; 5-qulflash
tekshiruvi; 6-ishga tushirish dastagi; 7-bosh qopqog‘i; 8-igna; 9-shlang;
10-toʻpponcha; 11-qurol tutqichi; 12-buzadigan amallar koʻkrak
Elektr yong‘in xabar bergichlar yangi qurilayotgan, qayta
qurilayotgan va mavjud sanoat, ishloq xoʻjaligi bino va inshootlariga
oʻrnatiladi. Ularning asosiy qismlari: xabar bergichlar yong‘in xabar
bergich stansiyasi, elektr toki bilan ta’minlash tuzilmasi va aloqa chizig‘i
boʻladi. Yong‘indan xabar bergichlar issiqlik (tashqi muhit haroratini
koʻtarilishini sezuvchi); tutunli (yonayotgan mahsulotlarning tutunini
sezuvchi); yorug‘lik (alanganing yorug‘lik nurini sezuvchi); kombinasiya
qilingan (issiqlik va tutunni sezuvchi); ultratovushli (yonishdagi
ultratovush maydonining oʻzgarishini sezuvchi) va boshqalar boʻladi.
4.3.6-rasm. Avtomatik yong‘indan xabar bergichlarning sxemasi.
Elektr yong‘in xabar bergichlar tizimini tanlashda xona va muhitning
xususiyatlari, yonuvchi xavfli materiallarning borligi, ularni yonish
xarakteri, texnologik jarayonlarni xisobga olib tanlanadi. Shuningdek,
xabar bergichlarning texnikaviy ma’lumotlarini hisobga olib, ularni
ishlatish sharoitlariga moslab tanlanadi. Nisbiy namligi 80% dan kam
446
boʻlgan va yonish harorati koʻtarilishi mumkin boʻlgan joylarda ATIM-3,
ATP-ZM, POST-1 va DTL tipidagi issiqlik xabar bergichlari qoʻllaniladi.
Nisbiy namligi katta boʻlgan xonalar uchun ATP-ZV, ATIM-3, TRV-2 va
boshqa avtomatik xabar bergichlar qoʻllaniladi. Portlash xavfi boʻlgan
xonalarni muhofaza qilish uchun TRV-1 va TRV-2 portlash xavfsizlik
xabar bergichlari qoʻllaniladi.
Oʻt oʻchirishning muhim va koʻchma vositalari.
Oʻt oʻchirishning koʻchma vositalari avval kurib chiqqan kul va oʻt
oʻchirish asboblariga nisbatan kuvvatli qilib tayyorlanadi. Xozirgi vaqtda
karbonat kislotali OU-25, OU-80, OU-400, havo-koʻpikli OVP-100,
kukunli OP-100 koʻchma oʻt oʻchirish vositalari ishlab chiqarilmokda.
Shu bilan bir katorda kurama, ikki zaryad koʻpik xosil qiluvchi modda
bilan suv qorishmasi va kukundan tashkil topgan OK-100 markali
koʻchma oʻt oʻchirish vositasi xam qoʻllanadi. U yengil yonuvchi va
yonuvchan Suyuqliklarni, gaz va chuglanuvchi moddalarni oʻchirishda
ishlatiladi. Koʻchma oʻt oʻchirish asboblari ishlatilishida biroz
noqulaydirlar. Ularni ishga tushirish uchun koʻpik generatrini, koʻpik
chiqaruvchi klapinni yechib olish, koʻpik xosil qilish uchun ichkani
chuvatib yechib olish, balondagi qoʻrg‘oshin tamgani uzib tashlash va
dastlabki strelka boʻyicha oxirigacha kayirish ishlarini bajarish kerak.
Bulardan farqli ravishda, Muhim oʻt oʻchirish vositalari yong‘inni
oʻchirishga doimo tayyor xolda boʻladi. Bu ularning katta afzalliklaridan
biridir. Xozirgi paytda karbonat kislotali OSU-5, OSU-5P, havo-koʻpikli
OVPU-250, xladonli OS-8M, OS-8MD, OF-40, kukunli OP-250 Muhim
oʻt oʻchirish uskunalari ishlab chiqarilmokda. Muhim oʻt oʻchirish
uskunalari kulda va avtomatik ravigshda yong‘in xaqiida xabar beruvchi
asboblar yordamida xam ishga tushirib yuborilishi mumkin.
4.3.7-rasm. Avtomatik yong‘indan xabar bergichlarni joylashtirish sxemasi.
447
Sprinkler uskunalari. Sprinkler uskunalari avtomatik oʻt oʻchirish
vositalariga mansub bo’lib, unda xonaning shipiga suv yoki koʻpik
xarakatlanuvchi quvurlar oʻrnatiladi. Ularga ma’lum masofalarda
shtuserlar yordamida sprinkler kallaklari oʻrnatilgan. Xar bir sprinkler
kallagi 12 m2 yerga moʻljallanadi. Oddiy xolatda kallaklarning suv
yoʻllari qopqoq bilan berk xolda turadi. Qopqoqni yengil eruvchan
metalldan yasalgan qulf ushlab turadi.
Sprinkler kallaklari shtuser yordamida shipdan oʻtgan suv
quvurlariga buralib kirgiziladi. Shtuserning teshigiga zanglamasligi
uchun bronza xalqa burib kiritilgan. Xalqa bilan shtuser orasiga o’rtasi
teshik metall diafragma oʻrnatilgan. Diafragmaning bu teshigi shisha
sharcha (qopqoq) bilan berkitilgandir. U esa uchta o’zaro yengil eruvchan
metall bilan kavsharlab qo’yilgan mis plastinkalari yordamida ushlab
turiladi.
Yong‘in chiqqanda, havo qizib sprinkler kallagiga yetib borib, yengil
eruvchan kavsharlagichga ta’sir qilib qulf ni buzib yuboradi. Bosim
ostidagi suvning qopqoqqa ta’siri natijasida u diafragma dan tushib ketadi
va suvga yoʻl ochiladi. Teshikdan urilib tushayotgan suv tarqatgich ga
urilib, 9-12 m2 ga yoyilib tushib, yong‘inni oʻchira boshlaydi. Sprinkler
qulflari 72, 93, 141, 182°C da erib ketishiga moʻljallangan.
Drencher kallagi. Tashqi koʻrinishi boʻyicha u sprnikler kallagidan
kam farq qiladi. Faqat unda yengil eruvchan qulf va qopqoq yuk. Shuning
uchun drencher sistemasi xnalarda emas, xonalar va binolar orasiga
oʻrnatiladi. Bularni yong‘in bir sexdan ikkinchi sexga yoki bir binodan
ikkinchi binoga oʻtib ketmasligi uchun qoʻllaniladi.
Ularni ishga tushirib yuborish qo’lda yoki avtomatik ravishda issiqlik
relelarini qoʻllash orqali amalga oshirilishi mumkin.
Sprinkler drencher uskunalari uzluksiz takomillashtirib boriladi.
Xozirgi paytda ularni faqatgina suv bilan emas, balki koʻpik bilan xam
oʻchira oladigan, boshqarishni esa avtomatlashtirilgan xillari mavjud.
Suv bilan ishlaydigan uskunalarning sprinkler kallaklari oldidagi
quvurlarda suvning bosimi doimo 0,6 MPa ga, koʻpik bilan ishlaydigan
quvurlarda esa 0,3 MPa ga yaqin boʻlishi kerak. Koʻpik bilan ishlaydigan
448
xar bir kallak 17 m2 ga moʻljallanadi. Koʻpik xosil qiluvchi moddaning
sarfi 3,5 l/s va oʻt oʻchirish vaqti 10-15 min deb olinadi.
Oʻt oʻchirishning dastlabki vositalari.
Oʻt oʻchirishning dastlabki vositalari endi boshlanayotgan
yong‘inlarni oʻchirish uchun ishlatiladi. Ular binoning ichida yoki
kiraverishida, omborlar yonida, qizil rangga bo’yalgan maxsus taxta
shitlariga osib qo’yiladi. Bu vositalarga oʻt oʻchirish uchun ishlatiladigan
asboblar (bolta, belkurak, misrang, changak, chelak), asbest matosi yoki
texnik kigiz, bochkada suv, yashikda qum va oʻt oʻchiruvchi (koʻpikli,
karbonat angidridli va kukunli) asboblar kiradi. Shu bilan birga oʻt
oʻchirishning ichki vodoprovod tizimi xam kiradi.
Mexanizatsiyalashgan oʻt oʻchirish vositalari.
Mexanizatsiyalashgan, ya’ni asosiy oʻt oʻchirish vositalariga sv
nasoslari va avtomashinalar kiradi.
Suvnasoslar (motopompalar) - umumiy asosga oʻrnatilgan dvigatel
va markazdan kochma nasosdan tarkib topgan agregatdir.
Toʻqimachilik sanoatida asosan MP-800 va MP-1400 markali va
moʻtanosib ravishda 800 va 1400 l/min ish unumdorligiga ega boʻlgan
suv nasoslari ishlatiladi. MP-800 sv nasosi payvandlangan yengil rama
ustiga oʻrnatilgan bo’lib, koʻtarish uchun dastaklar yoki yong‘in chiqqan
joyga gildiratib borish uchun ikki g‘ildirakli aravacha ustiga oʻrnatiladi.
Tirkamali suv nasos MP-1400 “Volga” avtomobilining turt taktli
ichki yonish dvigatelidan, bosimi katta boʻlgan markazdan kochma nasos,
yarim avtomat vakuum tizimi, ikki gildirakli avtomobil tirkamasi,
yong‘inga qarshi uskunalar komplekti va dvigatelni yurgizib yuborish
uchun akkumulyator batareyalaridan tashkil topgan.
Bulardan tashqari oʻt oʻchiruvchi moddalarni (suv, havo-mexaniq
yoki ximiyaviy koʻpik) yetkazib berish maksadida yong‘in
avtomashinalari ishlatiladi. Ularga avtotsisternalar, shlang-nasosli
avtomobillar, poyezdlar va boshqalar kiradi.
Nasosli avtosisterna shaxsiy sostavni, oʻt oʻchirish uskunalarini, suv
zaxirasini va koʻpik xosil qiluvchi moddani yong‘in chiqqan yerga
yetkazish hamda richaklarni vodoprovod tizimiga ulanguncha suv bilan
449
ta’minlash, suv keltirish va suv yetkazib berishda oralik vazifasini xam
oʻtaydi.
Avtotsisternalar asosan yengil, o’rta va og‘ir turlardan tashkil topgan
bo’lib, ular GAZ-53a, GAZ-60, ZIL-130, ZIL-131 va Ural-375D
avtomobillari shassilariga oʻrnatiladi.
Oʻt oʻchiruvchi avtomobillarning (avtotsisterna va avtonasoslar)
asosiy agregati, markazdan kochma yong‘in nasosi bo’lib, u suv yoki
boshka suyuq oʻt oʻchiruvchi aralashmalarni yong‘in chiqqan yerga
yetkazib beradi.
Oʻt oʻchirish mashinalari uchun toʻqimachilik korxonalarida maxsus
depo quriladi. Ular magistral yoʻllar yoniga, barcha obyektlariga
mashinalar bemalol bora oladigan qilib quriladi. Zarur bo’lib qolsa,
qo’shni korxonaga xam tez yordam bera olish uchun depolar korxonadan
chiqish darvozalari yaqinida qurilgani ma’qul. Ularning xizmat qilish
radiusi A, B va V toifali korxonalar uchun 2 km olinadi. Xizmat radiusi
bundan katta boʻlgan korxonlarda kushimcha ravishda yong‘in postlari
quriladi.
Oʻt oʻchirish moslamalarini saqlash va ulardan foydalanishga
qoʻyiladigan talablar
Barcha oʻt oʻchirgichlar har yili tekshirilishi lozim. Agar qurilma
standartlarga javob bermasa, uni almashtirish zarur.
Balonda koʻrsatilgan oʻt oʻchirgichning amal qilish muddati tugashi
bilan qurilmani almashtirish kerak.
Oyiga bir marta oʻt oʻchirgichlarni koʻzdan kechirish va jarayonni
qayd qilish lozim.
Oʻt oʻchirgichlar evakuatsiya yoʻllariga tutash chiqish joylaridagi
devorga oʻrnatilishi kerak.
Bitta binoda oʻrnatilgan barcha oʻt oʻchirgichlar bir xil ishlash
printsipiga ega boʻlishi zarur.
Agar oʻt oʻchirgichdan foydalanilgan boʻlsa, uni toʻliq qayta
zaryadlash darkor.
Agar oʻt oʻchirgichning bosimi tushib ketsa, uni darhol toʻldirish
kerak.
Oʻt oʻchirgichdan qanday foydalanish kerak?
450
Qoʻlingizda qanday turdagi oʻt oʻchirgich boʻlishidan qat’i nazar, uni
qanday ishlatishni bilishingiz zarur. Bunday koʻnikmalarni rivojlantirish
uchun muntazam mashg‘ulotlar talab etiladi. Afsuski, mamlakatimizda
aholi oʻrtasida, jumladan, ta’lim muassasalarida bunday mashg‘ulotlar
oʻtkazilmaydi.
Biroq, biz oʻt oʻchirgichdan foydalanishning asosiy bosqichlarini
tavsiflovchi qisqa video qoʻllanmani tayyorladik.
Oʻt oʻchirgichdan foydalanishdan oldin, toʻg‘ri oʻt oʻchirgichni
tanlash uchun yong‘in turini aniqlash kerak.
Nаzоrаt sаvоllаri::
1. Dastlabki oʻt oʻchirish vositalari haqida ma’lumot bering?
2. Yong‘inni oʻchirishda ishlatiladigan vositalar?
3. Zamonaviy oʻt oʻchirgichlarni bilaszmi?
4. Zamonaviy oʻt oʻchirgichlarning eskilaridan farqi qanday?
5. Yong‘indan avtomatik habar bergichlarni izoxlang?
6. Avtomatik oʻt oʻchirgichlarni izoxlang?
7. Yong‘inni oʻchiruvchi moddalarning xususiyatlari qanday?
8. Yong‘inni oʻchirishda eng samarali va qulay usullarini sanang?
451
V bob BAXTSIZ HODISALARDA BIRINCHI TIBBIY
YORDAM KOʻRSATISH ASOSLARI.
5.1-Mavzu: BAXTSIZ HODISA VA ULARNING KELIB
CHIQISH SABABLARI. JAROXATLANISHLAR, KASB
KASALLIKLARI VA UNING PROFILAKTIKASI
5.1.1.Baxtsiz hodisa va ularning kelib chiqish sabablari.
Baxtsiz hodisalar, odatda, turli hil jarohatlar bilan birga kelishi
kuzatiladi. Travma (grekcha Trauma) jarohatlar – tashqi omillar ta’sirida
yuz beradigan inson organizmi yumshoq toʻqimalarining shikastlanishi va
ularning butunligi va funksiyalarini buzilishidir,
Shifokordan oldin darhol koʻrsatilgan yordam jabrlangan insonni
og‘ir oqibatlardan saqlab qolishi mumkin.
Shifokordan oldingi (bundan keyin – birinchi) yordam - bu baxtsiz
hodisada jabrlangan kishining hayoti va sog‘lig‘ini saqlash yoki tiklashga
qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi. Bunday yordamni, tibbiy xodim
yetib kelishiga qadar, jabrlangan kishining yonida boʻlganlar (oʻzaro
yordam) yoki jabrlangan kishining oʻzi (oʻziga yordam) koʻrsatishi kerak.
Jabrlanganning hayoti va odatda keyingi davolanishining
muvaffaqiyati birinchi yordamning qanchalik tez va mohirona
koʻrsatilishiga bog‘liq boʻladi. Shuning uchun ham har bir odam birinchi
yordam koʻrsatishni bilishi va jabrlanganlarga hamda oʻziga birinchi
yordam koʻrsata olishi kerak.
Jabrlangan kishida nafas olish yoki puls urishi singari tirikligini
bildiruvchi alomatlar boʻlmasa uni oʻlgan deb hisoblash va unga yordam
koʻrsatishdan bosh tortib boʻlmaydi; jabrlangan kishini hushiga keltirish
va unga yordam koʻrsatishning maqsadga muvofiqligi masalasini faqat
shifokorgina hal qilish huquqiga egadir.
Elektr uskunalariga xizmat koʻrsatishda elektr tokidan
jarohatlanganlarga oʻz vaqtida birinchi yordam koʻrsatilishi ayniqsa
muhimdir.
Elektr energetika uskunalariga xizmat koʻrsatuvchi korxona va
tashkilotlarda ishlovchi barcha xodimlar kasb boʻyicha oʻqitilishi bilan bir
452
qatorda jabrlanganlarga birinchi yordam koʻrsatish boʻyicha amaliy
mashg‘ulotlar oʻtishlari hamda vaqti-vaqti bilan birinchi yordam
koʻrsatish usullari boʻyicha yoʻriqnomaviy mashg‘ulotlar oʻtishlari lozim.
Mashg‘ulotlarni korxonaning (tashkilotning) muhandis - texnik xodimlari
bilan birgalikda tibbiy xodimlar jumlasidan boʻlgan puxta bilimlarga ega
mutaxassislar oʻtishlari kerak.
Korxonaning har bir xodimi oʻzining kasbiy vazifalarini qanday
mohirona bajarsa, birinchi yordamni ham shunday koʻrsata bilishi kerak,
shuning uchun ham kasbiy mahoratga va shifokordan oldingi yordam
koʻrsatishni bilishga qoʻyiladigan talablar bir xil boʻlishi lozim.
Birinchi yordam oʻz vaqtida koʻrsatilishi va samarali boʻlishi uchun
doimiy navbatchilik joylarida qoʻyidagilar boʻlishi kerak:
birinchi yordam koʻrsatish uchun kerakli dori-darmonlar va tibbiy
buyumlar toʻplami solingan tibbiy yordam qutichasi (yoki korxona
hududidan tashqarida ishlanganda brigadirlarda turadigan birinchi
yordam xaltasi);
koʻrinadigan joylarda osiladigan baxtsiz, hodisalarda jabrlanganlarga
birinchi yordam koʻrsatish, sun’iy nafas va yurakka tashqi massaj qilish
usullari tasvirlangan plakatlar;
birinchi yordam qutichalarini va tibbiy yordam koʻrsatish punktlarini
topishni osonlashtiruvchi koʻrsatkich taxtachalari va belgilari. Ishlar chet
tashkilotlarning xodimlari tomonidan bajarilganda ushbu tashkilotlarning
xodimlariga birinchi yordam qutichalari turgan va tibbiy yordam
koʻrsatish punktlari oʻrnashgan joylari ma’lum qilinishi kerak.
Birinchi yordam koʻrsatishni toʻg‘ri tashkil etilishi uchun har bir
korxona, sex, tuman, tarmoq uchastkasida va h.k. quyidagi chora-tadbirlar
bajarilishi lozim:
zimmasiga birinchi yordam qutichasi va xaltalarini muntazam
toʻldirib turish va ulardagi dori-darmonlar va tibbiy buyumlarning tegishli
holatda saqlanishini ta’minlash vazifasi yuklatilgan xodimlarni ajratish;
birinchi yordamning toʻg‘ri koʻrsatilishi va jabrlangan kishini tibbiy
yordam koʻrsatish punktiga oʻz vaqtida va albatta yoʻnaltirilishi, hamda
birinchi yordam qutichalari va xaltalarini quyida keltirilgan kerakli dori453
darmonlar va tibbiy buyumlar bilan muntazam toʻldirib turilishi ustidan
muntazam va qat’iy nazoratni tashkil etish.
5.1.1-jadval
Birinchi yordam qutichalarining tarkibi
№
1.
2.
3.
4.
Dori-darmonlar va
tibbiy buyumlar
Bog‘lash paketi
Steril bint
Gigroskopik, klinik,
jarrohlik paxtasi
Jgut
Maqsadi
Miqdori
Bog‘lamalarni qoʻyish uchun
-“-
5 dona
dona
50 grammlik
5 oʻram
1 dona
-“-
Qon oqishini toʻxtatish uchun
Singan, chiqqanlarni mahkamlab qoʻyish
5.
Shinalar
3-4 dona
uchun
Lat yegan, singan chiqqan joylarni
6. Yax uchun rezina xalta
1 dona
sovitish uchun
Dorilarni ichish, koʻz va oshqozonni
7.
Stakan
1 dona
yuvish va eritmalarni tayyorlash uchun
8.
Choy qoshig‘i
Eritmalarni tayyorlash uchun
1 dona
Yod (5 foizli spirtli
Yaralar va terining shilingan joylari
1 flakon (50
9.
eritmasi)
atrofiga surish uchun
ml)
Nashatir spirti (10
1 flakon (30
10.
Hushdan ketgan vaqtda qoʻllash uchun
foizli ammiak eritmasi)
ml)
Ishqordan kuyganda koʻz va terini
yuvish, og‘izni chayish, volt yoyidan 1 paket (25
11.
Bor kislotasi
kuyganda koʻzga hoʻllab qoʻyishga
g.)
eritma tayyorlash uchun
Ichimlik sodasi (natriy
Kislotadan kuyganda koʻz va terini
1 paket (25
12. gidrokarbonat yoki
yuvish, og‘izni chayishga eritma
g.)
natriy ikki oksidi)
tayyorlash uchun
Burundan, katta boʻlmagan yaralar va
Vodorod peroksidi
1 flakon (50
13.
shilingan joylardan qon oqishini
eritmasi (3 foizli)
ml)
toʻxtatish uchun
1 flakon (30
14. Valeriana nastoykasi
Asab tizimini tinchlantirish uchun
ml)
Oziq-ovqatdan va boshqa
15.
Achchiq tuz
50 g.
zaharlanishlarda ichish uchun
454
16.
17.
18.
19.
Aktivlashtirilgan
koʻmir (kukun)
Kali permanganat
(kristallar)
Validol yoki
nitroglitserin
Amidopirin, analgin
(tabletkalar)
Oziq-ovqatdan va boshqa
zaharlanishlarda ichish uchun
Oziq-ovqatdan va boshqa
zaharlanishlarda ichish uchun
Yurak atrofida kuchli og‘riqlarda til
ostiga olish uchun
Issiqni tushiruvchi va og‘riqni
kamaytiruvchi vosita sifatida ichish
uchun
50 g.
10 g.
1 tyubik
2 oʻram
Izoh: 1. Ichimlik sodasi va bor kislotasining eritmalari faqat ishqor
va kislotalar bilan ishlanadigan ish joylari uchun koʻzda tutiladi.
2. Zaharli gazlar va moddalar bilan zaharlanish mumkin boʻlgan
sexlar va laboratoriyalarda birinchi yordam qutichasining tarkibi
tegishlicha toʻldirilishi kerak.
3. Birinchi yordam xaltalari uchun vositalar toʻplamiga shinalar, yax
uchun rezina xaltasi. stakan, choy qoshig‘i, bor kislotasi va ichimlik
sodasi kiritilmaydi. Qolgan vositalar roʻyhatda koʻrsatilgani boʻyicha 50
foiz miqdorida kiritiladi.
4. Yoz davrida hashorat chiqishi mumkin boʻlgan ishlash joylarda
birinchi yordam qutichalarida (xaltalarida) dimedrol (1 oʻram) va
kordiamin (1 flakon) boʻlishi kerak.
5. Birinchi yordam qutichasining ichki devorida qaysi dori vositalari
qanday jarohatlarda qoʻllanishi (masalan, burundan qon oqishida – 3
foizli vodorod peroksidi va h.k.) koʻrsatilgan boʻlishi kerak.
Yordam koʻrsatayotgan shaxs inson organizmini hayotiy muhim
funksiyalari buzilishining asosiy alomatlarini bilishi, hamda jabrlanganni
xavfli va zararli omillar ta’siridan halos etishi, jabrlanganning holatini
baholay bilishi, koʻrsatilayotgan birinchi yordamning ketma-ketligini
belgilab olishi, zarur boʻlganda jabrlanganga yordam koʻrsatayotganda va
transportirovka qilishda qoʻl keladigan mavjud vositalardan foydalanishi
kerak.
455
5.1.1-rasm. Aptechka (dori quti).
Jabrlanganga birinchi yordamni koʻrsatishda amalga oshiriladigan
harakatlarning ketma-ketligi:
1) jabrlanganning organizmiga xavfli va zararli omillar ta’sirini
(elektr tokining ta’siridan halos etish, zararlangan muhitdan olib chiqish,
yonayotgan kiyimlarini oʻchirish, suvdan chiqarib olish va h.k.) bartaraf
qilish;
2) jabrlanganning holatini baholash;
3) jabrlanuvchini hayoti uchun eng koʻp xavf solayotgan jarohatning
xususiyatlarini va uni qutqarish boʻyicha qilinadigan harakatlarning
ketma-ketligini aniqlash;
4) jabrlanuvchini qutqarish boʻyicha zarur chora-tadbirlarni eng
kerakligi tartibida bajarish (nafas yoʻllari oʻtkazuvchanligini tiklash;
sun’iy nafas, yurakning tashqi massaji muolajalarini oʻtkazish; qon
oqishini toʻxtatish; singan joylarni mahkamlab qoʻyish, bog‘lamalar
qoʻyish va h.k.);
5) tibbiyot xodimlari yetib kelishiga qadar jabrlanuvchining asosiy
hayotiy funksiyalarini saqlab turish;
6) tez tibbiy yordam yoki shifokorni chaqirish yoxud jabrlanuvchini
eng yaqin tibbiyot muassasasiga yetkazish choralarini koʻrish.
Hodisa roʻy bergan joyga tibbiyot xodimlarini chaqirish imkoni
boʻlmasa, jabrlanuvchini eng yaqin tibbiyot muassasasiga yetkazish
choralari ta’minlanishi kerak. Jabrlanuvchini faqat nafasi va pulsi
barqaror boʻlganda joydan-joyga koʻchirib oʻtkazish mumkin.
Agar jabrlanuvchining holatiga koʻra uni koʻchirib boʻlmasa, tibbiyot
xodimlari yetib kelishiga qadar jabrlanuvchining asosiy hayotiy
funksiyalarini saqlab turish lozim.
456
Jabrlanuvchini jarohatlovchi omillarning ta’siridan halos etish
Jabrlanuvchiga yordam koʻrsatish uni jarohatlovchi omillarning
ta’siridan halos etish vaqtidan boshlanadi: elektr uskunasini oʻchirish, tok
oʻtkazuvchi qismlardan kuchlanishni uzish yoki jabrlanuvchini undan
ajratib olish; jabrlanuvchini qadam kuchlanishi maydonidan olib chiqish
va boshqalar; suvdan tortib olish; xavfli (gazlangan, changlangan,
havoning harorati oshgan yoki pasaygan va h.k.) zonadan olib chiqish;
ishlab chiqarish uskunalarini, harakatdagi mashinalar va mexanizmlarni
toʻxtatish; bug‘ yoki suvni oʻchirish; yonayotgan kiyimlarni oʻchirish va
boshqalar. Bundan yordam koʻrsatayotgan shaxsning oʻzi ham, tegishli
himoya vositalaridan foydalangan holda, oʻzini shu jarohatlovchi
omillarning ta’siridan saqlashi lozim.
Jabrlanuvchi, faqat unga yoki yordam beruvchi shaxsga u yerda
boʻlish xavfli boʻlganda yoki oʻsha joyda yordam koʻrsatib boʻlmasa,
masalan tayanchda, machtada, kajavada va h.k. yurakka massaj qilish
imkoni boʻlmaganda boshqa joyga koʻchiriladi.
Elektr tokining ta’siridan ozod qilish.
Elektr toki urganda jabrlanuvchini imkoni boricha tezroq elektr toki
ta’siridan halos etish lozim. Chunki elektr tokining ta’siri qancha koʻp
boʻlsa, organizmdagi elektr jarohati shunchalik og‘irroq boʻladi.
5.1.2-rasm. Elektr toki urgan insonni elektr tokidan halos qilish.
Kuchlanish ostidagi tok oʻtkazuvchi qismlarga tegib ketish, koʻp
hollarda mushaklarning ixtiyoriy boʻlmagan ravishda qisqarishiga va
nafas olish va qon aylanish organlari faoliyatining buzilishi yoki umuman
toʻxtab qolishiga olib keluvchi holatga sabab boʻlishi mumkin. Agar
jabrlanuvchi simni qoʻlida ushlab turgan boʻlsa, uning barmoqlari
shunday qattiq qisiladiki, simni uning qoʻllaridan boʻshatib boʻlmaydi.
Shuning uchun yordam beruvchining birinchi harakati elektr
457
uskunasining jabrlanuvchi tegib turgan qismini tezroq oʻchirishdan iborat
boʻlishi kerak.
Elektr uskunasini uzgich, biriktirgich-ajratgich (rubilnik) yoki
boshqa oʻchiruvchi apparat yordamida, hamda saqlagichlarni olib
qoʻyish, shtepsel ulamasini ajratish, havo liniyasida sim tashlab sun’iy
qisqa tutashuv hosil qilish yoʻli bilan oʻchirish mumkin.
Agar jabrlanuvchi tepada turgan boʻlsa, uning balandlikdan yiqilib
tushishi uskunani oʻchirilishi va shu tariqa jabrlanuvchini tok ta’siridan
halos etilishiga olib keladi. Bu holda qoʻshimcha jarohatlarning oldini
olish choralarini koʻrish kerak. HLning tayanchlaridan jabrlanuvchini
tushirish tartibi mazkur Yoʻriqnomaning ilovasida tavsiya qilingan.
Uskunani oʻchirish bilan bir vaqtda chiroq ham oʻchib qolishi
mumkin, shuning uchun kunduzgi yoritish boʻlmaganda, elektr
uskunaning oʻchirilishi va jabrlanuvchiga yordam koʻrsatilishini
kechiktirmasdan, boshqa manbadan yoritish (xonaning portlash va
yong‘in xavfsizligini e’tiborga olib avariyaviy yoritish, akkumulyatorli
fonarlar va h.k.) ta’minlanishi kerak.
Agar elektr uskunasini tezlik bilan oʻchirish imkoni boʻlmasa, bu
holda jabrlanuvchini u tegib turgan tok oʻtkazuvchi qismlardan ajratish
choralari koʻrilishi kerak. Bunda yordam beruvchi shaxs, barcha hollarda,
ehtiyot choralarini koʻrmasdan jabrlanuvchiga tegib ketishi mumkin
emas, chunki uning hayoti uchun xavflidir. Xuddi shuningdek, u tokning
yerga tutashuv joyida oʻtkazuvchi qismga oʻzi tegib ketmaslik yoki
qadam kuchlanishi ta’siriga tushmaslikni nazorat qilib turishi kerak.
1000 gacha V. kuchlanishda jabrlanuvchini tok oʻtkazuvchi
qismlardan yoki simdan ajratish uchun kanop, yog‘och, taxta yoki elektr
tokini oʻtkazmaydigan boshqa quruq jismdan foydalanish kerak.
Jabrlanuvchini tok oʻtkazuvchi qismlardan kiyimidan tortib (kiyimi
quruq va badaniga yopishmagan boʻlsa), masalan kamzul yoki paltosining
etagidan, yoqasidan tortib ajratish mumkin, bunda uning atrofidagi metall
buyumlar yoki jabrlanuvchi badanining kiyimsiz joylariga tegib
ketmasligi kerak. Jabrlanuvchini oyog‘idan tortib ham chetga olib qoʻyish
mumkin, bundan yordam beruvchi shaxs oʻz qoʻllarini izolyatsiya
qilmasdan turib, jabrlanuvchining kiyimiga yoki poyafzaliga tegishi
458
mumkin emas, chunki ular nam boʻlishi va elektr tokini oʻtkazishi
mumkin. Qoʻllarini izolyatsiya qilish uchun yordam beruvchi, ayniqsa u
jabrlanuvchi badanining kiyim tegmagan joylaridan ushlashi kerak
boʻlganda, yordam beruvchi shaxs dielektrik qoʻlqoplar kiyishi yoki
qoʻliga sharf oʻrashi, qoʻliga movut furajkani, kamzuli yoki paltoning
yengini kiyib olishi, jabrlanuvchining ustiga rezina gilamchani, rezinali
mato (plash) yoki oddiy quruq matoni tashlashi kerak. Shuningdek,
yordam koʻrsatuvchi shaxs rezina gilamcha, quruq taxta yoki elektr tokini
oʻtkazmaydigan har qanday taglik, quruq kiyimlar oʻrami va h.k. ustiga
turib oʻzini izolyatsiya qilishi mumkin. Jabrlanuvchini tok oʻtkazuvchi
qismlardan ajratishda bir qoʻl bilan harakat qilish lozim.
Agar elektr toki jabrlanuvchi orqali yerga oʻtib ketayotgan boʻlsa va
u tok oʻtkazuvchi element (masalan, simni) talvasada qoʻlida mahkam
ushlab olgan boʻlsa, eng osoni jabrlanuvchini yerdan ajratgan holda
(uning tagiga quruq taxta tiqib yoki uning oyog‘ini arqon yoki kiyimi
yordamida yerdan uzib qoʻyish) tokning ta’sirini toʻxtatish mumkin,
bunda yordam koʻrsatuvchi shaxs oʻziga nisbatan ham jabrlanuvchiga
nisbatan ham yuqorida koʻrsatilgan ehtiyot choralarini koʻrishi kerak.
Shuningdek simni yog‘och dastagi quruq boʻlgan bolta bilan yoki dastagi
izolyatsiyalangan asboblardan (ombir, yassi jag‘li ombirdan) foydalangan
holda uzish mumkin. Dastagi izolyatsiyalanmagan asbobning dastagiga
quruq mato oʻrab ham foydalanish mumkin. Simlarni fazalar boʻyicha,
ya’ni har bir fazani alohida uzish lozim, bunda odam oʻzini yerdan
izolyatsiyalashi (quruq taxtalar, yog‘och narvon va h.k. ustida turishi)
kerak.
1000 V.dan yuqori kuchlanishda jabrlanuvchini tok oʻtkazuvchi
qismlardan ajratish uchun himoya vositalaridan: dielektrik qoʻlqoplar va
botiqlar
1000 V. gacha kuchlanishli elektr uskunalarida izolyatsiyalaydigan
shtanga yordamida simlarni chetga olish yoʻli bilan jabrlanuvchini tok
ta’siridan ozod qilish qiyish va tegishli kuchlanishga moʻljallangan
shtanga yoki izolyatsiyalangan omburlardan foydalanish lozim.
6 – 20 kV li elektr uzatish havo liniyalarida, ularni tezlik bilan
ta’minlash manbai tomonidan uzish mumkin boʻlmasa, HLni oʻchirish
459
uchun sun’iy ravishda qisqa tutashuv hosil qilish kerak. Buning uchun HL
simlariga izolyatsiyalanmagan egiluvchan oʻtkazgichni tashlash lozim.
Tashlanayotgan oʻtkazgich, u orqali qisqa tutashuv toki oʻtayotganida,
kuyib ketmasligi uchun yetarlicha kesimga ega boʻlishi shart. Oʻtkazgich
tashlanishidan oldin, uning bir uchi zaminlanishi (metall tayanchga,
zaminlovchi tushirgich yoki alohida zaminlagich va boshqalarga ulanishi)
kerak, ikkinchi uchiga esa tashlaganda qulay boʻlishi uchun yuk osilsa
yaxshi boʻladi. Oʻtkazgichni shunday tashlash kerakki, u odamlarga, shu
jumladan yordam koʻrsatuvchi shaxsga ham jabrlanuvchiga ham tegib
ketmasligi kerak. Oʻtkazgichni tashlayotganda dielektrik qoʻlqoplar va
botiklar kiyib olish shart.
Yordam koʻrsatuvchi shaxs, agar oʻtkazuvchi qism (sim va h.k.)
yerda yotgan boʻlsa qadam kuchlanishi xavfini esda tutishi kerak. Bu
zonada ayniqsa ehtiyotkorlik bilan, yerdan izolyatsiya boʻlishi uchun
himoya vositalari (dielektrik kalishlar, botiklar, gilamchalar,
izolatsilovchi tagliklar) va elektr tokini yomon oʻtkazadigan (quruq
yog‘ochlar, xodalar va h.k.) jismlardan foydalangan holda harakat qilish
lozim. Tutashuv tokining yerga yoyilishi zonasida himoya vositalarisiz
harakat qilganda, oyoqlarni bir-biridan uzmay yerda surib yurish kerak.
Jabrlanuvchi tok oʻtkazuvchi qismlardan ajratilganda uni shu
zonadan tok oʻtkazuvchi qismdan (simdan) kamida 8 metr masofaga olib
chiqish lozim.
Suvdan chiqarib olish. Choʻkayotgan odamning qutqarishda asosiy
qoida – oʻylab, xotirjam va ehtiyotkorlik bilan harakat qilishdan iborat.
Agar choʻkayotgan odamning qutqarish toʻg‘risidagi chaqirig‘i
eshitilgan boʻlsa, uning holatidan boxabar boʻlinganligi va unga yordam
koʻrsatilishi haqida, albatta, javob qaytarilishi lozim. Bu choʻkayotgan
odamning ruhini koʻtaradi va unga kuch bag‘ishlaydi.
Agar mumkin boʻlsa, choʻkayotgan yoki suzib charchagan odamga
uni qirg‘oqqa, qayiqqa tortib olish uchun langarchoʻp yoki kiyimining
uchini uzatishi yoki qoʻl ostidagi qandaydir suzadigan jism yoki maxsus
qutqaruvchi moslamalarni tashlashi kerak. Qutqaruvchi jismni shunday
tashlash kerakki, u choʻkayotgan odamga urilib ketmasligi lozim. Agar
bunday jismlar boʻlmasa yoki ulardan foydalanganda ham choʻkayotgan
460
odamni qutqarib boʻlmasa, unda qutqarish uchun unga yordamga suzib
borish kerak.
Yordam koʻrsatuvchi shaxs oʻzi nafaqat yaxshi suzish va
shoʻng‘ishni bilishi, balki jabrlanuvchini tashish usullarini va uning osilib
olishidan oʻzini boʻshatishni bilishi kerak.
Ommaviy baxtsiz hodisalarda har bir choʻkayotgan odamga alohida
yordam koʻrsatishga harakat qilish kerak. Suzib turib birdaniga bir nechta
odamga yordam koʻrsatib boʻlmaydi.
Yordam koʻrsatish uchun tez suvga sakrash kerak boʻlsa, kiyimni va
poyafzalni yechib olish kerak. Suvning tubi va chuqurligi noma’lum
boʻlgan joylarda suvga kalla tashlab shoʻng‘ib boʻlmaydi. Suvga sakrash
joyini shunday tanlash kerakki, oqimning tezligidan foydalanib hodisa
roʻy bergan joyga tezroq yetib borish mumkin boʻlsin.
Suvning harorati past boʻlganda yoki suzayotgan odam
charchaganida uning boldir, son mushaklarida yoki barmoqlarida tomir
tortishib qolishi mumkin. Boldir mushaklarida tomir tortishganda
chalqancha suzib tomir tortishib qolgan oyoqni oldinga choʻzish va uning
barmoqlarini oʻziga qaratib tortish tavsiya etiladi. Son mushaklarida tomir
tortishganda oyoqni tizada kuch bilan bukish yordam beradi, bunda
oyoqning tagini qoʻl bilan sonning ichki tomoniga bosib turish kerak.
Qoʻl barmoqlari ivishganda qoʻlni mushtum qilgan holda suvdan chiqarib
qattiq silkitish kerak.
Suzib charchagan odamga quyidagicha yordam koʻrsatish mumkin.
Yordam koʻrsatuvchi odam charchagan odamning oldinga choʻzgan
qoʻllarining bilaklari tagiga oʻz yelkalarini tutishi va “brass” usuli bilan
suzib uni oʻzi bilan olib ketishi lozim. Agar suzib charchagan odam
yordam koʻrsatuvchi odam bilan bir maromda oyog‘i bilan suza olsa, uni
olib chiqish yanada osonroq boʻladi. Suzib charchagan odamning qoʻllari
yordam koʻrsatayotgan odamning yelkalaridan sirpanib tushib
ketmasligini kuzatib turish kerak.
Choʻkayotgan odamga orqasidan turib yordam koʻrsatish kerak,
chunki umidsizlik va qoʻrquv choʻkayotgan odamga kuch beradi va u
yordam berayotgan odamga yopishib olib uni ham choʻktirishi mumkin.
461
Agar choʻkayotgan odam yordam berayotgan odamni baribir ushlab
olgan boʻlsa, chuqur nafas olgan xolda suvning tagiga shoʻng‘ish kerak.
Bunda choʻkayotgan odam suvning ustida qolish uchun yordam
berayotgan odamni qoʻyib yuboradi.
Choʻkayotgan odam ushlab olishidan qutulishning bir nechta usullari
mavjud:
Agar choʻkayotgan odam yordam berayotgan odamning old
tomonidan tanasidan yoki boʻynidan ushlab olgan boʻlsa, bir qoʻl bilan
uning belidan ushlab turib, boshqa qoʻlning kafti bilan choʻkayotganning
dahaniga tiralish, burnini qisish va kuch bilan dahaniga itarish kerak. Juda
boʻlmaganda yordam koʻrsatuvchi shaxs choʻkayotgan odamning
qornidan pasiga tizzasi bilan tiralishi va undan kuch bilan itarilishi lozim;
Choʻkayotgan odam qoʻl bilaklaridan ushlab olganida qutilish
Agar choʻkayotgan odam yordam beruvchining oyoqlaridan ushlab
olgan boʻlsa, undan oʻzini boʻshatish uchun bir qoʻl bilan boshini oʻziga
bosib turib, ikkinchi qoʻlda uning dahanidan ushlab oʻziga teskari qilib
burish kerak .
Agar choʻkayotgan odam suv ostiga kirib ketgan boʻlsa, uning
ketidan shoʻng‘ish kerak. Uni darhol topib boʻlmasa, bir necha marta
parallel shoʻng‘ish kerak.
Agar choʻkayotgan odamning orqa tomonidan suzib kelish mumkin
boʻlmasa, unda eng yaxshisi undan bir necha metr berida shoʻng‘ib, uning
yon tomonidan suzib kelish kerak va bir qoʻl bilan uning tizzasidan itarib,
ikkinchi qoʻl bilan boshqa oyog‘idan ushlash, siltab oʻziga teskari qaratib
olish va qirg‘oqqa olib chiqish kerak.
Agar jabrlanuvchi suvning ostida tepaga qarab yotgan boʻlsa, yordam
beruvchi odam shoʻng‘ib uning boshi tomonidan suzib borishi kerak, agar
jabrlanuvchi pastga qarab yotgan boʻlsa – uning yoniga oyoq tomonidan
suzib borishi kerak. Ikkala holatda ham yordam beruvchi odam
jabrlanuvchini qoʻltig‘ini tagidan ushlab olib, koʻtarishi va suvning
tubidan kuch bilan itarilib choʻkkan odam bilan suvning ustiga chiqib
olishi va qirg‘oqqa qarab suzishi kerak.
Choʻkayotgan odamni bir necha usulda qirg‘oqqa olib chiqish
mumkin:
462
boshidan ushlab. Buning uchun yordam berayotgan odam
choʻkayotgan odamni chalqancha holatga oʻtkazishi uni shu holatda
ushlab turib, yuzini kafti bilan (kafti bilan quloqlarini berkitib, katta
barmoqlari bilan lunjidan, kichkina barmoqlari bilan esa past jag‘idan)
ushlashi va suvning ustidan ushlab qirg‘oqqa tomon olib borishi kerak.
Yordam berayotgan odamning oʻzi ham chalqancha suzishi lozim;
Qoʻlidan ushlab. Buning uchun yordam berayotgan odam
choʻkayotgan odamning orqasidan suzib kelishi, uning tirsaklarini
orqasiga oʻtkazishi va uni oʻzining bag‘riga bosib erkin usulda suzib
qirg‘oqqa olib borishi kerak;
Choʻkayotgan odamni qoʻlidan ushlab qutqarish
qoʻl ostidan ushlab. Buning uchun yordam berayotgan odam
choʻkayotgan odamning orqasidan suzib kelishi, oʻzining oʻng (chap)
qoʻlini tezlik bilan uning oʻng (chap) qoʻli ostiga oʻtkazib olishi,
choʻkayotgan odamning ikkinchi qoʻlini tirsagidan teparog‘idan ushlashi
uni oʻzining bag‘riga bosib yonboshlab suzib qirg‘oqqa olib borishi kerak.
Hushidan ketgan odamni qirg‘oqqa olib chiqish uchun yordam
berayotgan odam yonboshlab suzishi va jabrlanuvchini sochidan yoki
yoqasidan tortishi kerak.
5.1.3-rasm. Choʻkkanda birinchi yordam berish usuli.
Choʻkayotgan odamni har qanday usullar bilan qirg‘oqqa olib
chiqishda uning og‘zi va burni suvdan tepada boʻlishi kerak.
Choʻkayotgan odamni qayiq yordamida qutqarish. Choʻkayotgan
odamni qutqarish uchun maxsus buyumlarsiz qayiqda suzib borilganda,
oʻzi bilan langar, choʻp, yog‘och va h.k. olib borish, agar choʻkayotgan
hushini yoʻqotmagan boʻlsa uni choʻkayotgan odamga uzatish kerak.
Agar qayiqda odam bitta oʻzi boʻlsa, bu holda u suvga sakramagani
ma’qul, chunki boshqaraolmaydigan qayiqni suv oqimi olib ketishi
463
mumkin. Qayikni choʻkayotgan odamning oldiga faqat yon tarafi bilan
emas, balki old yoki orqa uchi bilan olib borish kerak. Choʻkayotgan
odamni qayiqqa yo old yo orqa uchidan olish kerak, chunki uni qayiqning
yon tomonidan olinadigan boʻlsa qayiq ag‘darilib ketishi mumkin. Agar
qayiqdagi yordam koʻrsatuvchi ikkinchi odam, choʻkayotgan odamni
qayiqdan turib suvdan ushlab ketishi mumkin boʻlsa, choʻkayotgan
odamni qayiqqa olmasa ham boʻladi.
Gaz bilan zaharlangan shaxslarni gazlangan zonadan olib chiqish.
Zaharli gazlar chiqishi mumkin boʻlgan xonadagi shaxs oʻzini noxush
sezsa yoki unda zaharlanish alomatlari (asabiylashish, boʻshashish holati,
bosh aylanishi, koʻngil aynashi va boshqalar) paydo boʻlsa, bu holda
ushbu odamni tezlik bilan xonadan toza havoga olib chiqish kerak.
Jabrlanuvchining holati xonadan oʻzi chiqa olmaydigan darajada
og‘irlashsa, xonadan tashqarida uni kuzatib turgan shaxs uni zudlik bilan
xonadan tashqariga yetaklab yoki koʻtarib olib chiqishi kerak.
Kuzatib turgan shaxs jabrlangan odamga yordam koʻrsatish uchun
gaz bilan zaharlangan xonaga kirishidan oldin, oʻzining yonida boʻlishi
kerak boʻlgan kislorodli (izolyatsiyalaydigan) yoki shlangli protivogaz
niqobini taqib olishi lozim. Bunday hollarda filtrlovchi protivogazlarni
taqish man etiladi.
Kabel inshootlari yoki gaz quvurlari qudug‘ida turgan shaxs oʻzini
noxush sezganda yoki unda zaharlanish alomatlari paydo boʻlganda,
quduqni tepasida uni kuzatib turgan shaxslar, darhol saqlagich
kamarining yelka tasmalariga biriktirilgan arqondan foydalanib uni
quduqdan chiqishiga yordam berishi yoki quduqdan chiqarib olishi kerak.
Gaz bilan zaharlangan xonadan olib chiqilgan shaxsning holati
yaxshilanmasa va unda zaharlanish alomatlari saqlanib qolsa, bu holda
jabrlangan shaxs zudlik bilan davolash muassasasiga yuborilishi lozim.
Yonayotgan kiyimni oʻchirish. Agar odamning ustidagi kiyimi
yonayotgan boʻlsa, olovni imkoni boricha tezroq oʻchirish kerak, ammo
bunda olovni himoya qilinmagan qoʻllar bilan oʻchirish mumkin emas.
Kiyimi yonayotgan odam, odatda, oʻzini u yoqdan bu yoqa uradi,
yuguradi. Darhol uni toʻxtatish choralari koʻrilishi kerak, uning
harakatlari oqibatida olov yanada kuchayadi.
464
Yonayotgan kiyimni tezlik bilan yechib tashlash yoki suv quyib,
qishda esa qor bilan oʻchirish kerak. Yonayotgan kiyimda yerda dumalab
ham olovni oʻchirish mumkin. Yonayotgan kiyimdagi odamning ustiga
qalin mato, koʻrpa, brezent tashlash mumkin, olov oʻchganidan keyin
jabrlangan odamning terisiga issiqlik ta’sirini kamaytirish uchun uni olib
qoʻyish kerak. Yonayotgan kiyimdagi odamni boshi bilan oʻrab
boʻlmaydi, chunki bu uni nafas yoʻllarining jarohatlanishi va olovdan
chiquvchi zararli moddalar bilan zaharlanishiga sabab boʻlishi mumkin.
5.1.2.Tomirlardan qon ketishi (oqishi) ning turlari va uni
vaqtincha toʻxtatish.
Qon ketishi tashqi (qon tanadan tashqariga oqadi) yoki ichki (qon
bosh suyagining, koʻkrak qafasining, qorin boʻshlig‘ining ichida) boʻlishi
mumkin. Qon tomirlarining shikastlanishiga qarab arterial, vena va
kapillyar qon ketishi turlariga boʻlinadi.
5.1.4-rasm. Qon ketganda, qonni toʻxtatish.
Arterial qon ketishi chuqur kesilgan yoki sanchilgan jarohatlarda
paydo boʻladi. Yorqin qizil (alvon) rang qon (yurak mushaklarining
qisqarishiga mos) tirqirab oqadi, ba’zida esa kichkina favvoracha boʻlib
uradi. Katta (uyqu, oʻmrov osti, yelka, son, tizza osti) arteriyalar
jarohatlanganda juda kuchli qon ketishi vujudga keladi, qon katta bosim
bilan qon tomirlardan oqib chiqadi, agar qon ketishini oʻz vaqtida
toʻxtatmasa, jarohatlangan kishi bir necha daqiqa ichida nobud boʻlishi
mumkin.
465
Venadan qon ketishi venalar jarohatlanganda paydo boʻladi. Qon
sekin tekis oqib chiqadi, toʻq qizil olcha rangiga ega boʻladi.
Kapillyar qon ketishi katta shilingan joylarda va sirtqi jarohatlarda
mayda qon tomirlar (kapillyarlar) shikastlanganda boʻladi. Qon yara
joyining butun sirti boʻylab asta sekin tomchilab sizib chiqadi. Kapillyar
qon ketishini dastlab yaraning atrofini yod bilan artib steril bog‘lam yoki
vodorod peroksidining 3 foizli eritmasiga hoʻllangan bog‘lam yordamida
toʻxtatish oson.
Tashqi qon ketishi turli usullar bilan toʻxtatiladi.
Kuchli boʻlmagan (vena yoki arterial) qon ketishida yaraning ustiga
qattiq siquvchi bog‘lam qoʻyiladi va tananing qonayotgan qismi tepaga
koʻtariladi.
Siquvchi bog‘lam quyidagicha qoʻyiladi: yara atrofidagi teri yod
bilan artiladi, yaraning ustiga bog‘lam materiallari (bir nechta qavat steril
doka, bint), paxta qoʻyiladi va siqib bog‘lanadi. Agar qon ketishi
toʻxtamasa, qoʻyilgan bog‘lam materiallarini olmasdan turib, uning ustiga
yana bir nechta qavat doka, paxta qoʻyilib siqib bog‘lanadi. Agar qoʻloyoqlar bog‘lanadigan boʻlsa, bint oʻramlari pastdan yuqoriga
barmoqlardan tanaga qarab bog‘lanishi kerak. Jarohatlangan qoʻl yoki
oyoq tepaga koʻtarib qoʻyiladi.
466
5.1.5-rasm. Qon ketganda qonni toʻxtatish uchun bosiladigan nuqtalar.
Kuchli qon ketishini tez toʻxtatish uchun qonayotgan tomirni yaradan
teparoqda (qon oqimi boʻylab) suyakka barmoqlar bilan bosib turish
kerak. Arteriya qon tomirlarini bosib turganda eng samarali boʻlgan joylar
nuqtalar bilan koʻrsatilgan. Quyidagi jarohatlarda qon ketishini toʻxtatish
uchun bosiladigan nuqtalar: peshona yoki chakkada-chakka arteriya qon
tomirini quloq suprasi oldida (1-nuqta);
Quyidagi jarohatlarda qon ketishini toʻxtatish uchun bosiladigan
nuqtalar:
peshona yoki chakkada – chakka arteriya qon tomirini quloq suprasi
oldida (1-nuqta);
gardanda – gardan arteriyasini bosish (2-nuqta);
boshda yoki boʻyinda – uyqu arteriyasi qon tomirlarini boʻyin
umurtqa pog‘onalariga bosish (3- va 4 - nuqtalar);
yelkada (yelka boʻg‘imlari oldida) va qoʻltiq ostida – oʻmrov osti
arteriyani oʻmrov osti chuqurchasidagi suyakka bosish (5-nuqta);
Qon tomirlaridan qon ketishini toʻxtatish uchun arteriyalarni bosish
kerak boʻlgan joylari
467
yelka oldida – qoʻltiq osti (6-nuqta) yoki yelka (7-nuqta) arteriyasini
yelka oʻrtasida ichki tomondan bosish;
qoʻl panjasi yoki barmoqlarida – bilak va tirsak arteriyalarini yelka
oldi suyagining pastdagi uchdan bir qismining panja oldida bosish (8- va
9-nuqtalar);
son qismida – son arteriyasini butida bosish (10-nuqta);
boldirda – son arteriyasini sonning oʻrtasida (11-nuqta) yoki tizza osti
arteriyani (12-nuqta) bosish;
oyoq yuzasi va panjalarida – oyoq yuzasidagi orqa arteriyasini (13nuqta) yoki orqa katta boldir arteriyasini (14-nuqta) bosish.
Oyoq va qoʻllardagi qon ketishini uni jarohat joyidan yuqoriroqda
boʻg‘imda bukish yoʻli bilan toʻxtatish mumkin, agar bu qoʻl yoki oyoq
sinmagan boʻlsa. Jabrlanuvchining tezlik bilan yengini yoki shimining
poychasini shimarish va boʻg‘imini bukishda hosil boʻlgan chuqurchaga
bir siqim paxta, doka yoki istalgan mato boʻlagini solib qoʻyish va
boʻg‘inni kuch bilan, oxirigacha bukish kerak. Bunda bukilgan joydagi
oʻtgan yaraga qon keltiruvchi arteriya siqiladi. Oyoq yoki qoʻl shunday
buklangan holatida jabrlanuvchining tanasiga roʻmol, sharf yoki kamar
bilan bog‘lab qoʻyilishi kerak.
Jarohatlangan oyoq – qoʻllardan qon kuchli ketganida uni chirmov
(jgut) bilan qattiq : tortib bog‘lash kerak.
Chirmov sifatida har qanday egiluvchan, choʻziladigan mato, rezina
naycha, podtyajkalar va h.k.dan foydalanish mumkin.
Chirmov jarohatdan yuqoriroq (tanaga yaqinroq) joyga, oldin qon
ketayotgan tomirni tegishli suyakka barmoq bilan bosib turgan holda,
og‘riqni kamaytirish va terining qisilib qolmasligi uchun kiyimning
ustidan yoki qandaydir yumshoq qistirma (oyoq-qoʻlga oʻralgan bir
nechta qavat qilib buklangan bint, doka yoki roʻmol) ustidan bog‘lanadi.
Agar yordam bir kishi tomonidan koʻrsatilayotgan boʻlsa, qon
tomirini bosib turishni jabrlanuvchiga topshirish mumkin.
Chirmovni ikkala qoʻl bilan choʻzib turib, jarohatlangan qoʻl-oyoq
atrofida ikki-uch marta oʻrash kerak, bunda chirmov oʻramlari oʻrtasida
terining ochiq qolgan joylari boʻlmasligi lozim.
468
Chirmovni qon ketishi toʻxtamaguncha burash lozim. Agar chirmov
toʻg‘ri qoʻyilgan boʻlsa, chirmov qoʻyilgan joydan pastdagi qon tomirda
qonning pulsatsiyasi aniqlanmaydi, bog‘langan joydan pastdagi oyoqqoʻlning uchi oqara boshlaydi. Biroq chirmovni juda qattiq bog‘lab
boʻlmaydi, chunki mushaklarni shikastlash, asab tomirlarini siqib qoʻyish
va oyoq-qoʻl falajini paydo qilish mumkin.
Qoʻl ostida bog‘lash uchun ishlatsa boʻladigan choʻziladigan mato
boʻlmasa, oyoq-qoʻlni choʻzilmaydigan matodan: boʻyinbog‘, belbog‘,
buralgan roʻmol yoki sochiqdan va h.k. yasalgan burama bilan bog‘lash
mumkin.
Burama yasalishi kerak boʻlgan mato koʻtarilgan oyoq-qoʻl atrofida
tegishli qistirma qoʻyib oʻraladi, va oyoq-qoʻlning tashqi tomonidan
tugun qilib bog‘lanadi. Shu tugunning ichiga yoki uning tagiga
tayoqchaga oʻxshash qandaydir jism tiqilib, qon toʻxtashiga qadar
buraladi. Kerakli darajagacha buralganidan soʻng tayoqchani, oʻzi ochilib
ketmaydigan qilib (qoʻshimcha halqa yoki bint bilan) mahkamlash kerak.
Yilning iliq davrida chirmov yoki buramani 2 soatdan koʻproq
vaqtga, sovuq davrida esa – 1 soatdan koʻproq vaqtga qoʻyib boʻlmaydi.
Chirmov bundan koʻproq vaqtga qoʻyilganda oyoq-qoʻl toʻqimalarini
nobud boʻlishi xavfi bor. Shu boyisdan vaqtni nazorat qilish uchun
chirmov yoki buramaning tagiga yoki jarohatlanganning kiyimida
bog‘lash joyining yoniga, ular qoʻyilgan aniq vaqt koʻrsatilgan qog‘ozni
qistirib qoʻyish kerak. Bir soatdan keyin chirmovni (buramani) qoldirish
zarurati boʻlsa, jarohatlangan joyini teparoqdan barmoq bilan bosib turib,
jarohatlangan joyga qon kelishi uchun chirmovni 10 – 15 daqiqaga yechib
turish, soʻngra chirmovni oldingi joyidan teparoq yoki pastroqqa
qaytadan bog‘lab qoʻyish kerak. Chirmov bog‘langan jabrlanuvchini
imkon qadar tezroq davolash muassasasiga yetkazish zarur.
Hayot uchun juda xavfli boʻlgan ichki qon ketishida, qon tananing
ichki organlari boʻshliqlariga oqadi va uni amalda toʻxtatib boʻlmaydi.
Uni jabrlanuvchining tashqi koʻrinishiga qarab aniqlash mumkin: uning
rangi oqaradi, terida yopishqoq ter paydo boʻladi, tez-tez yuzaki nafas
oladi, pulsi tezlashib uning ovozi sekin eshitiladi. Jabrlanuvchini
yotqizish yoki yarim oʻtirgan holatga keltirish, unga tinchlik469
osoyishtalikni ta’minlash, taxminan qon ketayotgan joyga “muz” (yax,
sovuq suv solingan idish) qoʻyish va tezlik bilan shifokorni chaqirish
lozim. Agar qorin boʻshlig‘i shikastlanganligiga taxmin qilinayotgan
boʻlsa, unga ichishga suv berish mumkin emas.
Burundan qon ketganda, jabrlanuvchini oʻtqazish, qon dimog‘iga
oqib tushmasligi uchun boshini oldinga engashtirish, yoqasini yechib
qoʻyish, qon shariga sovuq suvga hoʻllangan latta qoʻyish, burnining
ichiga 3 foizli vodorod peroksidiga hoʻllangan paxta yoki doka tikib
qoʻyish, burun kataklarini 4-5 daqiqaga barmoqlar bilan qisib qoʻyish
kerak.
Og‘izdan qon ketganda (qon qusish) jabrlanuvchining boshini yon
tomonga burib yotqizib qoʻyish lozim.
5.1.3.Suyak sinishi va lat yeyishda birinchi yordam koʻrsatish.
Suyak butunligining buzilishi singan deb ataladi. Jabrlanuvchi singan
joyida kuchli og‘riqni sezadi, bu og‘riq, holatni oʻzgartirmoqchi
boʻlganda kuchayadi, suyak siniqlarining joyidan siljishi tufayli,
qiyshayish, shishganlikni koʻrish mumkin.
5.1.6-rasm. Suyak sinishining turlari.
Sinish ochiq yoki yopiq boʻladi; ochiq sinishda teri qatlamlari ham
shikastlangan boʻladi.
Sinishda, jabrlanuvchiga singan suyakning qimirlamasligini
ta’minlash kerak. Bu og‘riqni kamaytiradi va suyak siniqlarining keyingi
siljini va qon tomirlari hamda yumshoq toʻqimalarni ular tomonidan yana
jarohatlanishining oldini oladi.
Ochiq sinishlarda oldin qon ketishi toʻxtatiladi va steril bog‘lam
qoʻyiladi.
470
Suyak qimirlamasligi uchun standart shinalar yoki qoʻl ostidagi
materiallardan (fanera, taxta, yog‘ochdan va h.k.) tayyorlangan
shinalardan foydalaniladi.
Yopiq sinishda jabrlanuvchining kiyimini yechmaslik – shinalarni
kiyimni ustidan qoʻyish kerak.
Singan joyga og‘riqni kamaytirish uchun “muz” (yax, sovuq suv
solingan rezina xalta, suvga hoʻllangan latta) qoʻyilishi kerak.
Chiqish - boʻg‘imdagi suyuqlarning joyidan siljishi, bunda
boʻg‘imlarning sirti qisman yoki toʻliq bir-biriga tegmay qoladi. Qoʻl yoki
oyoq chiqqan vaqtdagi kuchli og‘riq keyin ham kamaymaydi. Qoʻl yoki
oyoq chiqishining xususiyatlari quyidagicha: boʻg‘imning harakatlantirib
boʻlmasligi, uning nog‘ayritabiiy holati, shishganligi.
Qoʻl-oyoq chiqqanda yoki singanda jarohatlangan qoʻl yoki oyoqni
shina yordamida toʻliq harakatlanmasligini ta’minlash va shikastlangan
joyga “muz” qoʻyish kerak. Oʻz holicha qoʻl yoki oyoqni kiritishga
harakat qilmaslik kerak, buni faqat shifokor qilishi mumkin.
Jabrlanuvchini davolash muassasasiga yetkazish kerak, yoʻlda va
tibbiyot xodimlariga topshirish vaqtida jarohatlangan qoʻl-oyoqni yoki
tananing boshqa qismini qimirlamaydigan tinch holatda boʻlishini
ta’minlash lozim.
Qoʻl-oyoq chiqqan yoki singanda shina qoʻyish yoʻli bilan kamida
ikkita, singan joydan tepadagi va undan pastdagi boʻg‘imlarning, katta
suyaklar singanidan esa - uchta boʻg‘imning qimirlamasligini ta’minlash
kerak. Shinaning markazi singan joy oldida boʻlishi lozim. Shina
bog‘lami yirik tomirlarni, asab tolalarni va suyaklarning turtib chiqqan
joyini ezmasligi kerak.
Shinani, yaxshisi yumshoq latta va ustidan bint bilan oʻrash kerak.
Shina bint, roʻmol. kamar va h.k. bilan mahkamlab qoʻyiladi. Shina
boʻlmagan taqdirda, shikastlangan qoʻlni tanaga, shikastlangan oyoqni
esa ikkinchi sog‘ oyoqqa bog‘lab qoʻyish kerak.
Elka suyagi singan yoki chiqqanda shinani qoʻlni tirsagida bukib
qoʻyish kerak. Qoʻl suyagining yuqori qismi singanida shina ikki - yelka
va tirsak boʻg‘imlariga qoʻyilishi, qoʻl suyagining pastki qismi singanida
esa - unga qoʻshimcha bilak boʻg‘imiga ham qoʻyilishi kerak. Shinani
471
qoʻlga bint bilan bog‘lash, qoʻlni esa roʻmol yoki bint bilan boʻyinga osib
qoʻyish kerak.
Yelka oldi suyagi singan yoki chiqqanda (kaft kengligidagi) shinani
tirsak boʻg‘imidan, jabrlanuvchining kaftiga, goʻyo u mushtumida ushlab
turgandek, bir siqim paxta yoki bint solib barmoqlarning uchigacha
qoʻyilishi kerak. Shinalar boʻlmagan taqdirda, qoʻlni roʻmol bilan
boʻyinga yoki kamzulga osib qoʻyilishi lozim. Agar qoʻl (chiqib
ketganida) tanadan orqada qolayotgan boʻlsa, qoʻl va tananing oʻrtasiga
qandaydir yumshoq narsa (masalan buklangan kiyim) qoʻyish kerak.
Shinalarni, iloji boricha oyoqni koʻtarmasdan, joyida ushlab turish va
bir nechta joydan (tanaga, songa, boldirga) bint bilan bog‘lab qoʻyish
lozim, ammo bu singan joyning yonida yoki ustida boʻlishi kerak emas.
Bintni bel, tizza yoki tovon ostiga tayoqcha bilan itarish lozim.
Boldir suyaklari singan yoki chiqqanda tizza va boldir boʻg‘imlari
mahkamlab qoʻyiladi.
Umrov suyagi singan yoki chiqqanda qoʻltiq ostiga shikastlangan
tomondan bir siqim paxta qoʻyish, qoʻlni tirsagidan toʻg‘ri burchak ostida
bukib tanaga bint bilan oʻrab qoʻyish va boʻyinga roʻmol yoki bint bilan
osib qoʻyish lozim. Bintni bog‘layotganda shikastlangan qoʻldan tanaga
qarab oʻrash kerak.
Oʻmrov suyagi singan yoki chiqqanda bog‘lam qoʻyish
Umurtqa suyagi shikastlanganda unda kuchli og‘riq seziladi va
engashib yoki qayirib boʻlmaydi. Birinchi yordam quyidagicha
koʻrsatilishi kerak: ehtiyotkorlik bilan, jabrlanuvchini koʻtarmasdan
uning orqasiga tagidan keng taxta, oshiq-moshiqdan chiqarib olingan
eshikni tiqish yoki jabrlanuvchini yuzini pastga qaratib oʻgirish lozim,
oʻgirayotgan vaqtda uning tanasi egilib ketmasligini (orqa miya
shikastlanmasligi uchun) kuzatib turish kerak.
Qovurg‘alar singanda og‘riq nafas olganda, yoʻtalganda va harakat
qilganda seziladi. Yordam koʻrsatishda koʻkrak qafasini bint bilan qattiq
tortib oʻrash yoki nafas chiqarilganda uni sochiq bilan tortib bog‘lash
lozim.
Toz suyaklari singanda toz qismini paypaslaganda, but qismida,
dumg‘aza qismida og‘riq seziladi, oyoqni toʻg‘rilab koʻtarib boʻlmaydi.
472
Yordam quyidagicha koʻrsatiladi: jabrlanuvchining orqasiga tagidan keng
taxta tiqiladi, uni “qurbaqa” holatiga yotqizish, ya’ni uning oyoqlarini
tizzasida bukib ikki tomonga ochish, toʻpiqlarini esa birga qilish, tizzasi
tagiga kiyimlarni bukib qoʻyish kerak. Jabrlanuvchini (ichki organlari
shikastlanmasligi uchun) yon tomonga oʻgirish, oʻtqazish va oyog‘iga
tippa-tik qilib qoʻyish mumkin emas.
Bosh shikastlanganda bosh suyagi singan boʻlishi (alomatlari: og‘iz
va qoʻloqdan qon oqishi, behushlik holati) yoki miya chayqalishi
(alomatlari: bosh og‘rig‘i, koʻngil aynishi, qayt qilish, hushini yoʻqotish)
mumkin. Bunda birinchi yordam quyidagicha koʻrsatiladi: jabrlanuvchini
chalqancha yotqizish, boshni ikki tomondan qimirlamaydigan qilib
buklangan kiyimlardan yasalgan yostiqchalar bilan mahkamlab qoʻyish,
qattiq siqib bog‘lash lozim, agar ochiq jarohat boʻlsa steril bog‘lam
qoʻyilishi, “muz” qoʻyish va shifokor yetib kelguncha toʻla tinchlik
ta’minlanishi kerak.
Behush holatda boʻlgan jabrlanuvchi qayt qilishi mumkin. Bu holda
uning boshini yon tomonga burib qoʻyish kerak. Shuningdek uning tili
orqaga ketishi natijasida nafasi siqib qolishi mumkin. Bunday holatda
jabrlanuvchining pastki jag‘ini oldinga tortish va uni, sun’iy nafas
oldirishdagidek, shunday holatda ushlab turish kerak.
Lat yeyishda shish, lat yegan joyga tekkanda og‘riq paydo boʻladi.
Yordam koʻrsatish maqsadida og‘riqni kamaytirish va qon talashib
qolishining oldini olish uchun “muz” qoʻyish, siqib bog‘lab qoʻyish
kerak. Lat yegan joyga tegmaslik lozim.
Lat yegan joyga yod surtish, ishqalash va isituvchi kompress qoʻyish
kerak emas, chunki bu og‘riqni kuchaytiradi.
Et uzilganda (boʻg‘imlar shikastlanganda) kuchli og‘riq seziladi,
shish paydo boʻladi va boʻg‘imlarning harakati cheklanadi. Birinchi
yordamni koʻrsatishda jarohatlangan qoʻl-oyoqni bint bilan siqib bog‘lash
va uning tinch turishini ta’minlash lozim. Jarohatlangan joyga “muz”
qoʻyish kerak. Jarohatlangan oyoq koʻtarib qoʻyilishi, jarohatlangan qoʻl
esa - roʻmol bilan osib qoʻyilishi zarur.
Yuk bosib qolganda jabrlanuvchini yukning tagidan boʻshatib olish,
jarohatlangan qoʻl-oyoqni siqib bog‘lash va uning tagiga buklangan
473
kiyimlardan yasalgan yostiqchani tiqib koʻtarib qoʻyish lozim.
Jarohatlangan toʻqimalar halok boʻlishi vaqtida paydo boʻladigan zaharli
moddalar soʻrilishini kamaytirish uchun bintning ustidan “muz”
qoʻyiladi. Qoʻl-oyoqlar singanda shina qoʻyilishi kerak.
Agar jabrlanuvchi nafas olmasa va uning pulsi aniqlanmasa, darhol
sun’iy nafas oldirish va yuragiga massaj qilish zarur.
5.1.4.Sovuq urganda, issiq urganida, odam suvda choʻkganida
birinchi tibbiy yordam koʻrsatish.
Past haroratning ta’siri ostida toʻqimalarning shikastlanishi muzlab
qolish deb ataladi.
Past haroratning ta’siri ostida toʻqimalar halok boʻlmay, ulardagi
hayotiy jarayonlar sustlashadi. Toʻqimalarning harorati pastlashgan sari,
ularning hayotiy faoliyatini belgilovchi, almashinuv jarayonlari
shunchalik sustlashadi (19°C haroratda almashinuv jarayonlari deyarli
butunlay toʻxtab qoladi, 10°C haroratda esa qon oqimi toʻxtaydi).
Almashinuv jarayonlarining sustlashishi toʻqimalarning hayotiy
ehtiyojlarini kamaytiradi, lekin ularning shikastlanishiga olib kelmaydi.
5.1.7-rasm. Sovuq urishi.
Muzlab qolgan toʻqimalar bir maromda isitilmasa, ular halok boʻladi.
Muzlab qolishning sabablari turlicha boʻladi, va tegishli sharoitlarda
(uzoq vaqt davomida sovuqning ta’siri, shamol, oshgan namlik, siqadigan
yoki hoʻl poyafzal, harakatsiz holat, jabrlanuvchining yaxshi boʻlmagan
umumiy holati - kasallik, darmonsizlik, mastlik, qon yoʻqotish va h.k.)
hatto 3 - 7°C haroratda ham muzlab qolish mumkin. Dastavval barmoqlar,
panjalar, oyoq yuzlari, quloqlar va burun muzlashga moyil boʻladi.
474
Yordam koʻrsatayotganda eng muhimi - tananing muzlab qolgan
joylarining birdaniga tez isishiga yoʻl qoʻymaslik, chunki iliq havo, iliq
suv, issiq jismlar va hatto qoʻllarning tegishi toʻqimalarni nobud qilishi
mumkin. Jabrlanuvchini isitilgan xonaga olib kirishdan oldin tanasining
muzlagan joylarini (koʻpincha qoʻllari yoki oyoqlari), ularning ustiga
issiq oʻtkazmaydigan (paxta-bintli, jun va boshqa) bog‘lamlar qoʻyib
issiqning ta’siridan muhofaza qilish zarur. Bog‘lam, terining rangi
oʻzgarmagan joylariga tegmay, faqat terisi aniq oqargan joylarni yopib
turishi lozim. Aks holda tananing qon aylanish buzilmagan joylaridagi
issiq bog‘lam ostida muzlagan joylarga tarqala boshlaydi va ularni
sirtidan boshlab isishiga olib keladi, bu esa sirtdagi toʻqimalarning nobud
boʻlishiga sabab boʻladi.
Issiqni oʻtkazmaydigan bog‘lam qoʻyilganidan soʻng qoʻl oyoqlarning muzlagan barmoqlarini harakatlanmasligini ta’minlash
zarur, chunki ulardagi tomirlar moʻrt boʻlib qoladi va qon oqimi yura
boshlaganidan keyin qon talashib qolishi mumkin.
Buning uchun shinalardan, hamda qoʻl ostidagi istalgan narsalardan:
qalin karton, faner, taxtacha boʻlaklaridan foydalanish mumkin. Oyoq
yuzasi uchun ikkita taxtachadan foydalanish lozim: bittasi boldirdan
songacha boʻlgan uzunlikdagi, ikkinchisi - oyoq yuzasining uzunligi
boʻyicha. Ular 90° burchak ostida mahkamlab qoʻyilishi kerak.
Tananing muzlagan joylaridagi bog‘lam u yerda qizish his
etilmaguncha va ularning sezish qobiliyati tiklanmaguncha turishi lozim.
Organizmdagi issiqlikni oʻrnini toʻldirish va qon aylanishini
yaxshilash uchun jabrlanuvchiga issiq shirin choy ichirib turish zarur.
Organizm toʻliq muzlashi oqibatida inson hushini yoʻqotganida
shifokordan oldin yordam koʻrsatishning asosiy qoidasi issiq xonaga olib
kirishdan avval jabrlanuvchining qoʻl va oyoqlariga issiq oʻtkazmaydigan
bog‘lam qoʻyishdan iboratdir. Agar jabrlanuvchining enidagi poyafzal
yaxlab qolgan boʻlsa, uni echish emas, balki oyoqlarini poʻstin, palto yoki
qoʻl ostidagi boshqa narsa bilan oʻrab qoʻyish kerak. Jabrlanuvchini, issiq
oʻtkazmaydigan bog‘lamlarini echmasdan, zudlik bilan eng yaqin
davolash muassasasiga yetkazish lozim.
475
Hushsizlikda, issiqlik va quyosh nuridan jarohatlanishda
yordam koʻrsatish
Behushlik - bu toʻsatdan, miyadan qonning ketib qolishi sababli
qisqa vaqtga (bir necha soniyadan bir necha daqiqagacha) hushni
yoʻqotishdir. Odatda, behush boʻlishdan oldin bosh aylanadi, koʻz-oldi
qorong‘ulashadi, qulog‘i shang‘illaydi, ayrim hollarda koʻngil aynaidi va
qayt etadi. Behushlik qattiq qoʻrquv, kuchli og‘riq, qon ketishi, tananing
yotgan holatdan tikka holatga keskin oʻtishi natijasida sodir boʻlishi
mumkin.
Behushlikda jabrlanuvchi qattiq terlaydi, qoʻl-oyoqlari muzlaydi,
pulsi tez-tez uradi va uning ovozi sekin chiqadi, nafas olishi sirtqi boʻladi,
teri qatlamlari oqaradi.
Yordam koʻrsatganda jabrlanuvchini boshi tanasidan pastroq
turadigan qilib chalqancha yotqizish, nafas olishda siquvchi kiyimining
tugmalarini echish, toza havo kelishini ta’minlash, yuziga sovuq suv
sepish, nashatir spirtiga hoʻllangan paxtani hidlatish, yuziga shapatilab
urish lozim. Behush holatdagi jabrlanuvchi qayt qilishi mumkin, shuning
uchun uning boshini yon tomonga burib qoʻyish kerak. Uning boshiga
muz va hoʻllangan latta qoʻyish kerak emas. Jabrlanuvchi hushidan
ketishidan oldingi holatida unga sovuq suv yoki issiq choy berish lozim.
Issiqlik va quyosh nuridan jarohatlanish organizmning qattiq isib
ketishi va buning oqibatida miyaga qon quyilishi sababli sodir boʻladi. Bu
organizmdagi issiqlik balansi buzilib, tashqaridan keladigan issiqlik va
organizmda hosil boʻladigan issiqlikning chiqishi qandaydir sabablarga
koʻra qiyinlashganda yuz beradi. Atrof-muhitning koʻtarilgan harorati,
uning oʻta namligi, suv oʻtkazmaydigan (rezinalashtirilgan, brezent)
kiyimlar organizmga issiqlikni salbiy ta’sir etishiga sabab boʻladi. Og‘ir
jismoniy ish, mastlik, kam uxlashlik, suv ichish va ovqatlanish rejimining
buzilishi ham issiqlikni ta’sirida organizmning qizib ketishiga sabab
boʻladi.
Issiqlik ta’sirida jarohatlanganda odamning ahvoli yomonlashadi,
oʻzi boʻshashadi, kuchli qizish seziladi, teri qizaradi, kuchli ter chiqishi
(ter tomchi-tomchi boʻlib oqadi), yurakning urishi tezlashadi, nafas
siqadi, pulsi tezlashadi, chakada og‘irlik seziladi, bosh aylanadi, bosh
476
og‘riydi, koʻngil ayniydi, gohida qayt etishi mumkin. Tananing harorati
38 - 40°C gacha koʻtariladi. Pulsning tezligi bir daqiqada 100 - 120
urishgacha yetadi.
5.1.8-rasm. Issiq urishi.
Issiq urishi issiqlikni organizmda oʻta toʻplanishi (tananing harorati
41-42oC va undan yuqori) xususiyatiga ega boʻlib, insonning ongi
xiralashadi va hatto hushidan ketishi mumkin, turli guruh mushaklarining
uvishib qolishi, nafas olish va qon aylanishining buzilishi roʻy beradi.
Gallyutsinatsiyalar, alahsirash paydo boʻlishi mumkin. Teri qurib va qizib
ketadi, til ham quruq boʻlib, pulsi ipsimon va notekis uradi.
Agar issiq urganda oʻz vaqtida yordam koʻrsatilmasa, odam oʻlib
qolishi mumkin. Nafas olish va qon aylanish tizimlarining buzilishi
oʻlimga olib kelishi mumkin.
Oftob urishi odam boshiga hech narsa kiymay uzoq vaqt davomida
bevosita quyosh nurlari ostida boʻlganida sodir boʻladi. Oftob urishining
alomatlari xuddi issiq urishi alomatlari bilan bir xil boʻladi.
Issiq yoki oftob urganida quyidagicha yordam koʻrsatiladi:
jabrlanuvchini zudlik bilan salqin joyga olib oʻtish; boshini tagiga
buklangan kiyimdan yasalgan yastiqchani qoʻyib chalqancha yotqizish;
kiyimlarini tugmasini yechib boʻshatish yoki kiyimlarini echish; boshi va
koʻkragini sovuq suv bilan xoʻllash; boshiga (peshonasi, boshini tepasi,
gardaniga) hamda qon tomirlar koʻp oʻtgan joylari: butiga, oʻmrov suyagi
ostiga, qoʻltig‘ining tagiga, va tizza ostiga sovuq suvga hoʻllangan latta
yoki muz qoʻyish lozim.
Agar odam hushini yoʻqotmagan boʻlsa, unga achchiq sovuq choy
yoki sovuq tuzli suv ichirish kerak. Jabrlanuvchining nafas olishi
qiyinlashgan boʻlsa va pulsi aniqlanmasa, reanimatsion chora477
tadbirlarning barchasini; sun’iy nafas oldirish va yurakka tashqi massaj
oʻtkazishni bajarish kerak.
Choʻkkanda yordam koʻrsatish
Choʻkkan odamga koʻrsatiladigan birinchi yordam uning qanday
choʻkganligiga bog‘liq boʻladi. Choʻkishning turlari ikki xil boʻladi:
koʻkimtir turi (koʻk asfiksiya), unda oʻpkaga suv toʻlib qoladi, va oqargan
turi (oq asfiksiya) unda suv oʻpkaga kirmaydi.
Choʻkishning koʻkimtir turi, koʻpincha choʻkayotgan odam, koʻp
energiya sarflab, suvning sirtida suzishga harakat qilib darrov
choʻkmaganida kuzatiladi. Bunda uning nafas olishi betartib boʻlib
qoladi. Nafas olganida katta miqdorda suv yutib yuborib ichagi suvga
toʻlib qoladi. Bu nafas olishini qiyinlashtiradi va vaznini og‘irlashtiradi.
Kislorod yetishmovchiligi - gipoksiya boshlanadi. Suvga toʻliq kirib
ketganidan keyin odam refleks tariqasida nafas olishni toʻxtatadi. Oʻsib
boruvchi gipoksiya odamning hushidan ketib qolishiga olib keladi va
terining koʻkimtir rang olishiga sabab boʻladi. Oʻpka shishib borishi bilan
odamning og‘zi va burnidan koʻpik chiqa boshlaydi, yuragi urishdan
toʻxtaydi.
5.1.9-rasm. Suvda choʻkkanda birinchi yordam.
Choʻkishning oqargan turi oʻz hayoti uchun kurashishga harakat
qilmay tez choʻkib ketgan yoki behush holatda choʻkkan odamlarda
boʻladi. Sovuq suvga tushganda nafas olishi va yurak urishi birdaniga
toʻxtab qoladi. Halqumga tushgan suv ovoz tirqishining refleks tariqasida
yopilib qolishiga sabab boʻladi va nafas olish yoʻllari havo
oʻtkazmaydigan boʻlib qoladi. Bunda suv va havo kirmaydi.
Choʻkishning koʻkimtir turida jabrlanuvchini suvdan olgandan keyin
dastlab nafas yoʻllaridagi suvni chiqarib tashlash kerak. Qutqaruvchi
jabrlanuvchini qornini pastga, oʻzining buklangan tizzasiga, uning
478
koʻkrak qafasining pastki qismi tiraladigan qilib, boshi va tanasining tepa
qismi esa pastga osilib turadigan qilib yotqizishi kerak. Bir qoʻl bilan
jabrlanuvchining og‘zi ochiq boʻlishish uchun dahanini bosish yoki
boshini koʻtarish lozim va soʻngra boshqa qoʻl bilan uning orqasidan
qattiq-qattiq (bir necha marta) bosib suvning chiqib ketishiga yordam
berish kerak. Suv oqib chiqishi toʻxtaganidan keyin jabrlanuvchini
chalqancha yotqizish, og‘zining ichini tozalash va sun’iy nafas oldirishni
boshlash zarur. Agar jabrlanuvchining uyqu arteriyalarida pulsi boʻlmasa
va koʻz qorachig‘lari kengaygan boʻlsa, darhol yurakka tashqi massajni
boshlash kerak.
Choʻkishning oqargan turida jabrlanuvchini suvdan olgandan keyin
darhol reanimatsion chora - tadbirlar (sun’iy nafas oldirish, yurakka tashqi
massaj) oʻtkazishni boshlash kerak.
Agar yordamchilar boʻlsa, ular shu vaqtda jabrlanuvchining badanini
uqalashi va qizdirishi lozim.
Jabrlanuvchi nafas olishini boshlashi bilan unga nashatir spirti
hidlatish kerak. Agar jabrlanuvchi hushiga kelsa, unga 20 tomchi
valeriana nastoykasidan ichirish, quruq kiyimlar kiydirish, ustini issiqroq
qilib oʻrab qoʻyish, achchiq choy ichirish va tibbiyot xodimlari yetib
kelishiga qadar toʻliq tinchlik ta’minlab berilishi kerak.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Ishlаb chiqаrish jаrоhаtlаrining tаshkiliy хаrаkterdаgi sаbаblаrini
sаnаng?
2. Ishlаb chiqаrish jаrоhаtlаrining tехnik хаrаkterdаgi sаbаblаrini
sаnаng?
3. Tехnik хаrаkterdаgi jаrоhаtlаrning prоfilаktikаsigа nimаlаr kirаdi?
4. Qоn оqish jаrоhаtlаri qаndаy boʻlаdi?
5. Аrteriаl qоn оqishdа jgut jаrоhаt jоyining qаyeridаn bоg‘lаnаdi?
6. Jаrоhаtlаngаnlаrgа birinchi yordаmni kim koʻrsаtishi lоzim?
7. Yurak urishi toʻхtаgаndа bеlgilаngаn tаrtibdа koʻkrаk qаfаsi
minutingа nеchа mаrtа bоsilаdi?
8. Kuyish nеchа guruhgа boʻlinаdi?
9. Quyosh urishi qаndаy sоdir boʻlаdi?
479
10. Koʻp qоn оqish bilаn bоg‘liq jаrоhаtlаngаn kishigа birinchi
yordаm koʻrsаtilgаndаn soʻng qаnchа vаqt dаvоmidа tibbiyot
muаssаsаsigа yеtkаzish lоzim?
5.2-Mavzu: ELEKTR TOKIDAN JAROXATLANGANDA VA
ZAHARLANGANDA BIRINCHI YORDAM KOʻRSATISH
5.2.1.Umumiy mа’lumоtlаr.
Birinchi yordam koʻrsatish usullari jabrlangan odamning holatiga
bog‘liqdir.
Jabrlangan odam sog‘lig‘ining holatini quyidagi alomatlar boʻyicha
aniqlash mumkin:
es-hushi: aniq, yoʻq, shikastlangan (jabrlanganning harakatlari
susaygan yoki hayajonlangan);
teri qatlamlarining va koʻrinadigan shilliq (lab, koʻz) pardalarining
rangi: pushti, koʻkargan, oqarib ketgan;
nafas olishi: bir maromda, yoʻq, buzilgan (notoʻg‘ri, sirtqi,
xirillagan);
uyqu arteriyalaridagi puls: yaxshi aniqlanmoqda (urishi tekis yoki
notekis), yaxshi aniqlanmayapti yoki yoʻq;
koʻz qorachig‘lari: kengaygan, toraygan.
Ma’lum koʻnikmalarga ega boʻlganda yordam koʻrsatuvchi shaxs
oʻzini yoʻqotib qoʻymasdan bir daqiqa ichida jabrlanganning holatini
baholay bilishi va unga qanday tartibda va qaysi hajmda yordam
koʻrsatilishini belgilab olishi lozim.
Jabrlanganning hushi oʻzida yoki yoʻqligiga qarab aniqlanadi. Bunga
toʻla ishonch hosil qilish uchun jabrlanganning holatini oʻzidan soʻrash
kerak.
Teri qatlamlarining rangi va nafas olishi (koʻkrak qafasining
koʻtarilishi va tushirilishi) ham qarab aniqlanadi. Har daqiqasi qimmat
boʻlgan vaqtni nafas olishini aniqlash uchun og‘zi yoki burniga oyna va
yaltiroq metall jismlarni qoʻyish uchun ketkizib boʻlmaydi.
480
Uyqu arteriyasida pulsni aniqlash uchun qoʻl barmoqlarini
jabrlanuvchining tomog‘iga (traxeyasiga) qoʻyiladi va ularni ozgina
chetga surib, boʻynining yon tomonidan ushlab koʻriladi.
Koʻzlarning yumuq holatida koʻz qorachig‘ining kengligi
quyidagicha aniqlanadi: koʻrsatkich barmoqlarini ikkala koʻzning yuqori
qovoqlariga qoʻyiladi va koʻz olmasini asta bosib yuqoriga koʻtarish
kerak. Bunda koʻz qiya ochiladi va koʻzning yoy pardasi, uning
markazida esa dumaloq shakldagi koʻz qorachig‘i koʻrinadi. Ularning
(kengaygan yoki toraygan) holati yoy pardasining ular egallagan
maydoniga qarab baholanadi.
Jabrlanganning es-hushi qay darajada buzilganligi, teri
qatlamlarining rangi va nafas olishining holatini pulsni aniqlash bilan bir
vaqtda baholash mumkin, buning uchun bir daqiqa vaqt yetadi. Koʻz
qorachiqlarini bir necha soniya ichida koʻrib olish mumkin.
5.2.2.Elektr tokidan jaroxatlanganda birinchi yordam koʻrsatish.
Elektr toki yoki boshqa xavfli omillar ta’siridan soʻng jarohatlangan
odamning badanida koʻzga koʻrinadigan og‘ir jarohatlar boʻlmasa,
jarohatlangan odam harakatlanishiga va ayniqsa ishini davom ettirishiga
ruxsat berib boʻlmaydi, chunki uning sog‘lig‘i keyinchalik birdaniga
og‘irlashib qolishi mumkin. Faqatgina shifokor jabrlangan odam
sog‘lig‘ining holatini baholashi mumkin.
5.2.1-rasm. Elektr tokining inson organizmidan oʻtishi.
Yashin urganida jabrlangan odamni yerga koʻmish mumkin emas, bu
faqat zarar keltiradi va uni saqlab qolishda qimmatli boʻlgan vaqtni
yoʻqotilishiga olib keladi.
481
Agar jabrlangan odamning es-hushi oʻzida boʻlsa (bundan oldin esa
hushidan ketgan boʻlib, lekin nafas olishi va pulsi bir maromda saqlanib
qolgan boʻlsa) uni, masalan, kiyimlardan toʻshalgan, taglikka yotqizish;
muntazam nafas olishi va pulsini kuzatib turib nafas olishiga xalal
beruvchi kiyimlarini yechib boʻshatish; unga toza havo kelishi uchun
sharoit yaratish; agar kun sovuq boʻlsa uning badanini isitish; kun issiq
boʻlsa uni salqinroqqa joylashtirish; osoyishtalikni ta’minlash, ortiqcha
odamlarni ketkizish; suvdagi valeriana eritmasini (20 tomchi) ichirish
lozim.
Agar jabrlanuvchi behush boʻlsa, uning nafas olishini kuzatib turish
lozim, agar tilining orqaga ketib qolishi oqibatida nafas olishi sekinlashsa,
past jag‘ini oldinga chiqarish kerak. Buning uchun ikkala qoʻlning toʻrtta
barmog‘i bilan past jag‘ni orqa tomondan burchaklaridan ushlab tortiladi
va yuqoridagi tishlar past tishlardan oldinda turadigan qilib suriladi.
Tilning orqaga ketib qolishi toʻxtamaguncha uni shunday ushlab turish
lozim. Behush boʻlgan jabrlanuvchiga nashatir spirti hidlatib turish,
yuziga sovuq suv sepib turish lozim.
Jabrlanuvchining koʻngli aynisa va u qayt qilishni boshlasa, qusish
moddalarini yoʻqotish uchun uning boshi va yelkalarini yon tomonga
(yaxshisi chapga) burish kerak.
Agar jabrlanuvchi entikib, juda sekin nafas olayotgan boʻlsa, lekin
pulsi sezilayotgan boʻlsa unga darhol sun’iy nafas olish muolajasini
boshlash lozim. Sun’iy nafas oldirish vaqtida jabrlanuvchi yotgan holatda
boʻlishi shart emas. Sun’iy nafas oldirishni, jabrlanuvchi xavfli va zararli
omillar ta’siridan halos etilib, hamda u tayanchdan pastga tushirilib,
xavfli zonadan olib chiqilganidan soʻng darhol boshlash kerak.
Agar jabrlanuvchi behush boʻlsa va u nafas olmasa, pulsi sezilmasa,
teri qatlamlari koʻkargan va koʻz qorachig‘i kengayib ketgan boʻlsa,
darhol sun’iy nafas oldirish va yurakning tashqi massajini oʻtkazish yoʻli
bilan organizmning hayotiy funksiyalarini tiklashga harakat qilish kerak.
Ushbu chora-tadbirlar majmuasi reanimatsiya (ya’ni jonlantirish)
deb, chora-tadbirlar esa - reanimatsion chora-tadbirlar deb ataladi.
Qimmatli vaqtni yoʻqotib jabrlanuvchini yechintirishning hojati
yoʻq. Shuni esda tutish kerakki, yurak toʻxtatgan vaqtdan 4 daqiqa
482
oʻtmagan boʻlsa jonlantirish muolajalari samara berishi mumkin, shuning
uchun ham birinchi yordamni tez va imkoni boricha hodisa roʻy bergan
joyda koʻrsatish kerak.
Jabrlanuvchi nafas olmayotgan boʻlsa yoki uning pulsi sezilmasa, uni
oʻlgan deb hisoblab unga yordam koʻrsatishdan bosh turtib boʻlmaydi.
Jabrlanuvchining oʻlgani haqidagi xulosani faqat tibbiyot xodimlari
chiqarishi mumkin.
Jonlantirish harakatlarini boshlash bilan birga shifokor yoki tez
yordamni chaqirish haqida ham oʻylash kerak, faqat buni yordam
koʻrsatayotgan shaxs emas, balki boshqa shaxs qilishi lozim.
Jabrlanuvchi nafas olishining, qon aylanishining toʻxtash vaqti,
sun’iy nafas oldirishni va yurakka tashqi massaj oʻtkazishni boshlash
vaqtini, hamda reanimatsion chora-tadbirlarning davomiyligini eslab
qolish va ularni yetib kelgan tibbiyot xodimlariga ma’lum qilib yetkazish
kerak.
Sun’iy nafas oldirish va yurakka tashqi massajni oʻtkazish
usullari
Sun’iy nafas oldirish. Sun’iy nafas oldirish jabrlanuvchi nafas
olmayotganda yoki og‘ir (sekin, entikib) nafas olayotganida, hamda
qanday: elektr toki ta’siri, zaharlanish, choʻkish va boshqa sabab
boʻlishidan qat’iy nazar nafas olishi muntazam og‘irlashib borayotganda
oʻtkaziladi.
Sun’iy nafas oldirishning eng samarali usuli boʻlib “og‘izdanog‘izga” yoki “og‘izdan-burunga” usuli hisoblanadi, bunda
jabrlanuvchining oʻpkasiga yetarli hajmda havo yetkazib berilishi
ta’minlanadi. “og‘izdan-og‘izga” yoki “og‘izdan-burunga” usuli yordam
koʻrsatuvchi shaxs chiqarayotgan havoni majburan jabrlanuvchining havo
yoʻllariga yuborilishiga asoslanadi, bunda fiziologik jihatdan ushbu
yuborilayotgan havodan jabrlanuvchining nafas olishi uchun foydalansa
boʻladi. Havoni doka, roʻmolcha va h.k. orqali yuborsa boʻladi. Sun’iy
nafas oldirishning ushbu usuli jabrlanuvchining oʻpkasiga havo kelishini
nazorat qilish imkonini beradi, chunki koʻkrak qafasi havo
puflanayotganda koʻtarilishi va havo chiqarilganda pastga tushishini
koʻrish mumkin.
483
5.2.2-rasm. Klinik oʻlimda birinchi yordam.
Sun’iy nafas oldirishni oʻtkazish uchun jabrlanuvchini chalqancha
yotqizish, nafas olishni siqib turgan kiyimlarining tugmalarini yechib
boʻshatish va behush chalqancha yotganda orqaga ketib qolgan til bilan
yopilib qolgan yuqori nafas olish yoʻllari oʻtkazuvchanligini ta’minlash
lozim. Bundan tashqari, og‘iz boʻshlig‘i ichida yot moddalar (qusuq
moddalari, echilib tushgan protezlar, agar odam choʻkkan boʻlsa, qum,
balchiq, oʻtlar va h.k.) boʻlishi mumkin, ularni jabrlanuvchining boshini
yon tomonga burib dastroʻmol (latta) yoki bint oʻralgan koʻrsatkich
barmoq bilan olib tashlash kerak. Shundan soʻng yordam koʻrsatuvchi
shaxs jabrlanuvchi boshining yon tomoniga joylashib, bir qoʻlini uning
boshini tagidan oʻtkazadi, ikkinchi qoʻlining kafti bilan jabrlanuvchining
boshini imkoni boricha orqaga ag‘darib peshonasini bosishi lozim.
Sun’iy nafas oldirish vaqtida jabrlanuvchi boshining holati
Bunda tilning asosi koʻtarilib halqumga kirish yoʻlini ochib beradi,
jabrlanuvchining og‘zi esa ochiladi. Yordam koʻrsatuvchi shaxs
jabrlanuvchining yuziga engashib, og‘zini ochib chuqur nafas oladi
soʻngra lablari bilan jabrlanuvchining og‘zini toʻliq yopib
jabrlanuvchining og‘ziga havo yuborib tez nafas chiqaradi; shu bilan bir
vaqtda u jabrlanuvchining burnini yuzi bilan yoki peshonani ushlab
turgan qoʻlning barmoqlari bilan yopishi kerak.
Sun’iy nafas oldirishning “Og‘izdan-burunga” usuli.
Bunda jabrlanuvchining koʻtarilishi kerak boʻlgan koʻkrak qafasini
kuzatib turish lozim. Koʻkrak qafasi koʻtarilishi bilan havo puflash
toʻxtatiladi, yordam koʻrsatuvchi shaxs boshini koʻtarib, jabrlanuvchi
asta-sekin nafas chiqaradi. Nafas chiqarish yanada chuqurroq boʻlishi
uchun koʻkrak qafasini sekin bosgan holda jabrlanuvchining oʻpkasidan
havo chiqishiga koʻmaklashish mumkin.
484
Agar jabrlanuvchining pulsi yaxshi aniqlanayotgan va unga faqat
sun’iy nafas oldirish kerak boʻlsa, sun’iy nafas oldirish oʻrtasidagi vaqt
oralig‘i 5 soniyani tashkil etishi kerak, bu bir daqiqada 12 marta nafas
oldirishdan iboratdir.
Koʻkrak qafasi kengayishidan tashqari teri qatlamlarining va shilliq
pardalarning pushti rangga kirishi, hamda jabrlanuvchining behushlik
holatidan chiqib oʻzi mustaqil nafas ola boshlashi, sun’iy nafas oldirish
samaradorligini yaxshi koʻrsatkichi boʻlib xizmat qiladi.
Sun’iy nafas oldirishni oʻtkazishda yordam koʻrsatuvchi shaxs
puflanayotgan havoning jabrlanuvchini oshqozoniga emas, balki
oʻpkasiga oʻtishini kuzatib turishi kerak. Qorinning shishishi havoning
oshqozonga oʻtganidan dalolat beradi, bunda koʻkrak va kindik oʻrtasida
qorin qoʻlning kafti bilan ehtiyotkorlik bilan asta-sekin bosib eziladi.
Bunda jabrlanuvchi qayt etishi mumkin, bunda uning og‘zi va halqumini
tozalash uchun jabrlanuvchining boshi va yelkasini yon tomonga
(yaxshisi chapga) burish kerak.
Agar
havo
puflanganda
koʻkrak
qafasi
koʻtarilmasa,
jabrlanuvchining past jag‘ini oldinga tortib chiqarish lozim.
Agar jabrlanuvchining jag‘lari bir-biriga mahkam bosilgan boʻlib
uning og‘zini ochib boʻlmasa, bu holda sun’iy nafas oldirishni “og‘izdan
burunga” usuli bilan oʻtkazish kerak.
Jabrlanuvchi oʻzi mustaqil nafas ololmasa va uning pulsi
aniqlanayotgan boʻlsa, baxtsiz hodisa minoraning savatchasida,
tayanchda yoki machtada roʻy bergan boʻlsa sun’iy nafas oldirishni
oʻtirgan yoki turgan holatda oʻtkazish mumkin. Bunda jabrlanuvchining
boshini imkoni boricha orqaga engashtiriladi yoki past jag‘i oldinga
suriladi. Qolgan usullar xuddi oldingidek oʻtkaziladi.
Ish joyida jabrlanuvchining turgan holatida sun’iy nafas oldirish
Kichkina bolalarga havoni puflaganda bir vaqtda oʻzining og‘zi bilan
bolaning burnini ham yopib, ham og‘ziga ham burniga havo puflanadi.
Bola qanchalik kichkina boʻlsa, nafas olganida unga puflanadigan havo
shunchalik kam boʻlishi kerak va katta odamga nisbatan koʻproq marta
havo puflanishi lozim (bir daqiqada 15-18 marta). Yangi tug‘ilgan
chaqaloqqa katta odamning og‘iz boʻshlig‘idagi havo yetarli boʻladi.
485
Shuning uchun bolaning nafas olish yoʻllari shikastlanmasligi uchun unga
havoni juda keskin emas va toʻliq boʻlmagan hajmda puflash kerak.
Bolaga sun’iy nafas oldirish
Jabrlanuvchining oʻzi dastlabki sust nafas ola boshlashi bilan sun’iy
nafas oldirishdagi havoni, oʻzi nafas olayotgan vaqtda puflash lozim.
Jabrlanuvchi yetarli darajada chuqur va bir maromda mustaqil nafas
olganidan soʻng unga sun’iy nafas oldirish toʻxtatiladi.
Jabrlanuvchi nafas olmasa va uning uyqu arteriyasida puls
aniqlanmasa, bu holda sun’iy nafas oldirish uchun ikki marta havo
puflanadi va yurakka tashqi massaj oʻtkazishni boshlash kerak.
Yurakka tashqi massaj oʻtkazish. Jabrlanuvchi nafas olmasa va uning
uyqu arteriyasida puls aniqlanmasa unga yordam koʻrsatayotganda faqat
sun’iy nafas oldirishning oʻzi yetarli boʻlmaydi, chunki oʻpkadagi
kislorod qon bilan boshqa organlar va toʻqimalarga oʻta olmaydi. Bu
holda sun’iy ravishda qon aylanishini tiklash kerak, buning uchun
yurakka tashqi massaj oʻtkazish lozim.
Odamning yuragi koʻkrak qafasida toʻsh suyagi va umurtqa
pog‘onasi oʻrtasida joylashgan boʻladi. Toʻsh suyagi – harakatchan yassi
suyakdir. Odam chalqancha (qattiq sirtda) yotganida umurtqa pog‘onasi
harakatsiz qattiq asos boʻlib qoladi. Agar toʻsh suyagi bosilsa, yurak toʻsh
suyagi va umurtqa pog‘onasi oʻrtasida siqiladi va uning ichidagi qon
tomirlarga siqib chiqariladi. Agar toʻsh suyagiga ilqib-ilqib bosilsa,
yurakdagi qonning siqib chiqarilishi xuddi yurak tabiiy qisqarganida
chiqqanidek boʻladi. Bu yurakka tashqi (bilvosita, yopiq) massaj
oʻtkazish deb ataladi, bunda qon aylanishi sun’iy ravishda tiklanadi.
Shunday qilib, sun’iy nafas oldirish yurakka tashqi massaj oʻtkazish bilan
birgalikda amalga oshirilsa, nafas olish va qon aylanish funksiyalari
amalga oshiriladi.
Quyidagi: teri qatlamlarining oqarib yoki koʻkarib ketishi, hushini
yoʻqotish, uyqu arteriyalarida pulsning aniqlanmasligi, nafas olishning
toʻxtab qolishi yoki entikib, toʻxtab-toʻxtab nafas olish alomatlarining
birgalikdagi koʻrinishi yurak faoliyatining toʻxtab qolganidan dalolat
beradi va reanimatsion chora-tadbirlarning amalga oshirilishini taqozo
etadi.
486
Yurak toʻxtab qolganda, vaqtni zoye ketkazmasdan, jabrlanuvchini
qattiq tekis joyga: kursiga, polga, hech narsa boʻlmaganda tagiga taxta
qoʻyib yotqizish lozim.
Agar bitta odam yordam koʻrsatayotgan boʻlsa, u jabrlanuvchining
yon tomoniga oʻrnashib oladi va engashib ikki marta (“og‘izdan-og‘izga”
yoki “og‘izdan-burunga” usuli bilan) tez havo puflaydi, soʻngra qaddini
rostlab, jabrlanuvchining shu tomonida qolib, bitta qoʻlining kaftini toʻsh
suyagining pastki yarmiga, tagidagi uchidan ikki barmoq yuqoriroqqa
qoʻyadi, barmoqlarini esa sal koʻtaradi. Ikkinchi qoʻlining kaftini birinchi
kaftining ustiga koʻndalang yoki uzunasiga qilib qoʻyib, engashgan
gavdasi bilan yordam bergan holda bosadi. Bosganda qoʻllar tirsak
boʻg‘imlarida toʻg‘ri boʻlishi kerak.
Bosganda tez-tez shunday siltab bosish kerakki, toʻsh suyagi 4-5
sm.ga surilishi, bosish davomiyligi 0,5 soniyadan oshmasligi, alohida
bosishlar oralig‘i ham 0,5 soniyadan oshmasligi kerak.
Bosishlar oralig‘ida qoʻllar toʻsh suyagidan olinmaydi (agar ikki
kishi yordam berayotgan boʻlsa) barmoqlar koʻtarilgan holatda boʻlishi,
qoʻllar tirsak boʻg‘imlarida toʻliq toʻg‘rilangan boʻlishi lozim.
Agar jonlantirishni bitta odam oʻtkazayotgan boʻlsa, har ikki marta
chuqur havo puflaganida toʻsh suyagini 15 marta bosish kerak, soʻngra
yana ikka marta havo puflanadi va yana 15 marta toʻsh suyagini bosish
kerak va h.k. Bir daqiqa ichida toʻsh suyagini kamida 60 marta bosish va
12 marta havo puflash, ya’ni 72 muolajani bajarish lozim, shuning uchun
reanimatsion chora-tadbirlarning sur’ati yuqori boʻlishi kerak.
Tajribaning koʻrsatishicha, sun’iy nafas oldirishga koʻproq vaqt
sarflanadi. Havoni puflashda jabrlanuvchining koʻkrak qafasi kengayishi
bilan havo puflashni toʻxtatish lozim.
Sun’iy nafas oldirish va yurakka tashqi massajni bir kishi tomonidan
oʻtkazilishi.
Reanimatsion chora-tadbirlar ikki kishi tomonidan oʻtkazilayotgan
boʻlsa, “nafas oldirish – massaj qilish” nisbati 1:5 ni tashkil qiladi, ya’ni
bitta chuqur havo puflanganidan soʻng koʻkrak qafasi besh marta bosilishi
kerak. Jabrlanuvchiga sun’iy nafas oldirish vaqtida yurakka massaj
qilayotgan kishi koʻkrak qafasini bosmay turadi, chunki koʻkrak qafasi
487
bosilganidagi harakatlar havo puflanishidan kuchliroq boʻladi (havo
puflanishida koʻkrak qafasining bosilishi sun’iy nafas oldirishni va
dyemak reanimatsion chora-tadbirlarni samarasiz qilib qoʻyadi).
Reanimatsion chora-tadbirlar ikki kishi tomonidan oʻtkazilayotganda
yordam koʻrsatuvchi shasxlar har 10 - 15 daqiqada oʻrin almashib turishi
maqsadga muvofiqdir.
Sun’iy nafas oldirish va yurakka tashqi massajni ikki kishi tomonidan
oʻtkazilishi.
Yurakka tashqi massaj toʻg‘ri bajarilganda toʻsh suyagining har
bosilishida arteriyalarda puls paydo boʻlishiga olib keladi.
Yordam koʻrsatuvchi shaxslar yurakka tashqi massajni toʻg‘ri va
samarali oʻtkazilayotganligini uyqu va son arteriyalarida pulsning paydo
boʻlishi boʻyicha vaqti-vaqti bilan nazorat qilib turishlari lozim.
Jonlantirish bir kishi tomonidan oʻtkazilayotgan boʻlsa, u har 2 daqiqada
uyqu arteriyasidagi pulsni aniqlash uchun yurakka massaj qilishni 2-3
soniyaga toʻxtatib turishi lozim. Agar jonlantirish ikki kishi tomonidan
oʻtkazilayotgan boʻlsa, uyqu arteriyasidagi puls sun’iy nafas oldirishni
oʻtkazayotgan shaxs tomonidan nazorat qilinadi. Massaj qilish vaqtidagi
tanaffusda pulsning paydo boʻlishi yurak faoliyatining (qon
aylanishining) tiklanganligidan dalolat beradi. Bunda yurakka massaj
qilishni darhol toʻxtatish, ammo sun’iy nafas oldirishni, jabrlanuvchi oʻzi
barqaror mustaqil nafas olishiga qadar davom ettirish kerak. Puls paydo
boʻlmagan taqdirda yurakka massaj qilishni davom ettirish lozim.
Sun’iy nafas oldirish va yurakka tashqi massaj oʻtkazishni
jabrlanuvchi oʻzi mustaqil nafas olishi va yurak faoliyati tiklanishiga
qadar yoki uni tibbiyot xodimlari qaramog‘iga oʻtkazilishiga qadar
amalga oshirish lozim.
Agar reanimatsion chora-tadbirlar samarali oʻtkazilsa (toʻsh suyagi
bosilganda yirik arteriyalarda puls aniqlansa, koʻz qorachig‘lari toraysa,
teri qatlamlarining va shilliq pardalarining koʻkarganligi kamaysa),
jabrlanuvchida nafas olish va yurak faoliyati tiklanadi.
Organizm
jonlanishining
(mustaqil
nafas
olishi,
koʻz
qorachig‘larining torayishi, jabrlanuvchi qoʻl-oyoqlarini qimirlatishga
harakat qilishi va boshqa) alomatlari paydo boʻlib, uzoq vaqt davomida
488
puls aniqlanmasa, bu yurak fibrillatsiyasidan dalolat beradi. Bu hollarda
tibbiyot xodimlari qaramog‘iga topshirilishiga qadar jabrlanuvchiga
sun’iy nafas oldirish va yuragiga massaj qilish muolajalarini davom
ettirish zarur.
12 yoshgacha boʻlgan bolalarga oʻtkaziladigan reanimatsion choratadbirlar oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻladi. Bir yoshdan 12 yoshgacha
boʻlgan bolalarga yurak massaji bir qoʻlda oʻtkaziladi va bolaning
yoshiga qarab koʻkrak qafasi bir daqiqada 70 dan 100-martagacha
bosiladi, bir yoshgacha boʻlgan bolalarga ikkita (koʻrsatkich va bosh)
barmoq yoki bolaning tanasini qolgan barmoqlar bilan quchoqlab olib
ikkala qoʻlning bosh barmoqlari bilan toʻsh suyagining oʻrtasiga bir
daqiqada 100 dan 120-martagacha bosiladi.
Yarador boʻlganda yordam koʻrsatish
Har qanday jarohat yarador qilgan jismdagi, jarohatlangan odamning
terisidagi, changdagi, yerdagi, yordam koʻrsatuvchi shaxsning
qoʻllaridagi va toza boʻlmagan bog‘lash matosidagi mikroblar bilan
ifloslanishi mumkin.
Jarohatlanganga yordam koʻrsatishda quyidagi qoidalarga rioya etish
zarur:
jarohat joyini suv yoki har qanday dori moddasi bilan yuvish, ustiga
kukun sepish va surtmalar surish mumkin emas, chunki bu yaraning
bitishiga toʻsqinlik qiladi, uni yiringlatishi va teri sirtidagi ifloslarni kirib
qolishiga sabab boʻladi;
jarohat joyining ichidan qum, tuproqni va h.k. olib tashlash mumkin
emas, chunki shu tariqa jarohat ichidagi hamma ifloslarni olib boʻlmaydi.
Yaraning atrofidagi ifloslarni yaraning ichiga tushmasligi uchun undan
tashqariga qilib ehtiyotkorlik bilan olish lozim;
terining tozalangan qismiga yod surish va bog‘lab qoʻyish zarur;
yaraning ichidagi qotib qolgan qonni, kiyim qoldiqlarini va h.k. olib
boʻlmaydi, chunki bu qon oqib ketishiga sabab boʻlishi mumkin;
yara joyini izolyatsiya tasmasi bilan bog‘lash yoki uning ustini
oʻrgimchakning ini bilan oʻrab qoʻyish mumkin emas, bu qoqshal
kasalligiga olib kelishi mumkin.
489
Yarador boʻlganda birinchi yordam koʻrsatish uchun dori
qutichasidagi bog‘lash oʻramini uning ustida yozilgan koʻrsatmalarga
muvofiq ochish kerak. Bog‘lash vaqtida bevosita yaraga tegadigan
qismiga qoʻl tegizmaslik lozim.
Qandaydir sababga koʻra bog‘lash oʻrami boʻlmagan taqdirda,
jarohatni bog‘lash uchun toza dastroʻmol yoki matodan foydalanish
mumkin. Yara joyiga bevosita paxta qoʻyish mumkin emas.
Matoning bevosita yaraga qoʻyiladigan qismiga yaradan kattaroq
dog‘ hosil boʻlguncha bir nechta tomchi yod tomizish, soʻngra esa matoni
yaraning ustiga qoʻyish kerak.
Yordam koʻrsatuvchi shaxs qoʻllarini yuvishi yoki barmoqlarini yod
bilan artishi kerak. Biroq yuvilgan qoʻllar bilan ham yaraga tegish
mumkin emas.
Agar yaraning ustiga tuproq tushgan boʻlsa, qoqshal kasalligiga
qarshi emlash uchun darhol shifokorga murojaat qilish kerak.
5.2.3.Kuyganda va boshqa hil zarar yetganda birinchi yordam
koʻrsatish.
Kuyishlar termik, kimyoviy va elektr kuyishlar boʻladi, olov, bug‘,
qaynoq jismlar va moddalar ta’sirida termik quyishlar; kislotalar va
ishqorlar, hamda ayrim og‘ir metallarning tuzlari ta’sirida – kimyoviy
kuyishlar; elektr toki va elektr yoyi ta’sirida – elektr kuyishlar sodir
boʻladi.
490
5.2.3-rasm. Kuyish darajalari.
Jarohatlar chuqurligi boʻyicha barcha kuyishlar toʻrtta darajaga
boʻlinadi: birinchisi-qizarish va terining shishishi; ikkinchisi - suvli
pufaklar; uchinchisi - terining sirtqi va chuqur qatlamlarining oʻlishi;
toʻrtinchisi-terining koʻmirga aylanishi, mushaklar va muskul paylari,
suyaklarning jarohatlanishi.
Birinchi darajali termik va elektr kuyishlarda inson tanasiga xavfli
omil (olov, issiq sirt, qaynoq suyuqlik, gaz yoki bug‘ va h.k.) ta’siri
bartaraf etilganidan soʻng tananing kuygan joylarini ustiga sovuq suv
quyish yoki 15 - 20 daqiqaga qor qoʻyish lozim. Bu og‘riqni, hamda
toʻqimalarga issiqlikni ta’sir etish vaqtini va kuyish chuqurligini
kamaytiradi va toʻqimalarning shishib ketishining oldini oladi.
Kuyish maydoni katta boʻlmagan birinchi va ikkinchi darajali
kuyishlarda bint yoki dokadan foydalanib, kuygan joyga steril bog‘lam
qoʻyish kerak.
Jabrlanuvchiga
yordam
koʻrsatilayotganda,
infeksiyalarni
yuqtirmaslik uchun terining kuygan joylariga qoʻl tegizish yoki unga
surtmalar, yog‘lar, moylar, vazelin surtish, ichimlik sodasi, kraxmal va
h.k. sepish mumkin emas. Pufakchalarni yorish, kuygan joyga yopishib
491
qolgan mum, kanifol va boshqa smolali moddalarni koʻchirib olish
mumkin emas, chunki ular koʻchirilayotganda kuygan terini ham
koʻchirib olishi mumkin va shu bilan jarohatlangan joyga infeksiyalar
yuqishi uchun qulay sharoit yaratiladi.
Kuygan joydan kiyim va poyafzalni yechib olish mumkin emas,
ularni qaychi yoki pichoq bilan kesish va ehtiyotkorlik bilan yechib olish
lozim.
Agar kiyim kuyib teriga yopishib qolgan boʻlsa, uning ustidan steril
bog‘lam qoʻyib, jabrlanuvchini davolash muassasasiga yuborish kerak.
Og‘ir va katta maydonli kuyishlarda jabrlanuvchini echintirmasdan
toza choyshab yoki matoga oʻrab qoʻyish, ustiga issiqroq narsa yopish,
bitta yoki ikkita analgin yoki amidopirin tabletkasini berish, iliq choy
ichirish va shifokor kelishiga qadar tinchlik yaratib berish lozim.
Yuz kuyganda uni steril doka bilan yopib qoʻyish kerak.
Shokning dastlabki alomatlarida: jabrlanuvchining rangi keskin
oqarib, tez-tez va sirtqi nafas olsa, pulsi yaxshi sezilmasa, unga tezlik
bilan 20 tomchi valeriana nastoykasidan ichirib yuborish lozim.
Koʻzlar kuyganda, bor kislotasining (yarim choy qoshiq bor
kislotasining bir stakan suvdagi) eritmasiga hoʻllab sovuq latta qoʻyish va
jabrlanuvchini darhol shifokorga yuborish kerak.
Elektr yoyi va elektr toki ta’sirida kuyganda jabrlanuvchini (kuyish
maydonining yuzasidan qat’iy nazar) davolash muassasasiga yetkazish
kerak, chunki elektr tokining organizmga ta’sir etish xususiyatlarini
e’tiborga olib, u doimiy ravishda shifokor kuzatuvi ostida boʻlishi zarur.
Uning yuragi, jarohatlangan vaqtdan bir necha soat yoki hatto bir sutka
keyin toʻxtab qolishi mumkin.
Kimyoviy kuyishda, toʻqimalar jarohatlanishining chuqurligi koʻp
jihatdan kimyoviy modda ta’sir etish vaqtiga bog‘liqdir. Shuning uchun
kimyoviy moddaning kuchi (konsentratsiyasi) va ta’sir etish vaqtini
imkoni boricha tezroq kamaytirish maqsadida jarohat joyini darhol
krandan, rezina shlangdan yoki chelakdan oquvchi katta miqdordagi
sovuq suv bilan 15 - 20 daqiqa davomida yuvish kerak.
Agar kislota yoki ishqor kiyim orqali teriga tushgan boʻlsa, oldin uni
suv bilan kiyimdan yuvib tashlash, soʻngra esa ehtiyotkorlik bilan kiyimni
492
kesib, hoʻl kiyimni jabrlanuvchining ustidan yechib olish va shundan
keyin terini yuvish zarur.
Odam tanasiga qattiq modda koʻrinishidagi oltingugurt kislotasi yoki
ishqori tushsa, uni quruq paxta yoki toza mato boʻlagi bilan olib tashlash,
soʻngra jarohatlangan joyni suv bilan yaxshilab yuvish va ustiga quruq
steril bog‘lam qoʻyish lozim.
Kimyoviy kuyishda kimyoviy moddani suv bilan toʻliq ketkizib
boʻlmaydi. Shuning uchun yuvgandan keyin jarohatlangan joyni tegishli
neytrallovchi eritmalarga hoʻllangan latta bilan artish kerak.
Kimyoviy
kuyishlarda
keyingi
yordam
xuddi
termik
kuyishlardagidek koʻrsatiladi.
Kislotadan kuyganda ichimlik sodasining (bir choy qoshig‘i ichimlik
sodasining bir stakan suvdagi) eritmasiga latta (bog‘lam) hoʻllab bosiladi.
Kislota suyuqlik, bug‘ yoki gaz koʻrinishida koʻzga yoki og‘iz
boʻshlig‘iga tushgan boʻlsa, oldin ularni katta miqdordagi suv bilan
chayish, soʻngra ichimlik sodasi (yarim choy qoshig‘i ichimlik sodasining
bir stakan suvdagi) eritmasi bilan yuvish lozim.
Teri ishqor ta’sirida kuyganda bor kislotasi (bir choy qoshig‘i bor
kislotasining bir stakan suvdagi) eritmasiga yoki sirka kislotasining
kuchsiz (osh sirkasining teng miqdorda suvdagi) eritmasiga latta
(bog‘lam) hoʻllab bosiladi.
Ishqor tomchilari sachrab yoki uning bug‘lari koʻzga va og‘iz
boʻshlig‘iga tushganda, jarohatlangan joylarni katta miqdordagi suv bilan
chayish, soʻngra bor kislotasi (yarim choy qoshig‘i bor kislotasining bir
stakan suvdagi) eritmasi bilan yuvish lozim.
Agar koʻzga qattiq kimyoviy moddaning zarrachalari tushsa, oldin
ularni nam tampon bilan olib tashlash lozim, chunki koʻzlarni yuvishda
ular shilliq pardani shilib yuborishi va qoʻshimcha jarohatga sabab
boʻlishi mumkin.
Kislota yoki ishqor qiziloʻngachga tushganida zudlik bilan shifokorni
chaqirish kerak. Shifokor kelguncha jabrlanuvchining og‘zidan soʻlagini
va shilimshiqlarni chiqarib tashlash, oʻzini yotqizib issiq qilib oʻrash,
qorniga esa og‘riqni kamaytirish uchun “muz” qoʻyib qoʻyish lozim.
493
Agar jabrlanuvchida nafas siqish alomatlari paydo boʻlsa, unga
og‘zining shilliq pardalari kuyganligi sababli “og‘izdan-burunga” usuli
bilan sun’iy nafas oldirish zarur.
Qiziloʻngachga tushgan ishqorni neytrallash maqsadida jabrlanuvchi
qayt qilishi uchun oshqozonni suv bilan yuvish mumkin emas, chunki
kuydiruvchi suyuqlik qiziloʻngach boʻyicha orqaga qaytayotganida shilliq
pardani yana jarohatlaydi va halqum shishib ketishi mumkin.
Jabrlanuvchiga uch stakandan koʻp boʻlmagan miqdorda suv ichirish
mumkin, bunda qiziloʻngachga tushgan kislota yoki ishqor suyuladi va
uning kuydiruvchi ta’siri kamayadi. Jabrlanuvchiga sut yoki suvga atalab
aralishtirilgan (1 litr suvga 12 dona) tuxumning oqini ichirish yaxshi
samara beradi.
Teri katta hajmda kuyganida, hamda koʻzga kislota yoki ishqor
tushganida birinchi yordam koʻrsatilganidan soʻng jabrlanuvchini
davolash muassasasiga yuborish kerak.
Organlar va toʻqimalarga begona jismlar tushganida yordam
koʻrsatish
Begona jismlar tomoqqa, qiziloʻngachga, nafas yoʻllariga, koʻzga,
teri ostiga va h.k. tushishi mumkin.
Tomoqqa, qiziloʻngachga, nafas yoʻllariga koʻpincha ovqat yeyish
vaqtida baliq va goʻsht suyaklari, hamda ish qilayotgan vaqtda og‘izga
solinadigan toʻnog‘ich, knopkalar, mayda mixlar va boshqa jismlar
tushishi mumkin. Bunda og‘riq paydo boʻlishi, nafas olishning
qiyinlashishi, yoʻtal tutishi, nafas siqib qolishi mumkin.
Begona jismni qiziloʻngachdan oshqozonga oʻtishi uchun non, boʻtqa
yoki kartoshka yeyishga urinishlar koʻp hollarda yordam bermaydi,
shuning uchun albatta davolash muassasasiga murojaat qilish kerak.
Mayda zarrachalar koʻrinishidagi (metall, tosh, yog‘och zarrachalari,
qum, hashoratlar va boshqa) begona jismlar koʻzga tushganida, og‘riq
paydo boʻladi, koʻz yoshlanadi va ular koʻrish qobiliyatining buzilishi va
sustlashishiga sabab boʻlishi mumkin. Agar koʻzga narsa tushgan boʻlsa,
uni koʻzni (stakandan, paxta yoki dokadan, suv ichiladigan
favvorachadan) suv oqizib koʻzning tashqi burchagidan (chekadan) ichki
burchagiga (burunga) qaratib yuvish yoʻli bilan chiqarish mumkin. Xuddi
494
shuningdek, koʻz qovog‘ini tashqariga ag‘darib toza nam paxta yoki toza
dastroʻmol bilan jismni olib tashlash mumkin. Koʻzni ishqalash mumkin
emas.
Koʻz pardasiga tushgan narsani oʻzicha olib tashlab boʻlmaydi. Buni
faqat tibbiyot xodimlari, iloji boricha tezroq qilishlari kerak, zarracha
koʻz pardasini qancha koʻp vaqt davomida jarohatlasa, shuncha asoratlari
koʻproq boʻladi, hatto yara paydo qilishi mumkin. Koʻzga quruq steril
bog‘lam qoʻyilib, jabrlanuvchini iloji boricha tezroq davolash
muassasasiga yuborish kerak.
Koʻz jarohatlanganda bog‘lam qoʻyish
Yumshoq toʻqimalarga (teri, tirnoq ostiga va h.k.) tushgan begona
jismlar, ular bilan birga toʻqimalarga mikroblar kirishi bilan xavflidir, bu
mikroblar begona jismning atrofida yallig‘lanish jarayoni boshlanishiga
sabab boʻladi. Yumshoq toʻqimalardagi begona jismlarni faqat ularni
oson va toʻliq olinishiga ishonch hosil boʻlganda oʻzicha olish mumkin.
Ozgina qiyinchilik paydo boʻlsa ham shifokorga murojaat qilish kerak.
Begona jism olib tashlanganidan soʻng uning kirgan joyini yod bilan
artish va ustiga steril bog‘lam qoʻyish kerak.
Zaharlanganda yordam koʻrsatish
Gazlar, shu jumladan atsetilen, is va tabiiy gaz bilan, benzin bug‘lari
va h.k. bilan zaharlanganda odamda bosh og‘rig‘i, “chakkada dukilash”,
“quloqda shang‘illash”, umumiy holsizlik paydo boʻladi, bosh aylanishi,
yurakning tez urib ketishi, koʻngil aynishi va qayt qilishi mumkin. Kuchli
zaharlanganda uyqu keladi, hamma narsaga befarq boʻlib qoladi, oʻta
og‘ir zaxarlanganda esa betartib harakatlar qilib kuchli hayajonlanish
paydo boʻladi, nafas olishi buziladi, koʻz korachig‘lari kengayadi.
Barcha turdagi zaharlanishlarda jabrlanuvchini darhol gazlangan
zonadan olib chiqish, nafas olishiga xalal beruvchi kiyimining
tugmalarini echish, toza havo kelishini ta’minlash, jabrlanuvchini
yotqizish, oyog‘ini koʻtarib qoʻyish, badanini ishqalash, ustiga issiq narsa
yopib qoʻyish, nashatir spirti hidlatib turish kerak.
Behush boʻlgan jabrlanuvchi qayt qilishi mumkin, shuning uchun
uning boshini yon tomonga burib qoʻyish kerak.
Nafas olishi toʻxtab qolsa, sun’iy nafas oldirishni boshlash zarur.
495
Zaharli gazlar bilan barcha zaharlanish holatlarida jabrlanuvchiga
katta miqdorda sut ichirish lozim.
Azot oksidlari bilan zaharlanishda jabrlanuvchiga ichimlik sodasi
qoʻshilgan issiq sut ichirish kerak.
Xlor bilan zaharlanishda koʻzlar, burun, og‘izni (bir stakan suvga
yarim choy qoshiq) ichimlik sodasi eritmasi bilan yuvish va
jabrlanuvchiga ichimlik sodasi qoʻshilgan iliq sutni mayda qultum bilan
ichirish lozim. Tomog‘i shishganda boʻyin atrofiga “issiq” narsa qoʻyib
turish kerak.
Ammiak bilan zaharlanganda nafas olish yoʻllari orqali sirka yoki
limon kislotasining kristallari qoʻshilgan suvning bug‘idan nafas oldirish,
iliq sut ichirish kerak. Tomog‘i shishganda boʻyin atrofiga “issiq” narsa
qoʻyib turish kerak.
Tasodifan ammiak eritmasi odamning ichiga ketib qolganida (bir
stakan suvga bir choy qoshiq) sirka kislotasi qoʻshilgan 8 - 10 stakan suv
ichirib qayt qildirish, sut ichirish lozim.
Gidrazingidrat bilan og‘zi orqali zaharlanganda jabrlanuvchining
oshqazonini iliq suv bilan yuvish, qayt qildirish, tuzli ich surgich (bir
stakan suvga 1-2 osh qoshiq achchiq tuz) eritmasi ichirish va zudlik bilan
davolash muassasasiga yetkazish lozim.
Gidrozingidrat va uning suvdagi eritmasi teriga tushganida
jarohatlangan joyni (oldin etil spirti bilan artish yaxshiroq) katta
miqdordagi suv bilan yuvish, va quyida keltirilgan tarkibdagi
surtmalardan: a) 20 foiz parafin, 20 foiz serezin, 60 foiz vazelin moyi; b)
3 foiz rux oksidi, 14 foiz sterin, 83 foiz oʻsimlik yog‘i surtish kerak.
Gidrozingidrat koʻzga tushganida ularni katta miqdordagi oqar suv
bilan yuvish lozim.
Og‘izdan “ivviol” sintetik yog‘i bilan zaharlanganda jabrlanuvchiga
qayt qilishi uchun bir necha stakan iliq suv ichiriladi va bu muolaja bir
necha marta qaytariladi. Bundan keyin yarim stakan (yarim choy qoshiq)
ichimlik sodasi eritmasi unga 2-3 osh qoshig‘ida faollashgan koʻmirni
qoʻshib ichirish kerak. Soʻngra jabrlanuvchini zudlik bilan davolash
muassasasiga yetkazish zarur.
496
“Ivviol” teriga tushganida uni (ehtiyotkorlik bilan, ishqalamasdan)
quruq latta bilan artib olish, soʻngra esa sovunli iliq suvda yaxshilab yuvib
tashlash kerak.
“Ivviol” koʻzga tushganida koʻzni katta miqdordagi suv bilan yuvish
lozim.
Oziq-ovqatdan (zaharli qoʻziqorinlar, oʻsimliklar, aynigan eskirgan
oziq-ovqatlardan) zaharlanganda jabrlanuvchida bosh og‘rig‘i, qayt
qilish, qorinda og‘riq, umumiy holsizlik paydo boʻlishi mumkin. Gohida
ich ketishi, tana harorati koʻtarilishi mumkin.
Jabrlanuvchiga yordam koʻrsatish - uning oshqozonini yuvishdan
iborat boʻladi. Unga 3-4 stakan suv yoki nim pushti kaliy permaganat
eritmasini ichishga beriladi va qayt qilishi uchun harakat qilinadi.
Oshqozonni yuvish bir necha marta qaytariladi. Soʻngra (bir stakan suvda
ikki-toʻrt osh qoshiq) faollashgan koʻmir eritmasi ichiriladi. Shundan
soʻng jabrlanuvchiga iliq choy ichirish, hamda tibbiyot xodimlari yetib
kelguncha yotqizish va ustiga issiq narsa yopib qoʻyish kerak. Nafas olish
va qon aylanishi buzilganda zudlik bilan sun’iy nafas oldirish va yurakka
tashqi massajni boshlash kerak.
Tishlanganda yordam koʻrsatish
Zaharli ilon va hasharotlarning chaqishi. Zaharli ilon va hasharotlar
chaqganda bosh aylanishi, koʻngil aynishi, qayt etish, og‘izda quruqlik va
achchiq maza seziladi, yurak urishi tezlashadi, qizish, nafas siqishi va
uyquchilik alomatlari paydo boʻladi. Alohida og‘ir holatlarda
jabrlanuvchida tomir tortishishi, hushini yoʻqotishi, nafas olishning
toʻxtab qolishi mumkin. Chaqqan joyda kuchli og‘riq paydo boʻladi. teri
qizaradi, shish paydo boʻladi. Ilon chaqqanida yordam koʻrsatish uchun
chaqqan joydagi zaharni (iloji boricha tezroq) soʻrib tuflab tashlash,
hamda zaharning tarqalishini sekinlashtirish uchun jabrlanuvchining
harakatlarini cheklash lozim. Yordam koʻrsatayotgan odam uchun zaharni
soʻrib tuflab tashlash, hatto uning og‘zida shilingan joylari boʻlsa ham,
xavfli emas. Chaqilgan oyoqni sog‘lom oyoqqa bint bilan bog‘lab qoʻyish
va tagiga bir nima qoʻyib koʻtarib qoʻyish kerak. Chaqilgan qoʻlni
buklangan holatda mahkamlab qoʻyish lozim. Jabrlanuvchiga koʻproq
suyuqlik (yaxshisi issiq choy) ichirish kerak. Chaqilgan qoʻl yoki oyoqqa
497
chirmov bog‘lash, chaqish joyini kuydirish, zaharni yaxshiroq chiqishi
uchun terini kesish, jabrlanuvchiga alkogolli ichimliklar ichirish qat’iyan
man etiladi. Jabrlanuvchini davolash muassasasiga joʻnatish kerak. Uni
yotgan holatda olib borish lozim.
Hasharotlar (asalari, ari, tukli ari, qovog‘ari) chaqqanida terining
ichiga kirib qolgan nishini olib tashlash, shishgan joyiga “yax” (muz,
sovuq solingan idish, sovuq suvga hoʻllangan latta) qoʻyish,
jabrlanuvchiga koʻproq suyuqlik ichirish kerak. Jabrlanuvchi alkogolli
ichimliklar ichishi mumkin emas, chunki u tomirlarning
oʻtkazuvchanligini kuchaytiradi va toʻqimalarda zaharni ushlab qoladi, bu
esa shishlarning kattalashishiga olib keladi.
Hasharotlarning zahariga oʻta ta’sirchan boʻlgan (allergiyasi bor)
odamlarda hasharotlar chaqqanidan keyin tomog‘i va tili shishishi, hamda
anafilaktik shok boʻlishi (hushidan ketishi, yurak-tomir, asab tizimi va
boshqa organlar faoliyatining buzilishi) mumkin. Bu holda
jabrlanuvchiga 1-2 tabletka dimedrol va 20 - 25 tomchi kordiamin
ichirish, yon atrofiga issiq suvli grelkalar qoʻyish va uni zudlik bilan
davolash muassasasiga yetkazish lozim. Nafas olishi qiyinlashsa va
yuragi toʻxtab qolsa, sun’iy nafas oldirish va yurakka tashqi massaj qilish
zarur.
Hayvonlarning tishlashi. Har qanday hayvon tishlaganida, u tashqi
koʻrinishida sog‘lom boʻlib koʻrinsa ham, hayvon shikastlagan yara joyi
va shilingan joylarning atrofidagi terini yod bilan artish va steril bog‘lam
qoʻyish lozim. Jabrlanuvchini quturishga qarshi emlanishi uchun
davolash muassasasiga yuborish kerak.
Quturgan hayvonning soʻlagi terisiga, burniga, koʻziga yoki og‘ziga
tushgan odamni ham shifokorga yuborish kerak.
Jabrlanuvchini joydan-joyga koʻchirish
Baxtsiz hodisa yuz berganda jabrlanuvchiga zudlik bilan faqatgina
birinchi yordam koʻrsatib qolmay, balki uni eng yaqin davolash
muassasasiga tez va toʻg‘ri yetkazib borish kerak. Jabrlanuvchini joydan
- joyga koʻchirish qoidalarining buzilishi unga tuzatib boʻlmas zarar
keltirishi mumkin.
498
Jabrlanuvchini koʻtarishda, joydan-joyga koʻchirishda uni qulay
holatda boʻlishini kuzatib turish va silkitmasdan olib yurish kerak.
Jabrlanuvchi zambilsiz qoʻlda joydan-joyga koʻchirilganda yordam
koʻrsatayotganlar mayda qadam bilan, tizzalarini biroz bukib bir xil
qadam tashlab yurishlari kerak.
Jabrlanuvchini koʻtarib zambilga solayotganda, yaxshisi buyruq
boʻyicha, bir xil harakat qilish lozim. Jabrlanuvchini sog‘ tomonidan
koʻtariladi, bunda yordam koʻrsatayotgan odamlar bitta tizzada turib
jabrlanuvchining boshi, orqasi, oyoqlari va dumbasi ostiga koʻllarini
shunday tiqishlari kerakki, ularning barmoqlari tananing narigi tomonidan
koʻrinsin. Jabrlanuvchini zambil oldiga olib kelmay, tizzadan turmasdan
turib uni yerdan ozgina koʻtarish va kimdir uning tagiga zambil qoʻyishga
harakat qilishi kerak. Bu ayniqsa, suyaklar singanida juda muhimdir,
bunda kimdir singan joyini ushlab turishi zarur.
Boshi, bosh suyagi va miyasi, umurtqa suyagi va orqa miyasi
shikastlangan, qorni jarohatlangan, toz suyaklari va oyoq suyaklari singan
jabrlanuvchini joydan - joyga chalqancha yotqizib koʻchiriladi.
Jabrlanuvchining nafas yoʻllariga qayt qilish moddalari va qon
tushmasligi uchun uning boshini yon tomonga burib qoʻyish lozim.
Umurtqa suyagi shikastlangan jabrlanuvchini joydan - joyga
koʻchirish uchun zambilning tagiga keng taxta, uning ustiga esa
kiyimlarni solib qoʻyish kerak; jabrlanuvchini chalqancha yotqizish
lozim. Taxta boʻlmagan taqdirda jabrlanuvchini zambilga qornini pastga
qilib yotqizish kerak.
Pastki jag‘ singanida jabrlanuvchiga havo yetishmayotgan boʻlsa, uni
zambilga yuzini pastga qaratib yotqizish kerak.
Qorin shikastlanganda yoki toz suyaklari singanda jabrlanuvchini
zambilga kuragini pastga qilib “qurbaqa” holatida yotqizish kerak.
Koʻkrak qafasi shikastlangan jabrlanuvchini oʻtirgan holatda,
orqasiga kiyimlarni buklab qoʻyib joydan-joyga koʻchirish lozim.
Tekis joyda jabrlanuvchini oyog‘ini oldinga qilib koʻtarish kerak.
Tepalikka yoki zinadan chiqayotganda, hamda jabrlanuvchi behush
holatda boʻlsa, uning boshini oldinga qilib koʻtarish kerak. Zambil og‘ib
499
ketmasligi uchun pastdagi yordam koʻrsatuvchi zambilni teparoqqa
koʻtarib yurishi kerak.
Zambilni silkitib yubormaslik uchun yordam koʻrsatuvchilar
oyoqlarini bir xil tashlamay, kalta qadam bilan yurishlari lozim.
Zambilda koʻtarib ketayotganda jabrlanuvchini, uning bog‘lamlari va
shinalari holatini kuzatib borish kerak. Zambilda uzoq vaqt koʻtarib
borish kerak boʻlganida, jabrlanuvchining holatini oʻzgartirib turish,
uning boshi ostiga qoʻyilgan kiyimlarni toʻg‘rilab turish, chanqog‘ini
qondirish (faqat qorin shikastlanmaganda) sovuq va yog‘ingarchilikdan
himoya qilish lozim.
Jabrlanuvchini zambildan olayotganda uni zambilga yotqizish
qanday tartibda amalga oshirilgan boʻlsa, xuddi shu tartibda olish lozim.
Jabrlanuvchi yotqizilgan zambilni katta masofaga koʻtarib borish kerak
boʻlsa, yordam koʻrsatuvchi zambilning dastasiga bog‘langan tasmani
boʻynidan oʻtkazib koʻtarishi lozim.
Og‘ir jarohatlangan odamni olib ketayotganda, aravaga yoki
mashinaga solishda uni zambildan olmasdan, uning ostiga xashak, oʻtlar
solib, zambili bilan solgan yaxshiroq. Jabrlanuvchini olib ketayotganda
silkitmasdan, ehtiyotkorlik bilan olib ketish kerak.
Elektr energetika uskunalariga xizmat koʻrsatishda yuz bergan
baxtsiz hodisalar oqibatida jabrlanganlarga shifokordan oldingi yordam
koʻrsatish boʻyicha yoʻriqnomaga ilova
Jabrlanuvchini HL tayanchidan tushirish
HL tayanchida ishlash vaqtida baxtsiz hodisa yuz berib, jabrlanuvchi
behush holatga tushgan boʻlsa, uni tezda tayanchdan tushira bilish kerak.
Buning uchun HL tayanchida ish olib borayotgan brigada quyidagi
maxsus moslamalar bilan jihozlangan boʻlishi kerak:
tayanchga mahkamlash uchun moslamasi boʻlgan bir rolikli blok;
diametri 10 mm.dan kam boʻlmagan va uzunligi tayanch
balandligining ikki barobaridan (20 m. va undan ortiq) uzunroq boʻlgan
ipli yoki kapronli arqon;
ish olib borilayotgan HLning kuchlanishiga muvofiq boʻlgan elektr
himoya vositalari.
500
Jabrlanuvchini tayanchdan tushirishga moʻljallangan blok, doimo
ishga tayyor boʻlishi va undan arqon oʻtkazilgan boʻlishi kerak.
Jabrlanuvchini tayanchdan tushirishni boshlaganda, yordam
koʻrsatuvchi odamni elektr toki urmasligi va uning tepadan tushib
ketmasligining oldini olish choralari koʻrilishi kerak. Elektr toki
urishining oldini olish uchun HL simlarigacha “Elektr uskunalarini
ekspluatatsiya qilishda xavfsizlik texnikasi qoidalari”da belgilangan yoʻl
qoʻyilishi mumkin boʻlgan masofaga rioya qilinishi lozim. Agar mazkur
masofaga rioya qilish imkoni boʻlmasa, HL kommutatsiya apparati
yordamida oʻchirilishi yoki kuchlanishi 20 kVgacha boʻlgan HLga sim
otish yoʻli bilan qisqa tutashuv hosil qilib oʻchirilishi mumkin.
Jabrlanuvchining oldiga chiqishda maxsus mexanizmlar (mezana) yoki
tayanchga chiqish uchun moslamalardan (ilgak, tirnoqlardan) foydalansa
boʻladi. Bunda monterlik kamari va himoya dubulg‘asidan albatta
foydalanish kerak.
Tayanchga chiqayotganda jabrlanuvchini tushirish uchun tayyorlab
qoʻyilgan (yig‘ilgan) blokni birga olib chiqish kerak.
Blok jabrlanuvchining tepasidan tayanchning kontruktiv
elementlariga (travers, ilgaklar, va h.k.) mustahkam qilib mahkamlanishi
kerak. Keyin arqonning bir uchi jabrlanuvchining monterlik kamariga
yoki uning qoʻllari ostidan halqa qilib oʻtkazish kerakki, bunda
jabrlanuvchini tushirishda u doimo tik holatda boʻlishi va halqaning
ichidan chiqib ketmasligi lozim. Arqonning ikkinchi uchi yerga
tushiriladi. Yerga tushirilgan arqonning uchi, tushirish vaqtida
sekinlashtirish va jabrlanuvchini qoʻshimcha shikastlanishining oldini
olish maqsadida, tayanchning qandaydir silindrik boʻlagi (ustun, ilgak,
travers va boshqalar) atrofida 1-2-marta aylantirilishi lozim.
Tayanchga koʻtarilgan zahoti jabrlanuvchining holatini aniqlash
lozim va reanimatsion chora-tadbirlar oʻtkazish zarur boʻlsa oʻpkasiga
ikki marta puflash, soʻngra zudlik bilan uni yerga tushirish kerak. Buning
uchun yerda turgan odam arqonni tortib, jabrlanuvchini u osilib turgan
tirnoqlardan (ilgaklardan) va monterlik kamaridan boʻshatib olish uchun
uni biroz koʻtarishi lozim. Jabrlanuvchi tayanchdan boʻshatib olinganidan
501
soʻng uni tezlik va ehtiyotkorlik bilan yerga tushirish va birinchi yordam
koʻrsatishni davom ettirish kerak.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Ishlаb chiqаrish jаrоhаtlаrining tаshkiliy хаrаkterdаgi sаbаblаrini
sаnаng?
2. Ishlаb chiqаrish jаrоhаtlаrining tехnik хаrаkterdаgi sаbаblаrini
sаnаng?
3. Tехnik хаrаkterdаgi jаrоhаtlаrning prоfilаktikаsigа nimаlаr kirаdi?
4. Qоn оqish jаrоhаtlаri qаndаy boʻlаdi?
5. Аrteriаl qоn оqishdа jgut jаrоhаt jоyining qаyeridаn bоg‘lаnаdi?
6. Jаrоhаtlаngаnlаrgа birinchi yordаmni kim koʻrsаtishi lоzim?
7. Yurak urishi toʻхtаgаndа bеlgilаngаn tаrtibdа koʻkrаk qаfаsi
minutigа nеchа mаrtа bоsilаdi?
8. Kuyish nеchа guruhgа boʻlinаdi?
9. Quyosh urishi qаndаy sоdir boʻlаdi?
10. Koʻp qоn оqish bilаn bоg‘liq jаrоhаtlаngаn kishigа birinchi
yordаm koʻrsаtilgаndаn soʻng qаnchа vаqt dаvоmidа tibbiyot
muаssаsаsigа yеtkаzish lоzim?
502
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYHATI
I. Huquqiy normativ hujjatlar:
1. Oʻzbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyasi. - T., 2023. 163 b.
2. Oʻzbekiston Respublikasi Qonuni “Yong‘in xavfsizligi” toʻg‘risida,
OʻRQ 226-son. - T., 2009. 15 b.
3. Oʻzbеkistоn Rеspublikаsini Mеhnаt kоdеksi. - T., 2022. 188 b.
4. Oʻzbеkistоn Rеspublikаsining Mеhnаtni muhоfаzа qilish toʻg‘risidаgi
Qоnuni. - T., 2016. 20 b.
II. Asosiy adabiyotlar:
5. Tursunov Sh.Ch., Butayarov A.T., Yadgorov K.A. Hayot faoliyati
xavfsizligi. Darslik. -T., 2022. – 250 b.
6. Yuldashev O.R., Nurmamatova R.R. Mehnat muhofazasi. Darslik. -T.,
2019. – 428 b.
7. Aliyev O.T., Tursunov Z.Sh. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. -T.,
2022. – 280 b.
8. Hasanova O.T., Zayniddinov V.V. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik.
-T-2020, – 482 b.
9. Hasanova O.T., Zayniddinov V. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. T., 2020. – 241 b.
10. Yuldashev O., G‘ulomova G., Axmedov I., Zokirov D. Bino
inshootlari xavfsizligi.Darslik. -T., 2017. – 361 b.
11. Tursunov Sh.CH., Abduraxmonov J.Sh., To‘raqulov E.T. Hayot
faoliyati xavfsizligi. Darslik. -Termiz. 2023. – 560 b.
III. Qoʻshimcha adabiyotlar:
12. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz. -T., 2017. 488 b.
13. Abduraxmonov J.Sh. Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va
ma’lumotlar bazasini takomillashtirish. Monografiya. - Termiz: TerDU
nashr-matbaa markazi nashriyoti, 2022. – 104 b.
14. Туракулов Е.Т. Безапосностъ жизнедеятелъности. O’quv
qo’llanma. - Термиз. 2023. – 210 с.
503
15.
Холостовой
Е.И.,
Прохоровой
О.Г.
Безопасность
жизнедеятельности: Учебник: [Электронный ресурс] под ред. – 2-е
изд. - Москва: Дашков и К, 2019. – 453 с.
16. Энциклопедия по БЖД.-М.:Энциклопедия.
17. ГОСТы ССБТ.
18. Волощенко А.Е., Прокопенко Н.А., Косолапова Н.В.
Безопасность жизнедеятельности / Под ред. Арустамова Э.А., - 20-е
изд., перераб. и доп. - Москва: Дашков и К, 2018. – 448 с.
19. Сычев Ю.Н. Безопасность жизнедеятельности. Учеб. Пособие. Москва: ИНФРА-М, 2019. – 204 с.
20. Batiyev R.G., Tovashov R.X., Tovashov Sh.X. Hayot faoliyati
xavfsizligidan laboratoriya ishlari. - Qarshi: 2022. – 105 b.
IV. Elektron resurslar:
21. www.bilim.uz
- OOʻMTV sayti
22. www.ziyo.edu.uz
- OOʻMTV sayti
23. www.ziyo.net.uz
- OOʻMTV sayti
24. www.mintrud.uz
- Mehnat vazirligi sayti.
25. www.minzdrav.uz - Sog‘liqni saqlash vazirligi sayti.
26. www.mchs.gov.uz - Favqulodda vaziyatlar vazirligi sayti.
27. LexUz
- Oʻzbekiston Respublikasining Milliy
qonunchilik bazasi.
504
ILOVALAR
Приложение 1
Поражающее действие землетрясений
Объекты
Промышленные здания с металлическим
или железобетонным каркасом и крановым
оборудованием грузоподъемностью 25-50 т
Промышленные здания с легким
металлическим каркасом и бескаркасной
конструкции
Здания АЭС и ГЭС антисейсмической
конструкции
Многоэтажные кирпичные здания (3 этажа
и более)
Малоэтажные кирпичные здания
Наземные здания и сооружения с
деревянным каркасом
Остекление промышленных и жилых
зданий
Окна из стеклоблоков
Внутренние стены и перегородки гипсо- и
железобетонные
Штукатурка
Подземные стальные трубопроводы на
сварке 350 мм
Трубопроводы заглубленные до 0,7 м
Трубопроводы на металлических или
железобетонных эстакадах
Кабельные подземные линии
Воздушные линии высокого напряжения,
низкого напряжения на деревянных опорах
505
Интенсивность
землетрясения J, балл
Степень разрушения
объектов
Слабая Средняя Сильная
6-7,5
7,5-9
>9
6-7,5
7,5-8
8-8,5
7,5
7,5-9
>9
5-6
6-7,5
>7,5
6-7
5
7
6
7-8
6-7,5
4
5
6
5-6
6
6-7
7
7-7,5
7,5
4
12
5
-
6
-
9-10
7,5
11-12
7,5-8
8-8,5
12
7-8
8-8,5
8,5-9
Объекты
Интенсивность землетрясения
J, балл
Степень разрушения объектов
Слабая
Средняя
Сильная
Столбы линий связи и электропередач
6-7,5
7,5-8
8-9
Металлические мосты и путепроводы
9-10
10-12
-
8
8-9
9-11
6-7,5
7,5-8
8-9
Тепловозы и электровозы
8,5
8,5-9
9-10
Грузовые автомобили и автоцистерны
7,5
7,5-8
-
7
8
10
длиной до 45 м
Металлические мосты и путепроводы
длиной до 100 м
Мосты деревянные
Легковые автомобили
506
Приложение 2
Поражающее действие землетрясений
Степень
разрушения
Слабая
Средняя
Сильная
Полная
Характеристика разрушения
Частичное разрушение внутренних перегородок, кровли,
дверных и оконных коробок, легких построек и др.
Основные несущие конструкции сохраняются. Для полного
восстановления требуется капитальный ремонт. Ущерб
составляет 10-15 % от стоимости здания
Разрушение меньшей части несущих конструкций. Большая
часть несущих конструкций сохраняется и лишь частично
деформируется. Может сохраняться часть ограждающих
конструкций (стен), однако при этом второстепенные и
несущие конструкции могут быть частично разрушены.
Здание выводится из строя, но может быть восстановлено.
Ущерб составляет 30-40 % от стоимости здания
Разрушение большей части несущих конструкций. При
этом могут сохраняться наиболее прочные элементы
здания, каркасы, ядра жесткости, частично стены и
перекрытия нижних этажей. При сильном разрушении
образуется завал. В большинстве случаев восстановление
нецелесообразно. Ущерб составляет 50-70 % от стоимости
здания
Полное обрушение здания, от которого могут сохраниться
только поврежденные (или неповрежденные) подвалы и
незначительная часть прочных элементов. При полном
разрушении образуется завал. Здание восстановлению не
подлежит. Ущерб составляет около 100 % от стоимости
здания
507
Приложение 3
Значения избыточных давлений во фронте взрывной ударной
волны (ВУВ), приводящих к разрушениям зданий и сооружений,
транспорта, оборудования
Здания, сооружения,
Значения ΔРф, вызывающие
транспорт, оборудование
разрушения, кПа
Степень разрушения объектов
Слабое Среднее Сильное Полное
Защищенные пункты управления
200300-500 500-700
>700
300
Подвал без усиления несущих
20-30
30-100
100
>100
конструкций
Деревоземляные ПРУ,
30-50
50-80
80
>80
рассчитанные на 30 кПа
Здания вокзалов, депо, ТЭЦ с
10-20
20-40
40-60
60-100
тяжелым металлическим или ж/б
каркасом и тяжелым стеновым
заполнением
Здания кирпичные (блочные)
8-12
12-20
20-30
30-40
многоэтажные
Здания кирпичные (блочные)
8-15
15-25
25-35
35-45
малоэтажные
Здания каркасного типа с легким 10-20
20-50
50-80
80-120
заполнением
Здания тяговых подстанций
10-30
30-60
60-70
>70
Деревянные дома
6-8
8-12
12-20
>20
Остекление зданий
0,6-1
1-2
2-3
>3
Мосты ж/б и металлические с
100150-200 200-250
>250
пролетом до 45 м
150
То же с пролетом 100 м и более
50-100 100-150 150-200
>200
Мосты железобетонные с
50-100 100-150 150-200
>200
пролетом 20-25 м
Мосты деревянные низководные
20-50
50-80
80-100
>100
Железнодорожное полотно,
100200-300 300-500
>500
стрелочные переводы
200
Водонапорные башни
20-40
40-60
60-70
>70
Подземные сети водопровода,
4006001000>1500
канализatsiи, газоснабжения
600
1000
1500
Трубопроводы наземные
20
50
130
>130
Трубопроводы подземные
2006001000>2000
чугунные, асбоцементные,
600
1000
2000
керамические
508
Окончание прил. 3
Здания, сооружения, транспорт,
оборудование
Трубопроводы на эстакадах
Тоннели
Шоссейные дороги с твердым
покрытием
Взлетно-посадочные полосы
Подземные кабельные линии
связи и электроснабжения
Надземные кабели
Контактная ж/д сеть, воздушные
ЛЭП высоковольтные
ЛЭП воздушные низковольтные
Антенные устройства
Заглубленные емкости
Частично заглубленные
резервуары
Резервуарные парки
(заполненные)
Резервуары для ГСМ (пустые)
Магистральные трубопроводы
Перекачивающие и
компрессорные станции
Пристани, причалы
металлические
Крановое хозяйство портов
Суда на плаву
Автомобили грузовые, цистерны
Автобусы
Автозаправочные станции
Гусеничные тягачи и тракторы
Самолеты, вертолеты на стоянке
Локомотивы (тепловозы,
электровозы)
Вагоны, платформы, цистерны
Кузнечно-прессовое оборудование
Станочное оборудование депо и
мастерских
Значения ΔРф, вызывающие
разрушения, кПа
Степень разрушения объектов
Слабое Среднее Сильное Полное
20-30
30-40
40-50
>50
150-200 200-300 300-500
>500
100-300
300100020001000
2000
3000
300-400
4001500>3000
1500
3000
200-300 300-600 600-1000 >1000
10-30
20-50
30-50
50-70
50-70
70-120
>70
>120
20-60
10-20
20-50
30-50
60-100
20-40
50-100
50-80
100-160
40-60
100-200
80-110
>160
>60
>200
>110
20-40
40-70
70-90
>90
15-20
200-350
15-25
20-30
350-600
25-35
30-40
600-1000
35-45
>40
>1000
>45
50-100
100-150
150-200
>200
20-30
80-100
20-30
15-20
20-30
30-40
9-10
50-70
30-60
100-130
30-50
20-45
30-40
40-60
10-15
70-100
60-80
130-180
50-65
45-60
40-60
60-80
15-25
100-150
>80
>180
>65
60-80
>60
>80
>25
>150
30-40
50-100
25-40
40-80
100-150
40-60
80-100
150-200
60-80
>100
>200
>80
509
Приложение 4
Структура возможных поражений людей в зонах разрушений зданий и
сооружений городской застройки
Характер
застройки
Разруше
ние
Кирпичные
жилые дома
и здания
производст
венного
типа
Деревянн
ые дома
Полное
Сильное
Среднее
Слабое
90
50(14)
40
15
80
15(9)
15
-
Полное
Сильное
Среднее
Слабое
75
35
20
5
55
5
-
Потери %
Санитарные
Всего
Тяжесть поражения
Крайне Средн Легк
тяжелая
яя
ая
и тяжелая
10
5
5
35(5)
15(2)
5(2) 15(1)
25
10
8
7
15
15
Всего Безвозвра
тные
20
30
20
5
10
-
10
5
-
25
20
5
Примечание. В скобках приведены потери в зданиях производственного типа.
Приложение 5
Таблица 1П5
Категория устойчивости атмосферы
Скорость
(V10) ветра
на высоте
10 м, м/с
Время суток
День
Ночь
Облачность
Отсутствие
Средняя
Сплошная
Отсутствие
Сплошная
V10 <2
А
А
А
А
А
2< V10<3
А
А
Д
F
F
3< V10<5
А
Д
Д
Д
F
5< V10<6
Д
Д
Д
Д
Д
V10>6
Д
Д
Д
Д
Д
Обозначения: А - сильно неустойчивая (конвекция); Д - нейтральная
(изотермия); F - очень устойчивая (инверсия).
510
Таблица 2П5
Средняя скорость ветра (Vср) в слое от поверхности земли до высоты
перемещения центра облака, м/с
Категория
устойчивости
Скорость ветра на высоте 10 м (V10), м/с
<2
2
3
4
5
>6
А
2
2
5
5
5
10
Д
2
2
5
5
5
10
F
2
5
10
10
10
10
атмосферы
Таблица 3П5
Размеры возможных зон радиоактивного загрязнения местности на
следе облака при аварии на АЭС
с реактором типа РБМК-1000 (длина или начало зоны/ширина или
конец зоны, км)
Выхо
д
акти
вност
и, %
Индек
с зоны
загряз
нения
3
А (конвекция)
2
М
Длин
а
62,6
Шири
на
12,1
3
3
3
3
10
А
Б
В
Г
М
14,1
140,0
2,75
29,9
10
А
28,0
5,97
10
10
10
30
Б
В
Г
М
6,88
249
0,85
61,8
30
30
А
Б
62,6
13,9
12,1
2,71
Категория устойчивости атмосферы
Д (изотермия)
F (инверсия)
Средняя скорость ветра (Vср), м/с
5
10
5
10
Длина Шир Дли Шир Дли Шир Дли Шир
ина
на
ина
на
ина
на
ина
145
8,42 135 5,99 (11/ 3,63 (11/ 3,04
138)
138)
34,1
1,74
26
1,04
270
18,2 272
14
(8/2 7,86 (10/ 6,81
49)
249)
75
3,92
60
2,45 (16/ 1,72 (19/ 1,18
69)
61)
17,4
0,69
11
0,32
418
31,5 482
28
(6/4
14
(6/4
12
36)
47)
145
8,42 135 5,99 126 3,63 115 3,04
33,7
1,73
25
1,02
511
Окончание табл. 3П5
Выход
актив
ности,
%
Индек
с зоны
загряз
нения
Категория устойчивости атмосферы
Д (изотермия)
F (инверсия)
А
(конвекция)
Средняя скорость ветра (Vср), м/с
5
10
5
Шир Длин Шири Длина Шир
ина
а
на
ина
0,69
12
0,33
42,8
619
37
(5/567)
18
30
30
50
В
Г
М
2
Дли Шири
на
на
6,96
0,87
324
81,8
50
А
88,3
18,1
191
11,7
184
8,71
10/179)
4,88
50
50
50
Б
В
Г
18,3
9,21
-
3,64
1,57
-
47,1
23,7
9,41
2,4
1,1
0,27
36
17
-
1,51
0,59
-
(25/43)
-
0,41
-
Дли
на
17,6
583
10
Дли Шир
на
ина
(6/5
17
85)
(11/ 4,24
167)
-
Таблица 4П5
Размеры возможных зон радиоактивного загрязнения местности на
следе облака при аварии на АЭС с реактором типа ВВЭР-1000 (длина
или начало зоны/ширина или конец зоны, км)
Выхо
д
акти
вност
и, %
Индек
с зоны
загряз
нения
3
3
М
А
3
3
3
10
10
10
10
10
30
Б
В
Г
М
А
Б
В
Г
М
А
(конвекция)
2
Дл Ширин
ина
а
82,8
16,2
13,
2,22
0
185
40,2
39,4
6,81
338
82,9
Категория устойчивости атмосферы
Д (изотермия)
F (инверсия)
Дли
на
74,5
9,9
155
29,5
284
Средняя скорость ветра (Vср), м/с
5
10
5
Шир Дли Шири Дли Шири
ина
на
на
на
на
3,7
53
1,87 28/45 0,61
0,29 5,2
0,07
8,76
1,16
18,4
110
19
274
512
5,3
0,58
13
13/89
10/1
82
2,58
5,0
10
Длин Ширин
а
а
15/88
11/17
3
2,1
4,4
Окончание табл. 4П5
Выход
актив
ности,
%
Инде
кс
зоны
загря
знени
я
А
(конвекция)
2
Шири
на
15,4
2,53
111
Категория устойчивости атмосферы
Д (изотермия)
F (инверсия)
Средняя скорость ветра (Vср), м/с
5
10
5
Дли Шири Дли Шири Длин Шири
на
на
на
на
а
на
74,5
3,51
53
1,87
28/45
0,61
9,9
0,28
5,05
0,07
379
25,3
369
19
8/212
6,91
30
30
30
30
50
А
Б
В
Г
М
Дли
на
82,8
17,1
438
50
А
123
24,6
100
5,24
79
3,22
17/64
1,52
50
50
50
Б
В
Г
20,4
8,87
-
3,73
1,07
-
16,6
-
0,62
-
10
-
0,27
-
-
-
513
10
Дли Шири
на
на
10/2
6,3
34
22/5 0,95
5
-
Таблица 5П5
Мощность дозы излучения на оси следа, рад/ч (реактор РБМК-1000,
выход радиоактивных продуктов 10 %, время - 1 ч после остановки
реактора)
Расстояние от
АЭС, км
Категория устойчивости атмосферы
А
Д
F
Средняя скорость ветра, м/с
2
5
10
5
10
5
1,89
4,50
2,67
0,00002
0,00001
10
0,643
2,62
1,6
0,0210
0,0136
20
0,212
1,01
0,64
0,213
0,142
30
0,122
0,546
0,355
0,303
0,212
40
0,0849
0,351
0,236
0,302
0,221
50
0,0632
0,256
0,177
0,245
0,187
60
0,0492
0,196
0,14
0,181
0,144
70
0,0395
0, 155
0,114
0,136
0,115
80
0,0324
0,125
0,0948
0,102
0.0937
100
0,0230
0,0870
0,0691
0,0769
0,0661
150
0,0117
0,0427
0,0375
0,0368
0,0319
200
0,007
0,0248
0,0235
0,0214
0,0207
250
0,005
0,0160
0,0160
0,0139
0,0139
300
0,003
0,0110
0,0115
0,0097
0,0099
350
0,0023
0,0078
0,0086
0,0072
0,0075
400
0,0017
0,0055
0,0067
0,0055
0,006
450
0,0013
0,0044
0,0053
0,0044
0.0046
500
0,001
0,0036
0,0043
0,0035
0,0037
514
Таблица 6П5
Мощность дозы излучения на оси следа, рад/ч (реактор ВВЭР-1000,
выход радиоактивных продуктов 10 %, время - 1 ч после остановки
реактора)
Расстояние
от АЭС, км
Категория устойчивости атмосферы
А
Д
F
Средняя скорость ветра, м/с
2
5
10
5
10
5
1,24
0,803
0,475
-
-
10
0,723
0,466
0,285
0,0037
0,0024
20
0,289
0,189
0,119
0,037
0,025
30
0,172
0,127
0,081
0,053
0,037
40
0.121
0,103
0,0667
0,0527
0,0385
50
0,0915
0.0763
0,0506
0,0427
0,0325
60
0,0722
0,0593
0,0403
0,0316
0,0251
70
0,0587
0,0476
0,0331
0,0238
0,0200
80
0,0488
0,0391
0,0277
0,0177
0,0163
100
0,0354
0,0280
0,0206
0,0134
0,0115
150
0,0190
0,0146
0,0116
0,0064
0,0056
200
0,0119
0,009
0.0075
0,0037
0,0036
250
0,0080
0,0059
0,0053
0,0024
0,0024
300
0,0058
0.0041
0.0040
0,0017
0,0017
350
0,0043
0,0033
0,0030
0,0013
0,0013
400
0,0033
0,0025
0.0024
0,0010
0,0010
450
0,0026
0,0018
0,0020
0,0008
0,0008
500
0,0021
0,0013
0,0016
0,0006
0,0007
515
Таблица 7П5
Коэффициент К для определения мощности дозы излучения в стороне
от оси следа (сильно неустойчивая атмосфера - категория А)
Х,
Удаление от оси следа (Y), км
км 0,5
1
2
5
0,9 0,6 0,1
7
0,9 0,7 0,3
4
5
6
10
15
20
25
30
40
50
75 100
10
1
0,8 0,5 0,0
12
1
0,9 0,6 0,1
14
1
0,9 0,7 0,2 0,0
16
1
0,9 0,7 0,2 0,0
18
1
0,9 0,8 0,3 0,0 0,0
20
1
0,9 0,8 0,4 0,1 0,0
25
1
1
0,8 0,5 0,2 0,0 0,0
30
1
1
0,8 0,6 0,4 0,1 0,0
40
1
1
0,9 0,7 0,6 0,3 0,1 0,0
50
1
1
0,9 0,7 0,7 0,4 0,3 0,1 0,0
60
1
1
0,9 0,8 0,7 0,5 0,4 0,1 0,0
70
1
1
0,9 0,9 0,8 0,6 0,5 0,2 0,1 0,0
80
1
1
1
0,9 0,8 0,7 0,6 0,3 0,1 0,0 0,0
100
1
1
1
0,9 0,9 0,7 0,7 0,5 0,2 0,1 0,0
150
1
1
1
1
0,9 0,8 0,8 0,7 0,5 0,3 0,2 0,0 0,0
200
1
1
1
1
0,9 0,8 0,8 0,8 0,7 0,5 0,4 0,1 0,0
300
1
1
1
1
1
0,9 0,9 0,9 0,8 0,7 0,6 0,4 0,2 0,0
500
1
1
1
1
1
0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,7 0,5 0,2 0,1
516
Таблица 8П5
Коэффициент К для определения мощности дозы излучения в стороне
от оси следа (нейтральная атмосфера - категория Д)
Х,
Удаление от оси следа (Y), км
км 0,5
1
2
3
4
5
5
0,1
7
0,3 0,0
10
0,6 0,1
12
0,7 0,2
14
0,7 0,3
16
0,8 0,4 0,0
18
0,8 0,5 0,1
20
0,8 0,6 0,1
25
0,9 0,7 0,2 0,0
30
0,9 0,8 0,3 0,1 0,0
40
0,9 0,8 0,5 0,2 0,1 0,0
6
7
8
9
10
15
50
1
0,9 0,6 0,4 0,2 0,1
60
1
0,9 0,7 0,5 0,4 0,1 0,0
70
1
0,9 0,8 0,6 0,5 0,2 0,1 0,0
80
1
1
0,8 0,6 0,6 0,3 0,2 0,1 0,0 0,0
100
1
1
0,9 0,7 0,8 0,4 0,3 0,2 0,1 0,1 0,0
150
1
1
0,9 0,9 0,9 0,7 0,6 0,4 0,4 0,3 0,1 0,0
200
1
1
1
300
1
1
1
1
500
1
1
1
1
20
25
30
0,9 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,5 0,3 0,0 0,0
0,9 0,9 0,8 0,8 0,7 0,7 0,6 0,1 0,1 0,1 0,0
1
1
0,9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,5 0,5 0,3 0,1
517
Таблица 9П5
Коэффициент К для определения мощности дозы излучения в стороне
от оси следа (очень устойчивая атмосфера - категория F)
Х,
Удаление от оси следа (Y), км
км 0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
5
6
7
8
10
15
20
5
7
0,1
10
0,1
12
0,2
14
0,3
16
0,4
18
0,5
20
0,5 0,1
25
0,7 0,2 0,0
30
0,7 0,3 0,1
40
0,8 0,5 0,2 0,1
50
0,9 0,6 0,3 0,1 0,0
60
0,9 0,7 0,5 0,2 0,1
70
0,9 0,8 0,6 0,3 0,2 0,1
80
0,9 0,8 0,6 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0
100
1
0,9 0,7 0,6 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0
150
1
0,9 0,9 0,8 0,7 0,5 0,4 0,3 0,2 0,0 0,0 0,0
200
1
1
300
1
1
1
500
1
1
1
0,9 0,8 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,2 0,1 0,1 0,0
0,9 0,9 0,8 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,1 0,0
1
1
0,9 0,9 0,9 0,8 0,8 0,7 0,6 0,5 0,2 0,0
518
Таблица 10П5
Время начала формирования следа загрязнения (начала загрязнения в
данной точке) tф после аварии, ч
Расстояние
от АЭС, км
Категория устойчивости атмосферы
А
Д
F
Средняя скорость ветра, м/с
2
5
10
5
10
5
0,5
0,3
0,1
0,3
0,1
10
1,0
0,5
0,3
0,5
0,3
20
2,0
1,0
0,5
1,0
0,5
30
3,0
1.5
0,8
1,5
0,8
40
4,0
2,0
1,0
2,0
1,0
50
5,0
2,5
1,2
2,5
1,3
60
6,5
3,0
1,5
3,0
1,6
70
7,5
3,5
1,8
3,5
1,9
80
8,0
4,0
2,0
4,0
2,2
100
9,5
5,0
2,5
5,0
3,0
150
14,0
7,5
3,5
8,0
4,0
200
19,0
10,0
5,0
10,0
5,2
250
23,0
12,0
6,0
13,0
6,5
300
28,0
15,0
7,5
16,0
8,0
350
32,0
17,0
9,0
18,0
9,3
400
37,0
19,0
10,0
21,0
11,0
450
41,0
22,0
11,0
23,0
12,0
500
46,0
24,0
12,0
26,0
13,0
519
Таблица 11П5
Коэффициент К, для пересчета мощности дозы на различное время после
аварии (реактор типа РБМК,
кампания 3 года, tизм - время измерения мощности дозы)
Время после аварии, на которое пересчитывается мощность дозы
tизм
Часы
Часы
Сутк
и
Меся
цы
Сутки
Месяцы
1
2
3
5
6
9
12
18
1
2
5
10
15
1
6
12
1
1,00
0,83
0,75
0,64
0,61
0,53
0,48
0,42
0,37
0,28
0,19
0,13
0,13
0,07
0,02
0,01
2
1,19
1,00
0,89
0,76
0,72
0,63
0,57
0,50
0,45
0,34
0,23
0,16
0,15
0,09
0,03
0,02
3
1,33
1,11
1,00
0,86
0,81
0,71
0,64
0,56
0,5
0,38
0,25
0,18
0,17
0,1
0,03
0,02
5
1,54
1,29
1,16
1,00
0,94
0,82
0,75
0,65
0,58
0,44
0,3
0,21
0,18
0,12
0,04
0,02
6
1,63
1,37
1,23
1,05
1,00
0,87
0,79
0,68
0,61
0,47
0,31
0,22
0,19
0,12
0,04
0,02
7
1,71
1,44
1,29
1,11
1,05
0,92
0,83
0,72
0,65
0,49
0,33
0,24
0,21
0,13
0,04
0,02
9
1,86
1,56
1,4
1,2
1,13
1,00
0,9
0,78
0,7
0,53
0,36
0,26
0,23
0,14
0.05
0,03
12
2,05
1,72
1,54
1,32
1,25
1,1
1,00
0,86
0,77
0,59
0,39
0,28
0,25
0,16
0,05
0,03
15
2,22
1,86
1,67
1,43
1,35
1,19
1,08
0,93
0,84
0,64
0,43
0,31
0,27
0,17
0,06
0,03
18
2,37
1,99
1,78
1,53
1,45
1,27
1,15
1,00
0,89
0,68
0,46
0,33
0,3
0,18
0,06
0,04
1
2,64
2,21
1,98
1,7
1,61
1,41
1,28
1,11
1,00
0,76
0,51
0,36
0,39
0,2
0,07
0,04
2
3,47
2,91
2,6
2,24
2,11
1,85
1,68
1,46
1,31
1,00
0,67
0,48
0,47
0,27
0,09
0,06
3
4,11
3,45
3,09
2,65
2,51
2,2
1,99
1,73
1,55
1,18
0,79
0,57
0,58
0,32
0,11
0,07
5
5,15
4,33
3,87
3,33
3,14
2,76
2,5
2,17
1,95
1,48
1,00
0,72
0,81
0,4
0,14
0,08
10
7,14
6,00
5,36
4,61
4,36
3,82
3,47
3,00
2,7
2,05
1,38
1,00
1,00
0,56
0,19
0,12
15
8,75
7,34
6,57
5,65
5,34
4,68
4,25
3,68
3,31
2,52
1,69
1,22
1,44
0,69
0,24
0,15
1
12,6
10,5
9,46
8,14
7,69
6,74
6,12
5,3
4,76
3,62
2,44
1,76
2,12
1,00
0,34
0,21
2
18,5
15,6
13,9
13,0
11,3
9,96
9,03
7,32
7,03
5,35
3,6
2,6
4,14
1,47
0,51
0,32
6
36,2
30,4
27,2
23,4
22,1
19,4
17,6
15,2
13,7
10.4
7.02
5,07
0,13
2,87
1,00
0,62
520
Таблица 12П5
Средние значения кратности ослабления излучения от зараженной
местности
Укрытия
Косл
Открытая местность
Дезактивированные (недезактивированные) открытые
щели, гран- шеи, окопы
1
20(3)
Перекрытые щели
Убежища
Дома:
деревянные одноэтажные
каменные:
одноэтажные
двухэтажные
трехэтажные
моногоэтажные
40
1000
3
10
20
40
70
Автобусы, автомобили
Бронстран сі юртеры
2
4
Танки
10
Таблица 13П5
Вода
Толщина слоя половинного ослабления, см
13
Глина
М
Известняк
43
Сталь
13
Свинец
13
Грунт
93
Бетон
5.6
Древесина
19
Кирпич
8,2
521
Приложение 6
Таблица 14П5
Коэффициенты эквивалентности АХОВ к хлору и поправочные
коэффициенты к глубине и площади зоны заражения
№
п/п
Наименование
АХОВ
Коэффициенты
эквивалентности
АХОВ к хлору
(Кэкв)при +20ОС
Поправочные
коэффициенты к глубине и
площади зоны
заражения (Kг / K s)
Температура воздуха, ОС
1
Хлор
2
Азотная кислота
(концентр.)
3
Аммиак
4
Ацетонитрил
5
Ацетонциангидрин
6
Водород
хлористый
7
Водород
фтористый
8
Водород
цианистый
9
Диметиламин
10
Метиламин
11
Метил бромистый
12
Метил хлористый
1*
1
0**
21
25
25
0
150
0
250
1,65
3,7
500
7,8
0
1,5
40
7,1
25
7,8
800
165
165
165
522
-20 ОС
0 ОС
+40 ОС
0,5/0,25
1
0
0,3/0,09
0,5/0,25
1
0
0,3/0,09
0
0
0,8/0,64
1
0
0,4/0,16
0
0
0
0,5/0,2 5
0
0,7/0,05
0
0,6/0,36
0,3/0,09
1
0,8/0,64
1
0
0,5/0,26
0,8/0,64
1
0
0,6/0,36
0
1
0,9/0,8
1
0
0,7/0,5
0
0,6/0,36
0
0,9/0,8
0,5/0,25
1
0
0,9/0,8
0,7/0,5
1
1,2/1,4
1
0
1,7/2,9
1,2/1,4
1
0
1,6/2,5
0
1
1,1/1,2
1
0
1
0
1,1/1,2
1,6/2,6
1
1,3/1,7
1
1,5/2,3
1
1,2/1,4
1
Окончание таб 1П6
Коэффициенты эквивалентности АХОВ к хлору и поправочные
коэффициенты к глубине и площади зоны заражения
№
Наименование
Коэффициенты Поправочные коэффициенты
п/п
АХОВ
эквивалентности
к глубине и площади зоны
АХОВ к хлору
заражения (Kг / K s)
(Кэкв)при +20ОС
Температура воздуха, ОС
13
14
15
16
17
18
19
20
21
-20 ОС
0 ОС
+40 ОС
Нитрил акриловой
кислоты
0
0
0
0
3,7
03/0,09
0,6/036
0,6/2,6
Окись этилена
370
0
0
1,8/3,2
70
0,5/0,25
0,8/0,64
1
Сернистый
ангидрид
10
0
0,6/0,36
1,3/1,7
35
0,8/0,64
1
1
Сероводород
20
0,7/0,5
0,9/0,8
1,2/1,4
28
1
1
1
0
0
0
0
350
0,4/0,16
0,6/036
1,4/2,0
0
0
0
0
7,0
0,3/0,09
0,6/036
1,7/2,9
1,2
0
0,7/0,5
1,2/1,4
1
1
1
1
3,6
0
0
1,6/2,6
1
0,5/0,25
0,9/0,8
1
0
0
0
0
0,52
0,3/0,09
0,6/036
1,7/2,9
Сероуглерод
Соляная кислота
Формальдегид
Фосген
Хлорпикрин
* в числителе - для первичного, в знаменателе - для вторичного облака
зараженного воздуха.
**Кэкв= 0 означает, что = Qэкв = 0.
523
Таблица 15П5
Коэффициенты эквивалентности АХОВ к хлору и поправочные
коэффициенты к глубине и площади зоны заражения
Скорост
Ночь
Утро
День
Вечер
ь
Ясно, Спло Ясно, Спло Ясно, Спло Ясно, Спло
ветра
пере­ ш­ ная пере­ ш­ ная пере­ ш­ ная пере­ ш­ ная
по
прогноз менна облач­ менна облач­ менна облач­ менна облач­
я
ность
я
ность
я
ность
я
ность
у, м/с
облач
облач
облач
облач
­
­
­
­
ность
ность
ность
ность
<2
ин
из
из
из
к (из)
из
ин
из
из
к (из)
из
из
из
(ин)
2-4
ин
из
из
(ин)
>4
из
из
из
(ин)
из
из
из
из
из
Примечания: 1. «Из» - изотермия, «ин» - инверсия, «к» - конвекция; в
скобках - при снежном покрове.
2. «Утро» - период времени, равный двум часам после восхода Солнца,
«вечер» - период времени, равный двум часам после захода Солнца.
Промежутки времени между «утром» и «вечером» и между «вечером» и
«утром» - соответственно «день» и «ночь».
524
Таблица 5П6
Угловые размеры зоны возможного заражения АХОВ в зависимости от
скорости ветра
Скорость ветра, м/с
< 0,6
0,6-1,0
1,1-2,0
>2,0
Угловой размер φ, град
360
180
90
45
Таблица 6П6
Гнас/Г
0,5
α
0,3
Значение коэффициента α
0,1
0,2
0,3
0,5
0,75
0,85
0,4
0,5-1,0
0,93
1,0
Примечание. Гнас/Г - отношение части глубины зоны заражения,
приходящейся на населенный пункт (предприятие), к максимальной глубине
зоны заражения.
Таблица 7П6
Скорость ветра,
Значение коэффициента Kv
1
2
3
4
5
8
10
12
15
м/с
Kv
1
0,75
0,6
525
0,5
0,43
0,3
0,25 0,22 0,18
Таблица 8П6
Средние значения коэффициентов защищенности Кзащ городского и
сельского населения с учетом его пребывания в жилых и
производственных зданиях, транспорте и открыто на местности
Время
Городское население
суток,
ч
Сельское население
Время, прошедшее после начала воздействия АХОВ
30
1ч
2ч
4ч
30 мин
1ч
2ч
3-4 ч
мин
А. население не оповещено об опасности
1-6
0,89
0,76 0,36 0,09 0,69/0,84 0,60/0,72 0,28/0,33 0,07/0,10
6-7
0,72
0,64 0,29 0,07 0,37/0,57 0,32/0,48 0,15/0,23 0,10/0,16
7-10
0,54
0,35 0,13 0,02 0,23/0,23 020/0,20 0,10/0,10 0,02/0,02
10-13
0,58
0,37 0,15 0,03 0,18/0,18 0,16/0,16 0,08/0,08 0,02/0,02
13-15
0,64
0,47 0,20 0,04 0,14/0,23 0,12/0,20 0,06/0,10 0,02/0,02
15-17
0,58
0,37 0,15 0,03 0,14/0,46 0,12/0,40 0,06/0,19 0,02/0,05
17-19
0,62
0,47 0,19 0,04 0,18/0,57 0,16/0,48 0,08/023 0,02/0,05
19-1
О,82
0,67
0,3
0,07 0,46/0,73 0,40/0,64 0,19/0,30 0,05/0,07
Б. население оповещено об опасности
1-6
0,89
0,20 0,36 0,09 0,73/0,85 0,64/0,74 0,30/025 0,08/0,09
6-7
О,87
0,74 0,65 0,10 0,48/0,77 0.42/0,67 0,21/020 0,07/0,08
7-10
0,68
0,49 0,22 0,06 0,37/0,37 022/0,32 0,15/0,15 0,04/0,04
10-13
0,67
0,47 0,21 0,04 0,31/0,31 0,27/0,27 0,13/0,13 0,13/0,13
13-15
0,74
0,56 0,25 0,05 0,30/0,37 0,26/0,32 0,12/0,15 0,03/0,04
15-17
0,69
0,49 0,22 0,04 0,30/0,57 0,26/0,48 0,12/023 0,05/0,05
17-19
0,78
0,63 0,28 0,06 0,38/0,62 0,29/0,55 0,14/026 0,03/0,04
19-1
0,85
0,71 0,34 0,09 0,57/0,77 0,48/0,57
023/022
0,07/0,06
Примечания: 1. Для сельского населения в числителе указано значение
Кзащ на период сельскохозяйственных работ, в знаменателе - на зимний
период.
2. При определении количества пораженных от первичного облака
используется Кзащ на 30 мин.
526
Таблица 9П6
Коэффициент защищенности Кзащ производственного персонала
(населения) от хлора (АХОВ) при использовании различных укрытий,
средств индивидуальной защиты и защитных сооружений
Место пребывания или применяемые
Время пребывания, ч
средства защиты
0,25
0,5
1
2
3-4
Открыто на местности
0
0
0
0
0
В транспорте
0,95
0,75
0,41
0
0
В производственных помещениях с
коэффициентом кратности
воздухообмена:
0,5
1.0
2,0
0,97
0,87
0,68
0,38
0,09
0,67
0,52
0,20
0,13
0
0J8
0,08
0,04
0
0
В убежищах:
с режимом регенерatsiи воздуха без
режима регенерatsiи воздуха
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
В промышленных противогазах
0,95
0,8
0,5
0
0
В жилых зданиях
0.97
0,92
0,80
0,38
0,09
В гражданских противогазах дальше
100 м от источника
0,7
0,7
0,7
0,7
0
Таблица 10П6
Характеристика структуры пораженных, %
Наименование
Характер поражений
АХОВ
Смертельные Тяжелые и
Легкие
средние
Хлор
10
15
527
20
Пороговые
55
Таблица 9П6
Физические и токсические характеристики АХОВ
(ρ - плотность АХОВ, 103 кг/м3, tк - температура кипения, °C)
№
Наименование
п/п
АХОВ
ρ
tк
ПДК в воздухе
Токсодоза
мг/м3
мг - мин/л
Рабочая Насе- Поро- Смерзона
ленные говая тельная
пункты
1
Азотная кислота
1,5
83,4
5,0
0,15
3,0
-
2
Аммиак
0,68 -33,4
20
0,04
15
100
3
Ацетонитрил
0,79
81,6
10
0,002
21,6
-
4
Ацетонциангидрин
0,93
120
0,9
0,001
1,9
-
5
Водород хлористый
1,19
-85
0,05
0,010
2,0
20
6
Водород фтористый
0,99
19,5
0,05
0,005
4,0
-
7
Синильная кислота
0,69
25,7
0,3
0,01
0,2
2,0
8
Диметиламин
0,68
6,9
1,0
0,005
1,2
-
9
Метиламин
0,70
-6,5
1,0
-
1,2
-
10
Метил бромистый
1,73
3,6
1,0
-
1,2
1,2
11
Метил хлористый
0,98
-24
1,0
-
10,8
-
12
Нитрилоакрил
0,80
77,3
0,5
0,03
0,75
-
13
Окись этилена
0,88
10,7
1,0
0,3
2,2
25
14
Сернистый ангидрид 1,46 -10,1
10
0,05
l,«
20
15
Сероводород
0,96 -60,3
10
0,008
1,0
1,4
16
Сероуглерод
1,26
46
1,0
0,005
45
300
17
Соляная кислота (к)
1,19
120
5,0
0,2
2,0
7,0
18
Формальдегид
0,84
-19
0,5
0,003
0,6
9,5
19
Фосген
1,43
8,2
0.5
-
0,6
6,0
20
Хлор
1,55 -34,1
1,0
0,03
0,6
6,0
21
Хлорпикрин
1,66
0,7
0,07
0,02
20
112
528
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI FANIDAN TEST
SAVOLLARI
1. Shovqinlar qayerlarda ko‘p uchraydi?
A) Shaharlarda
B) Tog‘larda
C) Qishloqlarda
D) O‘rmonlarda
2. Texnika xavfsizligi nima?
A) Ishchilarning extiyojlari va himoya vositalari.
B) Ishchilarning korxonaga moddiy zarar yetkazishi.
C) Ishchilarning xavfli ishlab chiqarish omillari ta’siridan asrab qolishga
qaratilgan chora tadbirlardir.
D) Ishchilarni jismoniy himoya qilish chora tadbirlari va vositalaridir
3. Mehnat qonunchiligi asoslari nimani boshqaradi?
A) Huquqiy me’yorlar majmuasi bo‘lib, ishchi va xizmatchilarning
mehnatga haq olishlarini boshqaradi.
B) Huquqiy me’yorlar majmuasi bo‘lib, ishchi va xizmatchilarning
mehnat munosabatlarini boshqaradi.
C) Korxonada yong‘in xavfsizligini boshqaradi.
D) Texnika xavfsizligini ta’minlaydigan huquqiy meyorlar majmuasidir.
4. Barcha korxona, tashkilotlarda mehnat muxofazasi qonunlari
bajarilishining oliy nazorati qaysi vazirlikka yoki tashkilotga
yuklatilgan?
A) Davlat soliq qumitasiga va Mehnat vazirligiga
B) O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligiga
C) O‘zbekiston Respublikasi madaniyat vazirligiga va Mehnat
vazirligiga
D) Ichki ishlar vazirligiga va Mehnat vazirligiga
5. Shovqin nima va shovqin kuchi nima bilan o‘lchanadi?
A) Bu chayqalishdir va bosim bilan.
C) Bu kattalikdir va temperatura bilan.
B) Bu tovushdir va ditsebil bilan.
D) Bu bosimdir va inertsiya kuchi bilan.
529
6. Bir pog‘onali nazorat qanday amalga oshiriladi?
A) Har uch kunda usta jamoatchi nozir bilan tsexni aylanishadi,
kamchiliklarni aytishadi.
B) Har ikki kunda bir marta usta tsexni aylanib chiqadi, uchragan
kamchiliklarni tuzatish choralarini ko‘rishadi.
C) Har kuni usta jamoatchi nozir bilan tsexdagi ish joylarini aylanib
chiqishadi, kamchiliklarni tuzatishadi.
D) Har besh kunda usta tsexlarni aylanib chiqadi, uchragan
kamchiliklarni tug‘irlashadi.
7. Changning zararli ta’siri qanaqa kasb kasalliklariga olib kelishi
mumkin?
A) Bosh og‘rig‘i va konyuktivit (ko‘z) kasalligiga
B) Pnevmakonioz (o‘pka) va konyuktivit (ko‘z) kasalligiga
C) Asab kasalligiga va pnevmakonioz (o‘pka) kasalligiga
D) Bosh og‘rig‘i va pnevmakonioz (o‘pka) kasalligiga
8. Elektr tokini inson organizmiga ta’siri necha gruppaga bo‘linadi
va qanday ta’sir qiladi?
A) 2 gruppaga, biologik, fiziologik
B) 3 gruppaga, biologik, elektrolitik, termik
C) 4 gruppaga, termik, biologik, elektrolitik, bakteriologik
D) 3 gruppaga, izoxarik, izobarik, termik
9. Ishlab chiqarishdagi zararli omil nima?
A) Ishchilarga ish vaqtida ta’sir etib kasallanishga olib kelmaydigan
omil.
B) Korxonaning ishlab chiqarish sur’ati pasayishi va ish vaqtida
shikastlanishga olib keladigan omil.
C) Ish vaqtidagi ishchilarga bevosita ta’sir etadigan tabiiy ofatlar va
boshqalar.
D) Ishchilarga ish vaqtida ta’sir etib, kasallanishga yoki ish qobiliyatini
pasayishiga olib keladigan omil.
10. Shikastlanishga berilgan to‘g‘ri ta’rifni aniqlang?
A) Ishchilarga tan Jaroxati yetishi.
B) Ishchining tabiiy ofat natijasida shikastlanishi yoki teri qoplamining
bir butunligining buzilishi.
530
C) Ishlab chiqarishdagi zararli yoki xavfli omil natijasida inson a’zolari
yoki teri qoplami fiziologik bir butunligining buzilishi.
D) Ishlab chiqarishdagi zararli yoki xavfli omil natijasida inson a’zolari
yoki teri qoplamasi gigiyenik bir butunligining buzilishi.
11. Har bir binoda evakuatsiya (havfsiz joyga ko‘chirish) eshigi va
yo‘llari kamida nechta bo‘lishi kerak?
A) 3 ta)
C) 5ta)
B) 4 ta)
D) 2 ta)
12. Shaxsiy himoyalanish vositalariga nimalar kiradi?
A) Ish kiyimi, asboblar, qo‘lqoplar va jihozlar.
B) Ish kiyimi, poyafzal, gazniqob, shlem, qo‘lqop, ko‘zoynak va
boshqalar.
C) Ish kiyimi, arra, bolta, pichoq, qo‘lqoplar va boshqalar.
D) Ish kiyimi, kaska, qo‘lqop, taxta, himoyalovchi kremlar va boshqalar.
13. Kasb kasalligi qanday kasallik?
A) Kishi organizmiga ish sharoitlarining zararli tasiri natijasida kelib
chiqqan kasallik.
B) Kishi organizmiga bakteriologik qurollar natijasida kelib chiqqan
kasallik.
C) Kishi organizmiga xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik natijasida
kelib chiqqan kasallik.
D) Kishi organizmida tabiiy ofatlar natijasida kelib chiqqan kasallik.
14. Jaroxatlarni nechta turi bo‘ladi?
A) 4 tur 1.mexanik 2.ezilish. 3.kimyoviy. 4.xar-xil jaroxatlar.
B) 2 tur 1.ishlab chiqarish jaroxatlari. 2.maishiy jaroxatlar.
C) 5 tur 1.mexanik 2.ezilish.3.kimyoviy.4.xar-xil.5.maishiy jaroxatlar.
D) 3 tur 1.ishlab chiqarish jaroxatlari. 2.maishiy jaroxatlar. 3.kimyoviy.
15. Mexnat muxofazasi muxandisi zimmasiga qo‘yidagilardan qaysi
vazifalar kiradi?
A) Yo‘riqnomalar tayyorlash, ishchilar ishini nazorat qilish,
boshlang‘ich yo‘l yo‘riqlar berish, buyruq farmoyishlar loyixalarini
tayyorlash.
B) Yo‘riqnomalar tayyorlash, ishchilar ishini nazorat qilish.
531
C) Boshlang‘ich yo‘l yo‘riqlar berish, buyruq farmoyishlar loyixalarini
tayyorlash.
D) Yo‘riqnomalar tayyorlash, ishchilar ishini nazorat qilish,
boshlang‘ich yo‘l yo‘riqlar berish.
16. Ish joylaridagi mikroiqlim omillarini qaysilar tashkil etadi?
A) 3 xil. 1. harorat. 2.shamol tezligi. 3.atmosfera bosimi.
B) 3 xil. 1. harorat. 2.nisbiy namlik. 3.atmosfera bosimi.
C) 4 xil. 1. harorat. 2.nisbiy namlik. 3.atmosfera bosimi. 4.issiklik.
D) 4 xil. 1. harorat. 2.nisbiy namlik. 3.atmosfera bosimi. 4.hvoning
tezligi.
17. Mexnat muxofazasi bu - . . .
A) Ish jarayonida insonning mexnat sharoitini va xavfsizligini
ta’minlashga yo‘naltirilgan texnik va gigiyenik chora tadbirlardir.
B) Ish jarayonida insonning mexnat qobiliyatini va xavfsizligini
ta’minlashga yo‘naltirilgan qonunlar majmuasi, tashkiliy, texnik,
gigiyenik va profilaktika tadbirlari hamda vositalaridir.
C) Insonni tabiiy ofatlardan himoya qilish, texnik,gigiyenik va
profilaktika tadbirlari xamda vositalaridir.
D) Shaxsiy gigiyenaga rioya qilish texnik, gigiyenik va profilaktika
tadbirlari xamda vositalaridir.
18. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa nima?
A) Ish vaqtidagi tabiiy ofatlar.
C) Ish vaqtida xavf xatarlardan himoyalanish.
B) Ish vaqtida yuz beradigan favqulodda xodisa
D) Ish vaqtidagi yong‘inlar.
19. Filtrlarning ishga yaroqsiz bo‘lib qolganligining belgisi nimadan
iborat?
A) Nafas olishning qiyinlashishi.
C) Hansirash.
B) Ko‘zyoshi oqishi.
D) Bosh og‘rig‘i.
20 «Tabiiy, texnogen va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning
tasnifi» to‘grisidagi Vazirlar Mahkamasining qarori qachon qabul
qilingan?
A) 2000-yil
C) 2020-yil
B) 1996-yil
D) 1998-yil
532
21. Klinik o‘lim necha minut davom etadi?
A) 3-5 minut.
C) 7-12 minut.
B) 6-8 minut.
D) 4-5 minut.
22. Tok urishi necha darajaga bo‘lib o‘rganiladi?
A) 3 darajaga bo‘lib o‘rganiladi.
C) 5 darajaga bo‘lib o‘rganiladi.
B) 4 darajaga bo‘lib o‘rganiladi.
D) 6 darajaga bo‘lib o‘rganiladi.
23. Mexnat muxofazasining vazifasi nimadan iborat?
A) Zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarining ishlovchilarga tasirini
eng kam darajaga keltirishga imkon beradigan chora tadbirlarni
ko‘rishdan iborat.
B) Suv va havoni ifloslanishdan saqlashdan iborat.
C) Inson sog‘lig‘ini va havo musaffoligini saqlashdan iborat.
D) Zarali va xavfli ishlab chiqarish omillarining ishlovchilarga tasirini
umuman yo‘qotishga imkon beradigan chora-tadbirlarni ko‘rishdan
iborat.
24. Ishlab chiqarish sanitariyasi bu -......
A) Ishlab chiqarishdagi zararli omillar tasirini kamaytirish choralari.
B) Ishlab chiqarishdagi foydali munosabatlar va ish joyidagi zararli
omillarni kamaytirish.
C) Ishlab chiqarishdagi zararli omillar ta’sirini oldini oladigan chora
tadbirlar va texnika vositalari majmuasi.
D) Ish joyini toza saqlash va texnika vositalari majmuasi.
25. Binolar yong‘in xavfliligi darajasiga ko‘ra qanday toifalanadi
(to‘liq javobni ko‘rsating):
A) yonmaydigan binolar, yonadigan binolar, portlaydigan binolar
B) A, B, V, G, D, E toifali binolar
C) A, B, C, D, E, F toifali binolar
D) qiyin yonadigan, yonadigan, yonmaydigan binolar.
26. Odam tanasining elektr tokini sezish bo‘sag‘asini ayting?
A). 9-23 mA gacha
B). 6-16 mA gacha
C). 0,5-1,5 mA gacha
D). 5-10 mA gacha
533
27. Changning kelib chiqishi bo‘yicha qanday changlar deb
belgilanadi?
A). organik, mineral, aralashma changlar.
B). aralashma, kristall, minerallar changlar
C). tuzli, organik, aralashma changlar.
D). kristalli, aralashmali, mineral changlar
28. Ergonomika nima?
A). etika va estetikani o‘rganuvchi fan
B). iqtisodiy samaradorlikni oshirish haqidagi fan
C). ekologiya haqidagi fan
D). inson bilan texnika o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni o‘rganuvchi fan
29. Qaysi qonuniy hujjatlar O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining
mehnat munosabatlarini belgilaydi:
A) Maxsus me’yorlar va qoidalar.
B)O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, mehnat kodeksi, mehnatni
muhofaza qilish qonuni, maxsus me’yorlar va qoidalar.
C) Mehnat kodeksi.
D) O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi.
30. Zararli moddalarning xavfliligi darajasiga ko‘ra tasnifi
A) favqulodda xavfli, o‘ta yuqori xavfli, yuqori xavfli, kam xavfli
moddalar
B) juda xavfli moddalar
C) kuydiruvchi, zaharlovchi moddalar
D) portlovchi, yonuvchi moddalar.
31. Shovqinning ruxsat etilgan darajasi auditoriyada necha DB qilib
belgilangan?
A). 35
B). 40
C). 45
D). 60
32.Ish necha kategoriyaga bo‘linadi?
A). 1
B). 2
C). 3
D). 4
33.Yong‘inning oldini olishning qanday tadbirlari mavjud?
A). sun’iy va tabiiy
B). iqtisodiy va ijtimoiy
C). tabiiy va tashkiliy
534
D). tashkiliy va texnikaviy
34. Yirik changlar deb qanday changlarga aytiladi?
A). kattaligi 8 mkm dan katta bo‘lgan changlar
B). kattaligi 10 mkm dan katta bo‘lgan changlar
C). kattaligi 12 mkm dan katta bo‘lgan changlar
D). kattaligi 14 mkm dan katta bo‘lgan changlar
35. Klinik o‘lim holati nima?
A). hayot bilan o‘lim orasidagi ma’lum oraliq
B). yurak faoliyatining to‘xtashi
C). sezgi organlarining sust ishlashi
D). nafas olish va qon aylanish sistemasi sustlashadi
36. Inson qulog‘i qaysi chastotadan boshlab tovushlarni eshita oladi?
A) 20 Gst dan past chastotalarni
B) 16 Gst dan 20000 Gst gacha bo‘lgan chastotalarni
C) 20000 Gst dan yuqori chastotalarni
D) hamma chastotalarni
37. Radioktiv nurlanishlar qanday nurlanishlar deyiladi?
A). cho‘g‘lanma lampa nurlari.
B). lyumenetsent lampa nurlari
C). infraqizil nurlari
D). ionlovchi nurlar
38.Elektr toki urishi nechta darajaga bo‘lib qaraladi?
A). 4
B). 2
C). 5
D). 3
39. O‘rtacha og‘irlikdagi jismoniy ishlarda (II kategoriya) - soatiga
necha kkal energiya sarflanadi?
A) 150-250
C) 100-200
V) 250-350
D) to‘g‘ri javob yo‘q
40. Fuqarolarga haftasiga necha soatgacha ishlashlariga ruxsat
etiladi?
A) 35 soatgacha.
C) 39 soatgacha.
B) 41 soatgacha.
D) 45 soatgacha.
41. Xavf-sabab-oqibat uchligining mohiyati nimadan iborat?
A)Xavflar nomining ro‘yxatini tuzishga yordam beradi.
B)Potensial xavfni real xavfga aylantiradi.
C)Xavflarni kvantifikatsiya qilishga yordam beradi.
535
D)Real xavfni potensial xavfga aylantiradi.
42. Xavfsizlikni ta’minlash vositalari qanaqa guruhlarga bo‘linadi?
A) Guruhiy va shaxsiy.
B)Texnik va tashkiliy.
C)Blokirovkalash va germetizatsiyalash.
D)Ekranlashtirish va to‘sish.
43. Hayot faoliyati xavfsizligini loyhalashda xavfni identifikatsiyalash
nimadan iborat?
A) Xavflarning ta’sir qilish xususiyatini aniqlash.
B) Faoliyatni tashkil qiluvchi elementlarga ajratishdan.
C) Xavflar va sabablar daraxtini qurishdan.
D) Xavflarni nomenklaturalash, yuzaga kelishi ehtimolini, fazoviy
joylanishi va chegaralanishini, oqibati, zarari va boshqalar.
44. Xavf qanaqa turlarga bo‘linadi?
A) Biologik, psixofiziologik.
B) Fizik, kimyoviy.
C) Potensial (yashirin), real.
D) Gidrodinamik, pnevmatik.
45. Jabrlanuvchini birlamchi ko‘zdan kechirishda nima qilinadi?
A) Tomir va yurak urishini tekshirish, nafas olishni tekshirish, nafas
yo‘llarining o‘tkazuvchanligini tekshirish
B) Ko‘z qorachig‘ini tekshiriladi
C) Suyaklar butunligini tekshiriladi
D) Sun’iy massaj qilinadi.
46. Gaz xizmati xodimlariga qaysi telefon raqami orqali murojat
qilish mumkin.
A)104
B)102
C)103
D)1050
47. Zararli omillarga nimalar kiradi?
A) Tabiiy ofatlar va neft maxsulotlari.
B) Yer qimirlash, chaqmoq, do’l, chang, shovqin, titrash va kuchli
yoritilganlik
C) Neft mahsulotlari, mineral o‘g‘itlar, chang, shovqin, titrash, iqlim
sharoiti va boshqalar.
D) Yuk ko’tarish, moslamalari, tabiiy ofatlar, neft mahsulotlari.
536
48. Qaysi qatordagi o‘t o‘chirgichlar karbonat kislotali o‘t
o‘chirgichlar sirasiga kiradi?
A) KHKO‘O‘-10, KKO‘O‘-10.
C) US- 8M, US-8MD, UF-40.
B) KO‘O‘-1, KO‘O‘-2, KO‘O‘-25, KO‘O‘-8.
D) UO‘O‘-2; UO‘O‘-2A; UO‘O‘-5; UO‘O‘-8; UO‘O‘-2MM.
49. Yong‘in xavfsizligi bu -……
A) Korxonada yong‘inchiqishi, moddiy boyliklarni asrab qolish.
B) Suniy yong‘in paydo bo‘lishi va insonning moddiy boyliklarini
muxofaza qilish.
C) Korxonada yong‘in paydo bo‘lishini oldini olish, insonning moddiy
boyliklarini muxofaza qilish.
D) Moddiyboyliklarniasrash, yong‘ingaqarshikurashish.
50. Shaxsiy himoyalanish vositalari nimaga xizmat qiladi?
A) Faqatxotin-qizlarnimuxofazaqilishgaxizmatqiladi.
B) Bir xodimni muxofaza qilishga xizmat qiladi.
C) Texnik vositalarni muxofaza qilishga xizmat qiladi.
D) Moddiy boyliklarni himoya qilishga xizmat qiladi.
51. Insonlarni oftob urganda qanday chora tadbirlar qo‘llash
kerak?
A) Dori ichirish kerak, soya joyga olib o‘tish kerak.
B) Ustidan suv qo‘yish kerak, muzdek ichimliklar ichirish kerak.
C) Birinchi tibbiy yordam berish kerak.
D) Suv, muzdek ichimliklar ichirish, boshiga sovuq suvda namlangan
doka qo‘yish kerak.
52.Elektr toki ta’sirida kuyish necha xil va qanaqa bo‘ladi?
A) 2 xil.1.engil kuyish. 2.o‘rtacha og‘irlikdagi kuyish.
B) 4 xil 1.engil kuyish. 2.o‘rtacha og‘irlikdagi kuyish. 3.og‘ir kuyish.
4.juda og‘ir kuyish.
C) 3 xil 1.yengil kuyish. 2.o‘rtacha og‘irlikdagi kuyish. 3.og‘ir kuyish.
D) 5 xil. 1.engil kuyish. 2.o‘rtacha og‘irlikdagi kuyish. 3.og‘ir kuyish.
4.biologik kuyish. 5.juda og‘ir kuyish.
537
53. Elektr xavfsizligi qanday tizim?
A) Kishilarni elektr toki, elektr yoyi, elektromagnit maydonining xavfli
xamda zararli ta’siridan muxofaza qilishni ta’minlaydigan tashkiliy va
texnik chora tadbirlar tizimi.
B) Kishilarni tok urishidan asrash chora tadbirlari tizimi.
C) Ishchilarni tok urishini cheklaydigan umumiy va texnik chora
tadbirlar tizimi.
D) Kishilarni elektr yoyi, elektr tokidan muxofaza qiladigan xamda
ogoxlantirib turuvchi tashkiliy va texnik chora tadbirlardir.
54. Ishlab chiqarish jaroxatlari necha turli bo‘ladi?
A) 2 turli 1.mexanik. 2.kimyoviy.
B) 5 turli 1.mexanik. 2.kimyoviy. 3.issiqlik. 4.elektrik. 5.aralash
jaroxatlar.
C) 4 turli 1.mexanik. 2.kimyoviy. 3.issiqlik. 4.elektrik.
D) 3 turli 1.mexanik. 2.kimyoviy. 3.issiqlik.
55. Kasbiy kasallik qanday sharoitlarda hosil bo‘ladi?
A) Ishlovchining o‘ziga bo‘lgan e’tiborsizligi oqibatida hosil bo‘ladi?
B) Texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilmaslik natijasidahosil
bo‘ladi.
C) Ishlovchi uchun ish sharoitlarining zararli ta’siri natijasida hosil
bo‘ladi.
D) Mehnat sharoitlarining og‘irligi natijasida hosil bo‘ladi.
56. Jaroxat buA) Qon oqishi va tashqi tasir ostida shikastlanishidir.
B) Bosh og‘rig‘i va to‘qimalarni kutilmagan holatda tashqi tasir ostida
shikastlanishidir.
C) Tana a’zolari va to‘qimalarining zararlanishi va kuyishidir.
D) Tana a’zolarini va to‘qimalarni kutilmagan holatda tashqi ta’sir
ostida shikastlanishidir.
57. Jaroxatlarni tadqiq qilish turlari necha xil va qanaqa?
A) 3 xil 1.statistik turi. 2.monografik turi. 3. iqtisodiy turi.
B) 4 xil 1.statistik turi. 2.monografik turi. 3.topografik turi. 4.iqtisodiy
turi.
C) 2 xil 1.topografik turi. 2. iqtisodiy turi.
538
D) 5 xil. 1.statistik turi. 2.monografik turi. 3.topografik turi. 4.iqtisodiy
turi. 5.umumiy turi.
58. Ishlovchilar uchun zararli ish sharoitining ta’siri
natijasida.............. hosil bo‘ladi.
A) Kasbiy kasalliklar
C) Jaroxatlanish
B) Toliqish
D) Har-xil changlar
59. Badanning ayrim joylarining kuyishi, qon tomirlari, asab va
boshqa to‘qimalarining qizishiga ............................... deyiladi.
A) Biologik ta’sir
C) Elektrolitik ta’sir
B) Elektrooftalmiya
D) Issiqlik ta’siri
60. Qonning va boshqa organik suyuqliklarning qurishiga hamda
ularning fizik-ximik tarkibining buzilishiga ....................... deyiladi.
A) Biologik ta’sir
C) Elektrolitik ta’sir
B) Elektrooftalmiya
D) Issiqlik ta’siri
61. Respiratorlarning vazifasi nimadan iborat?
A) Nafas olishni osonlashtiradi.
B) Havoni so‘rib oladi.
C) Havoni isitadi va nafas olishni osonlashtiradi
D) Nafas olish mumkin bo‘lgan xavoni zararli aralashmalardan
tozalaydi.
62. Qachon, qaysi shaharda olimlar HFX ni fan deb atashni qabul
qildilar va o‘z ma’ruzalarida “tavakkal” tushunchasini qo‘lladilar?
A)1950-yil sentyabr oyida Kioln shahrida bo‘lgan kongresda
B)1950-yil oktabr oyida Saxara shahrida bo‘lgan kongresda
C)1850-yil noyabr oyida Keysi shahrida bo‘lgan kongresda
D)1980-yil dekabr oyida Polsha shahrida bo‘lgan kongresda
63. Tokning orgаnizm оrqаli o‘tgаndа yurak muskullаrining tаrtibsiz
qisqаrishigа оlib kеluvchi ta’sir ko‘rinishi nima deyiladi?
A) sezilarli tok
B) qo‘yib yulbоrmаydigаn tоk
C) fibriliyatsiоn tоk
D) o‘zgarmas tok
64. Qоn аlоhidа tоmchi ko‘rinishidа оqsа vа jаrоhаt jоyi hаm qоnаsа
bu qanday qon oqishi hisoblanadi?
A) kаpillyar qоn оqish
B) arteriya qоn tоmiridan qon oqishi
C) vena tomirdan qon oqishi
D) A va B javoblar to‘g‘ri
539
65. Hayot faoliyati xavfsizligi fanining maqsadi?
A)Mehnat jarayonida insonlarga texnika xavfsizligi qoidalariga rioya
qilishni o‘tkazish.
B)Mehnat jarayonida insonlarning sog‘ligini mustahkamlash.
C)Mehnat jarayonida o‘z huquq va erkinliklarini himoya qilish.
D)Mehnat xavfsizligini chuqur o‘rganish, bilish, tashviqot qilish,
odamlarni xavf xatardan himoya qilish.
66. Xavf-xatarlar nima?
A).Kundalik turmushda uchraydigan baxtsiz hodisa
B).Odam sog‘ligiga bevosita yoki bil vosita zarar yetkazadigan ko‘ngilsiz
hodisa
C).Mehnat jarayonidagi favqulodda vaziyat
D).Yo‘l transport - avto halokatlari
67. Potensial xavf nima?
A) Yashirin ko‘rinmaydigan xavf
B) Ochiq ko‘rinib turgan xavf
C) Ish jarayonida vujudga kelgan xavf
D) Uy sharoitida vujudga kelgan xavf
68. Gomosfera nima?
A) Inson o‘z mehnat faoliyati jarayonida bo‘ladigan fazo
B) Xavf mavjud yoki vaqt _ vaqti bilan paydo bo‘lib turadigan fazo
C) Insonlar yashaydigan va mehnat qiladigan fazo
D) Tok bilan bog‘liq bo‘lgan xavf
69. Noksosfera nima?
A) Inson o‘z mehnat faoliyati jarayonida bo‘ladigan fazo
B)Xavf mavjud yoki vaqti-vaqti bilan paydo bo‘lib turadigan fazo
C) Insonlar yashaydigan va mehnat qiladigan fazo
D) tibbiyot bilan bog‘liq xavf
70. Xlor moddasining tibbiy-taktik tavsifi?
A) turg‘un, tez ta’sir qiluvchi modda.
B) Beqaror, tez ta’sir qiluvchi modda.
C) Turg‘un, sekin ta’sir qiluvchi modda.
D) Beqaror, sekin ta’sir qiluvchi modda.
540
71. Favqulodda vaziyatlardan himoyalanishning asosiy prinsiplari?
A) Teng huquqlilik, o‘zaro manfaatdorlik va o‘zga davlatlarni ichki
ishlariga aralashmaslik
B) Davlatlarni va xavfsizligini mustahkamlash.
C) Favqulodda vaziyatlarni oqibatlarini bartaraf etish.
D) Insonparvarlik, inson hayoti va salomatligini ustunligi, oshkoralik
axbarotni ishonchliligi va o‘z vaqtida berilishi.
72. Ko‘rsatib o‘tilgan favqulodda vaziyatni qaysinisi texnogen
xususiyatli favqulodda vaziyat?
A) Tog‘ o‘pirilishi.
B) Kuchli shamol.
C) Oziq-ovqat bilan ommaviy zararlanish.
D) Transport avariyalari va halokatlari.
73. Shikastlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda qanday
vositalardan foydalaniladi?
A) Tabeldagi va qo‘lda bor vositalardan shina dori - darmonlar va tibbiy
bog‘lov paketlaridan
B) Shaxsiy dori qutidan (AI-2)
C) Katta va kichik stiril bog‘lam va salfetkalardan
D) Barcha javoblar to‘g‘ri
74. Faoliyat xavfsizligi aksiomasida nima deyilgan?
A) Har qanday faoliyat potensial xavfga ega.
B) Elektr toki eng katta xavfga ega.
C) Har qanday ishlab chiqarish jarayoni potensial xavfga ega.
D) Har qanday ish o‘rnida potensial xavf mavjud.
75. Mashina va dastgoxlarda himoyalovchi yerga ulashdan maqsad
nima?
A) Xodim bexosdan tegib ketganda og‘ir kuyishdan saqlanishdir.
B) Ishchi bexosdan tegib ketganda qobiqqa o‘tgan tok urishidan
saqlanishdir.
C) Ishchi xodimlarni yong‘inlar xalokatidan saqlashdan iborat.
D) Ishchi xodimlarni mashinalarga ta’lluqli turli xil tabiiy ofatlardan
saqlashdan iborat.
541
76. Xodimga xayfsan berish, ishdan chetlashtirish, o‘rtacha oylik ish
haqining 20% idan ortiq bo‘lmagan miqdorda jarima solish va
mexnat shartnomasini bekor qilish bu...........
A) Ma’muriy javobgarlik.
C) Jinoiy javobgarlik.
B) Moddiy javobgarlik.
D) Hamma javoblar to‘g‘ri.
77. Shaxsiy ximoya vositalari vazifalariga ko‘ra necha turga
bo‘linadi?
A) 10 ta
C) 2 ta
B) 9 ta
D) 11 ta
78. Elektr o‘tkazmaydigan buyumlar nimadan tayyorlanadi?
(masalan: qo‘lqop, kalish)
A) elektr o‘tkazmaydigan maxsus rezinalardan
B) elektr o‘tkazmaydigan maxsus draplardan
C) elektr o‘tkazmaydigan gazlamalardan
D) qattiq jun matodan
79. O‘t o‘chirish vositalari asosan necha guruhga bo‘linadi?
A) 2 guruxga. 1.elektr tokini o‘tkazadigan 2. elektr tokini
o‘tkazmaydigan
B) 5 guruxga. 1.kupikli. 2. suvli.3. kukunli. 4. gazli.5. uglekislotali.
C)3 guruxga.1. yonishni tugatish usuli bo‘yicha. 2. elektr toki
o‘tkazuvchanligi bo’yicha. 3. zaxarliligi bo‘yicha.
D) 4 guruxga. 1. kupikli. 2. zaxarli. 3. yonishni tugatishusuli bo‘yicha. 4.
Elektr toki o‘tkazuvchanligi bo‘yicha.
80. Atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida
boshqa bir atom yadrolarini hosil qilish bu ........... dir
A) Gamma nurlari.
C) Rentgen nurlari
B) Alfa nurlari.
D) Radioaktivlik
81. Xavfsiz joylarga ko‘chirish (evakuatsiya) yo‘llarining eni,
eshiklarining eni va bo‘yi necha metr bo‘lishi kerak?
A) Yo‘lni eni 2 metr, eshik eni 0,8-2,4 metrgacha, bo‘yi 1,8 metrdan
kam bo‘lmasligi.
B) Yo‘lni eni 1,4 metr, eshik eni 0,8-2,4 metrgacha, bo‘yi 2 metrdan
kam bo‘lmasligi
542
C) Yo‘lni eni 1,6 metr, eshik eni 0,8-2,0 metrgacha, bo‘yi 1,8 metrdan
kam bo‘lmasligi
D) Yo‘lni eni 1,5 metr, eshik eni 0,8-2,5 metrgacha, bo‘yi 1,9 metrdan
kam bo‘lmasligi.
82. Mehnat muxofazasi qoida va me’yorlarining buzilishi uchun
qanaqa javobgarlik turlari bor?
A) 1. Umumiy javobgarlik. 2.Ma’muriy javobgarlik. 3.Jinoiy
javobgarlik.
B) 1.Moddiy javobgarlik. 2.Ma’muriy javobgarlik. 3.Jinoiy javobgarlik.
C) 1. Ma’muriy javobgarlik. 2. Jinoiy javobgarlik.
D) 1. Moddiy javobgarlik. 2. Jinoiy javobgarlik.
83. Yo‘riqnomalar necha xil bo‘ladi?
A) 2 xil: 1. Umumiy yo‘riqnomasi. 2. Kirish yo‘riqnomasi.
B) 3 xil: 1. Umumiy yo‘riqnomasi. 2. Kirish yo‘riqnomasi. 3. Davriy
yo‘riqnomasi.
C) 2 xil: 1. Kirish yo‘riqnomasi. 2. Ish joyida o‘tkaziladigan
yo‘riqnomasi.
D) 4 xil: 1. Umumiy yo‘riqnomasi. 2.Kirish yo‘riqnomasi.3. Aloxida
yo‘riqnomasi. 4. Ish joyida o‘tkaziladigan yo‘riqnomasi.
84. Ish joyida o‘tkaziladigan yo‘riqnoma necha xil bo‘ladi?
A) 3 xil: 1. Dastlabki yo‘riqnoma. 2. Davriy yo‘riqnoma. 3. Navbatdan
tashqari yo‘riqnoma.
B) 2 xil: 1. Dastlabki yo‘riqnoma. 2. Davriy yo‘riqnoma.
C) 2 xil: 1. Dastlabki yo‘riqnoma. 2. Navbatdan tashqari yo‘riqnoma.
D) 3 xil: 1. Umumiy yo‘riqnoma. 2. Aloxida o‘tkaziladigan yo‘riqnoma.
3. Kirish yo‘riqnoma.
85. Mexnat gigiyenasi deb nimaga aytiladi ?
A) Mikroskopni o‘rganadigan fanga aytiladi.
B) Ish jarayonlarining va atrof muxitning inson organizmiga ta’sirini
o‘rganadigan fanga aytiladi.
C) Elektr energiyasini nazorat qilishni o‘rganadigan fandir.
D) Yong‘inlarga qarshi kurashish ishlarini o‘rganadigan fanga aytiladi.
543
86. Yonish bo‘lishi uchun asosan qanaqa omillar bo‘lishi kerak ?
A) Shamol va issiqlik bo‘lishi.
B) Harorat, qizdirish jarayoni va kog‘oz bo‘lishi.
C) Yonuvchi modda, yondiruvchi muhit, yondirish jarayoni.
D) Issiqlik, yonuvchi modda, quyosh bo‘lishi.
87. Yonuvchi modda bilan havodagi kislorodning o‘zaro ta’siri
natijasida juda tez kechuvchi va ko‘p miqdorda issiqlik ajralib
chiquvchi kimyoviy reaktsiyaga …………….. deyiladi.
A) Yonish deyiladi.
C) Og‘ir kuyish deyiladi.
B) Kuyish deyiladi.
D) Elektrooftalmiya deyiladi.
88. 380 V gacha kuchlanishli elektr jihozlarida chiqqan yong‘inni
qaysi o‘t o‘chirgichlar bilan o‘chirish mumkin:
A) uglekislotali o‘t o‘chirgich
B) kimyoviy ko‘pikli o‘t o‘chirgich
C) uglekislotali va kukunli o‘t o‘chirgich
D) havo-mexanik ko‘pikli o‘t o‘chirgich
89. Avtomatik o‘t o‘chirish vositalari qaysi sharoitda ishga tushadi:
A) xonadagi bosim, harorat, yorug‘lik darajasi belgilangan qiymatdan
ortganda.
B) xonadagi shift yonganda
C) xonadagi pol yonganda
D) xonadagi elektr jihozlari yonganda
90. Qo‘yib yubormaydigan tok kattaligini ko‘rsating?
A). 0,5-1,5 mA
B). 110 mA
C). 10-25 mA
D). 25-50 mA
91. II kategoriyaga qanday turdagi jismoniy ishlar kiradi?
A). yengil jismoniy ishlar
B). o‘rtacha og‘irlikdagi jismoniy ishlar
C). og‘ir jismoniy ishlar
D). O‘ta og‘ir ishlar
92. Elektr tokidan jabrlangan odamga shifokorgacha yordam
ko‘rsatish qanday amalga oshiriladi?
A) sun’iy nafas beriladi
B) sun’iy nafas beriladi va jaroxat bog‘lanadi
C) jabrlanuvchi elektr toki tarmog‘idan halos qilinadi, sun’iy nafas
beriladi, yurakni yopiq massaj qilinadi
544
D) elekrt tokidan jabrlangan odamga tegish mumkin emas
93. Viloyatda Fuqaro muhofasazi shtabi boshlig‘i kim?
A) Viloyat hokimi
B) Bosh vazir
C) Favqulodda vaziyatlar boshlig‘i
D) Prezident
94. Quruqlik holatinig o‘zgarishi qanday favqulodda vaziyatlar
turiga kiradi?
A) Texnogen
B) Ekologik
C) Antropogen
D) Tabiiy
95. Favqulodda vaziyatlarlar tarqalish maydoniga ko‘ra nechta
guruhga bo‘linadi?
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
96. Favqulodda vaziyatlarda davlat tizimining ish rejimlari nechta?
A) 1 ta
B) 3 ta
C) 2 ta
D) Bir nechta
97. Favqulodda vaziyatlar vazirligi qachon tashkil etilgan?
A) 1996-yil 4-mart
B) 1996-yil 5-mart
C) 1996-yil 6-mart
D) 1996-yil 7-mart
98. Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar necha guruhga bo‘linadi.
A) 4
B) 3
C) 2
D) 5
99. Energetika va kommunal tizimdagi avariyalar qaysi tusdagi
favqulodda vaziyatlar larga kiradi?
A) Ijtimoiy tusdagi favqulodda vaziyatlar
B) Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatalr
C) Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar
D) Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar
100. “Favqulodda vaziyat “tushunchasi nimani anglatadi?
A) Ma’lum bir xududda odamlar o‘limiga yoki kasallanishiga olib
keluvchi yoki atrof-muhitga zarar keltiruvchi tabiiy, ekologik yoki
texnogen vaziyatni.
B) Ma’lum bir xududda odamlar o‘limiga yoki kasallanishiga olib
keluvchi yoki atrof-muhitga zarar keltiruvchi ekologik vaziyatni.
C) Ma’lum bir xududda odamlar o‘limiga yoki kasallanishiga olib
keluvchi yoki atrof-muhitga zarar keltiruvchi tabiiy vaziyatni.
D) Ma’lum bir xududda odamlar o‘limiga yoki kasallanishiga olib
keluvchi yoki atrof-muhitga zarar keltiruvchi vaziyatni.
545
GLOSSARIY
Аtrоf-muhit - insоnni oʻrаb turgаn muhit boʻlib, insоnning hаyot
fаоliyatigа, uning sоg‘ligi vа nаsligа toʻg‘ridаn toʻg‘ri, birdаn urinmа
yoki mаsоfаdаn tа’sir etishgа qоbiliyatli оmillаrning (jismоniy,
хimiyaviy, biоlоgik, infоrmаtsiоn, ijtimоiy) shаrtli yig‘indisidir.
Аtrоf muhitni muhоfаzаlаsh-tirik (oʻsimliklаr vа hаyvоnоt
dunyosi) vа oʻlik (tuprоq, suv, atmosfera, iqlim) tаbiаtni tiklаsh vа
muhоfаzаlаsh vа ulаrdаn rаtsiоnаl fоydаlаnish boʻyichа kоmplеks
tаdbirlаrdir.
Аsоs- bu fikr, g‘оya, mаqsаd (аsоsiy hоlаt)dir. Usul, bu - eng
umumiy qоnuniyatlаrni bilish оrqаli mаqsаdgа erishish yoʻlidir.
Biоsfyerа-bаrchа turdаgi оrgаnizmlаr, jumlаdаn insоn yashаshi
mumkin boʻlgаn аtrоf-muhit boʻlib, u murаkkаb tuzilishdаgi yer
shаrining muhim qоbig‘idir. Biоsfyerа bir nеchа milliаrd yillаr dаvоmidа
shаkllаngаn.
Boshqarish usullari va vositalari: о’quv mashg‘uloti bosqichlarini
belgilab beruvchi texnologik karta kо’rinishidagi о’quv mashg‘ulotlarini
rejalashtirish, qо’yilgan maqsadga erishishda о’qituvchi va
tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‘ulotlari,
balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati.
Dаvriy yoʻriqnоmа - ishchining mаlаkаsi vа ish stаjidаn qаt’iy nаzаr
hаr 6 оydаn koʻp boʻlmаgаn muddаtdа хаvfsiz ishlаsh usullаri boʻyichа
dаvriy yoʻriqnоmа oʻtkаzib turilаdi.
Dаm оlish vаqti - хоdim mеhnаt vаzifаlаrini bаjаrishdаn хоli
boʻlgаn vа bundаy u oʻz iхtiyorigа koʻrа fоydаlаnishi mumkin boʻlgаn
vаqtdir.
Dialogik
yondoshuv.
Bu
yondoshuv
о’quv
jarayoni
ishtirokchilarning psihologik birligi va о’zaro munosabatlarini yaratish
zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning о’z-о’zini faollashtirishi
va о’z-о’zini kо’rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.
Ekоlоgiya - оrgаnizmni аtrоf muhit bilаn oʻzаrо tа’siri
qоnuniyatlаrini oʻrgаnаdi.
546
Elеktr хаvfsizligi - kishilаrni elеktr tоki, elеktr yoyi, elеktrmаgnit
mаydоnining zаrаrli vа хаvfli tа’siridаn muhоfаzа qilishni tа’minlаydigаn
tаshkiliy vа tехnik chоrа-tаdbirlаr sistеmаsi.
Faoliyatga yо’naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli
sifatlarini shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va
intensivlashtirish, о’quv jaryonida uning barcha qobiliyati va
imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yо’naltirilgan ta’limni
ifodalaydi.
Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Demokratlilik, tenglik, ta’lim
beruvchi va ta’lim oluvchi о’rtasidagi subyektiv munosabatlarda
hamkorlikni, maqsad va faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan
natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tiborni qaratish
zarurligini bildiradi.
Ishlаb chiqаrish muhiti - bu mеhnаt fаоliyati jаrаyonidа insоngа
tа’sir qiluvchi оmillаr yig‘indisidir.
Insоn fаоliyati - bu hаr dоim hаyot uni оldigа qoʻyilаyotgаn
muаmmоlаrni hаl etilishidir.
Ishlаsh ritmi - (tаdqiqоtlаr vа koʻp yillik аmаliyotlаrning
koʻrsаtishichа) insоnning shахsiy хususiyatlаri, хаrаkteri vа uning
mаqsаdgа intiluvchаnligi bilаn аniqlаnаdi.
Ishlаb chiqаrishdаgi хаvfli оmil - ishlаb chiqаrishdа ishlоvchilаrgа
muаyyan shаrоitlаrdа tа’sir etgаndа shikаstlаnishgа yoki sоg‘liqning
kеskin yomоnlаshuvigа оlib kеlаdigаn оmil.
Ishlаb chiqrishdаgi zаrаrli оmil - ishchilаrgа ish vаqtidа tа’sir etib
kаsаllаnishgа yoki ish qоbiliyatining pаsаyishigа оlib kеlаdigаn оmil.
Ishlаb chiqаrishdаgi bахtsiz hоdisа - ish vаqtidа yuz beradigаn
hоdisа.
Ishlаb chiqаrish sаnitаriyasi - ishchilаrgа zаrаrli ishlаb chiqаrish
оmillаrini tа’sirini оldini оluvchi vоsitаlаr, sаnitаr-tехnik, gigiеnik vа
tаshkiliy tаdbirlаr sistеmаsidir.
Ishlаb chiqаrishdа shаmоllаtish - bu dаvlаt stаndаrti tаlаbigа mоs
hоldа, хоnаlаrdаn оrtiqchа issiqlikni, nаmlikni, changlаrni, zаrаrli gаzlаr vа
bug‘lаrni chiqаrish vа mikrоiqlimni yarаtish uchun zаrur qurilmаlаr
sistеmаsidir.
547
Kirish yoʻriqnоmаsi - Bаrchа ishgа yangi kiruvchilаr, bоshqа
kоrхоnаlаrdаn хizmаt sаfаrigа joʻnаtilgаnlаr (ish mаlаkаsi vа stаjidаn
qаt’iy nаzаr) аmаliyot oʻtаyotgаnlаr vа shоgirdlаr kirish yoʻriqnоmаsini
oʻtаdilаr.
Kаsb kаsаlligi - kishi оrgаnizmigа ish shаrоitlаrining zаrаrli tа’siri
nаtijаsidа kеlib chiqqаn (surunkаli changli brоnхitlаr, titrаsh kаsаlligi, hаr
хil kimyoviy prеpаrаtlаr bilаn zаhаrlаnish) kаsаlliklаrdir.
Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari
aloqaga asoslangan bevosita о’zaro munosabatlar.
Mаishiy muhit - bu mаishiy shаrоitdаgi insоngа tа’sir qiluvchi
bаrchа оmillаrning yig‘indisidir.
Mеhnаt qоbiliyati - bu insоnning jismоniy yoki аqliy ishidа ungа
yuklаtilgаn hаjmdаgi ishni bаjаrish qоbiliyatidir.
Mеhnаt muhоfаzаsi - huquqiy, ijtimоiy-iqtisоdiy tехnоlоgik vа
sаnitаriya mе’yorlаri sistеmаsi boʻlib, mеhnаtkаshlаrni ishlаsh shаrоiti vа
hаyot хаvfsizligini tа’minlаydi.
Mеhnаt shаrоiti - mеhnаt jаrаyonidа insоnning sаlоmаtligi vа ish
qоbiliyatigа tа’sir etаdigаn оmillаr mаjmui.
Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim
qilish orqali ta’lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri.
Bunda ilmiy bilimni obyektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini,
dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga
ularni ijodiy tarzda qо’llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlanadi.
Monitoring va baholash: о’quv mashg‘ulotida ham butun kurs
davomida ham о’qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs
oxirida test topshiriqlari yordamida tinglovchilarning bilimlari
baholanadi.
Rоstlаnmаydigаn yoki insоn iхtiyorigа boʻysunmаydigаn
energiya- sаrflаri birinchi oʻrindа insоnning bаrchа оrgаnlаrini,
fаоliyatini tа’minlоvchi аsоsiy mоddаlаr аlmаnishuvi bilаn bоg‘liq.
Ruхsаt etilgаn kоnsеntrаtsiya (dаrаjа, miqdоr) (REK, RED, REM)
- 8 sоаtli yoki bоshqа ish kuni, shuningdеk hаftаsigа 40 sоаtdаn оrtiq
boʻlmаgаn, ishlаshi dаvоmidа kаsаllik yoхud sоg‘ligidа oʻzgаrishlаr
kеltirib chiqаrmаydigаn kоntsеnrаtsiya (dаrаjа, miqdоr).
548
Sаbаb vа оqibаtlаr. Yashirin хаvflаrni аmаlgа оshishigа оlib
kеlаdigаn shаrоit-sаbаb dеb аtаlаdi. Sаbаblаr, jаrоhаtlаr, yuqumli
kаsаlliklаrni kеng tаrqаlishi (epidеmiya), аtrоf-muhitgа zаrаr vа bоshqа
хil оqibаtlаrni kеltirib chiqаrаdi.
Sаnitаr-mаishiy хоnа - bu shахsiy vа mахsus kiyimlаr uchun
shkаfli еchinаdigаn, yulvinаdigаn vа оvqаt еydigаn хоnа hisоblаnаdi.
Sоg‘lоm turmush tаrzi - bu аvvаlо qаrilikkаchа boʻlgаn uzоq
yillаrgаchа hаr bir kishini sоg‘ligini mustаhkаmlоvchi vа tа’minlоvchi
turmush tаrzining kеchishidir.
Shikаstlаnish - ishlаb chiqаrishdаgi zаrаrli yoki хаvfli tа’sirlаr
nаtijаsidа insоn оrgаnlаri yoki teri qоplаmаsi fiziоlоgik butunligini
buzilishi.
Shахsiy himоyalаnish vоsitаlаri - bir хоdimni muhоfаzа qilish
uchun хizmаt qilаdigаn vоsitаlаr. Shахsiy himоya vоsitаlаrigа - ish
kiyimi, pоyаfzаl, gаz niqоblаr, rеspirаtоrlаr, niqоblаr, shlеmlаr, himоya
koʻzоynаklаri, qulоqchinlаr vа bоshqаlаr kirаdi.
Shaxsga yо’naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim о’z mohiyatiga kо’ra
ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini tо’laqonli rivojlanishlarini
kо’zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalashtirilayotganda, albatta, ma’lum
bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik
faoliyati bilan bog‘liq о’qish maqsadlaridan kelib chiqgan holda
yondoshilishni nazarda tutadi.
Tехnоsfyerа - oʻtmishdа biоsfyerаgа tааlluqli boʻlgаn kеyinchаlik
insоnlаrning oʻzining mоddiy vа ijtimоiy-iqtisоdiy ehtiyojlаrini yanаdа
yaхshilаsh mаqsаdidа toʻg‘ridаn toʻg‘ri yoki sirtdаn tехnik vоsitаlаr bilаn
tа’sir etgаn hududdir.
Tаbiiy muhitdаgi хаvfsizlik - bu ekоlоgiyaning sоhаlаridаn biridir.
Tаvаkkаl nаzаriyasi. 1950-yil sеntyabr оyidа Gyermаniyaning
Kyoln shаhridа boʻlib oʻtgаn birinchi jаhоn qоngrеsidа hаyot fаоliyat
хаvfsizligi fаn dеb qаbul qilindi. Оlimlаr oʻz mа’ruzаlаridа «tаvаkkаl»
tushunchаsini qoʻllаdilаr vа bu tushunchаni hаr bir оlim oʻzichа tаlkin
kildi. Mаsаlаn, V.Mаrshаl «tаvаkkаl, bu хаvfning miqdоriy bаhоsidir»
dеdi. Miqdоriy bаhо kungi lsiz hоdisаlаrni аniq bir dаvr ichidа boʻlib
oʻtgаn sоnining boʻlishi mumkin boʻlgаn sоnigа nisbаtidir.
549
Tizim - dеgаndа birginа mоddiy оb’еktdаn tаshqаri аlоqаlаr vа
bоg‘lаnishlаr hаm tushunilаdi.
Tехnikа хаvfsizligi - ishlоvchilаrgа ishlаb chiqаrishdа tехnikа
хаvfsizligini, uning оldini оlаdigаn tаshkiliy chоrа-tаdbirlаr vа tехnikа
vоsitаlаri sistеmаsi.
Tizimli yondoshuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha
belgilarini о’zida mujassam etmog‘i lozim: jaryonning mantiqiyligi,
uning barcha bо’g‘inlarini о’zaro bog‘langanligi, yaxlitligi.
Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-sо’rov, oraliq va
joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida о’qitish
diagnostikasi.
о’qitishning usullari va texnikasi. Ma’ruza (kirish, mavzuga oid,
vizuallash), muammoviy usul, keys-stadi, pinbord, paradokslar va
loyihalar usullarii, amaliy ishlash usuli.
о’qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot
hamkorlik va о’zaro о’rganishga asolangan frontal, kollektiv va guruh.
о’qitish vositalari о’qitishning an’anaviy shakllari (darslik, ma’ruza
matni) bilan bir qatorda - kompyuter va axborot texnologiyalari.
Хаvf-хаtаr dеgаndа, оdаm sоg‘ligigа bеvоsitа yoki bilvоsitа zаrаr
еtkаzаdigаn kungilsiz hоdisаlаr tushunilаdi.
Хаvflаr tаksоnоmiyasi - bu murаkkаb hоdisаlаrni, tushunchаlаrni,
kishi fаоliyatigа qаrаtilgаn nаrsаlаrni tаsniflаsh vа tizimlаsh toʻg‘risidаgi
fаndir.
Хаvflаr kvаntifikаtsiyasi hаyot fаоliyat хаvfsizligini ta’minlashgа
qаrаtilgаn tаdbirlаr uchun еtаrli dаrаjаdа kerak boʻlgаn miqdоriy,
vаqtinchа, fаzоviy vа bоshqа хususiyatlаrni аniqlаb аmаlgа оshirish
jаrаyonidir.
Хаvfsizlikni ta’minlash chоrаlаri - bu usullаrni vа аsоslаrni аmаliy,
tаshkiliy, mоddiy gаvdаlаntirib аmаlgа оshirishdir.
Hаyot fаоliyat - bu insоnning kunlik fаоliyati, dаm оlishi vа yashаsh
tаrzidir.
Yong‘in хаvfsizligi - оb’еktdа yong‘in pаydо boʻlish хаvfini оldini
оlish, shuningdеk mоddiy bоyliklаrni muhоfаzа qilishdаn ibоrаt.
550
ГЛОССАРИЙ
Охрана труда является законодательным актом и системой
экономических,
технических
и
организatsiонных
мер,
обеспечивающий безопастность, здоровье и умение работать на
рабочем месте.
Предметам охраны труда являются следующие основные
разделы: законодательство о защите меланотов, техника
безопасности, меры промышленной санитарии и противопожарной
защиту.
Законодательство о защите труда - включает нормы
системаы права и трудового права и это гарантирует их защиту.
Техник беэопасности - это система организatsiонных и
технических мер и инструментов для предотвращения опасностей
производственных факторов, то есть несчастных случаев, травм и
травм для здоровья человека.
Производственная санитария - это система организatsiонных,
гигиенических и санитарно-гигиенических мер и средств для
предотвращения вредного воздействия вредных факторов
производство, то есть факторов, вызывающих профессиональные
заболевания.
Законодательство о защите труда- включает норми права и
трудового права и это гарантирует их защиту.
Противопожарная защита представляет собой комплекс
технических и организatsiонных мероприятий, направленных на
защиту людей от пожаров и взрывов
Контролируемый
государством
контроль
является
государственным контролем соблюдения правил промышленной
беззопасности, который имеют следующие подразделения:
котонадзор и подъёмное оборудование, горнодобывающие, газовые
инспекции и другие инспекции; контролируя безопасную работу
котлов и бутылок, использование труб пара и горячей воды, а также
выполнение взрывных работ.
551
Государственный контроль мощности- государственный
контроль за реализatsiей мероприятий, обеспечивающих безопасную
работу электрических и теплогенерирующих устройств.
Государственная санитарная инспекция- государственная
санитарная инспекция предприятий и организatsiй, которая
контралирует гигиенические нормы, санитарно- гигиенические и
санитарно- эпидемиологические правила.
Государственный пожарный контроль- обеспечивает
высокий уровень пожарной безопасности.
Стате Траффик Контроль- контролирует соблюдение правил
дорожного движения и обеспечивает безопастность пассажиров или
других пассажиров транспортных средств и безапастность
пешеходов.
Основной преподаватель -учитель или руководитель отдела с
каждым учеником или работником. Первоначальная инструкция
включает в себя задачу сотрудника по его специализatsiи,
ознакомление с процедурой безопасного места работы,
использование инструментов и средств защиты, как их
использовать, безопасные методиобработки, средства обнаружения
пожара и расположение и способы использования сигнализatsiи, а
также поведение в случае опасности. Иструкторизучает знание
правил безопасности работника или ученика, а также позволяет им
работать и регистрироваться, если они изучает основные требования
к охрани труда. Периодический инструктор -сотрудники и студенты
проходят на рабочем месте на реже одного раза в полгода. Его цель
-укрепить знание правил безопасности и пожарной безопасности в
памяти рабочего и не реже одного раза в три месяца для
обслуживающего персонала электрлооборудования.
Авария-это внезапная травма, которая заставляет человеческое
тело потерять способность функционировать. Несчастные случае
включает травмы, пульс, травмы,перелом, ожоги, тепловой удар,
простуду и силное отравление.
Статистическая методология - основано на статистических
данных о данных об авариях. Этот метод основан на конкретных
552
характеристиках несчастных случаев: занятия, типа занятия во время
травмы, занятия пострадавшего, характера травмы и причин этого.
Топографический метод - это метод который помещает
условные знаки в те места, где запланированоа работа системы.
Экономическая методология - это матреальный ущерб,
иызванный авариями и профессиональными заболеваниями,
особенно на крупных предприятиях. Экономические потери
собираются из следующих расходов:оплата за отпуск по болезни и
выплата компенсatsiи торговцу, стоимость обучения вновь
замещаемых работников, сломанное оборудование, стоимость
оборудования. Экономические затраты на анализ позволят
эффективно потратить затраты на охрану труда.
Монографическая методика заключается в том, что все
условия производства тщательно исследованиы, а причины
несчасных случаев на рабочем месте или в помещениях
исследованы. В этом случае технологические и трудовые процессы,
машины, оборудование, средства индивидуальной защиты и т. д.
Искусственная пыль включает пыль, которая прямо или
косвенно образуется людьми на промышленных предприятиях и в
зданиях. Например, в машиностроении, в доме и Мартенскихпечат в
машиностроительной
промышленности
и
на
всех
нефтеперерабатываюших заводах этой отрасли некоторые из
сжигания угля в тепловом ЕС выбрасываются в атмосферу как серый
и дым, строительные работы, бурение, взрыв во многих случаях
производства цемента и многие другие виды пыли могут
подвергаться загрязнению окружающей среды, что может иметь
катастрофическое воздействие на природу.
Вещества которые отрицательно влияют на организм человека
и которые нарушают нормальное функционирование человеческого
организма, называются токсичными веществами.
Дыхательный аппарат-кремний (4) оксид, сульфат-диоксид и
и. т. д.
Загрязнителями крови являются окись углерода, пероксид
водорода.
553
Повреждение кожи и черепицы- сульфать, хлоридная кислота,
хром ангидрид и так далее.
Вещества, которые влияют на нервную систему - спирты,
сложные эфиры, сероводороды, пары ртути и т.д.
Существует три категории людей с радиatsiей.
«А»-категория- профессиональное излучение лиц, работающих
непосредственно с источниками ионизирующего излучения.
К ним относятся сотрудники лабораторий по испытанию
радиоизотопных устройств. Которые содержат свариваемые
контейнеры. Для этих людей рекомендуемая доза облучения
составляет 0, 1 рентген в неделю.
«Б» - это облучение лиц, временно работающих в соседней
комнате или в помещениях помещений, оборудованних
источниками ионизирующего излучения, и всех лиц в санитарно защитной зоне. Для этих людей рекомендуемая доза облучения
составляют 0,01х сервис неделю.
Категория «В»- это излучение всех возрастов.Рекомендуемая
доза облучения составляет 0,001 рентген в неделю.
Световой поток - в определяется как сила световой энергии и
интерпретируется как ощушение воздействия человеческая глаза.
Просвет (лм) является единицей светевого потока.
Термодинамика-расправленный
металл
под
действием
электрического удара проникает в кожу мельчайших частиц.
Механические
травмы
вызваны
внезапным
резким
сокращением мыщцы через органим человека. В результатекожа,
кровеносные сосуды и нервная ткань ломаются, сусяевы могут даже
сломать кости.
Биологическая (необратимая) смерть является необратимым
процессом, который приводит к полному коллапсу биологичеслих
процессов в организме. Это происходит после окончания
клинического испытания.
Спонтанное пламя - когда вещество нагревается до
определенной температуры, происходит прямое воспламенение.
554
Температура самовоспламенения является важным параметром,
определяющим пожароопасные свойства вещества.
Трудные мателиалы. Онилопнут,устареют или становятся
углем, ипродалжают гореть, когда есть источник огня. (солома,
тростник). Он изготовлен из материалов, которые могут быть
исползованы для производства негорючих материалов.
Легковоспламеняющиеся материалы и конструкции. Они
могут также гореть или разливаться, когда источник пламени может
быть сожжен. К ним относятся все органические материалы;
древянные материалы и другие.
Glossary
Azo and tion - the process of nitrogen saturation with the diffusion
method of the steel surface in an ammonia environment;
Anisotropy - (from the Greek anusos -neravny «tropos»-direction.),
The properties of the medium in dependence upon the direction I;
Austenite is a structural constituent of iron-carbon silals, a solid
solution of carbon (up to 2%), and alloying elements in y-iron;
Bronze - the name of the copper force with other elements, except
zinc;
Borated and e - the process of boron saturation by the diffusion
method on the surface of steel;
Wakan rmation - a type of structural defects in the lattice site-crystalcrystal lattice in which no atom or ion;
Deformation - the change in the geometric shape of the metal under
the influence of some force s;
Tepicheskie properties of metals - technical characteristics,
determines the behavior of metals is, under the influence of external
forces;
The strength of metals - the resistance of metals, exerted by
deformation
Plasticity - property of solid chalk is irreversibly deformed under the
action of mechanical loads.
555
Crowding - changing the structure and properties of metals and alloys
as a result of plastic deformation, wherein the reduced ductility and
toughness, but the toughness increased and n p ochnost.
Recrystallization - the growth process of some crystalline
polycrystalline grains, due to the other, takes place particularly intensively
in plastically deformed material a.
Hot metal processing under load - deformation of metals at a high
temperature than the temperature of recrystallization
Processing Okhla metal thermonuclear fusion power train under
load -deformirovanie metal at low temperature than the temperature of
recrystallization
Black metal s - at mainly iron and its alloys (cast iron, steel)
Non-ferrous metals are all metal groups except iron
Crystalline bodies are bodies, in cathoric atoms they form crystal
lattices and are located in a certain order
Amorphous bodies - bodies whose atoms are randomly distributed
Single crystals - a single crystal with a continuous crystal lattice
Polycrystal - The aggregates, consisting of many differently oriented
small single crystals
Pristestrnstvennaya grating - spatial lattice is formed of a plurality
of planes kristallografichesikh that location with w enes each other in
parallel.
Elementary cell - the smallest part of the crystal lattice
The period (parameter) of the crystal lattice - the distance between
the two-m I neighboring atoms in the unit to the taphole
Primary crystallization of metals - the transition of metals from
liquid to solid
Absolute crystallization temperature - the temperature at which the
liquid metal completely crystallizes
Support height s excessive cooling - the difference between the
equilibrium temperature of a metal by the temperature of absolute
crystallization
Potentional heat of crystallization - the heat released during the
transition of a metal from a liquid state to a solid state
556
Thermoelectric and rotometer - device used during thermal analysis
of the potential heat of the metal temperature kristalizatsii- those n lots,
released during the transition metal from the liquid state to a solid
Curved metal cooling line - graphical IMAGE chnical, showing s
change of heat in the cooling process of the metal I
Metallic Crystallites - crystallites that have naru br ene constant
geometric shape
Modifiers - substances added to form small crystallites in a liquid
metal
Den d ri r - crystal in the form of a branchy tree
A l Lothrop (polymorphism) - may be due to the formation of
molecules with different numbers of atoms or the formation of crystals of
different modifications
Alloy - substance of two or more metals, obtained from mixing them
during melting e
Pseudo- p lava - alloys formed without a rail izheni I elements, such
as by electrolysis, and other methods of sublimation
System - alloys are also called systems
Component - each of the elements that make up the alloys
Mex and mixtures nical - alloys, the components of which are
dissolved in the liquid state, but do not dissolve in the solid state and do
not form a chemical compound between themselves
Solid solutions - homogeneous solids, consisting of several
components, the concentrations of which can be changed without
destroying the homogeneity
Chemical compounds - alloys, which are formed as a result of the
chemical reaction of the components in the process of primary
crystallization
Dia- gram state Silava - and di grams, which shows the change of
state zavisimoti alloys in the temperature and concentration
Liquidus point - point showing temperatures s alloys, which starts to
crystallize
The solidus point - a point showing the temperatures of the silovas,
which completely crystallize.
557
Eutectic - liquid, the melt in equilibrium with the two-I m or more
solid phases, an alloy melt which L is Busy (or solidified) in the system
at the lowest temperature.
Phase - homogeneous alloy part, which is divided as a boundary
between conductive Saboya poverhnos m s
Microstructure - structure, which may be able to see Article
mikroshlifnym under microscope.
M and crockery - a metal sample that is manufactured by special
treatment for observation under a microscope
Ferrite - zhelezouglerodistyh structural component with n-lava solid
solution of carbon and alloying elements in the alpha-iron.
Semientite - Iron carbide, cemented in cast iron and steel.
Hardness of metals and alloys - resistance of a solid body to
indenting or scratching.
Those x s technologically properties of metals and Silava properties indicating suitability level of metals and alloys for processing,
forging, binding and cutting and RCT.
Fluid flowability - properties of metals and alloys, which is
contributing to shaping so filling in their liquid state.
Ductility - the property of metals and alloys, which contributes to the
change of shape without destruction during forging, stamping and rolling.
The property of welding - The property of metals and alloys, which
contributes to the formation of a strong and dense compound.
Perlite is a eutectic mixture of ferrite and cementite.
Ledeburite is an eutectic mixture of austenite and cementite, formed
at a temperature below 1145 0C.
Graphite - mineral hex on th onal polymorphic modification of
carbon, is in the form of plates or a face catch.
Carbon instrument-making steels are non-machined structural and
tool steels containing carbon (0.04-2 % ).
Alloyed steel - in addition to the usual impurities, contains alloying
elements to impart certain physical, chemical or mechanical properties to
the alloys, in which there is chromium, nickel, molybdenum, tungsten,
vanadium and a friend.
558
Stainless steel - steel, resistant to electrochemical corrosion, is
obtained by adding alloying elements to the composition of carbon steel
Refractory steels - steel, which does not collapse under the influence
of high (above 550 0C) temperature and gases.
Heat resistant steels - Steel, which is used for the manufacture of
parts, under load at high temperatures.
Heat treatment - a set of operations thermal effects on metals and a
set of operations thermal effects on metals and alloys for the purpose and
edited neniya structure and with properties in the desired direction, by
annealing, hardening, tempering, normalization and others.
Steel softening - the process in which steel is heated to a certain
temperature, this temperature is held for a certain time, after which it is
slowly cooled.
Normalization of steel - the kind of heat treatment of steel, consisting
in heating (above the upper critical point), holding and cooling in air in
order to give the metal a uniform fine-grained structure to increase its
ductility and toughness.
Hardening of steel - steel is heated above the temperature of Ac3 and
Ac1, maintained and the necessary changes in the structure of the steel,
after which it quickly cools.
Vakal’yaemost steel (the degree of hardening) - the property of steel,
in which as a result of hardening it increases hardness.
Steel softening is the process of incandescence of hardened steel
below the Ac temperature of critical point, after keeping in a certain
period of time at a given temperature a slow or rapid cooling.
Sorbitol - structural constituent of iron-carbon alloys - eutectoid
mixture of ferrite and cementite, dispersed varieties of perlite.
Troostite is a structural component of iron-carbon alloys-an eutectoid
mixture of ferrite and cementite, a variety of perlite. Austinit is cooled to
about 500 0C and at this temperature, after which a mixture of ferrite and
cementite is formed, in the hardness is higher than that of sorbitol.
559
MUNDARIJA
1.1.
1.2.
2.1
2.2
2.3
2.4
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
KIRISH ......................................................................................
7
I bob Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari ………9-155
Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari……………………………..
9
Sog‘lom turmush tarzi asoslari va uning hayot faoliyati
xavfsizligini ta’minlashdagi oʻrni……………………………… 43
II bob Mexnat muhofazasi va texnika xavfsizligi …………..53-155
Mehnatni muhofaza qilish sohasida xodimning huquqlari va
majburiyatlari…………………………………………………... 53
Ishlab chiqarish sanitariyasi va gigiyenasi…………………….. 86
Texnika xavfsizligi…………………………………………….. 98
Elektr xavfsizligi……………………………………………….. 121
III bob Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi .…….136-361
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza
qilishning huquqiy asoslari…………………………………….. 136
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlar va ulardan ximoyalanish
chora tadbirlari............................................................................. 142
Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar va ulardan
himoyalanish chora tadbirlari....................................................... 161
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar va ulardan
himoyalanish
chora
tadbirlari.............................................................................
170
Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi tadbirlarini
rejalashtirish.
Oʻzbekiston
Respublikasi
Favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat
tizimi…………………………………………………………… 184
Ommaviy qirg‘in qurollari, ularning ta’sir xususiyatlari va
talofatlari. Zararli nurlanishlar va kimyoviy moddalar, ularning
xususiyatlari va inson organizmiga ta’siri……………………… 250
Favqulodda vaziyatlar xavfi tug‘ilganda va sodir boʻlganda
aholiga xabar berish va ularni xavfli hududlardan xavfsiz
hududlarga
koʻchirishni
(evakuatsiya
qilishni)
tashkillashtirish………………………………………………… 273
560
3.8 Himoya vositalari va ulardan foydalanish……………………… 298
3.9 Terrorizm va xalqaro terroristik tashkilotlar. Terrorizm va
undan aholini muhofaza qilish……………….………………… 347
IV bob Yong‘in xavfsizligi asoslari ……………………….…362-450
4.1 Yonish,
yong‘in
va
portlash
haqida
umumiy
ma’lumotlar…………………………………………………..... 362
4.2 Yong‘inni oʻchirish moddalari va ularning xossalari………..… 401
4.3 Yong‘inni oʻchirishning zamonaviy texnika va texnologiyalari.. 426
V bob Baxtsiz hodisalarda birinchi tibbiy yordam
koʻrsatish asoslari…………………………………………….451-500
5.1 Baxtsiz hodisa va ularning kelib chiqish sabablari.
Jaroxatlanishlar, kasb kasalliklari va uning profilaktikasi……... 451
5.2 Elektr tokidan jaroxatlanganda va zaharlanganda birinchi
yordam koʻrsatish…………………………………………….... 478
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyhati….……………………… 501
Ilovalar………………………………………………………… 503
_________________________________________________________________
Sh.Ch.Tursunov, J.Sh.Abduraxmonov, E.T.To‘raqulov
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
Muharrir:M.Talipova
Musahhih: I.Tursunova
Kompyuterda tayyorlovchi: G.Ibragimova
Bosishga ruxsat etildi 25.12.2023.
Qog‘oz bichimi60x84 1/16 TIMES garniyurasi
Shartli bosma tabog‘i 35,0. Nashr tabog‘I 28,75
Adadi 500. Buyurtma № 25-12.
«IMPRESS MEDIA» MCHJ bosmaxonasida chop etildi.
Manzil: Toshkent sh. Qushbegi ko‘chasi, 6-uy.
561
562