2024 1 1-son, 2024-yil Ta’lim, fan va innovatsiya TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYA Ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy-uslubiy jurnal. 1996-yilda tashkil etilgan. Tahrir hay’ati raisi: Sh.U.Yakubov Oliy ta’limni rivojlantirish tadqiqotlari markazi direktori Tahrir hay’ati raisi o‘rinbosari: M.X.Esanov Bosh muharrir: T.Axmedov Bosh muharrir o‘rinbosari: A.A.Sabriyev Tahrir hay’ati a’zolari: A.A.Isoqboyev A.A.Amonov L.R.Zaripov H.I.O‘razbayev A.A.Dadasheva S.X.Xudoyberdiyeva M.K.Xurramov Z.X.Zaxidova S.Q.Maxsumova O.N.Toshpulatov Jamoatchilik kengashi a’zolari: Q.X.Abduraxmanov A.M.Reymov Sh.T.Qudratxo‘ja G.Sh.Rixsiyeva Sh.S.Sirojiddinov R.I.Xolmurodov N.M.Jabborov M.A.Raxmatullayev T.Z.Teshabayev Dizayner: S.L.Musamedov ISSN 2181-8274 Mirzohid Yunusov. Kimyоviy texnоlоgiya fani mashgʻulоtlarida Oʻzbekistоnning kimyоviy ishlab chiqarish kоrxоnalari va ularning mahsulоtlari bilan tanishtirish..................................................... 6 Gulchehra Izbullayeva, Alisher Niyozov, Nodirabegim Jamolova. Umumiy oʻrta taʼlim maktablarida 7-sinflarda kimyo fanidan sinfdan tashqari ishlarni axborot muhitidagi topshiriqlar bilan uygʻunlashtirish...................................................... 9 Khamrakul Eshankulov. The language of the media in modern society................................................................. 13 Замира Сапарова. Языковая специфика передач на телевидении............................................................ 16 Зуфар Тоҳиров. Олий таълимда инқилоб: автоматлаштириш, сунъий интеллект ва робототехника интеграцияси.................................................................................................................. 20 Dilafroʻz Yoqubaliyeva. Pedagogik oliy taʼlim muassasalari talabalarida ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etishga tayyorlash......................................................................................................................... 23 Нодирбек Ёқубжонов, Одилжон Каримов. Олий таълим муассасаларида жисмоний тарбия дарсларининг методик асослари ......................................................................................................................... 26 Laylo Xalilova. Digital technologies as a means of improving the integrity of teaching foreign languages................................................................................................................29 Nomozali Uzaqov. Raqamli taʼlimda innovatsion taʼlim texnologiyalari...................................................... 32 Мансур Эргашев. Педагогическая квалиметрия и ее роль в преподавании химии................................ 35 Раъно Кучкорова. Ацилгидразоны 1-(2-теноил)-3,3,3-трифторацетона.................................................. 39 Otabek Raxmatov. Yangi Oʻzbekiston jismoniy tarbiya va sport faoliyatida amaliy kompetentlik masalalari......................................................................................................................... 42 Сония Ислямова. Роль методики преподавания в изучении русского языка как иностранного........... 46 Soyib Tuxtayev. Talabalarda kommunikativ taʼlimni pedagogik boshqarishning shakllanishi va rivojlanishining nazariy asoslari...................................................................................... 50 Nasiba Axmedova. O‘quvchi yoshlarni kreativligini rivojlantirishda ART terapiya turlaridan foydalanishning afzalliklari............................................................................................. 54 Shavkat Karshiboev. The theoretical basis of laboratory exercises in learning physics.................................... 57 Firuza Nabiyeva. Elektromagnetizm boʻlimining “tok manbalari” mavzusini steam taʼlim texnologiyalari yordamida takomillashtirish............................................................................................. 61 Zohid Sultonov. Boʻlajak jismoniy tarbiya oʻqituvchilarining kasbiy-didaktik tayyorgarligini takomillashtirish.....................................................................................................65 Halima Shukurova, Karomat Abdunabiyeva. Shartli belgilarni oʻqitishda yoʻlchi belgilar.................................................................... 67 Равшан Аманов. Предметно-языковая интегрированная методика CLIL как основа билингвально-интегративного обучения.................................................................................................. 70 Дилбар Тангирова. Модерн шеъриятида миллий ва умуминсоний ғоялар талқини................................ 74 1 1-son, 2024-yil Sirojiddin Toshpulatov. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv dasturida Futbol darsining ahamiyati ....................................................................................438 Маликахон Арипходжаева, Урхияпа Турабекова, Мусулмон Баротов, Дилфуза Хикматиллаева. Геологические чрезвычайные ситуации, прогнозирование мониторинг и ликвидация............................................................441 Tursunoy Boʻriyeva. Bolalarda tabiatga oid tadqiqiy-ijodiy koʻnikmalarni shakllantirish tamoyillari...................................................................................444 Сарвиноз Салимова, Озода Джумаева. Методическая разработка и ее критерии................................447 Nilufar Boʻriyeva. Pedagogik nizolarni boshqarishga oid olib borilagan ilmiy tadqiqotlar sharhi........................................................................451 Barkamoljon Pirmatov. Kasbiy taʼlim tizimidagi innovatsiyalar va ularning oʻziga xos xususiyatlari................................................................................454 Feruza Tursunova. “Vuca-dunyo” narrativlari sharoitida 7-sinf oʻquvchilarining kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirish jarayoni............458 Sarvinoz Salimova, Mehriniso Makhmudova. Innovative information technologies in modern educational process.........................................................................................460 Elyor Kurbanov. Boʻlajak jismoniy tarbiya oʻqituvchilarining maʼnaviyatini shakllantirish masalasi va unga qoʻyilgan talablar.....................463 Umrinisso Ergasheva. Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashni yoʻlga qoʻyishning nazariy asoslari.......................467 Oyshajon Usmonova. The importance of language translation within the context of human rights: English to Uzbek..............................................................469 Динара Сримбетова. Ҳудудларда саноатни ривожлантиришда инновацион фаолият механизмларини такомиллаштириш (Тошкент шаҳри мисолида)...................................................................................472 Gulkhan Genjemuratova. System of professional training for students in Higher Education Institutions based on an integrative approach to organic chemistry.......476 Shaxnoza Xojimirzayeva. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida badiiy adabiyot bilan tanishtirish bolalarni estetik va axloqiy tarbiyalash vositasi.......479 Bogʻdagul Qarshiyeva. Muаmmоli mеtоddan foydalangan holda texnika yoʻnalishi talabalarining kasbiy kompetensiyasini oshirish........................482 Zoirxoʻja Oʻlmasxoʻjayev. Globallashuv sharoitida jamiyat xavfsizligini taʼminlashda ijtimoiy tarmoqlardagi oavlarning oʻrni...................................................485 Noila Mustafoyeva. Enhancing EFL student's writing skills using multimodal technologies................................................................................488 Manzura Gʻofurovna. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ijodiy rivojlantirish texnologiyalari............................................................................491 Dinara Mirtursunova. Fortifying stability: enhancing credit risk management in banking institutions...................................................................................494 Janibek Suyenshiyev. Tarix fanini oʻqitishda zamonaviy innovatsion taʼlim texnologiyalar asosida oʻqitish............................................................................497 Feruza Tursunova. 7-sinf oʻquvchilarining kommunikativ kompetensiyalarini shakllantirish...............................................................................499 ISSN 2181-8274 Ta’lim, fan va innovatsiya Shoista Muratova. Emotsional hissiy hoalatlarning tuzilishi va ularning nerv-fiziologik asoslari........................................................................................503 Nargizabonu Abirova. Improving the efficiency of investment activities in railway transport enterprises of the Republic of Uzbekistan...................507 Zohida Qodirova. Boʻlajak tarbiyachilarni kasbiy faoliyatga tayyorlashning samarali omillari........................................................................................510 Moxira Raxmatullayeva. Semiconductors and work with them..........................................512 Shafoat Eshonqulova. Boshlangʻich sinflarda geometrik materiallarni oʻrganish metodikasi...................................................................................515 Dildora Umarova. Creative design and web art........................................................518 Ravshan Shaynazarov. Mutaxxassislik fanlarni oʻqitishda 3D modellashtirish dasturlari va ulardan foydalanish ahamiyati....................................................521 Sayera Azizova, Nargiza Musadjanova. Methodology for the development of visual-graphic competencies of specialists in a hybrid educational environment on the basis of didactic requirements (on the example of students of the technical direction).....................................................................................524 Кахрамон Тураев, Ахат Тогашаров, Шухрат Муталов, Мизамитдин Самадов. Изучение растворимости системы, состоящий из гидроксида натрия – монохлоруксусной кислоты – вода..........................527 Nilufar Sirojiddinova. Maktabgacha tayyorlov yoshdagi bolalarni atrof muhitga munosaba­ tini shakllantirishning samarali metod, shakl va usullari..................530 Nargiza Diyorova. The standard forms and methods of teaching in Russian language lessons.........................................................................................534 Xolbek Raimov, Malohat Musurmanova. Laplas operatorining sferik koordinata sistemasiga o‘tish bosqichlari...................................................................................536 Zukhra Sultanova. Information technology their effective use in foreign country...540 Dilshoda Gafurova. The effectiveness of innovation management methods in universities..................................................................................543 Iroda Turanova. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarini PIRLS xalqaro baholash dasturlariga tayyorlash samaradorligini oshiruvchi metodlar.....545 Laziza Xakimova. Different foreign language wide involvement among students........549 Jahongir Abduraxmonov. Talabalarning texnika xavfsizligiga oid bilimlarini rivojlantirishda interfaol metodlarning ahamiyati................................................551 Khabiba Alimukhamedova. A comparative typological study of verbs expressing human behavior.......................................................................................556 Dilafroʻz Joʻrayeva. Maktabgacha tayyorlov guruh bolalarini STEAM oʻqitish texnologiyasi asosida intellektual qobiliyatlarini takomillashtirishning ilmiy-pedagogik asoslari..........................559 Gulchekhra Razzakova. Pedagogical science and educational process in English............563 Dilmurod Xolmurodov. Texnika ixtisoliklarida “Materialshunoslik va konstruksion materiallar texnologioyasi” fanini oʻqitishda innovatsion taʼlim texnologiyalaridan foydalanish uslublari....................................565 5 1-son, 2024-yil Ta’lim, fan va innovatsiya REFERENCES: 1. Mirzayunusova Z. I. Testing as one of the innovative methods of organizing training and control at the lesson of the Russian language and literature //Journal of Pedagogical Inventions and Practices. – 2022. – Т. 9. – С. 74. 2. Ibragimovna M. Z. TRANSFER OF PHRASEOLOGICAL UNITS DURING TRANSLATION. – 2022. 56p 3. Мирзаюнусова З. И., Учаева Л. А. МЕТОДЫ ПОВЫШЕНИЯ МОТИВАЦИИ К ИЗУЧЕНИЮ РУССКОГО ЯЗЫКА //Yosh Tadqiqotchi Jurnali. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 108. 4. Мирзаюнусова З. И. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ ОБУЧЕНИИ РУССКОМУ ЯЗЫКУ УЧЕНИКОВ-ИНОФОНОВ //Система непрерывного филологического образования: школа–колледж–вуз. Современные подходы к преподаванию дисциплин филологического цикла в условиях полилингвального образования. – 2021. – С. 60. 5. Botirovna O. S. THE IMPORTANCE OF THE PISA INTERNATIONAL PROGRAM IN TEACHING CRITICAL READING IN ENGLISH TO STUDENTS IN GRADES 8-9 //Journal of Modern Educational Achievements. – 2023. – Т. 9. – №. 9. – С. 205. 6. Mardonov R. THE ROLE AND PLACE OF UNIVERSITIES IN THE” KNOWLEDGE SOCIETY” //Galaxy International Interdisciplinary Research Journal. – 2022. – Т. 10. – №. 9. – С. 325. 7. Mardonov R. Philosophy of education in modern conditions of society development //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. – 2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 114. 8. Mardonov R. HUMANIZATION AND HUMANITARIZATION OF HIGHER EDUCATION IN THE CONDITIONS OF THE INFORMATION SOCIETY //Conferencea. – 2021. – С. 211. TALABALARNING TEXNIKA XAVFSIZLIGIGA OID BILIMLARINI RIVOJLANTIRISHDA INTERFAOL METODLARNING AHAMIYATI Jahongir Abduraxmonov, Termiz davlat universiteti “Texnologik ta’lim” kafedrasi o‘qituvchisi Annotatsiya Ushbu maqolada talabalarning texnika xavfsizligiga oid bilimlarini rivojlantirishda interfaol metodlarning ahamiyati haqida so‘z boradi. Interfaol metodlarning samaradorligi va qo‘llashdagi e’tiborli jihatlari tahlil qilingan va talabalarning texnika xavfsizligiga oid bilimlarini rivojlantirishda ushbu metodlarning qanchalik samaradorligi o‘rganilgan va xulosa chiqarilgan. Shuningdek, mazkur maqolada ta’limdagi interfaol, interfaol ta’lim, interfaollik, refleksiya, xavfsizlik, metod, texnologiya, talaba, o‘qituvchi, an’anaviy ta’lim, mashg‘ulot, kompyuter texnologiyalari atamalariga ta’rif berilib, interfaol texnologiyalarning qo‘llash texnologiyalari yoritib berilgan. Kalit so‘zlar: ta’lim, texnologiya, interfaol, texnika, interfaollik, mehnat muhofazasi, metod, xavfsizlik. Annotation This article will talk about the importance of interactive methods in the development of students knowledge of Technical Safety. The effectiveness of interactive methods and reliable aspects in their application have been put into question, and how effective these methods are in the development of students ‘ knowledge of Technical Safety has been studied and concluded. The article also describes the terms interactive, interactive education, interactivity, reflection, security, method, Technology, student, teacher, traditional education, training, computer-technology in education, and highlights the application technologies of interactive technologies. Keywords: Education, technology, interactive, technical, interdisciplinary, cocktail protection, method, security. Аннотация В данной статье рассматривается значение интерактивных методов в развитии знаний учащихся о безопасности техники. Были проанализированы аспекты эффективности и достоверности применения интерактивных методов, а также изучена эффективность этих методов в развитии знаний учащихся о безопасности техники и сделан вывод. Также в данной статье даны определения терминов интерактивное, интерактивное обучение, интерактивность, рефлексия, безопасность, метод, технология, студент, учитель, традиционное образование, обучение, компьютерные технологии в образовании, освещены технологии применения интерактивных технологий. Ключевые слова: Образование, технология, интерактивность, техника, интерактивность, охрана труда, метод, безопасность. ISSN 2181-8274 551 Ta’lim, fan va innovatsiya Inson hayotining xavfsizligini ta’minlash muammosi har bir jamiyat uchun dolzarb masala boʻlib, u davlatning iqtisodiy rivojlanganligi va barqarorligiga bogʻliq. Bu hozirgi vaqtda ilmiy-texnik taraqqiyot keltirib chiqargan murakkab muammolarni har tomonlama yechishni, katta miqdorda mablagʻ va ishlab chiqarishning yuqori madaniyatini talab qiladigan muammodir. Bu esa faqat iqtisodiy qudratli, kuchli ilmiy-texnik va intellektual imkoniyatlarga ega boʻlgan davlatning qoʻlidan keladi. Boshqa tomondan xavfsizlik muammolarining yechimi jamiyatning barcha a’zolarining faol ishtirokini, yuqori fuqarolik ongini, ayrim hollarda jamiyat, kelajak avlod manfaati uchun, shaxsiy manfaatlardan kechishini talab qiladi. Bu esa jamiyat a’zolaridan yuksak madaniyatli va kuchli ma’naviyatlikni talab qiladi [1, 4-6]. Inson xavfsizligini ta’minlash ayniqsa uni ish jarayonida bevosita ishlab chiqarishda oʻz dolzarbligini koʻrsatadi. Chunki zamonaviy korxonalarning xarakterli tomoni shundaki, unda bir korxonaning oʻzida turli-tuman va tez oʻzgaruvchan texnologik jarayonlarda materiallar, yuqori darajali mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan elektr hisoblash texnikasi bilan jihozlangan zamonaviy potok tizimlar qoʻllanilmoqda. Bular albatta bir tomondan jarayonlarni qisqartirishga mahsulot sifatini yaxshilashga va mehnat sharoitini xavfsizlantirishga qaratilgan, lekin ikkinchi tomonidan ularda ishlovchi ishchilardan katta diqqat, sezuvchanlik va butun ish kuni davomida aqliy zoʻriqish talab qiladi. Bu esa asablarning taranglashuviga va pirovard natijada kasbiy kasallik va jarohatlarga sabab boʻlishi mumkin [2, 6-8]. Zamonaviy sharoitda ta’lim samaradorligini oshirishning eng maqbul yo‘li – bu mashg‘ulotlarning interfaol metodlar yordamida tashkil etish deb hisoblayman. Xo‘sh, interfaol metodlarning o‘zi nima? Ular qanday didaktik imkoniyatlarga ega? Ta’lim jarayonida interfaol metodlarning o‘rinli, maqsadga muvofiq qo‘llanilishi qanday samaralarni kafolatlaydi? Quyidagi ana shu kabi savollarga qisqacha javob topiladi [3, 290-295]. Yuqoridagi savollarga javob topishda eng to‘g‘ri qadam tayanch tushuncha — “interfaol” atamasining lug‘aviy ma’nosi bilan tanishishdir. “Interfaol” tushunchasi ingliz tilida “interact”(rus tilida “interaktiv”) ifodalanib, lug‘aviy nuqtayi nazardan “inter” — o‘zaro, ikki taraflama, “act” — harakat qilmoq, ish ko‘rmoq kabi ma’nolarni anglatadi. Interfaol ta’lim – ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko‘nikma, malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o‘zlashtirish yo‘lida birgalikda, o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etishga asoslanuvchi ta’lim. Interfaollik ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko‘nikma, malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o‘zlashtirish yo‘lida birgalikda, o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir [4, 199-201]. Mantiqiy nuqtayi nazardan interfaollik, eng avvalo, ijtimoiy subyektlarning suhbat (dialog), o‘zaro hamkor- 552 ifodalanib, lug‘aviy nuqtai nazardan “inter” – o‘zaro, ikki taraflama, “act” – harakat qilmoq, ish ko‘rmoq kabi ma’nolarni anglatadi. Interfaol ta’lim – ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko‘nikma, malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o‘zlashtirish yo‘lida birgalikda, o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etishga asoslanuvchi ta’lim. Interfaollik ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko‘nikma, malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o‘zlashtirish yo‘lida birgalikda, o‘zaro likka asoslangan harakat, faoliyatning olib borishlarini hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir[4, 199ifodalaydi. 201]. Mantiqiysohasida nuqtai nazardan interfaollik, eng avvalo, ijtimoiy sub’ektlarning Ta’lim faoliyat yuritayotgan har bir mutaxassuhbat (dialog), o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakat, faoliyatning olib sisborishlarini yaxshiifodalaydi. biladiki, an’anaviy ta’lim ham suhbat (dialog) Ta’lim sohasidava faoliyat yuritayotgan har bir mutaxassis biladiki, ga asoslangan bu suhbat quyidagi o‘zaroyaxshi munosabat an’anaviy ta’lim ham suhbat (dialog)ga asoslangan va bu suhbat quyidagi o‘zaro shakllarida tashkil etiladi: munosabat shakllarida tashkil etiladi: 1-son, 2024-yil O‘qituvchi – talaba An’anaviy ta’limdagi suhbat ishtirokchilari O‘qituvchi – talabalar guruhi (jamoasi) An’anaviy ta’limda ham tabiiy ravishda suhbat asosini axborot tashkil etadi. An’anaviy ta’limda ham tabiiy ravishdatajribasi suhbat asosiAmmo axborot uzatishning asosiy manbai o‘qituvchining bo‘lib, bu u yetakchilik, dominantlik qiladi, axborot ya’ni u darsning asosiy vaqtida nijarayonda axborot tashkil etadi. Ammo uzatishning asobilimlarni og‘zaki tarzida talabalarga yetkazib berishga intiladi. Faollik ko‘rsatish siy manbai o‘qituvchining tajribasi bo‘lib, bubo‘lib jarayonda o‘qituvchigagina xos bo‘lib, talabalar bu vaziyatda sust tinglovchi qoladi. asosiy vazifasi o‘qituvchini qiladi, tinglash, zarur o‘rinlarda yozish, savollar u Ularning yetakchilik, dominantlik ya’ni u darsning asosiy bilan murojaat qilinganida javob qaytarish, kam holatlarda ruxsat etilganidagina vaqtida bilimlarni og‘zaki tarzida talabalarga yetkazib so‘zlashdan iboratdir. berishga intiladi. Faollik ko‘rsatish o‘qituvchigagina xos An’anaviy ta’limdagi bir tomonlamalik oliy ta’lim tizimidagi faqat ma’ruza mashg‘ulotlarida emas, seminar darslarida ham ustuvorlik qiladi. Unga ko‘ra, bo‘lib, talabalar bu vaziyatda sust tinglovchi bo‘lib qolaberuvchi” rolida endi o‘qituvchi emas, balki talaba namoyon bo‘ladi. di.“yetkazib Ularning asosiy vazifasi o‘qituvchini tinglash, zarur Talaba, asosan, o‘zi o‘zlashtirgan bilimlarni namoyish etadi, o‘qituvchi esa uning o‘rinlarda yozish, savollar bilan qilinganida jafikrlarini tinglaydi, zarur o‘rinlarda savollar bilanmurojaat murojaat qiladi. Talabalar guruhi (jamoasi) bu vaziyatda sust ishtirokchi, bo‘lib qoladi.so‘zBir vob qaytarish, kambutunlay holatlarda ruxsattinglovchi etilganidagina qarashda talaba yoki o‘qituvchi tomonidan uzatilayotgan axborotlarning qabul lashdan iboratdir. qilinishi talabalar guruhi (jamoasi) uchun bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratayotgandek uyg‘otadi. psixologik tadqiqot An’anaviytaassurot ta’limdagi birBiroq, tomonlamalik oliynatijalarining ta’lim tiko‘rsatishicha, shu tarzda qabul qilingan bilim (ma’lumot)lar juda tez unutiladi. zimidagi faqat ma’ruza mashg‘ulotlarida emas, seminar Xususan, amerikalik psixolog olimlar R.Karnikau va F.Makelrouning darslarida ham ustuvorlik qiladi. Unga ko‘ra, “yetkazib o‘rganishlariga ko‘ra shaxsning tabiiy fiziologik-psixologik imkoniyatlari beruvchi” rolida endi o‘qituvchi emas, balki talaba namoyon bo‘ladi. Talaba, asosan, o‘zi o‘zlashtirgan bilimlarni namoyish etadi, o‘qituvchi esa uning fikrlarini tinglaydi, zarur o‘rinlarda savollar bilan murojaat qiladi. Talabalar guruhi (jamoasi) bu vaziyatda butunlay sust ishtirokchi, tinglovchi bo‘lib qoladi. Bir qarashda talaba yoki o‘qituvchi tomonidan uzatilayotgan axborotlarning qabul qilinishi talabalar guruhi (jamoasi) uchun bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratayotgandek taassurot uyg‘otadi. Biroq, psixologik tadqiqot natijalarining ko‘rsatishicha, shu tarzda qabul qilingan bilim (ma’lumot)lar juda tez unutiladi. Xususan, amerikalik psixolog olimlar R.Karnikau va F.Makelrouning o‘rganishlariga ko‘ra shaxsning tabiiy fiziologik-psixologik imkoniyatlari muayyan shakllarda o‘zlashtirilgan bilimlarni turli darajada saqlab qolish imkonini beradi. Ya’ni shaxs: manbani o‘zi o‘qiganida 10 %; ma’lumotni eshitganida 20 %; sodir bo‘lgan voqea, hodisa yoki jarayonni ko‘rganida 30 %; sodir bo‘lgan voqea, hodisa yoki jarayonni ko‘rib, ular to‘g‘risidagi ma’lumotlarni eshitganida 50 %; ma’lumot (axborot)larni o‘zi uzatganida (so‘zlaganida, bilimlarini namoyish etganida) 80 %; o‘zlashtirilgan bilim (ma’lumot, axborot)larni o‘z faoliyatiga tatbiq etganida 90 % hajmdagi ma’lumotlarni yodda saqlash imkoniyatiga ega[5, 3-4]. Shunga ko‘ra interfaol o‘qitish “ta’lim jarayonining asosiy ishtirokchilari – o‘qituvchi, va talabalar guruhi o‘rtasida yuzaga keladigan hamkorlik, qizg‘in bahs-munozaralar, o‘zaro fikr almashish imkoniyatiga egalik asosida tashkil etiladi, ularda erkin fikrlash, shaxsiy qarashlarini ikkilanmay bayon etish, muammoli vaziyatlarda yechimlarni birgalikda izlash, o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda talabalarning o‘zaro yaqinliklarini yuzaga keltirish, ISSN 2181-8274 Ta’lim, fan va innovatsiya 1-son, 2024-yil muayyan shakllarda turli — darajada imkonini “o‘qituvchi-talabalar guruhi”ningo‘zlashtirilgan o‘zaro bir-birlarinibilimlarni hurTalaba talabalarsaqlab jamoasi qolish (auditoriya, guruh jamoamuayyan shakllarda o‘zlashtirilgan bilimlarni turli darajada saqlab qolish imkonini mat qilishlari, tushunishlari va qo‘llab-quvvatlashlari, sasida ishlash); beradi. Ya’ni shaxs: manbani o‘zi o‘qiganida 10 %; ma’lumotni eshitganida 20 %; mimiy munosabatda ruhiy birlikka erishishlari Talaba axborot-kommunikatsion texnologiyalar. beradi. Ya’nibo‘lishlari, shaxs: manbani o‘zi o‘qiganidako‘rganida 10 %;—ma’lumotni eshitganida 20 %; sodir bo‘lgan voqea, hodisa yoki jarayonni 30 %; sodir bo‘lgan voqea, kabilar bilan tavsiflanadi”. Interfaol ta’lim mohiyatiga ko‘ra suhbatning “talaba – sodir bo‘lgan voqea, hodisa ko‘rganida 30 %; eshitganida sodir bo‘lgan voqea, Zamonaviy ta’lim,jarayonni shu jumladan, uningyoki tobora omma- axborot-kommunikatsion texnologiyalar” hodisa yoki ko‘rib, ularjarayonni to‘g‘risidagi ma’lumotlarni 50shaklida %; tashkil lashibhodisa borayotgan shakli — interfaol o‘qitishda esa shaxs- etilishi talabalar tomonidan mustaqil ravishda yoki o‘qiyoki jarayonni ko‘rib, ular to‘g‘risidagi ma’lumotlarni eshitganida 50 %; etilishi talabalar tomonidan mustaqil ravishda yoki o‘qituvchi rahbarligida axborot lar o‘rtasidagi suhbat (dialog) quyidagi shaxslar o‘rtasida tuvchi rahbarligida axborot texnologiyalari yordamida bietilishi talabalar tomonidan ravishda yoki o‘qituvchi rahbarligida axborot yordamida bilim,mustaqil ko‘nikma, malakalarning o‘zlashtirilishini anglatadi. tashkiltexnologiyalari etiladi: lim, ko‘nikma, malakalarning o‘zlashtirilishini anglatadi. texnologiyalari yordamida bilim, ko‘nikma, malakalarning o‘zlashtirilishini anglatadi. Interfaol ta’limdagi suhbat ishtirokchilari; O‘qitishning interfaol ta’limga asoslanishi bir qarashda O‘qitishning interfaol ta’limga asoslanishi bir qarashda nihoyatda oddiy, sodda Talaba — talaba (juftlikda ishlash); nihoyatda oddiy, sodda taassurot uyg‘otadi. Biroq, O‘qitishning interfaol ta’limga asoslanishi bir qarashda nihoyatda oddiy, soddabunda taassurot uyg‘otadi. Biroq,yoki bunda ma’lum darajada quyidagi omillarga Talaba — talabalar guruhi (guruh kichiko‘qituvchining guruhda o‘qituvchining ma’lum darajada quyidagi omillarga ega taassurot uyg‘otadi. Biroq, bunda o‘qituvchining ma’lum darajada quyidagi omillarga ishlash); bo‘lishi talab qilinadi: ega bo‘lishi talab qilinadi: ega bo‘lishi talab qilinadi: Asosiy omillar Asosiy omillar Ish tajribasi Ish tajribasi Metodik malaka Metodik malaka Tayanch pedagogik-psixologik bilimlar Tayanch pedagogik-psixologik bilimlar Tashkilotchilik qobiliyati Tashkilotchilik qobiliyati Didaktik vositalar (axborot, tarqatma Didaktik vositalar (axborot, ega tarqatma materiallar, dars jihozlari)ga bo‘lish materiallar, dars jihozlari)ga ega bo‘lish Talaba va talabalar guruhi o‘rtasidagi Talaba talabalar guruhi ishonch o‘rtasidagi o‘zarova munosabatlarning va o‘zaro munosabatlarning ishonch va hurmatga asoslanishi hurmatga asoslanishi Talaba va talabalar guruhining o‘zaro Talabahamkorlikka va talabalar guruhining erisha olishio‘zaro hamkorlikka erisha olishi Ta’lim jarayonida demokratik Ta’lim jarayonida demokratik g‘oyalarning ustuvor o‘rin tutishi g‘oyalarning ustuvor o‘rin tutishi Axborotlarni taqdim etishda xilma-xil metod, vositalarning samarali, o‘rinli, Axborotlarni taqdimmuvofiq etishda xilma-xil vositalarning maqsadga va o‘zarometod, moslikda qo‘llashga samarali, erishish o‘rinli, maqsadga muvofiq va o‘zaro moslikda qo‘llashga erishish Shu bilan birga ta’limda interfaol ta’limning samaradorligi quyidagi ikkilamchi omillarga ham bog‘liq: Ikkilamchi omillar Ikkilamchi omillar Talabalarning darsga psixologik Talabalarning darsga psixologik tayyorliklari tayyorliklari Talabalarning muayyan darajada Talabalarning muayyan darajada hayotiy tajribalarga egaliklari hayotiy tajribalarga egaliklari Talabalarning o‘qituvchi tomonidan Talabalarning tomonidan qo‘yiladigan o‘qituvchi talablarga bo‘ysunish qo‘yiladigan talablarga bo‘ysunish xohishiga egaliklari xohishiga egaliklari ISSN 2181-8274 Talabalarning o‘zlashtirish darajasi Talabalarning o‘zlashtirish darajasi Talabalarning tengdoshlari va o‘qituvchi bilan Talabalarning tengdoshlari va o‘qituvchi bilan hamkorlik qilishga moyilliklari hamkorlik qilishga moyilliklari Talabalarning darsga nisbatan mas’uliyatli Talabalarning yondashishlari, darsga nisbatan mas’uliyatli yondashishlari, burchni anglay olishlari burchni anglay olishlari 553 – guruh yoki jamoa bilan hamkorlikda ishlash; – tengdoshlari orasida o‘z g‘oyalarini erkin bayon qilish, bilimlarini hech qanday to‘siqlarsiz namoyish etish; Ta’lim, fanruhiy va innovatsiya 1-son, 2024-yil – muammoni hal qilishga ijodiy yondashish; O‘qituvchi ta’lim jarayonida interfaol ta’lim yordami– o‘z ichki imkoniyat va qobiliyatlarini to‘liq namoyon – guruhqobiliyatlarini yoki jamoadoshlari bilan ruhiyqila yaqinlikka erishish; da talabalarning rivojlantirish, mustaqillik, olish; o‘z-o‘zini nazorat, o‘z-o‘zini boshqarish, samarali suhbat – fikrlash, fikrlarni umumlashtirish va ular orasidan – o‘z ichki imkoniyat va qobiliyatlarini to‘liq namoyon qila olish; olib borish, tengdoshlari bilan ishlash, ularning fikrlarini eng muhimlarini saralash; tinglash– va tushunish,fikrlarni mustaqil hamda tanqidiy fikrlash,va ular – o‘z faoliyatinieng nazorat qilish va mustaqil baholash; fikrlash, umumlashtirish orasidan muhimlarini saralash; muqobil takliflarni ilgari surish, fikr-mulohazalarini er– o‘z imkoniyatlari va kuchiga ishonch hosil qilish; – o‘z faoliyatini mustaqil baholash; kin bayon qilish, o‘z nuqtayinazorat nazarlariniqilish himoyava qilish, – turli vaziyatlarda harakatlanish va murakkab vaziyatmuammoning yechimini topishga va intilish, murakkab va- lardan olish ko‘nikmalarini o‘zlashtirish kabi imko– o‘z imkoniyatlari kuchiga ishonch hosilchiqa qilish; ziyatlardan chiqa olish kabi sifatlarni shakllantirishga mu- niyatlarga ega bo‘ladi turliEngvaziyatlarda vaffaq – bo‘ladi. muhimi, interfaolharakatlanish metodlarni qo‘llash va murakkab Interfaol ta’lim:vaziyatlardan chiqa olish orqali o‘qituvchi talabalarning aniq ta’limiy maqsadga – ta’lim talabalarda bilimlarni o‘zlashtirishga ko‘nikmalarini o‘zlashtirish kabi imkoniyatlarga egaoluvchi bo‘ladi erishish yo‘lida o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatla- bo‘lgan qiziqishni uyg‘otadi; Interfaol ta’lim: boshqarish, nazorat va tahlil rini tashkil etish, yo‘naltirish, – ta’lim jarayonining har bir ishtirokchisini rag‘batlanqilish orqali xolis baholash imkoniyatini qo‘lga kiritadi[6, tiradi; – ta’lim oluvchi talabalarda bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otadi; 59-60]. – har bir talabaning ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi; – ta’lim har bir ishtirokchisini rag‘batlantiradi; Odatda interfaoljarayonining metodlarga asoslangan ta’limiy hara– o‘quv materialining samarali o‘zlashtirilishi uchun katlar quyidagi shakllarda tashkil etiladi: qulay sharoit yaratadi; – har bir talabaning ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi; individual; juftlik; guruh; jamoa bilan ishlash – talabalarga ko‘p tomonlama ta’sir ko‘rsatadi; Interfaol ta’limmaterialining jarayonida talabalar: – talabalarda o‘rganilayotgan mavzular bo‘yicha fikr – o‘quv samarali o‘zlashtirilishi uchun qulay sharoit yaratadi; – guruh yoki jamoa bilan hamkorlikda ishlash; hamda munosabatni uyg‘otadi; – talabalarga ko‘p tomonlama ta’sir – tengdoshlari orasida o‘z g‘oyalarini erkin bayon qilish,ko‘rsatadi; – talabalarda hayotiy zarur ko‘nikma, malakalarni bilimlarini hech qanday ruhiy to‘siqlarsiz namoyish etish; shakllantiradi; – talabalarda o‘rganilayotgan mavzular bo‘yicha fikr hamda munosabatni uyg‘otadi; – muammoni hal qilishga ijodiy yondashish; – talabalarning xulq-atvorini ijobiy tomonga o‘zgarti– talabalarda hayotiy zarur ko‘nikma, malakalarni shakllantiradi; – guruh yoki jamoadoshlari bilan ruhiy yaqinlikka eri- rilishini ta’minlaydi shish; – talabalarning xulq-atvorini ijobiy tomongaInterfaol ta’limning asosiy belgilari quyidagilardir: o‘zgartirilishini ta’minlaydi Interfaol ta’limning asosiy belgilari quyidagilardir: Asosiy belgilar Ko‘p fikrlilik Suhbat (dialog) Fikrlashga asoslangan faoliyat G‘oyalarning yaratilishi (ilgari surilishi) Tanlash imkoniyatining mavjudligi Muvaffaqiyatli vaziyatlarni hosil qilish Refleksiya Izoh: Refleksiya (lotincha “reflexio” – ortga qaytish, aks etish): kishining o‘z xatti-harakatlari, ularning asoslarini tushunib yetishi, fahmlashiga qaratilgan nazariy faoliyati; bilishning alohida faoliyati; shaxsiy kechinmalari, his-tuyg‘ulari va o‘y-xayollari mohiyatini fikrlash orqali anglash). Interfaol ta’lim quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Mashg‘ulot – ma’ruza emas, balki jamoaning umumiy ishi. 2. Guruhning tajribasi o‘qituvchi (pedagog)ning tajribasidan ko‘p. 3. Talabalar yosh, ijtimoiy mavqe va tajribaga ko‘ra o‘zaro teng. 4. Har bir talaba o‘rganilayotgan muammo yuzasidan o‘z fikrini aytish huquqiga ega. 5. Mashg‘ulotda talaba shaxsi tanqid qilinmaydi (fikr 554 tanqid qilinishi mumkin). 6. Bildirilgan g‘oyalar talabalarning faoliyatini boshqarmaydi, balki fikrlash uchun axborot (ma’lumot) bo‘lib xizmat qiladi. Ta’limni tashkil etishga interfaol yondashuvni qaror topshirish uchun o‘qituvchi (pedagog)lar bir qator shartlarga rioya eta olishlari zarur. Ular: Asosiy shartlar Ta’lim jarayoniga jamoadagi barcha talabalarning to‘la qamrab olinishi. Talabalarning mashg‘ulotlarga ruhan tayyorliklarini inobatga olish. Talabalar sonining ko‘p bo‘lmasligi (25-30 nafar o‘quvchi bilan kichik guruhlarda ishlash samaralidir). O‘quv xonasining jihozlanishi (stullar doira, archa, “Jonli liniya” kabi shakllarda joylashtiriladi). ISSN 2181-8274 bir qator shartlarga rioya eta olishlari zarur. Ular: qator shartlarga rioya eta olishlari zarur. Ular: Asosiybirshartlar Asosiy shartlar v xonasining jihozlanishi (stullar doira, “Jonli liniya” kabi shakllarda v xonasining jihozlanishi (stullar doira,archa, archa, “Jonli liniya” kabi Ta’lim, shakllarda fan va innovatsiya 1-son, 2024-yil joylashtiriladi). joylashtiriladi). Topshiriqni bajarish, materiallarni taqdim Talabalarning kichik guruhlarga mohirona Talabalarning kichik guruhlarga mohirona Topshiriqni bajarish, materiallarni taqdim biriktirilishi (har bir guruhda faol va etish, guruhlarning ishlanmalarini biriktirilishi (har bir etish, guruhlarning nofaol talabalarning tengguruhda miqdorda faol va muhokama ishlanmalarini qilish uchun vaqtning aniq joylashtirilganda doirada Izoh: Stullar kichik aniq va katta doira shaklida bo‘lishi) kichik belgilanishi nofaol talabalarning teng miqdorda muhokama qilish uchun vaqtning talabalar, katta doirada ekspert guruhi joylashadi. Izoh: Stullar kichik va katta doira shaklida joylashtirilganda bo‘lishi) kichik doirada belgilanishi Bugungi kunda jahon ta’lim tizimida interfaol o‘qitishning quyidagi talabalar, doirada ekspert guruhi joylashadi. Izoh: Stullarkatta kichik va katta doira shaklida joylashshakllarda amalga oshirilayotganligi barchagaBugungi ma’lum: kunda jahon ta’lim tizimida interfaol o‘qitirilganda Bugungi kichik doirada talabalar,jahon katta doirada ekspert tishninginterfaol quyidagi shakllarda amalga quyidagi oshirilayotganligi kunda ta’lim tizimida o‘qitishning Asosiy barchaga shakllar ma’lum: guruhi joylashadi. shakllarda amalga oshirilayotganligi barchaga ma’lum:Kichik guruhlarda ishlash Ijodiy topshiriqni bajarish Test o‘tkazish Asosiy shakllar Ijodiy topshiriqni bajarish Masofaviy ta’lim Muammoli vaziyatlarni hal qilish Test o‘tkazish Didaktik o‘yinlar (ishbilarmonlik va rolli Masofaviy ta’lim o‘yinlar, imitatsiya, trenajyorlar vositasida tashkil etiladigan o‘yinlar) Muammoli vaziyatlarni hal qilish Qaytar aloqa guruhlarda “ChigalKichik yozdi” mashqlarini tashkilishlash etish Treninglar o‘tkazish Qaytar aloqa Ijtimoiy loyiha (musobaqa, intervyu, “Chigal yozdi” forum, aksiya,mashqlarini tomosha va tashkil etish ko‘rgazma)larni amalga oshirish Treninglar o‘tkazish Ijtimoiy zahiralardan foydalanish (mutaxassislarni taklif etish, tabiiy va Didaktik o‘yinlar (ishbilarmonlik va rolli ijtimoiy ob’ektlarga ekskursiyalar o‘yinlar, imitatsiya, trenajyorlar uyushtirish)vositasida Yangi materialni o‘rganish va mustahkamlash (interfaol ma’ruza, ko‘rsatmali qurollar bilan Ijtimoiy loyiha (musobaqa, intervyu, ishlash, video va audiomateriallardan forum, aksiya, tomosha va foydalanish) tashkil etiladigan o‘yinlar) ko‘rgazma)larni amalga oshirish Ijtimoiy zahiralardan foydalanish (mutaxassislarni taklif etish, tabiiy va ijtimoiy ob’ektlarga ekskursiyalar uyushtirish) Yangi materialni o‘rganish va mustahkamlash (interfaol ma’ruza, ko‘rsatmali qurollar bilan ishlash, video va audiomateriallardan foydalanish) Xulosa qilib aytganda interfaol ta’lim asosini interfaol metodlar tashkil etadi. Ta’lim jarayonida talabalar hamda o‘qituvchi o‘rtasida hamkorlikni qaror toptirish, faollikni oshirish ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni samarali o‘zlashtirish, ularda shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan metodlar interfaol metodlar sanaladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Tursunov Sh.Ch., Abduraxmonov J.Sh., Toʻraqulov E.T. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. – T., 2023. – 560 b. 2. Abduraxmonov J.Sh. Talabalarda mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligiga oid bilimlarini rivojlantirish. Monografiya. – T., 2023. – 112 b. 3. Shodiyeva B.S. Ta’lim metodlari va vositalarinidarsdagi samaradorligi. SCIENTIFIC PROGRESS. 3-son. – 2022. – 290-295 b. 4. Djurayeva B.A. Pedagogika oliy ta’lim muassasasi talabalarining mediakompotentligini interfaol metodlar asosida rivojlantirish. Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar. 3-son. 2022. – 199-201 b. 5. Qodirova M.S. The essence of interfaol educational methods used in teaching. International scientific and practice conference on “International experience in increasing the effectiveness of distance education: problems and solutions”. – 2023. – 46-50 p. 6. Atakulova G.M. Boshlang‘ich sinflarda interfaol ta’lim va uning didaktik imkoniyatlari. Talqin va tadqiqotlar. – 4-soni. – 2022. – 58-60 b. ISSN 2181-8274 555